ҚҰРАМА БАЯНДАУЫШТЫ ЕСІМДІ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ЖАСАЛУЫ МЕН ТҮРЛЕРІ

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ҚҰРАМА БАЯНДАУЫШТЫ ЕСІМДІ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ
ЖАСАЛУЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Зат есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7
0.2 Сын есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .14
1.3 Сан есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..17
1.4 Есімдікті құрама баяндауышты есімді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 20
1.5 Көмекші есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...32

КІРІСПЕ

Қазақ тіліндегі есімді сөйлемдер бір жүйеге түсірілмеген, оған вербоцентристік көзқарастың ықпалы мол. Өйткені етістік шақ жəне модальділік қатынасты білдіреді деген көзқарас басым орын алған. Сол себепті де жалпы тіл білімінде (орыс тіл білімінде) есімді сөйлемдер толымсыз сөйлемдер деп немесе нөлдік тұлғадағы сөйлемдер деп қана танылды. Ал түркі тіл білімінде А.П.Поцелуевский, қазақ тіл білімінде М.Балақаев бірінші рет есімді сөйлемдерді жеке бөліп, оның етістікті сөйлемдерден ерекше екенін алғаш көрсетті. Біздің жұмысымызда қазақ əдебиетінің классигі, жазушы М.Əуезовтің Абай эпопеясындағы есімді сөйлемдер, түрлері, олардың берілу жолдары, жұмсалымдық мəселесіне назар аударылды. Соның бірі - автордың есімді сөйлемдер түрлерін молынан қолдануы жəне олардың жасалу ерекшеліктерін анықтау. Жалпы басқа түркі тілдерінде М.Əуезов сияқты жазушылардың еңбектерін тілдік жағынан талдау жан-жақты қолға алынған. Ал қазақ тілінде осы сияқты еңбектердің тілдік жағы тіпті сөз болмады десе де болғандай. Сөйлем синтаксисі өте күрделі. Осы күрделілік олардың түр-түрімен байланысты. Қазіргі кезде қазақ тілінде жай сөйлем, құрмалас сөйлем, жалаң, жайылма, жақты жақсыз, хабарлы, лепті, сұраулы, бұйрықты, болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, белгілі жақты, белгісіз жақты, атаулы деп беріліп келеді. Осылайша сөйлемдерді беру қалыптасты да, дегенмен соңғы кезде осы сөйлемнің түрлері қатарына есімді, етістікті сөйлемдер дейтін де түрлері орын ала бастады.
Есімді сөйлемдерде ой қысқа, нақты түрде жеткізілетіні белгілі. Есімді сөйлемдер стильге тек нақтылық пен қысқалық беріп қоймай, сонымен бірге мəтін көркемдігін арттырып, шығарма мəтініне эстетикалық мəн, стилистикалық, экспрессивтік реңк беріп, коммуникативтік-прагматикалық қызметте жұмсалады. Сондықтан қазақ тіл біліміндегі ертеден келе жатқан есімді сөйлемдердің ерекшелігін М.Əуезовтің Абай жолы роман-эпопеясынан іздеу, етістікті сөйлемдерден өзгешелігі мен коммуникативтік мақсатын анықтау арнайы зерттеуді қажет етеді. М. Əуезов романдарының көркемдік күшінің ең негізгі ерекшеліктерінің бірі оның тіл шеберлігінде. Жазушы тілінің шеберлігі, оралымдығы оның авторлық баяндауларынан да, табиғат көріністерінен де, кейіпкерлердің сөздік, бейне сипаттарынан да əрдайым айқын көрініп отырады. Қазақтың ғасырлар бойы жасалып, молығып келген тіл байлығын жазушы толық меңгерген жəне сонысын өзінің романдарында мейлінше мол əрі шебер пайдаланған. Тарихи тақырыпқа арналған шығарма болғанымен М.Əуезовтің Абай жолы роман-эпопеясы қазақтың қазіргі əдеби тілімен жазылған жəне сонымен қатар оны белгілі дəрежеде байыта, молықтыра түскен, жаңа биікке көтерген. Бұл ретте М.Əуезов романдарының атқарған рөлі ерекше. Қазақтың қазіргі əдеби тілінің байлығы мен алуан түрлі қырын М.Əуезовтің Абай туралы романдары мейлінше анық көрсетті. Есімді сөйлемдерді тек Абай жолы эпопеясынан ғана іздеу, оның ерекшеліктерін көрсету мəселесінің де өзіндік ерекшеліктері бар.
Оның негізгі себебі мынада деп білеміз. Осы кезге дейін есімді, етістікті сөйлемдердің жасалуы, эволюциясы туралы түрліше көзқарастар бар. Сонда ірі ғалымдар есімді сөйлемдер бұрын қалыптасты десе, керісінше, етістікті сөйлемдер бұрын қалыптасты деген де көзқарастар орын алуда. Əрине ол ғылыми талас пікір.
Зерттеудің дереккөздері. Тілдік материал негізінде М.Əуезовтің Абай жолы роман-эпопеясының 1956 жылы түзетіліп басылып шыққан екінші кітабы, Абай жолы роман-эпопеясының 1961, 1989 жылдары жарық көрген 1,2 кітабы, Қ.Б. Бектаевтың М. Əуезовтің Абай жолы романының жиілік сөздігі алынды.
Жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттері. М.Əуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы құрама баяндауышты есімді сөйлемдердің жасалуы мен түрлері көрсету жұмыстың мақсаты болып табылады. Айтылған мақсатымызды жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
- зат есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер түрлерін саралау;
- сын, сан есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер түрлерін талдап, анықтау,
- есімдікті құрама баяндауышты есімді сөйлемдер түрлерін тану;
- көмекші есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер көрінісін анықтау.
