Қазақстан Республикасының 1991-2001 жылдардағы экономикалық жағдайы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. 1991.2001 жылдар аралығындағы экономикалық жағдай
1.1 Алғашқы қадамдар: экономиканы ырықтандыру
1.2 Ұлттық қаржы және банк жүйесінің дамуы
1.3 1998 жылғы экономикалық дағдарыс. Зейнетақы реформасы
ІІ ТАРАУ. Қазақстанда жекешелендіру процесінің дамуы
2.1 Бірінші кезең: ынталы жекешелендіру (1991.1992 жылдар)
2.2 Екінші кезең: инвестициялық купондарымен жекешелендіру
(1993.1995 жылдар)
2.3 Үшінші кезең: ақшалай жекешелендіру (1996.1998 жылдар)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. 1991.2001 жылдар аралығындағы экономикалық жағдай
1.1 Алғашқы қадамдар: экономиканы ырықтандыру
1.2 Ұлттық қаржы және банк жүйесінің дамуы
1.3 1998 жылғы экономикалық дағдарыс. Зейнетақы реформасы
ІІ ТАРАУ. Қазақстанда жекешелендіру процесінің дамуы
2.1 Бірінші кезең: ынталы жекешелендіру (1991.1992 жылдар)
2.2 Екінші кезең: инвестициялық купондарымен жекешелендіру
(1993.1995 жылдар)
2.3 Үшінші кезең: ақшалай жекешелендіру (1996.1998 жылдар)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бір кезде біз мінсіз мемлекет құрып жатырмыз деп ойладық. Мүлде әртүрлі халықтар мекендеген «құрлықтың алтыншы бөлігі» бір идеямен өмір сүрді. Бәлкім, біздің бәрімізді біріктірген тұғырнаманың дәл осы идеяшылдығы кеңестік мемлекеттің басқадай барлық құрамдас бөліктері үстінен саясаттың үстемдік етуіне себепші болған шығар.
Одақтас республикалардың «тіндерін» бір орталыққа түйіндеп, «бір ұлы отан» идеясын қолдау үшін нақ осы ақылға қонбайтын экономикалық заңдар бойынша өндірістік және шаруашылық байланыстар құрылған-ды. Алайда, табиғат заңдары секілді, экономика заңдарында да объективті сипат болады, ол адамдардың қалауы бойынша қайта жазылмайды немесе жойылмайды. «Жарқын болашаққа» жету жолындағы саяси бағыт сабын көпіршігі секілді жарылып кетті. Әрине, оған көптеген жайлар, бірақ негізінен - тиісті экономикалық негіздің жоқтығы себепші болды. Қашан Идея жоққа шығарылғанда, ал мемлекет өз өмірінің соңғы жылдарын әупірімдеп өткеріп жатқанда, жаппай етек алған дағдарыстан шегіне жетіп созылған бұл жасанды экономикалық «тіндер» бырт етіп үзіліп кетті. Осы қиын жағдайдан шығудың жолын іздеген кеңестік басшылық жаңалыққа көшуге тырысты, бірақ ол ескі «кеңестік» тәсіл бойынша саясаттан басталды. Бұл көшу тығырыққа әкеп тіреді.
Экономика - саяси тәуелсіздіктің негізі. Егер ел экономикасын реформалау жөнінде жасалған біздің алғашқы қадамдар, дұрысында тек сол кезеңдегі «посткеңестік» бейберекеттіктен аман қалу жөніндегі кезек күттірмейтін шаралар болса, ал қазіргі жүргізіліп жатқан реформалар стратегия мен айқын жоспарлардың шеңберіне сыйғызылған және болашақтағы нақты нәтижеге бағытталған. Бұл нәтиже - біздің елімізге әлемдік деңгейде ойдағыдай бәсекелестікке түсуге жағдай туғызуға бейімі бар күшті, диверсификацияланған экономикалық жүйені құру. Сонымен бірге бұл тек нарыққа және басқа да экономикалық түсініктерге жол ашу үшін ғана емес, жалпы бейнелеп айтқанда, «күн астындағы өз орнымызды» табу үшін бәсекеге түсу еді.
Тақырыптың өзектілігі. Бір кезде біз мінсіз мемлекет құрып жатырмыз деп ойладық. Мүлде әртүрлі халықтар мекендеген «құрлықтың алтыншы бөлігі» бір идеямен өмір сүрді. Бәлкім, біздің бәрімізді біріктірген тұғырнаманың дәл осы идеяшылдығы кеңестік мемлекеттің басқадай барлық құрамдас бөліктері үстінен саясаттың үстемдік етуіне себепші болған шығар.
Одақтас республикалардың «тіндерін» бір орталыққа түйіндеп, «бір ұлы отан» идеясын қолдау үшін нақ осы ақылға қонбайтын экономикалық заңдар бойынша өндірістік және шаруашылық байланыстар құрылған-ды. Алайда, табиғат заңдары секілді, экономика заңдарында да объективті сипат болады, ол адамдардың қалауы бойынша қайта жазылмайды немесе жойылмайды. «Жарқын болашаққа» жету жолындағы саяси бағыт сабын көпіршігі секілді жарылып кетті. Әрине, оған көптеген жайлар, бірақ негізінен - тиісті экономикалық негіздің жоқтығы себепші болды. Қашан Идея жоққа шығарылғанда, ал мемлекет өз өмірінің соңғы жылдарын әупірімдеп өткеріп жатқанда, жаппай етек алған дағдарыстан шегіне жетіп созылған бұл жасанды экономикалық «тіндер» бырт етіп үзіліп кетті. Осы қиын жағдайдан шығудың жолын іздеген кеңестік басшылық жаңалыққа көшуге тырысты, бірақ ол ескі «кеңестік» тәсіл бойынша саясаттан басталды. Бұл көшу тығырыққа әкеп тіреді.
Экономика - саяси тәуелсіздіктің негізі. Егер ел экономикасын реформалау жөнінде жасалған біздің алғашқы қадамдар, дұрысында тек сол кезеңдегі «посткеңестік» бейберекеттіктен аман қалу жөніндегі кезек күттірмейтін шаралар болса, ал қазіргі жүргізіліп жатқан реформалар стратегия мен айқын жоспарлардың шеңберіне сыйғызылған және болашақтағы нақты нәтижеге бағытталған. Бұл нәтиже - біздің елімізге әлемдік деңгейде ойдағыдай бәсекелестікке түсуге жағдай туғызуға бейімі бар күшті, диверсификацияланған экономикалық жүйені құру. Сонымен бірге бұл тек нарыққа және басқа да экономикалық түсініктерге жол ашу үшін ғана емес, жалпы бейнелеп айтқанда, «күн астындағы өз орнымызды» табу үшін бәсекеге түсу еді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. 1991-2001 жылдар аралығындағы экономикалық жағдай
1.1 Алғашқы қадамдар: экономиканы ырықтандыру
1.2 Ұлттық қаржы және банк жүйесінің дамуы
1.3 1998 жылғы экономикалық дағдарыс. Зейнетақы реформасы
ІІ ТАРАУ. Қазақстанда жекешелендіру процесінің дамуы
2.1 Бірінші кезең: ынталы жекешелендіру (1991-1992 жылдар)
2.2 Екінші кезең: инвестициялық купондарымен жекешелендіру
(1993-1995 жылдар)
2.3 Үшінші кезең: ақшалай жекешелендіру (1996-1998 жылдар)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бір кезде біз мінсіз мемлекет құрып жатырмыз деп
ойладық. Мүлде әртүрлі халықтар мекендеген құрлықтың алтыншы бөлігі бір
идеямен өмір сүрді. Бәлкім, біздің бәрімізді біріктірген тұғырнаманың дәл
осы идеяшылдығы кеңестік мемлекеттің басқадай барлық құрамдас бөліктері
үстінен саясаттың үстемдік етуіне себепші болған шығар.
Одақтас республикалардың тіндерін бір орталыққа түйіндеп, бір ұлы
отан идеясын қолдау үшін нақ осы ақылға қонбайтын экономикалық заңдар
бойынша өндірістік және шаруашылық байланыстар құрылған-ды. Алайда, табиғат
заңдары секілді, экономика заңдарында да объективті сипат болады, ол
адамдардың қалауы бойынша қайта жазылмайды немесе жойылмайды. Жарқын
болашаққа жету жолындағы саяси бағыт сабын көпіршігі секілді жарылып
кетті. Әрине, оған көптеген жайлар, бірақ негізінен - тиісті экономикалық
негіздің жоқтығы себепші болды. Қашан Идея жоққа шығарылғанда, ал мемлекет
өз өмірінің соңғы жылдарын әупірімдеп өткеріп жатқанда, жаппай етек алған
дағдарыстан шегіне жетіп созылған бұл жасанды экономикалық тіндер бырт
етіп үзіліп кетті. Осы қиын жағдайдан шығудың жолын іздеген кеңестік
басшылық жаңалыққа көшуге тырысты, бірақ ол ескі кеңестік тәсіл бойынша
саясаттан басталды. Бұл көшу тығырыққа әкеп тіреді.
Экономика - саяси тәуелсіздіктің негізі. Егер ел экономикасын реформалау
жөнінде жасалған біздің алғашқы қадамдар, дұрысында тек сол кезеңдегі
посткеңестік бейберекеттіктен аман қалу жөніндегі кезек күттірмейтін
шаралар болса, ал қазіргі жүргізіліп жатқан реформалар стратегия мен айқын
жоспарлардың шеңберіне сыйғызылған және болашақтағы нақты нәтижеге
бағытталған. Бұл нәтиже - біздің елімізге әлемдік деңгейде ойдағыдай
бәсекелестікке түсуге жағдай туғызуға бейімі бар күшті,
диверсификацияланған экономикалық жүйені құру. Сонымен бірге бұл тек
нарыққа және басқа да экономикалық түсініктерге жол ашу үшін ғана емес,
жалпы бейнелеп айтқанда, күн астындағы өз орнымызды табу үшін бәсекеге
түсу еді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Нұрлан аға! 1,5 беттен тұратын осы тақырыпқа байланысты әдебиеттерге
шолу жасап өтіңіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты
мақсаты 1991-2001 жж. аралығындағы Қазақстан Республикасының экономикасының
дамуының негізгі бағыттарын анықтап, талдау жасау. Осы мақсатты жүзеге
асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
- 1991-2001 жылдар аралығындағы экономикалық өзгерісін көрсету;
- Экономиканың жоғары дамуының негізгі себептерін ашу;
- Жекешелендіру процесінің негізгі кезеңдеріне тоқтала отырып, оның
мемлекеттің ары-қарай дамуына тигізген әсерінің дұрыс-бұрыстығын анықтау
Жаңалығы Экономикалық зерттеулерде 1991-2001 жж. аралығында Қазақстан
Республикасының экономикалық дамуы негізінен қарастырылған. Ал, 1991-2001
жылға дейінгі Республикадағы экономикалық даму біршама зерттелген.
Дипломдық жұмыста осы 1991-2001 жж. экономикалық даму және жекешелендірудің
негізгі кезеңдері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі мәселелерді қамтыған
екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. 1991-2001 жылдар аралығындағы экономикалық жағдай.
1.1 Алғашқы қадамдар: экономиканы ырықтандыру
1991-1997 жылдар
Әркімнің қабілетіне қарай, әркімге - еңбегіне қарай дейтін коммунистік
Алыстағы Тамашаға жетуге ұмтылған Кеңес Одағының басшылығы көп жағдайда
шаруашылық және өндірістік қатынастарды құрғанда, экономикалық мәннен
әлдеқайда қашық жататын ойды басшылыққа алды. Нәтижесінде, экономикалық
тұрғыдан негізделмеген өндірістік тізбектерге ұқсас, өзінше бір жасанды
тыныс алдыру аппараты сияқты, орталықтан жоспарланатын тетіктің құлауымен
бірге, Одақтық экономикалық жүйенің барлық қайшылықтары және жасандылығы
жалаңаштанып сыртқа шықты.
Сондықтан, нарыққа өтуге апаратын біздің жолымыздың ең басында, бізге
шаруашылық жүргізудің негіздерін өзгерту талабы қойылды. Бәрінен де бұрын,
ресурстарды бөлу жөніндегі экономикалық шешімдерді мемлекеттік деңгейде
өндіріспен тікелей айналысатын субъектілерге аудару қажет болды. Бұл
өндіріс орындарының қаржылық дербестігін қамтамасыз етіп, оларға
инвестициялардың нәтижесі мен тиімділігі үшін жауапкершілікті жүктеуге
мүмкіндік беретін еді.
Бұрын, Одақ кезінде қалыптасқан тауар-ақша қатынастары, қажетті
шешімдерді қабылдауға мұрсат берілген күнде де, олардың барлығын орталық
ведомстволар деңгейінде шешуді талап ететін. Осы қолапайсыз қатынастардың
мәні мынаған келіп тірелетін. Өндірістік-шаруашылық қызметтің кез келген
субъектісі өзінің қаржы ресурстарын КСРО-ның Мемлекеттік банкінде немесе
оның одақтық республикадағы есепшотында ұстайтын. Егер осы ресурстарды
өзіне қажетті мақсат үшін мысалы, құрылыс салуға, азық-түлік сатып алуға
және т.б., пайдаланғысы келсе, кәсіпорын осы мәселені Мемлекеттік жоспарлау
комитетімен келісетін, ол қанағаттанарлық шешім қабылдаған жағдайда қажетті
қаржыны бөлу үшін осыған сәйкес тапсырманы Мемлекеттік банкке беретін.
Сайып келгенде, кез келген мемлекеттің банк секторы мен мемлекеттік
қаржысының негізін қалаушы бірнеше салалардың - салық және бюджет сияқты
жүйелерінің мәселелерін шешуді бір мезгілде талап етті. Оларды сәтімен
реформаландыру осыларды бір-бірімен өзара байланыстырғанда ғана мүмкін
болатын.
Ашық нарықтық қатынастарды құру бізден экономиканың негіздерін түбегейлі
өзгерістерге апаратын қадамдар жасауды талап етті. Мойындауым керек, бұл
оңай емес еді. Осындай шешімдердің бірі 1993 жылғы нарықтық қатынастарды
ырықтандыру болды. Нарыққа барар жолдағы осы қадамға біз тауар тапшылығы
мен өсіп отырған гиперинфляция жағдайында бардық. Ырықтандыруды іске
асырудың басталуымен бірге әртүрлі қаржы ұйымдарының жылдам өсуі басталды.
Олардың ішінде коммерциялық банктер мен банк операцияларының жеке түрлерін
іске асырушы ұйымдар ерекше орында тұрды. Мәселен, 1993 жылдың соңына қарай
Қазақстанда 200-ден астам коммерциялық банктер құрылды. Бұл жағдайдың пайда
болуы, заңнамадағы кемшіліктерге байланысты еді. Соның салдарынан кез
келген кәсіпорын мен кооперативке өзінің меншікті банкін құрып алуға
мүмкіндік туды. Бүлардың көпшілігі кейіннен қаржы жағынан қауқарсыз болып
шықты. Олар аса жоғарғы инфляция мен валюта нарығындағы тұрақсыздық
жағдайында, алыпсатарлық пайда табу үшін ғана құрылды.
Бүл, өз кезегінде, ырықтандырудың бірінші кезеңінің инфля-цияның өсуімен
және төлем қабілеттілігіне деген сүраныстың қыс-қаруымен қосарлас жүруіне
әкеліп соқты. Мәселен, 1993 жылдан 1995 жылдың соңына дейінгі кезеңде
жылдық орташа инфляция 1200%-ға тең болды дағ мемлекеттік бюджеттің
тапшылығы 1995 жылдың өзінде ғана шамамен 40 млрд. теңгені құрады, ал
екінші деңгейдегі банктердің кәсіпорындарға несиесі бойынша жылдық
көрсеткіші 400%-ға жетті.