Зерттеу әдістері. Курс жұмысында бақылау, сипаттама, анализ және синтез тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың теориялық жəне практикалық маңызы. Зерттеу барысында қол жеткен ғылыми нəтижелер мен тұжырымдар есімді сөйлем туралы теориялық зерттеулерге үлес қоса отырып, қазақ тіл білімінің синтаксис, морфология, тарихи грамматика салаларының дамуына қызмет етеді. Осы сала бойынша жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстарына ықпалын тигізе алады.
Жұмыс қорытындыларын жоғары оқу орындарында филология факультеттерінің студенттеріне қазақ тілінің синтаксис саласы бойынша жəне көркем мəтін лингвистикасын талдауда оқылатын дəрістер мен жүргізілетін практикалық сабақтарда, арнайы курстарда, орта мектептерде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Курс жұмысы кіріспеден, негізгі бір бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚҰРАМА БАЯНДАУЫШТЫ ЕСІМДІ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ЖАСАЛУЫ МЕН ТҮРЛЕРІ

2.1 Зат есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер
Сөйлемнің баяндауышы дара, күрделі есімдер не сондай етістік тұлғалары мен кейбір көмекші етістіктер, не айрықша көмекші модаль сөздер, кейбір демеуліктер түрінде келген сөз тіркестерімен де айтылып жұмсалады. Құрама баяндаушы бастауыштың қимылдық күйін не заттың қатынасты сапалық болмысын, сұраулық, болымсыздық, міндеттілік-керектілік, мүмкіндік- мүмкінсіздік, сенімділік-ақиқаттық, күмəнділік-болжалдылық, өкініш- армандық, қалау-тілектік тəрізді мағыналарды ұластырып не тек шақтық мағынада бекітіп мəндендіреді.
Құрама баяндауышты көмекші компоненттердің мəні мен түрлеріне қарай негізгі екі топқа жіктеп қарастыруға болады: кейбір демеулікті көмекші модаль сөзді болып келген құрама баяндауыштар жəне көмекші етістікті болып келген құрама баяндауыштар.
1. Көмекші модаль сөздер мен кейбір демеуліктер арқылы құралатын құрама баяндауыштардың негізгі компоненттері - етістік не есім түрлері болады.
Көмекші компоненттері рөлінде жұмсалатындар емес, жоқ, сияқты, керек, білем, шығар, болар, еді, екен, мүмкін, тиіс - деген сөздер мен ма, ме, мыс, міс, ды, ді, ғой, қой, ғана, қана демеуліктері. Бұлар субъект, зат қимылына не оның заттық, сындық тəрізді болмысына деген қосымша субъективтік-объективтік қатынасты көрсетеді: негізгі компоненттік сөздердің мəніне болымдылық - болымсыздық не қарсылықты, күмəнділік белгісіз модальдық мағына үстеп, бастауышпен байланыстырып тиянақтауда синтаксистік элемент болып тұрады. Аталған айырым мағыналар жиынтығы, əдетте, модальдық категория деп түсіндіріледі. Мұның өзі сөйлем мазмұнының шындыққа деген қатынасының не сөйлеушінің зат, болмыс туралы субъективтік-объективтік көзқарасының етістік райлары арқылы, жоғарғыдай көмекші сөздермен айтылған белгілі бір мүшелік тіркестер арқылы, қыстырма сөздер арқылы жəне интонация арқылы берілуіндегі ерекше грамматикалық мағыналар жиынтығы болып ұғынылады.
2. Модальдық көмекші сөздер баяндауышының синтаксистік компоненті ретінде етістік формаларға тіркесіп жұмсалғанда бірқатары негізгі етістік компоненттің шақтық мəнін емес, мұнымен байланысты қимылдың мағынасын тек модальдық мағынада құбылтса, бірқатары əрі шақтық, əрі модальдық мағына үстеп құбылтатын болады. Демек, модальдық көмекші сөздер субъектінің не заттық, қимылдық сапасын, не заттық, сындық болмысын емес (бұларды негізгі етістік не есім компоненттер атап білдіреді). Модальдық не логикалық мағынадағы дəнекерлік сөздер мен демеуліктердің негізгі етістік, есімдерге тіркесіп келуі жағынан, осыған сəйкес, білдіретін мəні жағынан айырмашылықтары бар [1, 125-126].
Біз осы жұмысымызда М. Əуезовтің Абай жолы эпопеясындағы құрама баяндауышты сөйлемдерді талдағалы отырмыз. Біз оларды М. Əуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында құрама баяндауышты сөйлемдерді: зат есімді құрама баяндауышты сөйлемдер, сын есімді құрама баяндауышты сөйлемдер, есімдікті құрама баяндауышты сөйлемдер, сан есімді құрама баяндауышты сөйлемдер деп топтастырдық.
Зат есім мен модаль сөз. Жалқы есім мен модаль сөз:
Кеңінен көселіп, күлдіргі сөздер айтып отырған Алшынбай сияқты.
Жалқы есім мен модаль сөзге көмекші етістіктің тіркесуі: Кінаға, дауға жүйрік Байдалы сияқты емес.
Күрделі сын есім мен нөлдік тұлғадағы жалпы есімге модаль сөзінің тіркесуі: Шаттық пен сауықтың жаны да, сөнбес шырағы да - дəл осы еркін сұлу жас қыз сияқты.
Тəуелдік жалғаулы зат есім мен жіктік жалғаулы модаль сөзі арқылы: Шалқып жүрген еркенің еркесі тəріздімін.
Тəуелдік жалғаулы жалпы зат есім мен көмекші етістікке модаль сөзінің түйдектелуі: Əнінің сылтауы бауырындағы баласы болу керек. Соны əлдилеп тербете түсіп, айтқан əн сияқты.
-дікі жұрнағы мен сұраулық шылау арқылы: ... Жоқ, басқа қыздікі ме?
-нікі жұрнағы мен көмекші етістік арқылы: Жаңағы атаған Тобықтыдан алам деп жатқан құдық, қоныстардың бəрі анығында Тобықтынікі емес, Көкен елінікі.