Ырықтандырудың бастапқы кезеңінде тауарлардың белгілі бір түрлерінің
бағаларына мемлекеттік бақылау әлі де болса сақталған еді. Мемлекеттік
қажеттіктер үшін әкелінетін тапсырыстар тәжірибесін және басқа да
шектеулерді мемлекет кәдімгі жай тіршілік мақсатында пайдаланды. Азық-
түлікке және бірінші қажеттегі тауарларға нақты бекітілген бағалар қойылды.
Осыған байланысты кәсіпорындар шығынға үшырады. Бүл шығындардың орнын
жеңілдіктер берілген көтерме шаралар да, несиелерді қайтару мерзімін
өзгерту саясаты да толтыра алмады.
Сонымен бірге, ол кезде мемлекет тұрғындарды қажетті тауарлармен
жеткілікті түрде қамтамасыз ете алмады, осыдан келіп олардың үлкен
тапшылығы туды. Біздің экономикамыз тар шеңберде шектеулі болатын, кеңес
уақытында бірінші қажеттіліктің көптеген тауарлары оларды өндіретін басқа
одақтық республикалардан жеткізілетін. Енді бірінші зәруліктегі тауарлармен
қамтамасыз ету үшін, Үкімет көрші өндіруші-елдерден тауарлық (матасқан)
несиелер алуға мәжбүр болды. С.Терещенко Үкіметі 100 млн. АҚШ доллары
сомасында осындай несиелер алды. Олардың тауарлық деп аталған себебі -
бізге несие беріп отырған елдердің тауарларын сатып алу қажеттілігі үшін
берілетін. Қойылған шарт осылай болғандықтан, алынған несие олардан қант,
темекі, май, шұжық және т.б. сатып алуға жұмсалатын.
Бізге жалпы тапшылыққа байланысты пайда болған әлеуметтік шиеленісті
бәсеңдету үшін нарықты тауарларға толтыру қажет болды. Біздің адамдар азық-
түлікті тапшылықтан сатып ала алмай жатқанда, қайдағы бір реформа туралы
айтудың өзі қисынсыз еді. Дүкендердің сөрелері қаңырап бос қалған. Жаныңды
тітіркендіретін көрініс қой - дүкенге кірсең, тауар жоқ. Мұны тек көзбен
көру керек еді.
Үкімет бұл несиелерді бизнеспен енді ғана айналыса бастағандарға бөлуді
ұйғарды. Өйткені олардың нарықтағы қызметін қолдау керек болды. Біз бір
жағынан, олар бұл несиелерді тұрғындарға қажет азық-түлікті, дәрі-дәрмек
сатып алу үшін мемлекеттік органдарға қарағанда әлдеқайда тиімді
пайдаланар, содан соң несиелерімен өздері есептесер деп үміттендік.
Дүкендегі саудадан түскен ақшаны жоғары инфляция құнсыздандырып отырды, ол
алынған несиенің көлемін жаба алмады. Сонымен қатар, инфляция мен валюта
бағамының арасындағы айырмашылық деңгейінде алаяқтық жасап, мемлекеттің осы
шарасын пайда табу үшін олжаланып қалған бизнесмендер де болды. Бұл олардың
алғашқы капиталдарын қалыптастырудың бір көзі болған. Бірақ та олардың
несиені қайтаруға мүмкіндіктері болмады да, оларды мемлекеттің төлеуіне
тура келді.
Барлық мәселенің түп тамыры - бағаны ырықтандырудан туындаған салдарға
біздің тез жылдам қалыптаса алмағанымызда жатты. Қазақстандық кәсіпорындар,
орасан зор құрылымдық проблемалармен бетпе-бет келгенде, өздерінің нарық
ауқымдарынан айрылып қалды. Тұрақты макроэкономикалық жағдайды құру үшін
бірқатар кезек күттірмейтін шараларды іске асыру қажет болды. Енді мемлекет
орталықтандырылған несиелер беру практикасын, салық түрлерін және т.б.
азайтуға тиіс болды. Қаржы жүйесі ресурстарды бөлудегі мемлекеттің рөлін
қысқарту жолымен несиенің нақты бағасын қалпына келтіруді талап етті.
Мемлекеттің несие түріндегі жасырын дотациялары арқасында шығынмен өмір
сүріп отьфған кәсіпорындарға қүрылымдық өзгерістер жасап оларды
жауапкершіліктері жоғары жеке кәсіпкерлердің қолына беру керек болды.
Сөйтіп, тек 1994 жылы ғана жеңілдіктермен берілетін несиелерді беру
практикасы және кәсіпорындардың несие сүрап елдің жоғарғы банкіне тікелей
шығуы тоқтатылды.
Ол кездерде мен табан астында шешуді талап ететін тольш жатқан
лроблемаларға үлгермейміз бе деп қауіптенгенмін. Оның үстіне, солардың
барлығы да іс жүзінде еліміздің шаршаған, көңілдері қалған, алғашқы
сылтаумен-ақ бұрқ етуге дайын тұрған тұрғындарымен байланысты еді. Қазір,
реформаның табысты болуының себептері туралы сұрақтарға жауап бергенде, мен
кейде белгілі бір анықтаушы факторды бөліп көрсетуге қиналамын.
Кейбіреулер, бүл факторды адамдардың қайта құруға дайын түратын, оларды
іске асыру қажеттігін түсінетін және қарсы алатын қоғам-дық аужай деп
есептейді. Бірақ біз реформаны мүлде қарама-қарсы аужайдан бастадық деп
айтуымызға болады. Одақтың ыдырауы, жүрттың сақталған ақшалары мен жиған-
терғен ңорла-рының жойылып кетуіг ең бастысы - олардың Идеяға және ер-теңгі
күнге деген сенімді жоғалтуы, біздің адамдарды өздерін ешкімге керексізбіз
деп, алданып қалдық деп ойлауға мәжбүр етті. Ал, көпшілігі белгілі дәрежеде
осы түңілулерін, осы сенбеулерін біздер-мен де байланыстырды. Бірақ реформа
іске асты - айтарлықтай табысты болды.
Кейбір ғалымдар немесе сарапшылар реформалаудың барысында сол реформаның
өзінің әзір болу-болмауын бірінші қатарға қояды. Бүл сияқты реформаның
инкубациялық кезеңдерінің 4 жылдан 5 жылға дейін созылғандығын көрсететін
көптеген мысалдар бар. Бірақ, тағы айтайық, бізде мүқият дайындыққа немесе
ұзаққа созылған зерттеулерге, оларды сынап көруге мүрша болған жоқ. Уақыт
аймен, аптамен, кейде тіпті әрбір күнмен өлшенді. Жағдай үн сайын
өзгерістерге үшырап түрды. Бірақ қалай болғанда да бұл реформалар табысты
өтті.
Мен біздің реформалардың табысты болуында ең үлкен рөлді адам факторы
атқарды деп есептеймін. Нақты қалай болғанын, бәлкім, мен тап басып айта
алмаспын, бірақ жалпы алғанда, біздің адамдардың менталитетінің кейбір
жақтары, олардың жаңаны қабылдауға немесе сырттан келген өзгерістерге
оңтайлана алатын ерекше қабілеттері, ал жекелей алғанда - сол кездегі
реформаторлар жасағына кірғен адамдардың түлғалық қасиеттері табысымыздың
кепілі болды.
Сөйтіп, 1999 жылға қарай реформаның ықпалды көмегімен адрестік
әлеуметтік көмекке өте отырып, зор көлемдегі әлеуметтік-түрмыстық
жеңілдіктердің проблемаларын шешу мүмкін болды. Сол кездегі қолданыстағы
ынтымақтастық зейнет жүйесінен жаңа - жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу
іске асырылды. Бюджеттік қатынастар және оған сәйкес еліміздің салық жүйесі
қайта қарастырылып, қайтадан қүрылды. Барлық осы қайта қүрулардың нәтижелі
болуының кепілі, ең алдымен ТМД-дағы ең үздік деген мәртебеге заңды түрде
ие болған біздің күшті де серпінді банк жүйеміз болды.
1.2 Ұлттық қаржы жүйесі. Банк жүйесінің дамуы
Осы кітаптың өткен тарауларында мен мемлекетті жанды организммен
салыстырған болатынмын. Маған осы теңеу өте үнайды. Қазақстанды қүруға
кіріскенде, мен оны көзіме дәл солай - бір жердің аумағында, бір заңның
аясында жөне бір қоғам-ның шеңберінде түрып жатқан адамдардың өзіндік бір
бірегей бірлестігі, өсіп-өнген, қалыптасқан біртүтас организм түрінде жиі
елестететінмін. Осы теңеуді одан әрі дамытатын болсақ, онда эко-номика -
бүкіл организмнің тіршілік қызметін, елдің жалпы зат алмасуын қамтамасыз
етіп отыратын күре тамыры, ал қаржы, өз орайымен экономиканың қан таратушы
жүйесі болып шыгады.
Сол себепті жақсы қалыптасқан қаржы жүйесі болуының ма-ңызын ескере
отырып, 90-шы жылдарда басталған және одан кейінгі кезеңдерде іске
асырылған экономикалық қайта қүрулардың көпшілігі қаржы саласына қатысты
болды.
Жағдай солай болды, біз бүл реформаларды өте күрделі уақытта бастадық.
Дегбірі қашқан жүрт болып жатқан барлық жағдайды қынжыла қабылдайтын.
Кеңестік жүйенің күйреуімен күйзелген экономика нағыз қаржы дауылын
басынан кешіріп жатты. Халық түтынатын тауарлардың тапшылығы, ақшаның қатты
құнсыздануы, халықтың жинақтаған барлық салымдары мен күнделікті
табыстарының қүнын жоюы - осы құбылыстардың барлығы орасан екпінмен өсіп
отырды. Экономикадағы қаржыны тұрақтандыруды қамтамасыз ету және инфляцияны
ауыздықтау керек болды. Халықтың мүқтаждықтарын және мемлекеттік қызмет
көрсету мен оны атқаруды барынша қамтамасыз ететін айқын, тиімді және
түрақты бюджетті орнықтыру қажет болды.
Реформаның әлеуметтік бағасының өте қымбатқа түсетінін біз түсіндік.
Сонымен қатар басқа дамыған елдердің тәжірибесінен нарықтың қалыптасу
процесі реформаның әлеуметтік жақтарын ысырып тастамайтынын көрдік. Біз
реформаны халықты барынша қорғаштай отырып іске асыруға тырыстық, бірақ
гиперинфляция жағдайында оны осылай жүргізу өте қиын болып еді. Осында
ахуалда кешеуілдеу мүлде апатқа үшыратуы мүмкін еді.
Сол кездерді еске ала отыра, мен, бәрінен бұрын осы реформа дарға
кірісердегі біздің өзімізге алған жауапкершіліктің аса ауы] салмағын да
ойлаймын. Кеңестік экономика құлағаннан кейін жылдар бойы жиған-тергендерін
жоғалтқан адамдарды бізді еліміздің қаржы жүйесіне қайтадан сендіре қою
қиын еді. Барлыр қайта құрулардың әр жағында, ол неге қатысты болмаса да,
мейл салық, мейлі қаржы реформасы бола ма, біз бәрінен бұрын:
азаматтарымызды ескердік, солардың алаңсыз түрмысына деген жауапкершілік
біздің мойнымызда еді.
Бүгіндері мені көп адамдар сынай берсін. Кейде маған жүрт тіпті ақылға
сыймайтын кінәлар тағады. Мен осы бос сөздер мен негізсіз сындарға көңіл
аудармасам да болатынын білемін, өйткені, маған сенсеңіздер, бүл менің
өзіме және менің үзеңгілестеріме алған жауапкершілік жүгімен салыстырғанда
түкке тұрмайды. Мұндай реформаландырудың тәжірибесі болмағандықтан, біз
тәуекелге барғанбыз. Біз бір нәрсені ғана білдік - мемлекеттік аппарат пен
біздің экономикамыздың қалыпты қызмет жасауына мүмкіндік беретін, тәуелсіз
қаржы жүйесін құруды тақыр жерден бастау керек болды.
Біздегі ұлттық қаржы жүйеміздің реформалануы мен оның даму эволюциясын
шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады. Бірінпіі кезең - шамамен 1991
жылдан 1997 жылға дейін қамтиды. Бүл жылдары біздің алдымызда экономиканы
ырықтандыру және макроэкономикалық түрақтануға жету мәселелері түрды.
Екінші кезең - Қазақстанның қаржы жүйесінің түрақтанудан кейін нығайтып,
одан әрі қарқынды дамуы - 1998 жылдан басталды. Дүниежүзілік қаржы
дағдарысын еңсергеннен басталған бүл кезең, менің ойымша бүгіндері де
жалғасып келеді.
Ашығын айтсақ, егер шын мәнінде біздің қаржы жүйеміздің қалыптасуын
кезең-кезеңімен, барлық іске асырылған қайта құруларды сипаттай отыра
көрсететін болсақ, онда бүл жеке кітап жазуды талап етер еді. Ал мен бұл
тарауда реформаландырудың жалпы процестеріне және біздің қаржы жүйемізді
дағдарыстан шығарудың жолдарын қалай іздестіруге, соның нәтижесінде ТМД
елдерінің ішіндегі топбасшысына қалай айналғанымызға тоқталғым келеді. Бұл
тарауда біздің банк жүйесінің, мемлекеттік қаржы саласының, сол сияқты
зейнеткерлік реформасының және ұлттық қорды қалыптастырудың мәселелері
жекелей қарастырылады. Бұдан басқа да сөзсіз көңіл аударуға тұрарлық сәттер
көп: қазақстандық қор нарығының, бағалы қағаздар нарығының елдің
мемлекеттік қарыздарын басқарудың қалыптасуы және т.б. көптеген мәселелер.
Біздің ұлттық қаржы жүйеміздің қалыптасуының барысында реформаландыруға,
бірінші кезекте, оның банк саласы, салық және бюджеттік құрылымы жататын
еді. Кейбір мағынада, зейнеткерлік реформаны іске асыру және Ұлттық қорды
құру менің ерекше мақтанышыма айналды. Бұл тарау сіздерге барлығының қалай
болғандығы туралы, сол кезеңде қандай қиындықтарға тап болдық және әлем
қауымдастығының біздің қаржы жүйемізді мойындауына біздің қалай
келгенімізді баяндап береді.
Қазақстан өзінің банк жүйесін қүруға егемендікті алғаннан кейін, 1990
жылы желтоқсанда бірден кірісті. Кеңестік икемсіз банк тетіктерінің барлық
тамашаларын бастан кешірген біздер, енді экономиканы толыққанды дамыту
үшін, бүкіл дүние жүзінде нарық жағдайында ең тиімді деп танылған, осы
заманғы қос дең-гейлі банк жүйесінің керектігін түсіндік. Ол біздің
тәуелсіз ақша-кредит саясатын жүргізуімізге, инфляцияның және мсмлекет поп
қоғамды қаржымен қамтамасьтз ету сұраныстарының проблемаларын шешуімізге
мүмкіндік беретін еді. Бізге капиталдың шынайы өзіндік құнын пайыздық
мөлшерлермен көрсететін, ал банкілерге қарыз алғандардың қаржылық
өміршеңдігі және несиелеудің экономикалық тиімділігі негізінде несие
беретін жүйе қажет болды.
Шын мәнінде, Қазақ КСР-індегі банктер мен банк қызметі туралы 1991
жылы қаңтарда қабылданған Заң еліміздегі банк реформасының басы болды.
Аталмыш Заң қос деңгейлі банк жүйесінің негіздерін қалауды қамтамасыз етті.
Мысалы, облыстық басқармалары және бөлімшелері бар Республикалық
мемлекеттік банк Қазақстан Республикасының Үлттық банкіне айналдырылды.