Көптік жалғаулы жалпы есім мен модаль сөз: Бұның кейбірі Тентек Оязбен елге ере шыққан стражниктер сияқты. Егер көмекші есімді түйдекті тіркестер көбіне сөйлемдердің ішінде жұмсалса, керісінше модаль сөздер көбіне сөйлемдердің соңында негізгі сөздермен түйдектеліп жұмсалады. Соның бірі - модаль сөздердің зат есім мен модаль сөзді түйдекті тіркестерінің сөйлемнің соңында келіп сөйлемді тиянақтауы. Ондайда сияқты, тəрізді сөздері жиі қолданылады.
3. Баяндауыштары дара, түйдекті болып келген зат есімдерге сияқты көмекші сөзінің тіркесуі арқылы жасалған. Сияқты көмекші сөзінің салыстыру не ұқсастыру мағынасында, етістік компоненттердің өткен, келер шақпен байланысты мағынасы жəне есім компоненттердің де заттық, сындық мағынасы сенімсіздік (белгісіздік) реңкті модальдық мағынада құбылып тұрады.
Баяндауыштың еді, екен, керек, тиіс, мүмкін, шарт, қажет, жөн көмекші сөздері арқылы құралуы. Бұл көмекші сөздер кейбір етістік формаларға ғана байланысып жұмсалады; қалау-тілектік не өкініш, керектілік, міндеттілік тəрізді мағыналық мағыналарды құбылтып тиянақтайды. Мысалы: Абай осыған орай: - Елге өнер, білім керек. Оқу, тəрбие керек ... деген. Оның бəріне ас пісіретін, отын-су қамдайтын халық керек. Осы аз күн ішінде оязбен менің жауаптасуым мүмкін.
Күрделі сан есім мен жалпы зат есім: Бастарын ақ шытпен керте байлап алған асбасшылар жиырма шақты жігіт. Құлыншақ аулы он шақты үй.
Сын есім мен зат есімге көмекші етістіктің түйдектелуі: Көлқайнар суы мөлдір, мол бұлақ болғанмен, кең қоныс емес.
Есімді сөйлемді жасауда көмекші етістіктердей қызметте болмағанымен, шылаулар да қатысты. Кез келген нөлдік тұлғадағы зат есімдер сөйлемді өз беітмен тиянақтай алмайды, оларға көмекші ретінде дəнекерлік қызметте шылаулар да қолданылуы арқылы сөйлемде ой тиянақты беріледі. Шылаулар сөйлемнің соңында келіп, зат есімдермен түйдекті тіркес құрау арқылы сөйлемде баяндауыш қызметінде жұмсалады. Роман-эпопеяда əсіресе жиі кездескен шылаулар: нақтылық, шектік, күшейткіш, сұраулық шылаулары.
Сілтеу есімдігі мен жалпы есімге демеулік шылауының түйдектелуі: Біздің мырзаның анық тілеуі, жақыны сол бақыр ғой... - деп, Жақып Алшынбайдың күндізгі мінезін еске алып еді.
Нөлдік тұлғадағы жалқы есім мен демеулік шылауы: Ол тек Абай мен Əйгерім ғана. Тек алғашқы қамшы тиген Базаралы ғана. Бұл үйде жас жігіттің дəл осы күйін іштей танып жүрген Қарашаш қана.
Нөлдік тұлғадағы жалпы есім мен демеулік шылауы: Жылқы қамынан аман болған Жидебайдағы ауыл ғана. - Байғұс Алшекең де дос-ақ қой!
Тəуелдік жалғаулы жалпы есім мен демеулік шылауы арқылы: - Менің аңғаруымша, сіз тарихқа көп ат салыспаған сияқтысыз. Ол - ғылымдардың анасы ғой.
Тəуелдік жалғаулы жалпы есім мен көмекші етістікке сұраулық шылауының тіркесуі: - Неге? Сəуір қыстың айы емес! Жаздың айы емес пе? - Е, олжа, əкеңнің олжасы емес пе?
Туралы септеулік шылауы тек тура толықтауыштық тұлға деп берілуі барлық түркі тілдеріне тəн. Сонда шылаулы түйдекті тіркестер тек сөйлемнің ішінде қолданылып жүрсе, енді ондай түйдекті тіркестер сөйлемді тиянақтау дəрежесіне ие болуда.
Атау тұлғадағы жалқы есім мен туралы: Оның біреуі - Тəкежан туралы. Атау тұлғадағы жалпы есім мен туралы: Хабарының басы - ертең Есқожа ауылында болатын той туралы.
Тəуелдік жалғаулы зат есім мен туралы: Ол - осы жақында болатын ас туралы, Бөжейдің асы туралы. Ол - осы елдің ішіндегі тынымсыз бұзар, атқамінер, партияқорлардың толып жатқан дау-шары туралы.
Еді, екен көмекші етістіктер екендігі белгілі. Бірақ еді мен екен бірді-екілі етістік формаларға байланысуында шақтық емес, таза модальдық дəнекер болады. Есімді сөйлемдердің жасалуында көмекші етістіктер үлкен орын алады. Көмекші етістіктер есімдерге түйдектелгенде есімді сөйлемдерде шақтық мəн пайда болады. Оның өзі өткен шақ, келер шақ, осы шақ, негізінде жүзеге асады. Сонымен бірге таза есімді баяндауышқа қарағанда көмекші етістікті есімді сөйлемдерде сөйлемнің тиянақтылығы əлде қайда басым болады.
Роман-эпопеяда баяндауыштары жалқы есім болып келген зат есімдерге еді көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалған сөйлемдер біршама, мысалы: Бұл Құнанбаймен ере келген Көтібақ Пұшарбай еді. Ол сөйлеген Ұлжан еді. Ендігі басу айтқан Сүгір еді. Шығыс жақтан келген Сүгірдің көршісі Қабас еді. Өзгеден бұрын бұл жөнді ұққан Абай еді. Ол жібергені - Ербол еді.
Баяндауыштары тəуелдік мəнде болып, оған еді көмекші өзінің тіркесуі арқылы жасалған сөйлемдер роман-эпопеяда мол, мысалы: Баланың бұл ерте əзірлеген жауабы еді. Қодар аталас жақыны еді. Тегінде ертекші, өлеңші,не басқа əңгімеші адамға талай уақыт тапжылмай тесіле қарап қалу Абайдың кішкентай күнінен бергі əдеті еді. Бұл Желқұйын туралы өз ауылындағы бір үлкен аңшының айтқан сөзі еді. Өз баласының аузынан үн, сол бір - дəуренің өтті деген суық сарынның қатаң лебі еді. Бұл Абайдың да ойы еді. Кітаптан алатын білім нұсқаның бүгін тіршіліктің қолма-қол керегі үшін асығыс қажет болған бір шағы еді. Араз-құразға ынтасы мен бейімі жоқ, жай шаруаның ауылдары еді.
Баяндауыштары атау тұлғалы дара болып, оған еді көмекші етістігі тіркескен дара болып келген сөйлемдер: Далада жылы түн еді. Үй ішіне де, Абайға да Ғабитханның табысы үлкен олжа еді. Тегінде жұртты сескендіріп, қашқындардың жүрегін шайлықтыру үшін шығарылған отряд еді. Бұл жүргіншілердің сөзі ұшқары сөз емес, шын еді. Үйдің іші бұл кезде тұтас аңырап зарлаған мол жылау еді. Онысы - əжесінің адамшылық аналық қасиеттерін жоқтау еді.
Баяндауыштары (сын есім+ зат есім) түйдекті болып келген оған еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалған сөйлемдер: - Мына бес баламның ортасында аяғының желі бар жалғыз-ақ ат, бөрте ат еді. Сондай, ұйқы мен ояудың, түс пен өңінің арасында əсіресе шаршаған күнгі ұйқыда болатын қызық бір, аралық хал еді. Абылғазы емендей, шақпақ сүйек, зіл салмақты адам еді. Қасындағысы - жыртық шапанды, жүдеу жүзді, жалаңаяқ, аяғын қалың күс басқан, 10-11 жасар бала еді.
Соңғы сөйлемнің баяндауышы 10-11 жасар бала еді - сан есім + зат есім+еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы күрделі баяндауыш құрамында жұмсалған. Тінібек пен қыз əкесі - ылди бойының саудагер байы Əлдеке - құдандалы, дос еді. Абайдың қайтар жолда мінбегі Аймандай деген бір қара жал, қара құйрық, сұлу құла ат еді.
Баяндауыштары көптік тұлғада тұрып, оған еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалған сөйлемдер: Бұл сөздер биылғы жазды не қылса да үлкен ылаңның зор бəленің жазы етуге айналған сөздер еді. Жігітек, Бөкенші деген сондай аттар еді. Абайды шын балаға айналдырып жіберген осы сүйістер еді. Араз-құразға ынтасы мен бейілі жоқ, жай шаруаның ауылдары еді.
Соңғы сөйлемде баяндауышы тəуелдік жалғауының ІІІ жағында келіп оған еді көмекші етістігі тіркескен.
Баяндауыштары зат есімнен болып оған екен көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалған сөйлемдер: Е-е, айыпкер табылды де?.. Ол əн екен! Күйеу алдыннан шыққан қыз-келіншек екен. Тіл көмегі болса да мынандай мырза көмекке қуанып кетті. Ендігі бір ғана күдігі Базарлы екен.
1, 2 сөйлемдердің баяндауыштары атау тұлғада тұрып оған екен көмекші етістігі тіркескен. 3-ші сөйлемнің баяндауышы жалқы есімнен жасалып оған екен көмекші етістігі тіркесіп келген. Сəлем беріп, иба қып кірген күйеулер екен. 4-ші сөйлемнің баяндауышы көптік жалғаулы зат есім мен екен көмекші етістігі арқылы жасалған.
ІV Емес, жоқ көмекші сөзді құрама баяндауышта субъектінің, заттың ісі не болмаса объективті болымсыздық формада факт етіледі, субъектінің істі істеуге қабілеттілігі, сапаға иелігі болмайтындай мағына білдіреді. Жоқ көмекші сөзді құрама баяндауыштың болымсыздық мəні емес көмекші сөзді құрама баяндауыштыкінен гөрі тұжырымды келеді. Емес сөзі емес көмекші етістігінің болымсыздық формасы келер шақтың есімше түрінде: алдыңғы тіркескен сөзіне болымсыздық не қарсылықты мағына мағына үстеп жұмсалады. Баяндауыш емес көмекші сөзінің дара түрінде айтылған атау, жатыс, шығыс септік формалы болымды мəнді зат, сын, сан есімдер мен есімдіктерге жəне есім тіркестерге жоқ көмекші сөзінің атау септік формалы, кейбір зат есімдер мен жіктеу есімдіктеріне тіркесуі арқылы да құралып жұмсалады. Мысалы: Сіз қызмет адамы емессіз. Көлқайнар суы мөлдір, мол бұлақ болғанмен, кең қоныс емес. Хатерден қашатын Абылғазы емес. Абай Тəкежан үйіне ат қойып келген жоқ. Жас балаға ат қою жақсы ырым емес.
Бұл сөйлемдердің бірқатары тек болымсыз формалы бір баяндауышты, бірқатары болымсыз да, болымды да формалы екі баяндауышты болып жұмсалған. Болымсыз формалы баяндауыштар емес сөзінің атау септік формалы есімдерге тіркесуі арқылы жасалған; бастауыштың заттық, сындық, сандық сапаға иелігі не қатыстылығы сөйлеу уақытымен байланысты болымсыз екендігін білдіреді. М. Əуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы зат есімді есімді сөйлемдердің жай жəне құрмалас түрлерін көрсетсек.
Жай сөйлем түрлері
Хабарлы сөйлемдер: Бəрінің қолында үкілі домбыра. Бұл Бөкенші мен Борсақтың көші.