Республикалық Өнеркәсіп-құрылыс банкі акционерлік-коммерция-лық
Түранбанкке, Агроөнеркәсіп банкі - Қазақстан Республикасының
агроөнеркәсіп банкіне айналдыг акционерлердің ортасынан кейіннен
Қазкоммерцбанк атанған Қазақстан Коммерц банкі шықты, Сыртқы сауда
банкі - акционерлік-коммерциялық Әлем-банк, Республикалық жинақ банкі -
акционерлік-коммерциялық Қазақстан Республикасының Жинақ банкі болып
аталды. 1993 жылы осы банктердің барлығы акционерлік банктерге айналды, ал
Жинақ банкінің аты Қазақстан Республикасының Халық банкі деп өзгертілді.
Қазір біздің банк жүйесінің екінші деңгейінің негізгі құрамы болып отырған
бұл банктер Қазақстандағы аса ірі жеке-меншік банктері болып табылады.
Сайып келгенде, 1993 жыды теңгені енгізудің қарсаңында Қазақ-станның
банк жүйесінде елеулі реформа болды: қос деңгейлі банк жүйесі қызмет етті,
барлық мамандандырылған банкілер акционерлік банкіге айналды, ал Ұлттық
банк орталық банктің кейбір қызметтерін атқаратын болды. Осының бәрі
белгілі мөлшерде өзіміздің ұлттық валютамызға өтуді жеңілдетті.
Сонымен қатар, тәуелсіз Қазақстанның алғашңы күндерінен-ақ Ұлттық
банктің үйымдасқанына қарамастан, ол бәрібір әлі де еліміздің классикалық
түрдегі орталық банкі бола алмады. Ұлттық банк екінші дәрежедегі атқаратын
қызметтерін жалғастыра берді, сол сияқты, мемлекеттік органдар жүйесіндегі
оның мәртебесі де айқын болмады. Мысалы, Ұлттық банк 1991 жылдан 1993
жылдың соңына дейін биліктің барлық тармақтарына бағынып келді. Үкімет оған
тапсырмалар берді, депутаттар оның қызметін бақылап отырды және қосымша
жүктемелер беріп, олардың бірден орындалуын талап етті. Барлығы да әр түрлі
қажеттіліктеріне қаржы бөлуін сұрай бастады.
Осы проблеманы шешу үшін 1995 жылы наурызда мен заңды күші бар
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Жарлыққа қол қойдым. Ол
бойынша Ұлттық банк өзіне заңнамалық актілер берген өкілеттіліктің аумағы
көлемінде тәуелсіз қызмет жасайтын және Президентке ғана есеп беретін
болды. Содан бері өкілетті және атқару билігінің ешқандай да оргапдарының
Ұлттық банктің қызметіне араласуға құқығы жоқ. Бірақ та, әрине барлық басқа
елдердегі сияқты, біздің Ұлттық банк жалпы мемле-кеттік экономикалық
саясаттың мәселелерін Үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс. Сол 1995 жылы біз
республиканың банк жүйесін реформалаудың бірінші бағдарламасын қабылдадық.
Бұл бағдарламаның мәні банктердегі тұрғындардың өз беттерімен салған
жинақтары, шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос қаржылары және сыртқы
заемдары есебінен, экономикаға несие бөлуді қамтамасыз етуінде болды.
Сөйтіп біз, Ұлттық банкті саяси қысымнан және екінші деңгейдегі банктер
әлдеқайда тиімді орындай алатын қызметтерді атқарудан азат еттік.
Енді ол орталық банктің тікелей қызметтерін атқаруға - тәуелсіз ақша-
кредит саясатын іске асыруға және қазіргі талаптарға жауап беретін банк
жүйесін қүруға кірісті. Әр түрлі уақыттарда Ұлттық банкті Ғ. Байназаров, Д.
Сембаев, О. Жандосов, Г. Марченко, К. Дәмитов басқарды. Бұлардың барлығы да
ел үшін күрделі кезеңде қызмет атқарды және банк жүйесінің дамуына өз
үлестерін қосты.
Біздің банк жүйесінің дамуындағы келесі маңызды қадам -екінші деңгейдегі
банктердің қаржылық есегт берудің халықаралық стандартына өтудің
бағдарламасы, ол 1996 жылы желтоқсанда қабылданды. Бұл бағдарлама бойынша,
Қазақстандағы барлық қызмет жасап түрған банктер 2000 жылдың соңына дейін
өтімді капиталдың жеткілікті мөлшері, активтердің сапасы, бухгалтерлік
есеп, менеджмент деңгейі, ақпаратты енгізу және жеткізу салалары бойынша
халықаралық стандартқа жетулері тиіс болды. 2001 жылдың басында осы
бағдарламаның жазбаша өкімдерінің орындалуын бақылау мақсатында, банк
қызметін қадағалауды жүргізу үшін, Ұлттық банкке өкілеттілік берілді.
Сөйтіи, 2001 жылдың 1 шілдесінен бастап жаңадан құрылған банктерге ең кем
дегенде 2 млрд. теңге қатаң деңгейдегі жарғылық капитал белгіленді. Бұл
көрсеткіш аймақтық банктер үшін кемінде 500 млн. теңгеден, ал басқа қызмет
жасап тұрған банктер үшін 1 млрд. теңгеден астам болды.
Банктер капиталының өсуі ұсақ банк құрылымдарының жойылуы, банктердің
шоғырлануы және қосылуы сияқты кінәратты үрдістермен қатар жүрді. Бірақ осы
үрдіс елдің бүкіл қаржы жүйесіне кереметтей пәрменді әсер етті, қаржы
жағынан түрақты, зор мүмкіндіктер мен әлеуетке ие ірі банкілер құрылды.
Әдетте, осындай ірі банкілер дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде
банк жүйесінің ұйытқысы болып табылады, оларда бірнеше ірі коммерциялық
банктердің үлесіне барлық банктердің активтер сомасының басым бөлігі
келеді. Сонымен қатар, банк капиталының шоғырлануы осы банктердің арасында
бәсекені қамтамасыз етті, ол өз орайында банктердің қызмет көрсету
сапасының артуына алып келді. Біздің банк жүйесінің осы ерекшелігін банк
секторының көптеген сарапшылары мен мамандары атап көрсетті.
Осындай түбегейлі өзгерістерді іске асыру барысында біз күштілер ғана
тірі қалады дейтін нарықтың әрі қарапайым, әрі қатаң логикасын басшылыққа
алдық. Біздің қаржы жүйеміз мемлекеттің өзі қүптаған жеке меншік
коммерциялық банктердің пайда болуын, қалыптасу кезеңін басынан өткізді.
Ендігі әңгіме осы банктердің жұмыс деңгейлері мен көрсетілетін
қызметтерінің сапасы туралы болуға тиіс еді. Шынында да, үлттық банк
пруденци-алдық нормативтерді күшейткеннен кейін, еліміздегі коммерция-лық
банктердің саны үш есе қысқарды, өйткені жүмыс деңгейін көтеруге олардың
кейбіреулері ғана дайын болды. Бірақ, екінші жағынан, банктердің меншікті
капиталдарын өсіру жөніндегі Ұлттық банктің қатаң талаптары және реформаның
барысында, жасалған басқа да нормативтер республиканың банк жүйесіне 1999
жылғы сәуірдегі теңгенің қүнсыздану салдарын онша ауыртпалықсыз көтеріп
кетуге, сөйтіп Ресейдегі және басқа елдердегідей қаржы дағдарысын
болдырмауға мүмкіндік берді.
Бірақ, сонымен бірге, осындай қадамды іске асыру барысында біз өзіміздің
ерекшеліктерімізді де есепке алғанбыз. Мысалы, бізде қызметтері негізінен
ұсақ бизнес пен ауылшаруашылық өндірісі басым болған аймақтарда шоғырланған
банктер болды. Осылардың басым бөлігі қаржы тапшылығын көрді. Республиканың
көптеген облыстарындағы өтімділік тапшылығы, амалсыздан, жергілікті
клиенттердің шектеулі шеңберінде қалып қойған банктердің жұмыс
мүмкіндіктерін шектеді. Республика экономикасының осал жері – бір - бірінен
алыс қашықтықта орналасқан әртүрлі аймақтарға қаржы ресурстары біркелкі
бөлінбей келгені ешкімге де құпия емес. Осы жылдары адал адамдарды алдай
соққан алаяқтардың банк пирамидалары да, біздерді орағытып кеткен жоқ.
Ұлттық банк қойған жоғарғы талапты осындай жергілікті банктердің
орындай алмайтынын түсініп, біз 1998 жылдан бастап, барлық жерлерде
микрокредиттік ұйымдарды, ал одан кейін кредиттік серіктестіктерді құра
бастадық. Оларды құру, ең бірінші, кедейшілік пен жүмыссыздыққа қарсы
күреске бағытталды. Ауылдық жерлерде банктік қызмет көрсетуге жол ашуды
қамтамасыз ету мақсатында пошта - жинақ мекемелерінің саласын кеңейту
жөнінде шешім қабылданды. Бұл банк секторына шалғай өңірлерде тұратын
тұрғындардың басым бөлігінен олардың жеке салымдарын тарту мақсатында
балама әдістер ұсынуға мүмкіндіктер берді. Сонымен бірге, мұндай кредиттік
серіктестіктер несиелеудің үш деңгейлі жүйесінде жүмыс істеуге мүмкіндік
туғызды. Бұл жүйеге банк қызметтерін көрсету түрлерімен айналысатын жеке
банктер мен микрокредиттік ұйымдардан құралатын болды.
Содан кейін, біз Ұлттық банктің ел экономикасындағы рөлін күшейту
мақсатында келесі қадамдарды жасадық. Бәрінен бұрын, бұл қаржы жүйесі
субъектілерінің қызметтерін реттеуде тәртіп енгізу үшін қажет болды. Ол
кезде мұндай реттеулерді әр түрлі бақылау органдары іске асыратын. Мысалы,
банктердің қызметін Ұлттық банк, сақтандыру компанияларын — Қаржы
министрлігі, зейнетақы қорларын - Еңбек министрлігі реттейтін. Нәтижесінде,
елдің қаржы жүйесін реттеу жөнінде, қандай да болмасын жалпы саясатты іске
асыру үшін қаржы нарығының әр түрлі бөліктерін үйлестіру үрдісі үзаққа
созылып кетті және тиімсіз болды.
Сонымен, 2000 жылы Ұлттық банкте сақтандыру және банктік бақылау, 2001
жылы бағалы қағаздар нарығын бақылау, ал 2002 жылы жинақтау зейнетақы қорын
басқару қызметтері шоғырландырылды.
Кейін келе, 2004 жылы, бағалы қағаздар нарығының, сақтандыру нарығының,
зейнетақы жүйесінің қызметін реттеу қызметтері Ұлттық банктен дербес орган
- Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және
бақылау жөніндегі Агенттікке берілді, ол елдің Президентіне тікелей есеп
беріп тұратын болды.
Бүл Агенттік еліміздің қаржы нарығындағы тәртіпті қамтамасыз етуге тиіс
болды. Ол зейнетақы қоры жүйесіне, бағалы қағаздар нарығына және одан да
басқаларға қатысты, көптеген ереже-лер мен заңнамалық заңдар жинақтарының
шеңберінде тиімді жұмыс істеуде. Айта кетейін, мені Агенттіктің жүмыс
нәтижесінің мынадай мәліметтері ерекше қуантты. 2005 жылы Агенттік 762 жеке
және заңды түлғалардың өтініштерін тіркеді. Бір қарағанда, бүл аса көп те
емес. Бірақ біздің адамдар әр түрлі себептер мен қандай да бір мәселелерді
көтергісі келмейтіндерін еске алсақ, онда бұл сандар қомақты көрінеді.
Мысалы, осындай бір өтініш бойынша, Агенттік банкоматтардың қызмет
жасауының мәселелерімен айналысты. Дәлірек айтқанда, олардың қызмет
жасамай, босқа тұрып қалатынына қатысты іспен шүғылданды. Осыған жауап ре-
тінде, екінші деңгейдегі банктерге банкоматтардың жүмыстарын ұйымдастыру
және олардың тиісінше дүрыс қызмет жасауын қамтамасыз ету жөнінде қойылатын
талаптар көрсетіліп Нүсқаулар жобасы жасалды және осы Нұсқауларды іске
енгізу жоспарланды.
Жеке мен үшін бұл жағдай, менің ойлауымша, белгілі бір дәрежеде біздің
барлық мемлекеттік органдардың қалай жұмыс істеуі керектігінің мысалы
болуға тиіс. Азаматтардың барлық өтініштері назарға алынып, ой елегінен
өткізіле қарастырылуы және барлық сұрақтарға жауап берілуі керек. Жаңа
тарихи жағдайларда жұртты: адам - мемлекет үшін емес, мемлекет - адам
үшін деген қағидаға үйрету қажет. Кәнеки, келіңіздер, білуге тырысы-
ңыздар, сұрақ қойыңыздар, мәселе көтеріңіздер, соның жауабын алуға
тырысыңыздар. Сіздер - Қазақстанның азаматтарысыздар. Демек, бір кездерде
мысқылға айналған: халықтың қызметшісі деген жобаны шындыққа
айналдырайық.
Тұтастай алғанда, біздің қаржы жүйемізді нығайтудан, оның халық сеніміне
ие болуынан және оның алғашқы табыстарын әлем қауымдастығының тануынан
қорытынды шығарып, 90-шы жылдар келмеске кетті деп заңды түрде айтуға
болады. Дәл осы кезеңде болып өткен дағдарыстан кейін елдің экономикасының
көтерілуі басталды. Мысалы, 1997 жылы ішкі жалпы өнімнің өсуі одан бұрынғы
жылмен салыстырғанда 101,7% болды. Қолайлы экономикалық ахуал, бәсекеге
түсе алатын нарықтың қалыптасуы даму үрдісімен бірге жүріп, банк секторының
динамикалық дамуына ықпал етті.
Осы жерде мен, біздің банк жүйесін реформалаудың жеке бір сәті ретінде,
халықтың сенімін арттыруға байланысты шаралардың болғанын тағы да бір атап
өткім келеді. Бұл - бүгінде біздің адамдарымыз пайдаланып отырған
несиелердің:автомобиль, ипотека және т.б. алуға арналған түрлері. Бір
кездерде біздің адамдар несиемен өмір сүруге қорқатын. Демек, бұл жерде,
еліміздің қаржы жүйесіне деген адам сенімдерінің деңғейін әлдеқайда
арттырған - халықтың салымдарын сақтандыру жөніндегі шаралар зор рөл
атқарды. Мысалы, 1999 жылдың соңына қарай Қазақстанның жеке адамдар
салымына кепілдік (сақтандыру) қоры құрылды. Оның қызметі - осы жүйеге
кірген банктер жойылған жағдайда, азаматтарға олардың салымдарын қайтарып
беруді қамтамасыз ету болды.
Соңғы осындай мысал - Наурыз-банк төңірегінде болған жағдай. Бұл банк
мемлекеттік құрылымдардың қолдауымен құрылған еді, бірақ оның қабілетсіз
басшысы банкті банкротқа үшырат-ты. Салымшылар, оның ішінде мемлекет те
бар, ақшаларынан ай-рылды. Банктің басшылары қашып жүр. Қор жеке
түлғалардың ақшаларын қайтаруға мәжбүр болды. Қазіргі кезде Салымдарға
кепілдік беру қорығ халықаралық стандартқа бірте-бірте өтуді іске асыра
отырып, түрақты қызмет жасауда. Кейінірек, 2001 жылы халықаралық
сарапшылардан жоғары баға алған Актуар орталығы қүрылды. Бүдан басқа, Несие
тарихының бюросы және Ипотека-лық несиелер кепілдігінің қоры бар. 2005
жылдың 30 желтоқсандағы жағдайы бойынша қор жалпы сомасы 5 млрд. теңгеге
тең ипотекалық несиелердің кепілдіктерін қолдады. Қазақстанның 20 банкі мен
ипотекалық компаниялары ипотекалық несиелер кепілдігі жүйесінің
қатысушылары болып табылады.