Сұраулы сөйлемдер: Ашуланба, баламысың?
Лепті сөйлемдер: - Қоңыр қозым!.. Жас! Сонысы осы жол - тек Керімбала!
Жалаң сөйлемдер: Ол - ақындар. Кəмшат ауру.
Жайылма сөйлемдер: Оның аты үлкен үміт. Күндіз болса барлық жұрт ат үстінде. Қыстыгүні де Шыңғыс желі шаруаның досы.
Жақты сөйлемдер: Ол - қозышы Бөрібасар. Құнанбай қиналған күйде.
Толымды сөйлемдер: Бұл өзі оңынан соғатын жел. Көктемде бұл жел игілік желі. Ол жамбы - кешегі Ұлжан əкелген күміс еді.
Толымсыз сөйлемдер: Қыз ішінде жалғ ызы едім. Шыңғыстың қыс басындағы көркі. Құла түсті ықшам тігілген шапан.
Болымды сөйлемдер: Ол келбетті адам. Тойғұлы Мамай руының үлкен байы.
Болымсыз сөйлемдер: Мен Кеңгірбайдың ұлы емеспін. Жас балаға ат қою жақсы ырым емес.
Құрмалас сөйлемдер: Зат есімді мезгілдес салалас құрмалас сөйлемдер
Салалас құрмалас сөйлемнің өзіне тəн барлық мағыналық түрлерінің (мезгілдес, себептес, қарсылықты, талғаулы, кезектес, түсіндірмелі, салыстырмалы, шартты) баяндауыштары есімді сөз таптарынан да жасалады. Соның ішінде баяндауыштары зат есімді салалас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарын төмендегіше талдап көрсетелік.
Нөлдік тұлғалы дара зат есімді баяндауыштар
- антропонимдік атауды білдіретін жалқы есімді баяндауыштар арқылы: Өзі ақын, өзі əнші, өзі сері Біржан. Оның бірі - жеңге, бірі - Тоғжан. Осы сөйлемдердің үшінші, екінші сыңарларының баяндауыштары қызметінде кісі есімін білдіретін Біржан, Тоғжан жалқы есімдері келген. Олар нөлдік тұлғада тұруы арқылы есімді мезгілдес салалас құрмалас жасауға мұрындық болған.
- дара жалпы есімді баяндауышты сөйлемдер
- дерексіз ұғымды білдіретін жалпы есімді баяндауышты: Əрі сұлу, əрі сенімді, мықты үміт. Ол бір мұңы да, назы да көп, күрсін арманы да көп, нəзік сыр. Халық үшін де, өзім үшін де дүниенің ең асылы білім-өнер. Берілген салалас құрмалас сөйлемдердің екінші сыңарларының баяндауыштары (үміт, сыр, өнер) дерексіз (абстракты) ұғымды білдіретін жалпы есімдері сөйлемнің соңында нөлдік тұлғада келуі арқылы мезгілдес салалас құрмалас сөйлемнің бірінші сыңарын тиянақтап тұр.
- деректі ұғымды білдіретін жалпы ес імді баяндауыштар арқылы: Белінде кісе белдік емес, жасыл түсті кəріс белбеу.
Септік жалғаулы зат есімді баяндауышты: Қазір төр де, сөз де Майбасар мен Жақыпта. Бұл сөйлемнің екінші сыңарының баяндауыштары Майбасар мен Жақыпта - жатыс септігінде келіп, мекендік мағынаны білдіріп тұр.
Тəуелдік жалғаулы зат есімді баяндауыштар: Бұлар осы қауымның əрі үлкені, əрі Бөжейдің үзеңгі жолдастары. Екінші сыңарының баяндауышы жолдастары тəуелдік жалғауының үшінші жағындағы зат есімді баяндауыш.
Зат есімді қарсылықты салалас құрмалас сөйлемдер
Зат есімді құрама баяндауыштар.
oo зат есімге тəуелдік жалғауы мен емес көмекші етістіктің түйдектелуі арқылы: Дауыл соқты, бірақ құдайдың дауылы емес.
oo зат есімді күрделі баяндауыштар.
oo зат есім мен сын есімнің бірлікте келуі арқылы жасалған күрделі баяндауышты: Бірақ, жаңа түсінде көрген сияқты, ертерек күндегі үлбіреп тұрған жас Тоғжан.
Зат есімді талғаулы салалас құрмалас сөйлемдер
Септік жалғаулы зат есімді баяндауыштар.
oo шығыс септік жалғаулы зат есімді: Бұл не Бөжейдің өлердегі өсиетінен, немесе артына ие боп отырған Байдалы, Байсал, Түсіптердің мінезінен. Бұл мысалдың бірінші жəне екінші сыңарларының баяндауыштары шығыс септігінде келуі арқылы жалғаулықты есімді талғаулы салалас сөйлем болып тұр.
Зат есімді кезектес салалас құрмалас сөйлемдер
oo нөлдік тұлғалы дара зат есімді баяндауыштар.
oo антропонимдік атауды білдіретін жалқы есімді баяндауыштар арқылы: Тек істеушілердің аттары ғана өзгереді, бірде - Кеңгірбай, бірде Құнанбай, бүгін - Əзімбай.
Зат есімді есімді сабақтас құрмалас сөйлемдер. Зат есімді шартты бағыныңқылы сабақтас
Шартты жəне қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлемдерді арнайы зерттеген ғалым Қ. Есенов шартты бағыныңқы сөйлемдердің жасалу жолдарын жан-жақты зерттеп, оны жасайтын ең өнімді көрсеткіш-етістіктің шартты рай тұлғасы дейді. Сонымен бірге бағыныңқы сыңар баяндауышы көсемше мен есімшенің -й, -ған тұлғаларында келуі арқылы шартты бағыныңқы сөйлем жасалатынын, дегенмен баяндауыштары осы тұлғалас сөйлемдердің барлығын шартты бағыныңқы деп танымау керек, себебі сөйлемнің мағынасы бүкіл сөйлемнің бойынан көрінетіндігін айтады [2, 71]. Есімді сөз таптары сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы болғанда, есімді сөз таптары өзінен кейін осы тұлғалы көмекші етістіктердің келуін қажет етеді. Сөйтіп сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы қызметіндегі етістікті баяндауыштарға тəн қасиет енді есімді сөйлемдерге де қатысты болып келеді. Баяндауышы нөлдік тұлғалы деректі зат есімді: Бала атаулының, жаз болады десе, ерекше сағынатыны - бүлдірген. Бұл сөйлемнің басыңқы сыңарының баяндауышы бүлдірген шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлемді тиянақтап тұр.
- баяндауыштары тəуелдік жалғаулы зат есім арқылы: Бірер сандық осы қымбаттарға толы болса, өзге теңдері құда-құдағилар сыбағасы. Бұл мысалдың басыңқы сыңарының баяндауышы сыбағасы тəуелдік жалғауының үшінші жағында тұр. Бөжей білсе, Қодар жайы - Құнанбайдың тағы бір қыры. Бұл сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы Бөжей білсе нөлдік тұлғалы жалқы есімге шартты райлы біл көмекші етістігінің тіркесуі арқылы басыңқы сыңардағы əрекеттің болу шартын білдіреді, басыңқы сыңарының баяндауышы қыры тəуелдік жалғауының үшінші жағында тұрып сөйлемді тиянақтап тұр.
Екі сыңарының баяндауыштары зат есімді шартты сабақтас:
Енді екі-үш күн өтсе, тегіс жусайтын халде екен. Бағыныңқы сыңарының баяндауышы күн өтсе нөлдік тұлғалы дара жалпы есімге шартты райлы өт көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалса, басыңқы сыңарының баяндауышы халде екен - жатыс септігі мен көмекші етістіктің түйдектелуі арқылы жасалған.
Зат есімді мезгілдес (ыңғайлас) бағыныңқылы сабақтас
Баяндауыштары септік жалғаулы зат есім мен көмекші етістікті мезгілдес бағыныңқылы сабақтас: Абайлар келгенде, жұрт тегіс Шыңғыс сыртында жайлауда екен. Бұл сөйлемнің басыңқы сыңарының баяндауышы жайлауда екен жатыс септік жалғаулы зат есім мен көмекші етістік арқылы жасалған.
Зат есімді қарсылықты бағыныңқылы сабақтас
Екі сыңарының да баяндауыштары зат есімді қарсылықты сабақтас: Көлқайнар суы мөлдір, мол бұлақ болғанмен, кең қоныс емес. Мұндағы сөйлемнің бағыныңқы сыңар баяндауышы бұлақ жалпы есімі мен бол көмекші етістігінің көмектес септік формасындағы есімшемен (-ған + мен) тіркесуі нəтижесінде зат есімді қарсылықты сабақтас сөйлем жасауға мұрындық болған. Басыңқы сыңарының баяндауышы қоныс жалпы есімі мен емес көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалған.
- көптік жалғаулы зат есім + көмекші етістік+да демеулік шылауы (басыңқы сыңары);
- тəуелдік жалғаулы зат есімді баяндауыш (бағыныңқы сыңары)- Бүгінгі күн анда-санда алаң еткен уақ жайлар бол са да, Абайдың Пушкинге оқушы ғана емес, ақынша жақындасқан күні.
Зат есімді қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас
Баяндауыштары септік жалғаулы қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас
-табыс септік жалғаулы зат есім мен көсемше тұлғалы көмекші етістік арқылы жасалған баяндауыш: Қарды қағып, бөктер мен шиді қарайтып кететін жел. Басыңқы сыңарының баяндауышы жел - нөлдік тұлғалы дара жалпы есімнен жасалған.
oo бағыныңқы сыңарының баяндауышы тəуелдік жалғаулы зат есім мен көсемшенің - п жұрнағы жалғанған көмекші етістік, басыңқы сыңары - дара жалпы есімді баяндауыш: Бұл бала күннен Құнанбайдың жігіті боп, қабысып кеткен адам.
oo басыңқы сыңарының баяндауышы тəуелдік жалғаулы зат есім: Жай басып, ауыр тыныс алып, демігіп келе жатқан өзінің шешесі.
Аралас сөйлем
Халқын айтсақ, бұл ел əлі орыс мəдениетіне сонша қажетім бар деп ұғынып, оянған ел емес. Герцен, Чернышевский кітаптарынан кей-кейде бұған жете түсіп, кейде айқын болса, кейде жартылай түсінікті болатын үлкен сырлы шындықтар тəрізді.

3.2 Сын есімді есімді құрама баяндауышты сөйлемдер
Сын есімдер есімді сөйлемді жасауда тек есімді баяндауыш түрде ғана емес құрама баяндауыш түрінде келгенде сөйлемдерді тиянақтауы нақтырақ. Сын есім мен көмекші етістікті есімді сөйлемдердің жасалуын көрсетсек.
Сапалық сын есім мен көмекші етістік арқылы: Тымағын алғанда, сұлу біткен кесек жүзі салқын еді. Күлкісінің үні соншалық сыңғыраған, сонша мөлдір, нəзік еді. Қонаққа тігілген үйлер мол, ауыл сəні зор екен. Бірақ аспан ашық емес.
Салыстырмалы шырай арқылы: Қалған қыздардың жастары бұдан кішірек еді. Бірақ Құнанбай есебі бұлардан тақысырақ екен. Қанша дегенмен қырдың қара заңынан, мұсылманның қожа, молласының шариғатынан Россияның заңы адамға мейірімдірек, рахымдырақ қой.
Күшейтпелі шырай арқылы: Жіп-жіңішке боп, ұзын сызылған қап-қара қасы да жігіт жүзінің жақсы ажарын аша түскендей. Бағыныңқы сыңарының баяндауышы жіп-жіңішке сын есімі мен көсемше тұлғалы бол көмекші етістігінің түйдектелуі арқылы жасалған.