Менің ойымша біздің қаржы жүйеміздің табысты болуын шетелдік
сарапшылардың бағалауы немесе қандай да болмасын экономикалық есептеулер
емесғ мына төмендегі дерек айқын дәлелдейді.
1999 жылдың 1 сәуіріне таман екінші деңгейдегі Қазақстан банктеріндегі
халықтың салымдары 348 млн. АҚШ доллары мөлше-рінде болды. Бірақ, әр түрлі
сараптамалық бағалаулар бойынша, азаматтардың жасырын жинаған ақшалары 1
миллиардтан 3 мил-лиардқа дейінгі АҚШ долларына тең делінеді. Бүл сома сол
кезең-дегі банк есеп шоттарындағы және зейнетақы жинақтау жүйесін-дегі
сомадан кем дегенде бір жарым есе артық болды. Жүргізілген реформаның
көмегімен, біз азаматтар жинақтарының біздің қаржы жүйемізге ағылып келуіне
қол жеткіздік, сөйтіп бүгін Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктеріндегі жеке түлғалар-дың салымдарына кепілдік беретін Қазақстан
қоры акционерлік қоғамының резерві 339 млрд. теңге шамасында болып отыр.
Сол уақыттарды еске ала отырып, мен: оның арғы жағында қаншама реніштер,
кейде тіпті күлкілі оқиғалар болғанын ойлай-мын. Мысалы, маған солардың
ішінде мына бір жағдай өте үнай-ды. Түрғындардың қаржыларын банкілерге
тарту науқаны жүріп жатқан кезде сондағы Үлттық банктің төрағасы Григорий
Марчен-ко бірде: бүл науқан нәтижелі болып аяқталған жағдайда, өзімнің
сақалымды қырып тастаймын, - деп көпшіліктің алдында маған уәде бергені
бар. Сонымен бірге, егер жеке түлғалардың екінші деңгейдегі банктердегі
салымдары 1 млрд.АҚШ долларына жетсе, соны нәтижелі деп есептейтін болдық.
Григорий Марчеыконың мәлімдемесі әсіресе бүқаралық ақпарат қүралдарына
үнап қалыпты. Көптеген экономистер мен журналис-тер: Марченко енді өмір
бойы сақалмен өтетін шығар деп ай-тып та, жазып та жүрді. Содан арада тура
екі жыл өтісімен, атап айтқанда, 2001 жылы 7 қыркүйекте, ол баспасөз
конференциясы-на кенеттен жасарып кіріп келіпті. Жүрттың бәрінің көзінің
түскені - оның ақ кіре бастаған сақал-мүрты жып-жылмаған тап-тақыр қылып
қырып тастапты, дейді. Ол сол жерде жеке түлғалар жинақтарының мөлшері
1,116 млрд. АҚШ долларына жеткендігін хабарлапты.
Түрғындар қаржысын Қазақстан банкілеріне тартуда осы бір бәстесудің
пайдасы жарнамалық және ақпараттық шаралардан артық болмаса кем болмауы
әбден мүмкін. Кейіннен, Марченко қаржы нарығының жеке бөліктері
тиімділікпен дамитын болса сақалымды қырып тастаймын деп тағы да екі рет
уәде берді. Бірақ, енді оны-мен бәстесуге ешкім шықпады.
Григорий Александрович Марченко - Евромани журналы ең үздік банкир
деп таныған, өзінің позициясын қорғай білетін және айтқандары көп
жағдайларда дүрыс болып шығатын, кәсіби біліктілігі жоғары маман. Үлттық
банктің төрағасы ретіндегі оның қызметін мен қашанда қолдап отырдым. Оның
бірбеткейлігіне бай-ланысты Үкіметпен және Парламентпен қағысып қалуы аз
болмай-тын, бірақ ол қашанда өз пікірін қорғап шығатын.
Жинақ ақшаны сақтаудың және оған халықты ынталандыру-дың идеясын мен
1999 жылы мамырдың аяғында Республика қар-жыгерлерінің I Конгресінде-ақ
үсынғанмын. Ол кезде біздің эконо-микамыз, дүниежүзілік қаржы және тауар
нарықтарындағы күрт өзгерген жағдайларға бейімделу салдарынан өте ауыр
проблема-ларға үрынған болатын. 1998-1999 жылдардағы дағдарыс, эконо-миканы
дамыту үшін инвестициялық ресурс ретінде, азаматтар-дың ішкі жинақтарына
көңіл аударуға итермелеген. Ал оған дейінгі экономиканы қолдап түруға және
дамытуға қажетті қаржының жетіспеуін, банк қауымдастығы, сыртқы заемдар мен
шетел ин-вестицияларының ағылып келуі есебінен шешіп келген болатын. Қаржы
жүйесінің осы және басқа да мәселелеріне мен қашан да мүқият көңіл
бөлетінмін. Мемлекеттік және жеке секторлардың өзара ынтымақтасуы экономика
үшінг біржақты мемлекеттік жос-парлауға қарағанда, әлдеқайда пайдалы
екендігі кімге болсын қүпия емес-ті.
Атап айтқандаг I конгрестің арқасында қаржы нарығының бар-лық
секторларының өкілдері, Қазақстан қаржы нарығының даму проблемаларын
талқылауға бірінші рет өз еріктерімен бірікті. Мысалы, олар экономикалық
дамудың және халықтың әл-ауқатын жақсартудың орасан зор міндеттерін шешуге
мүмкіндік беретін инвестициялық салымдарды кеңейту және жаңа қаржы қүралда-
рын қалыптастыру проблемаларын қарастырды.
Салымдардың кепілді жүйесін қүрумен бір мезгілде салымшы-лардың
мүдделерін қорғау мақсатында банк қүпиялары бойынша заңнама күшейтілді.
Мысалы, жеке түлғалардың есеп шотындағы ақшаның қалдығы және ақшаның
қозғалыстары туралы мәлімет-тер тексеру органдарына тек қылмыстық іс
қозғалғанда және прокурордың санкциясы болғанда ғана беріледі. Сонымен
бірге, салық және кеден органдары банк қүпиясы болып табылатын мәлімет-
терді алу қүқығы бар мемлекеттік органдар тізімінен шығарылды.
Біздің қаржы жүйеміздің табыстылығының тағы бір жарқын көрінісі -
Қазақстан капиталының көрші елдердің нарықтарына экспансия жасауы және
біздің қаржы нарығьшызға шетел капита-лының келе бастауы болды.
Бір кездерде біз бүл туралы ойға да ала алмайтынбыз. Біз бүтіндей
алғанда өзіміздің қаржы жүйеміз бен экономикамыздың дүрыс қызмет жасауъш
қамтамасыз етуді ғана ойладық. Бірақ нәтиже басқаша больш шықты, реформаның
нәтижесі біз ойлаған ең ба-тыл нәтижелерден артығымен асып түсті. Қазір
Қазақстан эконо-микасының монеталану деңгейі - ТМД елдері ішіндегі ең жоғар-
ғысы. Бүл біздің банктерге көршілеріміздің қаржы нарықтарына белсенді түрде
экспансия жасауға мүмкіндік беріп отыр. Көрші елдердікімен салыстырғанда
әлдеқайда дамыған банк жүйесі бар біздің банктерге, олар сияқты капиталы
және ең бастысы ~ салым-дардың қауіпсіздігі мен табыстылығына кепілдемесі
жоқ, олардың жергілікті банктермен бәсекелі күресте жеңіске жете отырып,
көп жағдайда өздеріне тиімді пайда пайыздары мен шарттарын үсы-нуға
мүмкіндік берді. Мысалы, Қазақстандағы орташа жылдық пайыздық мөлшерлеме 10-
15 пайыз арасында ауытқып отыратын болса, Тәжікстандағы бүның бір жылдық
көрсеткіші 36 пайызға тең. Келісіңіз, айырмашылық өте үлкен.
Микроэкономикалық ахуалдың түрақтылығы, өсіп отырған біздің адамдардың
түрмыс деңгейі, өз орайында, Қазақстанды, шетел қаржы компаниялары үшін аса
тартымды етеді. Егерде біздің пайыздық мөлшерлеме ТМД елдерінікімен
салыстырғанда төмен деп есептелінсе, онда батыстың түтынушылары үшін осы 10-
15% келісуге болмайтын тым көтеріңкі деп есептеледі. Шетел банкілерінің
келуі Қазақстанның қаржы нарығындағы бәсекені дамытуға мүмкіндік береді.
Мысалы, қазірдің өзінде біздің нарықта Чехияның аса ірі Хоум Кредит
(Ноте Сгесііі Сгоир) сақтандыру компаниясы қызмет жа-сай бастады,
бүрынырақта Хоум Кредит Қазақстан акционерлік бірлестігі қүрылған.
Кәсіпорын қызметінің басым бағыттары түты-нуды несиелеу болып табылады.
Компания Қазақстан нарығында несиелік қызмет көрсетудегі өзгерістерге өте
шапшаң рай білдіре отырып, клиенттер мен әріптестерге несиелеу мен
ынтымақтао тықтың қолайлы шарттарын үсынады. Қазақстандағы ең табысты
кәсіпорындар Хоум Кредит Қазақстан акционерлік қоғамының әріптестері
болып табылады, бүлардың ішінде ірі сауда жүйелері Технодом, Евросеть,
Сулпак, М-Техникс, сондай-ақ елдің барлық аймағындағы мамандандырылған
жеке дүкендер және басқа да компаниялар бар. Әріптестік байланыстарды
үздіксіз кеңейте отырып, компания сенімді және тәжірибелі әріптестермен
іскерлік өзара қарым-қатынастарды дамытуға ерекше көңіл бөледі.
Түтынуды несиелеу нарығының өсуі Қазақстанға шетелдік жаңа ойыншыларды
тартуда. Чех қаржы тобынан кейін іле-шала еуро-аймақтағы аса ірі тағы бір
қаржы тобы Қазақстанның бөлшек саудасын игеруді жоспарлап отыр. Француздың
Зосіеіе Сепегаіе банк тобы таяу араларда Қазақстанда өзінің бөлімшесін
ашқысы келеді.
Бүл кейбіреулерге ерсі көрінуі мүмкін, бірақ мен шетел капи-талының
келуіне кәдімгідей қуанамын. Өйткені жоғары пайыз алу несие салудың күшті
тәуекелдігімен байланысты болған кез артта қалды. Қазір түрғындардың
түрақты табыстары және тиянақты қаржылық жағдайлары бар. Ал, біздің банктер
жоғары пайыз алу әдетімен әлі де қоштасқылары келмейді. Шетелдіктер қаржы
қызметін көрсету нарығындағы бәсекенің деңгейін көтереді, нәти-жесінде
қоғам үтады.
Жалпы алғанда, банк секторы дамуының қорытындысын түйіндей келе, оның
осы уақыттар ішіндегі дамуы, мемлекеттің жан-жақты қолдауының және
мемлекеттік қаржы жүйесін кең көлемде реформалаудың нәтижесінде іске асты
деп, айтуға бола-ды. Сондықтан, әсіресе нарыққа өту кезеңіндегі үрдісте
біздерге бюджет жүйесі саласында даг сол сияқты салық салу саласында да
түбегейлі реформаларға баруға тура келген кезде, оларды жетіл-діру үрдісін
босатып жіберу әділетсіздік болар еді.
Бюджет және салық жүйесі
Менің осыған дейін айтқанымдай, банк жүйесі өзінің дамуына қарай қадам
басуы үшін, мемлекет қаржысы саласындаг мемле-кеттің бүған сайма-сай
келетін саясатын қамтамасыз ету қажет болды.
Бүрынғы одақтық бюджеттен берілетін субвенциялар мен до-тациялардан
(1991 жылы олар біздің республика бюджетінің ал-тыдан бір бөлігін қүрады),
сол сияқты қаржыландырудың ведомстволық көздерінен аирылған, бүрындары
әдетте одаққа тікелей қараған деген желеумен республикадағы өндіріс
көлемінің жалпы 90% астамын алып түрған салалар мен кәсіпорындардың ауыр
дағ-дарысын сезіндік. Осылардың бәрі жаңа бюджет жүйесін қүруды талап
еткен.
Мемлекеттік қаржы саласын реформалау жөніндегі алғашқы қадамдардың бірі
- 1991 жылы Қазақстанның бюджет жүйесі туралы өз заңын қабылдауы болды. Осы
заңның арқасында, Қазақ-стан Республикасының бюджетін қалыптастырудың
принциптері өзгертілді, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы
өзара қарым-қатынастар анықталды. Оның негізін салушы респуб-ликалық және
жергілікті бюджеттердің дербестігі туралы прин-цип болды.
Сонымен бірге, оқиғалардың жылдам өрістей бастағанынан көп үзамай,
қабылданған заң ендігі талаптарға жауап беруден қалды. Тиімділігі жоғары
бюджет жүйесін қүруда ең негізгісі деп санала-тын әр түрлі деңгейдегі
бюджеттердің бірлігі принципінің өзі тағайындалмағанын және оның үстіне,
кезектегі жылдың бюджеті сияқты, қосымша бюджет жасауға рүқсат етілетінін,
сонсоң олар да арнайы қаралып, бекітілетінін айтсақ та жеткілікті.
Мемлекеттік қаржы жүйесін басқару туралы айтатын болсақ, 1994 жылға
дейін мемлекеттік бюджеттің орьшдалуымен Үлттық банк те, Қаржы министрлігі
де айналысты. Мүндай күлкілі жүйе тиімді бақылауды қамтамасыз ете алмады.
Оны жетілдіру мақса-тында біз Қаржы министрлігінің қүрамында Қазынашылық
бас басқармасын қүрдық. Бүл 1996 жылдан бастап бірыңғай қазына есепшоты
арқылы, кірістердің және жүргізілген кассалық шығын-дардың жалпы сомасын
есепке алу мен шығынын есептен шығару жөніндегі операдиялардың орындалуын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Бір жылдан кейін жергілікті бюджет
бойынша төлемдік тапсырыстар арқылы шығындарды қаржыландыру тетігі тоқтатыл-
ды, қаржыландыру ісі қаржылық және бюджеттік рүқсат түріндегі лимиттер беру
арқылы іске асырыла бастады. Бүл еліміздің бюд-жет жүйесін жетілдіру
бағытындағы алғашқы қадамдарымыздың бірі болды.
Реформаларды жүргізгенге дейін бүкіл бюджет процесі бюд-жет өтінімдерін
бүрынғыша біріктіру түрінде болды, содан кейін барып қана, онсыз да аз
қаржыны бюджет мекемелері арасында бөлу жүргізілетін. Бүл процесте іс
жүзінде бюджет аясында іске асырылуға тиісті, макроэкономикалық ахуал
есепке алынбады, сол сияқты экономикалық саясаттың принциптері мен
басымдылықтарына сәйкес шығындарды байланыстыруға әрекеттер жасалмады.
Сөйтіп, бюджетті дайындау процесі Үкімет іске асыруға тиісті басымдылықтар
мен бағдарламаларды талқылаудың орнына, сан-дарды сапырылыстыру түрінде
ғана өтті. Тіпті дайындау үрдісінің соңғы қорытынды кезеңінде, Парламентте
бюджеттің түпкілікті нүсқасы талқыланып жатқан уақытта, шығындардың кейбір
бапта-рына байланысты ғана дауласу жүріп жатты. Сонымен бірге шы-ғындарды
бағдарламалық басымдылықтармен байланыстыру әре-кеттері мүлде болған жоқ.
Осы саладағы маңызды қадамдардың бірі 1997 жылы жасалды. Ол кірістер мен
шығындардың халықаралық стандарт талаптарына сай жаңа классификациясын
енгізу еді. Мүның енгізілуі барлық деңгейдегі бюджет шығындарын өзара
байланыстыра отырып, мем-лекеттің бағдарламалық міндеттерін орындауға,
сонымен қатар орындаушылық тәртібін жақсартуға және бюджетті қалыптасты-
рудың шынайылығын арттыруға мүмкіндік берді.
1999 жылы Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі ту-ралы үшінші заңы
қабылданды. Бүл заң бюджет жүйесінің бірлігі принципін қамтамасыз етуте,
бүкіл республика аумағындағы түрғын-дарға бірдей мемлекеттік қызмет көрсету
деңгейін қамтамасыз етуге және аймақтар арасындағы сәйкессіздікті
теңестіруге мүмкіндік берді. Сол сияқты осы заңмен бюджетаралық қатынастар,
бюд-жеттік кемітулер мен субвенциялардың тетіктері орнықтырылды, белгілі
бір мемлекеттік қызметтерді республикалық және жергілікті бюджеттерге
сәйкес қаржыландырудың арасына шек қойылды. Бүл кезеңде реформаландырудың
басты назары бюджет ақшасын мақ-сатты әрі тиімді пайдалануға және бюджеттің
кредиторлық қары-зының өсуін болғызбауға шоғырландырылды. Біз барлық мемле-
кеттік мекемелердің өздеріне бюджет заңнамалығымен жылына тағайындалғанг
белгілі бір бюджеттік сомадан тыс мөлшерде қар-жылық міндеткерліктер алуына
қүқығы жоқ деген тәртіпті бірінші рет заңнамалық негізде анықтап бердік.
Түрақты негізде қүрылған бюджет комиссиялары біз үшін ар-тықшылығы бар
мәселені, яғни кезекті жылға арналған бюджетті қалыптастыру кезінде
мемлекет шығындарының орындылығын қамтамасыз ету мәселесін шешуге мүмкіндік
берді. Мемлекеттік бюджетті ағымдағы бюджетке бөлу жүзеге асырылды, соның
есе-бінен мемлекеттің ағымдағы қажеттіктерін орындауға бағытталған және
экономикаға жүмсалатын инвестициялық шығындардыг яғни инфраструктураныг
қала қүрылысын дамытуға, ақпараттық жүйені қүрьш, дамытуға, ғылымға, адам
капиталына инвестиция салуға жүмсалатын бюджеттік бағдарламалар орындалды.
Бюджеттің осы-лай бөлінуі, мемлекеттің заңнамамен анықталған міндеттерін
орын-дауына, яғни мемлекеттік мекемелер жүйесін үстауға бағытталған
қаржының нақты қүнын, әлеуметтік-экономикалық дамуға бағыт-талған
мемлекеттің инвестициялық үлесінің көлемін, сол сияқты бюджеттік
бағдарламаларды жүйеге келтіру шығындарын шынайы бағалауға мүмкіндік берді.
Бюджеттік саланы реттеуде жүйелік тәсілді қалыптастыру үшін Бюджет
кодексі жасалынды, ол қолданыстағы заңнамалық норма-ларды тәртіпке және
жүйеге келтіруге мүмкіндік берді, олардың оралымды қүрылымын қамтамасыз
етті. Үлттық қор бірінші рет еліміздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. 1991-2001 жылдар аралығындағы экономикалық жағдай
1.1 Алғашқы қадамдар: экономиканы ырықтандыру
1.2 Ұлттық қаржы және банк жүйесінің дамуы
1.3 1998 жылғы экономикалық дағдарыс. Зейнетақы реформасы
ІІ ТАРАУ. Қазақстанда жекешелендіру процесінің дамуы
2.1 Бірінші кезең: ынталы жекешелендіру (1991-1992 жылдар)
2.2 Екінші кезең: инвестициялық купондарымен жекешелендіру
(1993-1995 жылдар)
2.3 Үшінші кезең: ақшалай жекешелендіру (1996-1998 жылдар)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бір кезде біз мінсіз мемлекет құрып жатырмыз деп
ойладық. Мүлде әртүрлі халықтар мекендеген құрлықтың алтыншы бөлігі бір
идеямен өмір сүрді. Бәлкім, біздің бәрімізді біріктірген тұғырнаманың дәл
осы идеяшылдығы кеңестік мемлекеттің басқадай барлық құрамдас бөліктері
үстінен саясаттың үстемдік етуіне себепші болған шығар.
Одақтас республикалардың тіндерін бір орталыққа түйіндеп, бір ұлы
отан идеясын қолдау үшін нақ осы ақылға қонбайтын экономикалық заңдар
бойынша өндірістік және шаруашылық байланыстар құрылған-ды. Алайда, табиғат
заңдары секілді, экономика заңдарында да объективті сипат болады, ол
адамдардың қалауы бойынша қайта жазылмайды немесе жойылмайды. Жарқын
болашаққа жету жолындағы саяси бағыт сабын көпіршігі секілді жарылып
кетті. Әрине, оған көптеген жайлар, бірақ негізінен - тиісті экономикалық
негіздің жоқтығы себепші болды. Қашан Идея жоққа шығарылғанда, ал мемлекет
өз өмірінің соңғы жылдарын әупірімдеп өткеріп жатқанда, жаппай етек алған
дағдарыстан шегіне жетіп созылған бұл жасанды экономикалық тіндер бырт
етіп үзіліп кетті. Осы қиын жағдайдан шығудың жолын іздеген кеңестік
басшылық жаңалыққа көшуге тырысты, бірақ ол ескі кеңестік тәсіл бойынша
саясаттан басталды. Бұл көшу тығырыққа әкеп тіреді.
Экономика - саяси тәуелсіздіктің негізі. Егер ел экономикасын реформалау
жөнінде жасалған біздің алғашқы қадамдар, дұрысында тек сол кезеңдегі
посткеңестік бейберекеттіктен аман қалу жөніндегі кезек күттірмейтін
шаралар болса, ал қазіргі жүргізіліп жатқан реформалар стратегия мен айқын
жоспарлардың шеңберіне сыйғызылған және болашақтағы нақты нәтижеге
бағытталған. Бұл нәтиже - біздің елімізге әлемдік деңгейде ойдағыдай
бәсекелестікке түсуге жағдай туғызуға бейімі бар күшті,
диверсификацияланған экономикалық жүйені құру. Сонымен бірге бұл тек
нарыққа және басқа да экономикалық түсініктерге жол ашу үшін ғана емес,
жалпы бейнелеп айтқанда, күн астындағы өз орнымызды табу үшін бәсекеге
түсу еді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Нұрлан аға! 1,5 беттен тұратын осы тақырыпқа байланысты әдебиеттерге
шолу жасап өтіңіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты
мақсаты 1991-2001 жж. аралығындағы Қазақстан Республикасының экономикасының
дамуының негізгі бағыттарын анықтап, талдау жасау. Осы мақсатты жүзеге
асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
- 1991-2001 жылдар аралығындағы экономикалық өзгерісін көрсету;
- Экономиканың жоғары дамуының негізгі себептерін ашу;
- Жекешелендіру процесінің негізгі кезеңдеріне тоқтала отырып, оның
мемлекеттің ары-қарай дамуына тигізген әсерінің дұрыс-бұрыстығын анықтау
Жаңалығы Экономикалық зерттеулерде 1991-2001 жж. аралығында Қазақстан
Республикасының экономикалық дамуы негізінен қарастырылған. Ал, 1991-2001
жылға дейінгі Республикадағы экономикалық даму біршама зерттелген.
Дипломдық жұмыста осы 1991-2001 жж. экономикалық даму және жекешелендірудің
негізгі кезеңдері қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі мәселелерді қамтыған
екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. 1991-2001 жылдар аралығындағы экономикалық жағдай.
1.1 Алғашқы қадамдар: экономиканы ырықтандыру
1991-1997 жылдар
Әркімнің қабілетіне қарай, әркімге - еңбегіне қарай дейтін коммунистік
Алыстағы Тамашаға жетуге ұмтылған Кеңес Одағының басшылығы көп жағдайда
шаруашылық және өндірістік қатынастарды құрғанда, экономикалық мәннен
әлдеқайда қашық жататын ойды басшылыққа алды. Нәтижесінде, экономикалық
тұрғыдан негізделмеген өндірістік тізбектерге ұқсас, өзінше бір жасанды
тыныс алдыру аппараты сияқты, орталықтан жоспарланатын тетіктің құлауымен
бірге, Одақтық экономикалық жүйенің барлық қайшылықтары және жасандылығы
жалаңаштанып сыртқа шықты.
Сондықтан, нарыққа өтуге апаратын біздің жолымыздың ең басында, бізге
шаруашылық жүргізудің негіздерін өзгерту талабы қойылды. Бәрінен де бұрын,
ресурстарды бөлу жөніндегі экономикалық шешімдерді мемлекеттік деңгейде
өндіріспен тікелей айналысатын субъектілерге аудару қажет болды. Бұл
өндіріс орындарының қаржылық дербестігін қамтамасыз етіп, оларға
инвестициялардың нәтижесі мен тиімділігі үшін жауапкершілікті жүктеуге
мүмкіндік беретін еді.
Бұрын, Одақ кезінде қалыптасқан тауар-ақша қатынастары, қажетті
шешімдерді қабылдауға мұрсат берілген күнде де, олардың барлығын орталық
ведомстволар деңгейінде шешуді талап ететін. Осы қолапайсыз қатынастардың
мәні мынаған келіп тірелетін. Өндірістік-шаруашылық қызметтің кез келген
субъектісі өзінің қаржы ресурстарын КСРО-ның Мемлекеттік банкінде немесе
оның одақтық республикадағы есепшотында ұстайтын. Егер осы ресурстарды
өзіне қажетті мақсат үшін мысалы, құрылыс салуға, азық-түлік сатып алуға
және т.б., пайдаланғысы келсе, кәсіпорын осы мәселені Мемлекеттік жоспарлау
комитетімен келісетін, ол қанағаттанарлық шешім қабылдаған жағдайда қажетті
қаржыны бөлу үшін осыған сәйкес тапсырманы Мемлекеттік банкке беретін.
Сайып келгенде, кез келген мемлекеттің банк секторы мен мемлекеттік
қаржысының негізін қалаушы бірнеше салалардың - салық және бюджет сияқты
жүйелерінің мәселелерін шешуді бір мезгілде талап етті. Оларды сәтімен
реформаландыру осыларды бір-бірімен өзара байланыстырғанда ғана мүмкін
болатын.
Ашық нарықтық қатынастарды құру бізден экономиканың негіздерін түбегейлі
өзгерістерге апаратын қадамдар жасауды талап етті. Мойындауым керек, бұл
оңай емес еді. Осындай шешімдердің бірі 1993 жылғы нарықтық қатынастарды
ырықтандыру болды. Нарыққа барар жолдағы осы қадамға біз тауар тапшылығы
мен өсіп отырған гиперинфляция жағдайында бардық. Ырықтандыруды іске
асырудың басталуымен бірге әртүрлі қаржы ұйымдарының жылдам өсуі басталды.
Олардың ішінде коммерциялық банктер мен банк операцияларының жеке түрлерін
іске асырушы ұйымдар ерекше орында тұрды. Мәселен, 1993 жылдың соңына қарай
Қазақстанда 200-ден астам коммерциялық банктер құрылды. Бұл жағдайдың пайда
болуы, заңнамадағы кемшіліктерге байланысты еді. Соның салдарынан кез
келген кәсіпорын мен кооперативке өзінің меншікті банкін құрып алуға
мүмкіндік туды. Бүлардың көпшілігі кейіннен қаржы жағынан қауқарсыз болып
шықты. Олар аса жоғарғы инфляция мен валюта нарығындағы тұрақсыздық
жағдайында, алыпсатарлық пайда табу үшін ғана құрылды.
Бүл, өз кезегінде, ырықтандырудың бірінші кезеңінің инфля-цияның өсуімен
және төлем қабілеттілігіне деген сүраныстың қыс-қаруымен қосарлас жүруіне
әкеліп соқты. Мәселен, 1993 жылдан 1995 жылдың соңына дейінгі кезеңде
жылдық орташа инфляция 1200%-ға тең болды дағ мемлекеттік бюджеттің
тапшылығы 1995 жылдың өзінде ғана шамамен 40 млрд. теңгені құрады, ал
екінші деңгейдегі банктердің кәсіпорындарға несиесі бойынша жылдық
көрсеткіші 400%-ға жетті.
Ырықтандырудың бастапқы кезеңінде тауарлардың белгілі бір түрлерінің
бағаларына мемлекеттік бақылау әлі де болса сақталған еді. Мемлекеттік
қажеттіктер үшін әкелінетін тапсырыстар тәжірибесін және басқа да
шектеулерді мемлекет кәдімгі жай тіршілік мақсатында пайдаланды. Азық-
түлікке және бірінші қажеттегі тауарларға нақты бекітілген бағалар қойылды.
Осыған байланысты кәсіпорындар шығынға үшырады. Бүл шығындардың орнын
жеңілдіктер берілген көтерме шаралар да, несиелерді қайтару мерзімін
өзгерту саясаты да толтыра алмады.
Сонымен бірге, ол кезде мемлекет тұрғындарды қажетті тауарлармен
жеткілікті түрде қамтамасыз ете алмады, осыдан келіп олардың үлкен
тапшылығы туды. Біздің экономикамыз тар шеңберде шектеулі болатын, кеңес
уақытында бірінші қажеттіліктің көптеген тауарлары оларды өндіретін басқа
одақтық республикалардан жеткізілетін. Енді бірінші зәруліктегі тауарлармен
қамтамасыз ету үшін, Үкімет көрші өндіруші-елдерден тауарлық (матасқан)
несиелер алуға мәжбүр болды. С.Терещенко Үкіметі 100 млн. АҚШ доллары
сомасында осындай несиелер алды. Олардың тауарлық деп аталған себебі -
бізге несие беріп отырған елдердің тауарларын сатып алу қажеттілігі үшін
берілетін. Қойылған шарт осылай болғандықтан, алынған несие олардан қант,
темекі, май, шұжық және т.б. сатып алуға жұмсалатын.
Бізге жалпы тапшылыққа байланысты пайда болған әлеуметтік шиеленісті
бәсеңдету үшін нарықты тауарларға толтыру қажет болды. Біздің адамдар азық-
түлікті тапшылықтан сатып ала алмай жатқанда, қайдағы бір реформа туралы
айтудың өзі қисынсыз еді. Дүкендердің сөрелері қаңырап бос қалған. Жаныңды
тітіркендіретін көрініс қой - дүкенге кірсең, тауар жоқ. Мұны тек көзбен
көру керек еді.
Үкімет бұл несиелерді бизнеспен енді ғана айналыса бастағандарға бөлуді
ұйғарды. Өйткені олардың нарықтағы қызметін қолдау керек болды. Біз бір
жағынан, олар бұл несиелерді тұрғындарға қажет азық-түлікті, дәрі-дәрмек
сатып алу үшін мемлекеттік органдарға қарағанда әлдеқайда тиімді
пайдаланар, содан соң несиелерімен өздері есептесер деп үміттендік.
Дүкендегі саудадан түскен ақшаны жоғары инфляция құнсыздандырып отырды, ол
алынған несиенің көлемін жаба алмады. Сонымен қатар, инфляция мен валюта
бағамының арасындағы айырмашылық деңгейінде алаяқтық жасап, мемлекеттің осы
шарасын пайда табу үшін олжаланып қалған бизнесмендер де болды. Бұл олардың
алғашқы капиталдарын қалыптастырудың бір көзі болған. Бірақ та олардың
несиені қайтаруға мүмкіндіктері болмады да, оларды мемлекеттің төлеуіне
тура келді.