Қатыстық сын есім мен модаль сөздер арқылы жасалған түйдекті баяндауыш: Аузы сөзге олақ болса да, алқыны, екпіні күшті тəрізденеді. Ұзынша боп біткен, үлкендеу келген қоңырқай көздері саналы сияқты. Мəкіш те Абайдан осы жөннен жауап естімекке ынталы сияқты. Осы сөйлемдердегі негізгі мағынадағы сөздер күшті, саналы, ынталы дара қатыстық сын есімдер, ал оларға тəрізденеді, сияқты модаль сөздері тіркесіп келген. Негізінде бұл тұлғалы сөздер сөйлемнің соңында келуі басты шарты. Демек, модаль сөздер арқылы жасалған есімді сөйлемдерде сөйлемді тиянақтау жағы басым. Егер көмекші етістіктер өзі түйдектелген шақтық мағына үстейтін болса, модаль сөздерде де шақтық мəннің ізі бар деп айтуға болады.
Күрделі сын есім мен көмекші етістік арқылы: Өзгеше өнер нұрымен балқыған, ерекше сұлу еді. Ол үйдегі Абайдың апасы Мəкішпен ерекше тату еді. Сын есімдер есімді сөйлемдердің баяндауышы қызметінде сондай-ақ көптік, тəуелдік жалғауларының тұлғасында келіп, оған ғана шылауының тіркесуі арқылы: Көзге ілінетін ұзын шидің басы, селдір қамыс болса, немесе анда-санда кездесетін тікенді шеңгел, қарағай басы кезіксе, соларды сыдырып жеп, үзіп жұлып талшық етіп, көпке төзіп келе жатқан түйенің ірілері ғана. Дəл қораның өз жанында сай тұрған аттар бірен-саран ғана. Дара сапалық сын есімге ғой нақтылық демеулігінің тіркесуі арқылы: Өмір сондай абзал ғой!.. - Ойпыр-ай, Үсен-ай, сенің орысшаңның ударениесі орысшаны отызға кеп оқыған менікінен де жаман ғой. Егер сын есімдер есімді баяндауышта тəуелденіп жұмсалатын болса, енді құрама баяндауыштың негізгі сыңарында да тəуелденіп, онан кейін көмекші етістіктің түйдектелуі арқылы жасалады. Бөжекеңді көрген жерде сəлеміңді түзу бер, бір кездегі жақынның жақсысы еді. Сын есімдер баяндауыш қызметінде - дай, -дей- жұрнақты қатыстық сын есіммен көмекші етістік арқылы жасалған: Осымен бар ынтымағын Құнанбайға бағындырған жиырма ауыл: дəл бір ұялас бөрідей еді. Ол алдарынан тосқауыл болатынын білген кісідей екен. -лы, -лі жұрнақты қатыстық сын есім мен көмекші етістік: Үлкен үйдің іші сыртындай жұпыны емес, жасаулы, кілемді, алашалы екен. Бөжей Құнанбайға қатты ашулы еді. -ды, -ді жұрнақты қатыстық сын есім мен көмекші етістік: Толық денелі, дөңгелек жүзді Нұрғаным сұлу да, сəнді екен. -ты, -ті -жұрнақты қатыстық сын есім мен көмекші етістік арқылы: Ондай жандардың өзін айыптаса жұрт жазықты емес. Омбы қар қорықтың шет-шетінде қалың болғанымен, дəл шилердің ішіне кіргенде оншалық қатты емес, күпсек екен.
-лас, -лес- жұрнақты қатыстық сын есімге көмекші етістігінің тіркесуі арқылы: Құнанбай Қаратайлармен əсіресе сыйлас еді. - қыш, -кіш- жұрнақты қатыстық сын есім мен көмекші етістік: Көргісі келмейді, əсіресе танығанын айтқыш емес. -тал жұрнақты қатыстық сын есім мен көмекші етістік: Шүкіманның көңлі жүйрік, сезімтал еді.
Абай жолы роман-эпопеясындағы сын есімді есімді сөйлемдер төмендегіше семантикалық мағынада жұмсалған:
- Түсін білдіреді: Екеуінің шапан, тымақтары да сұрғылт түсті. Түн жарық емес, бұлты бар ма, тастай қараңғы екен.
- Бірқалыпты жайды білдіреді: Құнанбай қоршауында, ол екеуі қажып талған түрлерімен, ашаң, жүдеу жүздерімен өзгеше сұп-сұр.
- Армандауды білдіреді: Өмір сондай абзал ғой!
- Сұлулықты білдіреді: Басындағы кимешек шаршысы да ұқыпты сəнмен тартылған, кіршіксіз аппақ, өзгеше өнер нұрымен балқыған, ерекше сұлу еді.
- Мінезін білдіреді: Шүкіманның көңлі жүйрік, сезімтал еді.
- Парасаттылықты білдіреді: Ұзынша боп біткен, үлкендеу келген қоңырқай көздері саналы сияқты.
- Өлшемдік қасиетін білдіреді: Абай енді көрді, көлденең өтіп, селдей ағып жатқан халықтың саны ұшан- теңіз екен.
- Салыстыруды білдіреді: Үлкен үйдің іші сыртындай жұпыны емес, жасаулы, кілемді, алашалы екен.
- Теңеулік мағынаны білдіреді: Абайдың да оған бейіл, мейірі - аға, туыстай ғана, əкедей емес. Бұл қасқа десе дегендей, еңгезердей екен. Күңгірт көңілден кешіп өткен ойлар күздің ақ сұрғылт бұлтындай.
Міне бұл қасиеттерге қарағанда М. Əуезов Абай романындағы есімді сөйлемдер жан-жақты формада қалыптаса келе əр түрлі реңкті білдіруде өте шебер құралған. Бірақ сөйлемдердегі осы қасиеттері осы кезге дейін қазақ тіл білімінде арнайы зерттеудің объектісі болмағаны белгілі. Бұл бүкіл роман бойынша бір ғана тамшы ретіндегі көрініс.