Барлық мәселенің түп тамыры - бағаны ырықтандырудан туындаған салдарға
біздің тез жылдам қалыптаса алмағанымызда жатты. Қазақстандық кәсіпорындар,
орасан зор құрылымдық проблемалармен бетпе-бет келгенде, өздерінің нарық
ауқымдарынан айрылып қалды. Тұрақты макроэкономикалық жағдайды құру үшін
бірқатар кезек күттірмейтін шараларды іске асыру қажет болды. Енді мемлекет
орталықтандырылған несиелер беру практикасын, салық түрлерін және т.б.
азайтуға тиіс болды. Қаржы жүйесі ресурстарды бөлудегі мемлекеттің рөлін
қысқарту жолымен несиенің нақты бағасын қалпына келтіруді талап етті.
Мемлекеттің несие түріндегі жасырын дотациялары арқасында шығынмен өмір
сүріп отьфған кәсіпорындарға қүрылымдық өзгерістер жасап оларды
жауапкершіліктері жоғары жеке кәсіпкерлердің қолына беру керек болды.
Сөйтіп, тек 1994 жылы ғана жеңілдіктермен берілетін несиелерді беру
практикасы және кәсіпорындардың несие сүрап елдің жоғарғы банкіне тікелей
шығуы тоқтатылды.
Ол кездерде мен табан астында шешуді талап ететін тольш жатқан
лроблемаларға үлгермейміз бе деп қауіптенгенмін. Оның үстіне, солардың
барлығы да іс жүзінде еліміздің шаршаған, көңілдері қалған, алғашқы
сылтаумен-ақ бұрқ етуге дайын тұрған тұрғындарымен байланысты еді. Қазір,
реформаның табысты болуының себептері туралы сұрақтарға жауап бергенде, мен
кейде белгілі бір анықтаушы факторды бөліп көрсетуге қиналамын.
Кейбіреулер, бүл факторды адамдардың қайта құруға дайын түратын, оларды
іске асыру қажеттігін түсінетін және қарсы алатын қоғам-дық аужай деп
есептейді. Бірақ біз реформаны мүлде қарама-қарсы аужайдан бастадық деп
айтуымызға болады. Одақтың ыдырауы, жүрттың сақталған ақшалары мен жиған-
терғен ңорла-рының жойылып кетуіг ең бастысы - олардың Идеяға және ер-теңгі
күнге деген сенімді жоғалтуы, біздің адамдарды өздерін ешкімге керексізбіз
деп, алданып қалдық деп ойлауға мәжбүр етті. Ал, көпшілігі белгілі дәрежеде
осы түңілулерін, осы сенбеулерін біздер-мен де байланыстырды. Бірақ реформа
іске асты - айтарлықтай табысты болды.
Кейбір ғалымдар немесе сарапшылар реформалаудың барысында сол реформаның
өзінің әзір болу-болмауын бірінші қатарға қояды. Бүл сияқты реформаның
инкубациялық кезеңдерінің 4 жылдан 5 жылға дейін созылғандығын көрсететін
көптеген мысалдар бар. Бірақ, тағы айтайық, бізде мүқият дайындыққа немесе
ұзаққа созылған зерттеулерге, оларды сынап көруге мүрша болған жоқ. Уақыт
аймен, аптамен, кейде тіпті әрбір күнмен өлшенді. Жағдай үн сайын
өзгерістерге үшырап түрды. Бірақ қалай болғанда да бұл реформалар табысты
өтті.
Мен біздің реформалардың табысты болуында ең үлкен рөлді адам факторы
атқарды деп есептеймін. Нақты қалай болғанын, бәлкім, мен тап басып айта
алмаспын, бірақ жалпы алғанда, біздің адамдардың менталитетінің кейбір
жақтары, олардың жаңаны қабылдауға немесе сырттан келген өзгерістерге
оңтайлана алатын ерекше қабілеттері, ал жекелей алғанда - сол кездегі
реформаторлар жасағына кірғен адамдардың түлғалық қасиеттері табысымыздың
кепілі болды.
Сөйтіп, 1999 жылға қарай реформаның ықпалды көмегімен адрестік
әлеуметтік көмекке өте отырып, зор көлемдегі әлеуметтік-түрмыстық
жеңілдіктердің проблемаларын шешу мүмкін болды. Сол кездегі қолданыстағы
ынтымақтастық зейнет жүйесінен жаңа - жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу
іске асырылды. Бюджеттік қатынастар және оған сәйкес еліміздің салық жүйесі
қайта қарастырылып, қайтадан қүрылды. Барлық осы қайта қүрулардың нәтижелі
болуының кепілі, ең алдымен ТМД-дағы ең үздік деген мәртебеге заңды түрде
ие болған біздің күшті де серпінді банк жүйеміз болды.
1.2 Ұлттық қаржы жүйесі. Банк жүйесінің дамуы
Осы кітаптың өткен тарауларында мен мемлекетті жанды организммен
салыстырған болатынмын. Маған осы теңеу өте үнайды. Қазақстанды қүруға
кіріскенде, мен оны көзіме дәл солай - бір жердің аумағында, бір заңның
аясында жөне бір қоғам-ның шеңберінде түрып жатқан адамдардың өзіндік бір
бірегей бірлестігі, өсіп-өнген, қалыптасқан біртүтас организм түрінде жиі
елестететінмін. Осы теңеуді одан әрі дамытатын болсақ, онда эко-номика -
бүкіл организмнің тіршілік қызметін, елдің жалпы зат алмасуын қамтамасыз
етіп отыратын күре тамыры, ал қаржы, өз орайымен экономиканың қан таратушы
жүйесі болып шыгады.
Сол себепті жақсы қалыптасқан қаржы жүйесі болуының ма-ңызын ескере
отырып, 90-шы жылдарда басталған және одан кейінгі кезеңдерде іске
асырылған экономикалық қайта қүрулардың көпшілігі қаржы саласына қатысты
болды.
Жағдай солай болды, біз бүл реформаларды өте күрделі уақытта бастадық.
Дегбірі қашқан жүрт болып жатқан барлық жағдайды қынжыла қабылдайтын.
Кеңестік жүйенің күйреуімен күйзелген экономика нағыз қаржы дауылын
басынан кешіріп жатты. Халық түтынатын тауарлардың тапшылығы, ақшаның қатты
құнсыздануы, халықтың жинақтаған барлық салымдары мен күнделікті
табыстарының қүнын жоюы - осы құбылыстардың барлығы орасан екпінмен өсіп
отырды. Экономикадағы қаржыны тұрақтандыруды қамтамасыз ету және инфляцияны
ауыздықтау керек болды. Халықтың мүқтаждықтарын және мемлекеттік қызмет
көрсету мен оны атқаруды барынша қамтамасыз ететін айқын, тиімді және
түрақты бюджетті орнықтыру қажет болды.
Реформаның әлеуметтік бағасының өте қымбатқа түсетінін біз түсіндік.
Сонымен қатар басқа дамыған елдердің тәжірибесінен нарықтың қалыптасу
процесі реформаның әлеуметтік жақтарын ысырып тастамайтынын көрдік. Біз
реформаны халықты барынша қорғаштай отырып іске асыруға тырыстық, бірақ
гиперинфляция жағдайында оны осылай жүргізу өте қиын болып еді. Осында
ахуалда кешеуілдеу мүлде апатқа үшыратуы мүмкін еді.
Сол кездерді еске ала отыра, мен, бәрінен бұрын осы реформа дарға
кірісердегі біздің өзімізге алған жауапкершіліктің аса ауы] салмағын да
ойлаймын. Кеңестік экономика құлағаннан кейін жылдар бойы жиған-тергендерін
жоғалтқан адамдарды бізді еліміздің қаржы жүйесіне қайтадан сендіре қою
қиын еді. Барлыр қайта құрулардың әр жағында, ол неге қатысты болмаса да,
мейл салық, мейлі қаржы реформасы бола ма, біз бәрінен бұрын:
азаматтарымызды ескердік, солардың алаңсыз түрмысына деген жауапкершілік
біздің мойнымызда еді.
Бүгіндері мені көп адамдар сынай берсін. Кейде маған жүрт тіпті ақылға
сыймайтын кінәлар тағады. Мен осы бос сөздер мен негізсіз сындарға көңіл
аудармасам да болатынын білемін, өйткені, маған сенсеңіздер, бүл менің
өзіме және менің үзеңгілестеріме алған жауапкершілік жүгімен салыстырғанда
түкке тұрмайды. Мұндай реформаландырудың тәжірибесі болмағандықтан, біз
тәуекелге барғанбыз. Біз бір нәрсені ғана білдік - мемлекеттік аппарат пен
біздің экономикамыздың қалыпты қызмет жасауына мүмкіндік беретін, тәуелсіз
қаржы жүйесін құруды тақыр жерден бастау керек болды.
Біздегі ұлттық қаржы жүйеміздің реформалануы мен оның даму эволюциясын
шартты түрде екі кезеңге бөлуге болады. Бірінпіі кезең - шамамен 1991
жылдан 1997 жылға дейін қамтиды. Бүл жылдары біздің алдымызда экономиканы
ырықтандыру және макроэкономикалық түрақтануға жету мәселелері түрды.
Екінші кезең - Қазақстанның қаржы жүйесінің түрақтанудан кейін нығайтып,
одан әрі қарқынды дамуы - 1998 жылдан басталды. Дүниежүзілік қаржы
дағдарысын еңсергеннен басталған бүл кезең, менің ойымша бүгіндері де
жалғасып келеді.
Ашығын айтсақ, егер шын мәнінде біздің қаржы жүйеміздің қалыптасуын
кезең-кезеңімен, барлық іске асырылған қайта құруларды сипаттай отыра
көрсететін болсақ, онда бүл жеке кітап жазуды талап етер еді. Ал мен бұл
тарауда реформаландырудың жалпы процестеріне және біздің қаржы жүйемізді
дағдарыстан шығарудың жолдарын қалай іздестіруге, соның нәтижесінде ТМД
елдерінің ішіндегі топбасшысына қалай айналғанымызға тоқталғым келеді. Бұл
тарауда біздің банк жүйесінің, мемлекеттік қаржы саласының, сол сияқты
зейнеткерлік реформасының және ұлттық қорды қалыптастырудың мәселелері
жекелей қарастырылады. Бұдан басқа да сөзсіз көңіл аударуға тұрарлық сәттер
көп: қазақстандық қор нарығының, бағалы қағаздар нарығының елдің
мемлекеттік қарыздарын басқарудың қалыптасуы және т.б. көптеген мәселелер.
Біздің ұлттық қаржы жүйеміздің қалыптасуының барысында реформаландыруға,
бірінші кезекте, оның банк саласы, салық және бюджеттік құрылымы жататын
еді. Кейбір мағынада, зейнеткерлік реформаны іске асыру және Ұлттық қорды
құру менің ерекше мақтанышыма айналды. Бұл тарау сіздерге барлығының қалай
болғандығы туралы, сол кезеңде қандай қиындықтарға тап болдық және әлем
қауымдастығының біздің қаржы жүйемізді мойындауына біздің қалай
келгенімізді баяндап береді.
Қазақстан өзінің банк жүйесін қүруға егемендікті алғаннан кейін, 1990
жылы желтоқсанда бірден кірісті. Кеңестік икемсіз банк тетіктерінің барлық
тамашаларын бастан кешірген біздер, енді экономиканы толыққанды дамыту
үшін, бүкіл дүние жүзінде нарық жағдайында ең тиімді деп танылған, осы
заманғы қос дең-гейлі банк жүйесінің керектігін түсіндік. Ол біздің
тәуелсіз ақша-кредит саясатын жүргізуімізге, инфляцияның және мсмлекет поп
қоғамды қаржымен қамтамасьтз ету сұраныстарының проблемаларын шешуімізге
мүмкіндік беретін еді. Бізге капиталдың шынайы өзіндік құнын пайыздық
мөлшерлермен көрсететін, ал банкілерге қарыз алғандардың қаржылық
өміршеңдігі және несиелеудің экономикалық тиімділігі негізінде несие
беретін жүйе қажет болды.
Шын мәнінде, Қазақ КСР-індегі банктер мен банк қызметі туралы 1991
жылы қаңтарда қабылданған Заң еліміздегі банк реформасының басы болды.
Аталмыш Заң қос деңгейлі банк жүйесінің негіздерін қалауды қамтамасыз етті.
Мысалы, облыстық басқармалары және бөлімшелері бар Республикалық
мемлекеттік банк Қазақстан Республикасының Үлттық банкіне айналдырылды.
Республикалық Өнеркәсіп-құрылыс банкі акционерлік-коммерция-лық
Түранбанкке, Агроөнеркәсіп банкі - Қазақстан Республикасының
агроөнеркәсіп банкіне айналдыг акционерлердің ортасынан кейіннен
Қазкоммерцбанк атанған Қазақстан Коммерц банкі шықты, Сыртқы сауда
банкі - акционерлік-коммерциялық Әлем-банк, Республикалық жинақ банкі -
акционерлік-коммерциялық Қазақстан Республикасының Жинақ банкі болып
аталды. 1993 жылы осы банктердің барлығы акционерлік банктерге айналды, ал
Жинақ банкінің аты Қазақстан Республикасының Халық банкі деп өзгертілді.
Қазір біздің банк жүйесінің екінші деңгейінің негізгі құрамы болып отырған
бұл банктер Қазақстандағы аса ірі жеке-меншік банктері болып табылады.
Сайып келгенде, 1993 жыды теңгені енгізудің қарсаңында Қазақ-станның
банк жүйесінде елеулі реформа болды: қос деңгейлі банк жүйесі қызмет етті,
барлық мамандандырылған банкілер акционерлік банкіге айналды, ал Ұлттық
банк орталық банктің кейбір қызметтерін атқаратын болды. Осының бәрі
белгілі мөлшерде өзіміздің ұлттық валютамызға өтуді жеңілдетті.
Сонымен қатар, тәуелсіз Қазақстанның алғашңы күндерінен-ақ Ұлттық
банктің үйымдасқанына қарамастан, ол бәрібір әлі де еліміздің классикалық
түрдегі орталық банкі бола алмады. Ұлттық банк екінші дәрежедегі атқаратын
қызметтерін жалғастыра берді, сол сияқты, мемлекеттік органдар жүйесіндегі
оның мәртебесі де айқын болмады. Мысалы, Ұлттық банк 1991 жылдан 1993
жылдың соңына дейін биліктің барлық тармақтарына бағынып келді. Үкімет оған
тапсырмалар берді, депутаттар оның қызметін бақылап отырды және қосымша
жүктемелер беріп, олардың бірден орындалуын талап етті. Барлығы да әр түрлі
қажеттіліктеріне қаржы бөлуін сұрай бастады.
Осы проблеманы шешу үшін 1995 жылы наурызда мен заңды күші бар
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Жарлыққа қол қойдым. Ол
бойынша Ұлттық банк өзіне заңнамалық актілер берген өкілеттіліктің аумағы
көлемінде тәуелсіз қызмет жасайтын және Президентке ғана есеп беретін
болды. Содан бері өкілетті және атқару билігінің ешқандай да оргапдарының
Ұлттық банктің қызметіне араласуға құқығы жоқ. Бірақ та, әрине барлық басқа
елдердегі сияқты, біздің Ұлттық банк жалпы мемле-кеттік экономикалық
саясаттың мәселелерін Үкіметпен үйлестіріп отыруы тиіс. Сол 1995 жылы біз
республиканың банк жүйесін реформалаудың бірінші бағдарламасын қабылдадық.
Бұл бағдарламаның мәні банктердегі тұрғындардың өз беттерімен салған
жинақтары, шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос қаржылары және сыртқы
заемдары есебінен, экономикаға несие бөлуді қамтамасыз етуінде болды.
Сөйтіп біз, Ұлттық банкті саяси қысымнан және екінші деңгейдегі банктер
әлдеқайда тиімді орындай алатын қызметтерді атқарудан азат еттік.
Енді ол орталық банктің тікелей қызметтерін атқаруға - тәуелсіз ақша-
кредит саясатын іске асыруға және қазіргі талаптарға жауап беретін банк
жүйесін қүруға кірісті. Әр түрлі уақыттарда Ұлттық банкті Ғ. Байназаров, Д.
Сембаев, О. Жандосов, Г. Марченко, К. Дәмитов басқарды. Бұлардың барлығы да
ел үшін күрделі кезеңде қызмет атқарды және банк жүйесінің дамуына өз
үлестерін қосты.
Біздің банк жүйесінің дамуындағы келесі маңызды қадам -екінші деңгейдегі
банктердің қаржылық есегт берудің халықаралық стандартына өтудің
бағдарламасы, ол 1996 жылы желтоқсанда қабылданды. Бұл бағдарлама бойынша,
Қазақстандағы барлық қызмет жасап түрған банктер 2000 жылдың соңына дейін
өтімді капиталдың жеткілікті мөлшері, активтердің сапасы, бухгалтерлік
есеп, менеджмент деңгейі, ақпаратты енгізу және жеткізу салалары бойынша
халықаралық стандартқа жетулері тиіс болды. 2001 жылдың басында осы
бағдарламаның жазбаша өкімдерінің орындалуын бақылау мақсатында, банк
қызметін қадағалауды жүргізу үшін, Ұлттық банкке өкілеттілік берілді.
Сөйтіи, 2001 жылдың 1 шілдесінен бастап жаңадан құрылған банктерге ең кем
дегенде 2 млрд. теңге қатаң деңгейдегі жарғылық капитал белгіленді. Бұл
көрсеткіш аймақтық банктер үшін кемінде 500 млн. теңгеден, ал басқа қызмет
жасап тұрған банктер үшін 1 млрд. теңгеден астам болды.
Банктер капиталының өсуі ұсақ банк құрылымдарының жойылуы, банктердің
шоғырлануы және қосылуы сияқты кінәратты үрдістермен қатар жүрді. Бірақ осы
үрдіс елдің бүкіл қаржы жүйесіне кереметтей пәрменді әсер етті, қаржы
жағынан түрақты, зор мүмкіндіктер мен әлеуетке ие ірі банкілер құрылды.
Әдетте, осындай ірі банкілер дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде
банк жүйесінің ұйытқысы болып табылады, оларда бірнеше ірі коммерциялық
банктердің үлесіне барлық банктердің активтер сомасының басым бөлігі
келеді. Сонымен қатар, банк капиталының шоғырлануы осы банктердің арасында
бәсекені қамтамасыз етті, ол өз орайында банктердің қызмет көрсету
сапасының артуына алып келді. Біздің банк жүйесінің осы ерекшелігін банк
секторының көптеген сарапшылары мен мамандары атап көрсетті.
Осындай түбегейлі өзгерістерді іске асыру барысында біз күштілер ғана
тірі қалады дейтін нарықтың әрі қарапайым, әрі қатаң логикасын басшылыққа
алдық. Біздің қаржы жүйеміз мемлекеттің өзі қүптаған жеке меншік
коммерциялық банктердің пайда болуын, қалыптасу кезеңін басынан өткізді.
Ендігі әңгіме осы банктердің жұмыс деңгейлері мен көрсетілетін
қызметтерінің сапасы туралы болуға тиіс еді. Шынында да, үлттық банк
пруденци-алдық нормативтерді күшейткеннен кейін, еліміздегі коммерция-лық
банктердің саны үш есе қысқарды, өйткені жүмыс деңгейін көтеруге олардың
кейбіреулері ғана дайын болды. Бірақ, екінші жағынан, банктердің меншікті
капиталдарын өсіру жөніндегі Ұлттық банктің қатаң талаптары және реформаның
барысында, жасалған басқа да нормативтер республиканың банк жүйесіне 1999
жылғы сәуірдегі теңгенің қүнсыздану салдарын онша ауыртпалықсыз көтеріп
кетуге, сөйтіп Ресейдегі және басқа елдердегідей қаржы дағдарысын
болдырмауға мүмкіндік берді.
Бірақ, сонымен бірге, осындай қадамды іске асыру барысында біз өзіміздің
ерекшеліктерімізді де есепке алғанбыз. Мысалы, бізде қызметтері негізінен
ұсақ бизнес пен ауылшаруашылық өндірісі басым болған аймақтарда шоғырланған
банктер болды. Осылардың басым бөлігі қаржы тапшылығын көрді. Республиканың
көптеген облыстарындағы өтімділік тапшылығы, амалсыздан, жергілікті
клиенттердің шектеулі шеңберінде қалып қойған банктердің жұмыс
мүмкіндіктерін шектеді. Республика экономикасының осал жері – бір - бірінен
алыс қашықтықта орналасқан әртүрлі аймақтарға қаржы ресурстары біркелкі
бөлінбей келгені ешкімге де құпия емес. Осы жылдары адал адамдарды алдай
соққан алаяқтардың банк пирамидалары да, біздерді орағытып кеткен жоқ.
Ұлттық банк қойған жоғарғы талапты осындай жергілікті банктердің
орындай алмайтынын түсініп, біз 1998 жылдан бастап, барлық жерлерде
микрокредиттік ұйымдарды, ал одан кейін кредиттік серіктестіктерді құра
бастадық. Оларды құру, ең бірінші, кедейшілік пен жүмыссыздыққа қарсы
күреске бағытталды. Ауылдық жерлерде банктік қызмет көрсетуге жол ашуды
қамтамасыз ету мақсатында пошта - жинақ мекемелерінің саласын кеңейту
жөнінде шешім қабылданды. Бұл банк секторына шалғай өңірлерде тұратын
тұрғындардың басым бөлігінен олардың жеке салымдарын тарту мақсатында
балама әдістер ұсынуға мүмкіндіктер берді. Сонымен бірге, мұндай кредиттік
серіктестіктер несиелеудің үш деңгейлі жүйесінде жүмыс істеуге мүмкіндік
туғызды. Бұл жүйеге банк қызметтерін көрсету түрлерімен айналысатын жеке
банктер мен микрокредиттік ұйымдардан құралатын болды.
Содан кейін, біз Ұлттық банктің ел экономикасындағы рөлін күшейту
мақсатында келесі қадамдарды жасадық. Бәрінен бұрын, бұл қаржы жүйесі
субъектілерінің қызметтерін реттеуде тәртіп енгізу үшін қажет болды. Ол
кезде мұндай реттеулерді әр түрлі бақылау органдары іске асыратын. Мысалы,
банктердің қызметін Ұлттық банк, сақтандыру компанияларын — Қаржы
министрлігі, зейнетақы қорларын - Еңбек министрлігі реттейтін. Нәтижесінде,
елдің қаржы жүйесін реттеу жөнінде, қандай да болмасын жалпы саясатты іске
асыру үшін қаржы нарығының әр түрлі бөліктерін үйлестіру үрдісі үзаққа
созылып кетті және тиімсіз болды.
Сонымен, 2000 жылы Ұлттық банкте сақтандыру және банктік бақылау, 2001
жылы бағалы қағаздар нарығын бақылау, ал 2002 жылы жинақтау зейнетақы қорын
басқару қызметтері шоғырландырылды.
Кейін келе, 2004 жылы, бағалы қағаздар нарығының, сақтандыру нарығының,
зейнетақы жүйесінің қызметін реттеу қызметтері Ұлттық банктен дербес орган
- Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және
бақылау жөніндегі Агенттікке берілді, ол елдің Президентіне тікелей есеп
беріп тұратын болды.
Бүл Агенттік еліміздің қаржы нарығындағы тәртіпті қамтамасыз етуге тиіс
болды. Ол зейнетақы қоры жүйесіне, бағалы қағаздар нарығына және одан да
басқаларға қатысты, көптеген ереже-лер мен заңнамалық заңдар жинақтарының
шеңберінде тиімді жұмыс істеуде. Айта кетейін, мені Агенттіктің жүмыс
нәтижесінің мынадай мәліметтері ерекше қуантты. 2005 жылы Агенттік 762 жеке
және заңды түлғалардың өтініштерін тіркеді. Бір қарағанда, бүл аса көп те
емес. Бірақ біздің адамдар әр түрлі себептер мен қандай да бір мәселелерді
көтергісі келмейтіндерін еске алсақ, онда бұл сандар қомақты көрінеді.
Мысалы, осындай бір өтініш бойынша, Агенттік банкоматтардың қызмет
жасауының мәселелерімен айналысты. Дәлірек айтқанда, олардың қызмет
жасамай, босқа тұрып қалатынына қатысты іспен шүғылданды. Осыған жауап ре-
тінде, екінші деңгейдегі банктерге банкоматтардың жүмыстарын ұйымдастыру
және олардың тиісінше дүрыс қызмет жасауын қамтамасыз ету жөнінде қойылатын
талаптар көрсетіліп Нүсқаулар жобасы жасалды және осы Нұсқауларды іске
енгізу жоспарланды.
Жеке мен үшін бұл жағдай, менің ойлауымша, белгілі бір дәрежеде біздің
барлық мемлекеттік органдардың қалай жұмыс істеуі керектігінің мысалы
болуға тиіс. Азаматтардың барлық өтініштері назарға алынып, ой елегінен
өткізіле қарастырылуы және барлық сұрақтарға жауап берілуі керек. Жаңа
тарихи жағдайларда жұртты: адам - мемлекет үшін емес, мемлекет - адам
үшін деген қағидаға үйрету қажет. Кәнеки, келіңіздер, білуге тырысы-
ңыздар, сұрақ қойыңыздар, мәселе көтеріңіздер, соның жауабын алуға
тырысыңыздар. Сіздер - Қазақстанның азаматтарысыздар. Демек, бір кездерде
мысқылға айналған: халықтың қызметшісі деген жобаны шындыққа
айналдырайық.
Тұтастай алғанда, біздің қаржы жүйемізді нығайтудан, оның халық сеніміне
ие болуынан және оның алғашқы табыстарын әлем қауымдастығының тануынан
қорытынды шығарып, 90-шы жылдар келмеске кетті деп заңды түрде айтуға
болады. Дәл осы кезеңде болып өткен дағдарыстан кейін елдің экономикасының
көтерілуі басталды. Мысалы, 1997 жылы ішкі жалпы өнімнің өсуі одан бұрынғы
жылмен салыстырғанда 101,7% болды. Қолайлы экономикалық ахуал, бәсекеге
түсе алатын нарықтың қалыптасуы даму үрдісімен бірге жүріп, банк секторының
динамикалық дамуына ықпал етті.
Осы жерде мен, біздің банк жүйесін реформалаудың жеке бір сәті ретінде,
халықтың сенімін арттыруға байланысты шаралардың болғанын тағы да бір атап
өткім келеді. Бұл - бүгінде біздің адамдарымыз пайдаланып отырған
несиелердің:автомобиль, ипотека және т.б. алуға арналған түрлері. Бір
кездерде біздің адамдар несиемен өмір сүруге қорқатын. Демек, бұл жерде,
еліміздің қаржы жүйесіне деген адам сенімдерінің деңғейін әлдеқайда
арттырған - халықтың салымдарын сақтандыру жөніндегі шаралар зор рөл
атқарды. Мысалы, 1999 жылдың соңына қарай Қазақстанның жеке адамдар
салымына кепілдік (сақтандыру) қоры құрылды. Оның қызметі - осы жүйеге
кірген банктер жойылған жағдайда, азаматтарға олардың салымдарын қайтарып
беруді қамтамасыз ету болды.
Соңғы осындай мысал - Наурыз-банк төңірегінде болған жағдай. Бұл банк
мемлекеттік құрылымдардың қолдауымен құрылған еді, бірақ оның қабілетсіз
басшысы банкті банкротқа үшырат-ты. Салымшылар, оның ішінде мемлекет те
бар, ақшаларынан ай-рылды. Банктің басшылары қашып жүр. Қор жеке
түлғалардың ақшаларын қайтаруға мәжбүр болды. Қазіргі кезде Салымдарға
кепілдік беру қорығ халықаралық стандартқа бірте-бірте өтуді іске асыра
отырып, түрақты қызмет жасауда. Кейінірек, 2001 жылы халықаралық
сарапшылардан жоғары баға алған Актуар орталығы қүрылды. Бүдан басқа, Несие
тарихының бюросы және Ипотека-лық несиелер кепілдігінің қоры бар. 2005
жылдың 30 желтоқсандағы жағдайы бойынша қор жалпы сомасы 5 млрд. теңгеге
тең ипотекалық несиелердің кепілдіктерін қолдады. Қазақстанның 20 банкі мен
ипотекалық компаниялары ипотекалық несиелер кепілдігі жүйесінің
қатысушылары болып табылады.
Менің ойымша біздің қаржы жүйеміздің табысты болуын шетелдік
сарапшылардың бағалауы немесе қандай да болмасын экономикалық есептеулер
емесғ мына төмендегі дерек айқын дәлелдейді.
1999 жылдың 1 сәуіріне таман екінші деңгейдегі Қазақстан банктеріндегі
халықтың салымдары 348 млн. АҚШ доллары мөлше-рінде болды. Бірақ, әр түрлі
сараптамалық бағалаулар бойынша, азаматтардың жасырын жинаған ақшалары 1
миллиардтан 3 мил-лиардқа дейінгі АҚШ долларына тең делінеді. Бүл сома сол
кезең-дегі банк есеп шоттарындағы және зейнетақы жинақтау жүйесін-дегі
сомадан кем дегенде бір жарым есе артық болды. Жүргізілген реформаның
көмегімен, біз азаматтар жинақтарының біздің қаржы жүйемізге ағылып келуіне
қол жеткіздік, сөйтіп бүгін Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктеріндегі жеке түлғалар-дың салымдарына кепілдік беретін Қазақстан
қоры акционерлік қоғамының резерві 339 млрд. теңге шамасында болып отыр.
Сол уақыттарды еске ала отырып, мен: оның арғы жағында қаншама реніштер,
кейде тіпті күлкілі оқиғалар болғанын ойлай-мын. Мысалы, маған солардың
ішінде мына бір жағдай өте үнай-ды. Түрғындардың қаржыларын банкілерге
тарту науқаны жүріп жатқан кезде сондағы Үлттық банктің төрағасы Григорий
Марчен-ко бірде: бүл науқан нәтижелі болып аяқталған жағдайда, өзімнің
сақалымды қырып тастаймын, - деп көпшіліктің алдында маған уәде бергені
бар. Сонымен бірге, егер жеке түлғалардың екінші деңгейдегі банктердегі
салымдары 1 млрд.АҚШ долларына жетсе, соны нәтижелі деп есептейтін болдық.
Григорий Марчеыконың мәлімдемесі әсіресе бүқаралық ақпарат қүралдарына
үнап қалыпты. Көптеген экономистер мен журналис-тер: Марченко енді өмір
бойы сақалмен өтетін шығар деп ай-тып та, жазып та жүрді. Содан арада тура
екі жыл өтісімен, атап айтқанда, 2001 жылы 7 қыркүйекте, ол баспасөз
конференциясы-на кенеттен жасарып кіріп келіпті. Жүрттың бәрінің көзінің
түскені - оның ақ кіре бастаған сақал-мүрты жып-жылмаған тап-тақыр қылып
қырып тастапты, дейді. Ол сол жерде жеке түлғалар жинақтарының мөлшері
1,116 млрд. АҚШ долларына жеткендігін хабарлапты.
Түрғындар қаржысын Қазақстан банкілеріне тартуда осы бір бәстесудің
пайдасы жарнамалық және ақпараттық шаралардан артық болмаса кем болмауы
әбден мүмкін. Кейіннен, Марченко қаржы нарығының жеке бөліктері
тиімділікпен дамитын болса сақалымды қырып тастаймын деп тағы да екі рет
уәде берді. Бірақ, енді оны-мен бәстесуге ешкім шықпады.