М.Əуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы сын есімді есімді сөйлемдердің жай жəне құрмалас түрлерін көрсетсек.
Жай сөйлем түрлері
Хабарлы сөйлемдер: Тəкежан Абайдан екі жас үлкен. Ол Құнанбайға өкпелі. Биылғы күз аса салқын. Қоңыр күздің бүгінгі күні желсіз. Құнанбай айналасы көбінше үнсіз.
Сұраулы сөйлемдер: -Ту, сарамас. Мынау неткен көз жоқ бетбақ еді? Кім тентек, кім мақұл? ... - Шіркін, Ербол! Неткен жақсы едің?
Бұйрықты сөйлемдер: - Бəрекелді! Сүйіндік аға, оныңыз жақсы ақыл! - Есіттім, Абай! Өлеңіңіз жақсы екен! Құнанбайдың жері кеңір!..
Лепті сөйлемдер: Өмір сондай абзал ғой! - Япыр-ай, қандай сұлу! Жалаң сөйлемдер: Үй жылы. Абай жалғыз. Аспан да ашық.
Жайылма сөйлемдер: Биылғы күз аса салқын. Қарауыл суы тентек. Үнсіз уайымдаған ана қаралы.
Жақты сөйлемдер: Ауыл-үй маңы тап-таза. Қарт соқыр екен. Айнала бұлыңғыр.
Болымды сөйлемдер: Қарт соқыр екен. Күн болса суық. Болымсыз сөйлемдер: Жайсыз суық емес.
Толымды сөйлемдер: Бұл жайдың бəрін танып сезген Бөжей Құнанбайға қатты ашулы еді. Ол үйдегі Абайдың апасы Мəкішпен ерекше тату еді. Майбасар бұйрығына қатты ашулы. Олар жаңағы интернаттың төрт баласынан сəл қалқыңқы.
Толымсыз сөйлемдер: Ғайып қараңғылық жұтқандай. Түсі ойлы кісідей салқын. Ақсұр жүзі жабыңқы. Даусы соншалық зілді. Сөзі сондай салмақты. Диалог жағдайында: - Япырай, қандай сұлу! - Айтқаным айтқан, жазықтысың арамсың ... - Көріп, біліп келдік. Кəмшат ауру.
Құрмалас сөйлем. Салалас құрмалас сөйлем туралы ой қозғаған А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев,Т.Қордабаев, Р.Əмір, Қ. Есенов, Т.Сайрамбаев, Б.Сағындықұлы, С.Айтжанова жəне т.б. ғалымдардың еңбектерінде есімді сөйлемдер туралы сөз болмаған. Профессор Т.Қордабаев өзінің Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі деген еңбегінде құрмаластың баяндауыштарына ерекше назар аударады.
Профессор Т.Қордабаев: Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің тек өзіне ғана тəн меншікті баяндауыш формасы жоқ, қалыпты тиянақты жай сөйлемдерде баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз таптарының, формалардың қай- қайсылары болса да жалғаулықсыз салалас сөйлем компоненттерінің баяндауыштары бола алады. Мысалы: Өзінің барғаны дұрыс, істі қолма-қол бітіреді (Ғ. Сланов) [3, 46-47]. Біз бұл еңбектен тек сапалық сын есімі дұрыс арқылы жасалған мысалды беруді жөн көрдік. Қ. Есеновтің Құрмалас сөйлем синтаксисі атты еңбегінде баяндауышы сапалық сын есімнен жасалған сөйлем кездеседі. - Сиырымыздың, тұқымы да жақсы, бабы да келіскен екен (Ғ.Сланов). Бұл мезгілдес салалас құрмалас сөйлемнің бірінші сыңарының баяндауышы жақсы сапалық сын есімнен жасалған. Осы туралы автор: Синтаксистік компоненттердің баяндауыштары осылайша есім сөздерімен берілгенде, бұларда мезгілдестік қатынастан гөрі санамалай айту мəні басым болады, - деп есімді құрмалас сөйлем туралы қысқаша ғана айтып кетеді, бірақ жеке тақырып ретінде қарастырмайды [3, 21].

3.3 Сан есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер
Қазақ тіл білімінде сан есімдер де басқа есім сөздер сияқты морфологиялық жағынан жан-жақты зерттелді. Барлық түркі тілдері бойынша жеке-жеке диссертациялар жазылып, соның негізінде монографиялар жарық көрді. Қазақ тілінде сан есімді арнайы зерттеген Ə.Хасенов бірер мысал арқылы сан есім де сөйлемде баяндауыш қызметінде жұмсалады деп тоқталып өткен. Сонымен қатар қазақ тілі оқулықтарында да бұл мəселе арнайы берілген. Осы салада А.Байтұрсынов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, А.Ысқақов, О.Төлеуов т.б. ғалымдар үлкен еңбек жазды. Əрине, осы аталған еңбектерде сан есім морфологиялық жағынан зерттелгенімен, ара-арасында сан есімдердің тек сөйлем мүшесі болуы ғана айтылады. Демек, жоғарыдағы авторлардың еңбегі бойынша сан есім көбіне тек морфологиялық жағынан ғана сөз болды деп айтуға болады. Сан есімдер синтаксистік зерттеулерде сөйлем мүшелері болуымен бірге Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Т.Сайрамбаев еңбектерінде сөз тіркесінде жұмсалуы сөз болады. Бізге қатыстысы сан есімдердің сөйлем мүшелері ішінде баяндауыш қызметінде жұмсалуы. Табиғи жағынан алғанда сан есімдер анықтауыш болуы тиіс. Сол сияқты сан есім басқа да сөйлем мүшелері қызметінде жұмсалатыны туралы жоғарыда айтып кеткенбіз. Дегенмен ол туралы жоғарыдағы авторлар еңбегінен мысалдар келтіруге болады. М. Балақаевтың Қазіргі қазақ тілі оқулығынан: Асқар сағатына қараса, сағат түнгі тоғыз болып