Григорий Александрович Марченко - Евромани журналы ең үздік банкир
деп таныған, өзінің позициясын қорғай білетін және айтқандары көп
жағдайларда дүрыс болып шығатын, кәсіби біліктілігі жоғары маман. Үлттық
банктің төрағасы ретіндегі оның қызметін мен қашанда қолдап отырдым. Оның
бірбеткейлігіне бай-ланысты Үкіметпен және Парламентпен қағысып қалуы аз
болмай-тын, бірақ ол қашанда өз пікірін қорғап шығатын.
Жинақ ақшаны сақтаудың және оған халықты ынталандыру-дың идеясын мен
1999 жылы мамырдың аяғында Республика қар-жыгерлерінің I Конгресінде-ақ
үсынғанмын. Ол кезде біздің эконо-микамыз, дүниежүзілік қаржы және тауар
нарықтарындағы күрт өзгерген жағдайларға бейімделу салдарынан өте ауыр
проблема-ларға үрынған болатын. 1998-1999 жылдардағы дағдарыс, эконо-миканы
дамыту үшін инвестициялық ресурс ретінде, азаматтар-дың ішкі жинақтарына
көңіл аударуға итермелеген. Ал оған дейінгі экономиканы қолдап түруға және
дамытуға қажетті қаржының жетіспеуін, банк қауымдастығы, сыртқы заемдар мен
шетел ин-вестицияларының ағылып келуі есебінен шешіп келген болатын. Қаржы
жүйесінің осы және басқа да мәселелеріне мен қашан да мүқият көңіл
бөлетінмін. Мемлекеттік және жеке секторлардың өзара ынтымақтасуы экономика
үшінг біржақты мемлекеттік жос-парлауға қарағанда, әлдеқайда пайдалы
екендігі кімге болсын қүпия емес-ті.
Атап айтқандаг I конгрестің арқасында қаржы нарығының бар-лық
секторларының өкілдері, Қазақстан қаржы нарығының даму проблемаларын
талқылауға бірінші рет өз еріктерімен бірікті. Мысалы, олар экономикалық
дамудың және халықтың әл-ауқатын жақсартудың орасан зор міндеттерін шешуге
мүмкіндік беретін инвестициялық салымдарды кеңейту және жаңа қаржы қүралда-
рын қалыптастыру проблемаларын қарастырды.
Салымдардың кепілді жүйесін қүрумен бір мезгілде салымшы-лардың
мүдделерін қорғау мақсатында банк қүпиялары бойынша заңнама күшейтілді.
Мысалы, жеке түлғалардың есеп шотындағы ақшаның қалдығы және ақшаның
қозғалыстары туралы мәлімет-тер тексеру органдарына тек қылмыстық іс
қозғалғанда және прокурордың санкциясы болғанда ғана беріледі. Сонымен
бірге, салық және кеден органдары банк қүпиясы болып табылатын мәлімет-
терді алу қүқығы бар мемлекеттік органдар тізімінен шығарылды.
Біздің қаржы жүйеміздің табыстылығының тағы бір жарқын көрінісі -
Қазақстан капиталының көрші елдердің нарықтарына экспансия жасауы және
біздің қаржы нарығьшызға шетел капита-лының келе бастауы болды.
Бір кездерде біз бүл туралы ойға да ала алмайтынбыз. Біз бүтіндей
алғанда өзіміздің қаржы жүйеміз бен экономикамыздың дүрыс қызмет жасауъш
қамтамасыз етуді ғана ойладық. Бірақ нәтиже басқаша больш шықты, реформаның
нәтижесі біз ойлаған ең ба-тыл нәтижелерден артығымен асып түсті. Қазір
Қазақстан эконо-микасының монеталану деңгейі - ТМД елдері ішіндегі ең жоғар-
ғысы. Бүл біздің банктерге көршілеріміздің қаржы нарықтарына белсенді түрде
экспансия жасауға мүмкіндік беріп отыр. Көрші елдердікімен салыстырғанда
әлдеқайда дамыған банк жүйесі бар біздің банктерге, олар сияқты капиталы
және ең бастысы ~ салым-дардың қауіпсіздігі мен табыстылығына кепілдемесі
жоқ, олардың жергілікті банктермен бәсекелі күресте жеңіске жете отырып,
көп жағдайда өздеріне тиімді пайда пайыздары мен шарттарын үсы-нуға
мүмкіндік берді. Мысалы, Қазақстандағы орташа жылдық пайыздық мөлшерлеме 10-
15 пайыз арасында ауытқып отыратын болса, Тәжікстандағы бүның бір жылдық
көрсеткіші 36 пайызға тең. Келісіңіз, айырмашылық өте үлкен.
Микроэкономикалық ахуалдың түрақтылығы, өсіп отырған біздің адамдардың
түрмыс деңгейі, өз орайында, Қазақстанды, шетел қаржы компаниялары үшін аса
тартымды етеді. Егерде біздің пайыздық мөлшерлеме ТМД елдерінікімен
салыстырғанда төмен деп есептелінсе, онда батыстың түтынушылары үшін осы 10-
15% келісуге болмайтын тым көтеріңкі деп есептеледі. Шетел банкілерінің
келуі Қазақстанның қаржы нарығындағы бәсекені дамытуға мүмкіндік береді.
Мысалы, қазірдің өзінде біздің нарықта Чехияның аса ірі Хоум Кредит
(Ноте Сгесііі Сгоир) сақтандыру компаниясы қызмет жа-сай бастады,
бүрынырақта Хоум Кредит Қазақстан акционерлік бірлестігі қүрылған.
Кәсіпорын қызметінің басым бағыттары түты-нуды несиелеу болып табылады.
Компания Қазақстан нарығында несиелік қызмет көрсетудегі өзгерістерге өте
шапшаң рай білдіре отырып, клиенттер мен әріптестерге несиелеу мен
ынтымақтао тықтың қолайлы шарттарын үсынады. Қазақстандағы ең табысты
кәсіпорындар Хоум Кредит Қазақстан акционерлік қоғамының әріптестері
болып табылады, бүлардың ішінде ірі сауда жүйелері Технодом, Евросеть,
Сулпак, М-Техникс, сондай-ақ елдің барлық аймағындағы мамандандырылған
жеке дүкендер және басқа да компаниялар бар. Әріптестік байланыстарды
үздіксіз кеңейте отырып, компания сенімді және тәжірибелі әріптестермен
іскерлік өзара қарым-қатынастарды дамытуға ерекше көңіл бөледі.
Түтынуды несиелеу нарығының өсуі Қазақстанға шетелдік жаңа ойыншыларды
тартуда. Чех қаржы тобынан кейін іле-шала еуро-аймақтағы аса ірі тағы бір
қаржы тобы Қазақстанның бөлшек саудасын игеруді жоспарлап отыр. Француздың
Зосіеіе Сепегаіе банк тобы таяу араларда Қазақстанда өзінің бөлімшесін
ашқысы келеді.
Бүл кейбіреулерге ерсі көрінуі мүмкін, бірақ мен шетел капи-талының
келуіне кәдімгідей қуанамын. Өйткені жоғары пайыз алу несие салудың күшті
тәуекелдігімен байланысты болған кез артта қалды. Қазір түрғындардың
түрақты табыстары және тиянақты қаржылық жағдайлары бар. Ал, біздің банктер
жоғары пайыз алу әдетімен әлі де қоштасқылары келмейді. Шетелдіктер қаржы
қызметін көрсету нарығындағы бәсекенің деңгейін көтереді, нәти-жесінде
қоғам үтады.
Жалпы алғанда, банк секторы дамуының қорытындысын түйіндей келе, оның
осы уақыттар ішіндегі дамуы, мемлекеттің жан-жақты қолдауының және
мемлекеттік қаржы жүйесін кең көлемде реформалаудың нәтижесінде іске асты
деп, айтуға бола-ды. Сондықтан, әсіресе нарыққа өту кезеңіндегі үрдісте
біздерге бюджет жүйесі саласында даг сол сияқты салық салу саласында да
түбегейлі реформаларға баруға тура келген кезде, оларды жетіл-діру үрдісін
босатып жіберу әділетсіздік болар еді.
Бюджет және салық жүйесі
Менің осыған дейін айтқанымдай, банк жүйесі өзінің дамуына қарай қадам
басуы үшін, мемлекет қаржысы саласындаг мемле-кеттің бүған сайма-сай
келетін саясатын қамтамасыз ету қажет болды.
Бүрынғы одақтық бюджеттен берілетін субвенциялар мен до-тациялардан
(1991 жылы олар біздің республика бюджетінің ал-тыдан бір бөлігін қүрады),
сол сияқты қаржыландырудың ведомстволық көздерінен аирылған, бүрындары
әдетте одаққа тікелей қараған деген желеумен республикадағы өндіріс
көлемінің жалпы 90% астамын алып түрған салалар мен кәсіпорындардың ауыр
дағ-дарысын сезіндік. Осылардың бәрі жаңа бюджет жүйесін қүруды талап
еткен.
Мемлекеттік қаржы саласын реформалау жөніндегі алғашқы қадамдардың бірі
- 1991 жылы Қазақстанның бюджет жүйесі туралы өз заңын қабылдауы болды. Осы
заңның арқасында, Қазақ-стан Республикасының бюджетін қалыптастырудың
принциптері өзгертілді, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы
өзара қарым-қатынастар анықталды. Оның негізін салушы респуб-ликалық және
жергілікті бюджеттердің дербестігі туралы прин-цип болды.
Сонымен бірге, оқиғалардың жылдам өрістей бастағанынан көп үзамай,
қабылданған заң ендігі талаптарға жауап беруден қалды. Тиімділігі жоғары
бюджет жүйесін қүруда ең негізгісі деп санала-тын әр түрлі деңгейдегі
бюджеттердің бірлігі принципінің өзі тағайындалмағанын және оның үстіне,
кезектегі жылдың бюджеті сияқты, қосымша бюджет жасауға рүқсат етілетінін,
сонсоң олар да арнайы қаралып, бекітілетінін айтсақ та жеткілікті.
Мемлекеттік қаржы жүйесін басқару туралы айтатын болсақ, 1994 жылға
дейін мемлекеттік бюджеттің орьшдалуымен Үлттық банк те, Қаржы министрлігі
де айналысты. Мүндай күлкілі жүйе тиімді бақылауды қамтамасыз ете алмады.
Оны жетілдіру мақса-тында біз Қаржы министрлігінің қүрамында Қазынашылық
бас басқармасын қүрдық. Бүл 1996 жылдан бастап бірыңғай қазына есепшоты
арқылы, кірістердің және жүргізілген кассалық шығын-дардың жалпы сомасын
есепке алу мен шығынын есептен шығару жөніндегі операдиялардың орындалуын
қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Бір жылдан кейін жергілікті бюджет
бойынша төлемдік тапсырыстар арқылы шығындарды қаржыландыру тетігі тоқтатыл-
ды, қаржыландыру ісі қаржылық және бюджеттік рүқсат түріндегі лимиттер беру
арқылы іске асырыла бастады. Бүл еліміздің бюд-жет жүйесін жетілдіру
бағытындағы алғашқы қадамдарымыздың бірі болды.
Реформаларды жүргізгенге дейін бүкіл бюджет процесі бюд-жет өтінімдерін
бүрынғыша біріктіру түрінде болды, содан кейін барып қана, онсыз да аз
қаржыны бюджет мекемелері арасында бөлу жүргізілетін. Бүл процесте іс
жүзінде бюджет аясында іске асырылуға тиісті, макроэкономикалық ахуал
есепке алынбады, сол сияқты экономикалық саясаттың принциптері мен
басымдылықтарына сәйкес шығындарды байланыстыруға әрекеттер жасалмады.
Сөйтіп, бюджетті дайындау процесі Үкімет іске асыруға тиісті басымдылықтар
мен бағдарламаларды талқылаудың орнына, сан-дарды сапырылыстыру түрінде
ғана өтті. Тіпті дайындау үрдісінің соңғы қорытынды кезеңінде, Парламентте
бюджеттің түпкілікті нүсқасы талқыланып жатқан уақытта, шығындардың кейбір
бапта-рына байланысты ғана дауласу жүріп жатты. Сонымен бірге шы-ғындарды
бағдарламалық басымдылықтармен байланыстыру әре-кеттері мүлде болған жоқ.
Осы саладағы маңызды қадамдардың бірі 1997 жылы жасалды. Ол кірістер мен
шығындардың халықаралық стандарт талаптарына сай жаңа классификациясын
енгізу еді. Мүның енгізілуі барлық деңгейдегі бюджет шығындарын өзара
байланыстыра отырып, мем-лекеттің бағдарламалық міндеттерін орындауға,
сонымен қатар орындаушылық тәртібін жақсартуға және бюджетті қалыптасты-
рудың шынайылығын арттыруға мүмкіндік берді.
1999 жылы Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі ту-ралы үшінші заңы
қабылданды. Бүл заң бюджет жүйесінің бірлігі принципін қамтамасыз етуте,
бүкіл республика аумағындағы түрғын-дарға бірдей мемлекеттік қызмет көрсету
деңгейін қамтамасыз етуге және аймақтар арасындағы сәйкессіздікті
теңестіруге мүмкіндік берді. Сол сияқты осы заңмен бюджетаралық қатынастар,
бюд-жеттік кемітулер мен субвенциялардың тетіктері орнықтырылды, белгілі
бір мемлекеттік қызметтерді республикалық және жергілікті бюджеттерге
сәйкес қаржыландырудың арасына шек қойылды. Бүл кезеңде реформаландырудың
басты назары бюджет ақшасын мақ-сатты әрі тиімді пайдалануға және бюджеттің
кредиторлық қары-зының өсуін болғызбауға шоғырландырылды. Біз барлық мемле-
кеттік мекемелердің өздеріне бюджет заңнамалығымен жылына тағайындалғанг
белгілі бір бюджеттік сомадан тыс мөлшерде қар-жылық міндеткерліктер алуына
қүқығы жоқ деген тәртіпті бірінші рет заңнамалық негізде анықтап бердік.
Түрақты негізде қүрылған бюджет комиссиялары біз үшін ар-тықшылығы бар
мәселені, яғни кезекті жылға арналған бюджетті қалыптастыру кезінде
мемлекет шығындарының орындылығын қамтамасыз ету мәселесін шешуге мүмкіндік
берді. Мемлекеттік бюджетті ағымдағы бюджетке бөлу жүзеге асырылды, соның
есе-бінен мемлекеттің ағымдағы қажеттіктерін орындауға бағытталған және
экономикаға жүмсалатын инвестициялық шығындардыг яғни инфраструктураныг
қала қүрылысын дамытуға, ақпараттық жүйені қүрьш, дамытуға, ғылымға, адам
капиталына инвестиция салуға жүмсалатын бюджеттік бағдарламалар орындалды.
Бюджеттің осы-лай бөлінуі, мемлекеттің заңнамамен анықталған міндеттерін
орын-дауына, яғни мемлекеттік мекемелер жүйесін үстауға бағытталған
қаржының нақты қүнын, әлеуметтік-экономикалық дамуға бағыт-талған
мемлекеттің инвестициялық үлесінің көлемін, сол сияқты бюджеттік
бағдарламаларды жүйеге келтіру шығындарын шынайы бағалауға мүмкіндік берді.
Бюджеттік саланы реттеуде жүйелік тәсілді қалыптастыру үшін Бюджет
кодексі жасалынды, ол қолданыстағы заңнамалық норма-ларды тәртіпке және
жүйеге келтіруге мүмкіндік берді, олардың оралымды қүрылымын қамтамасыз
етті. Үлттық қор бірінші рет еліміздің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz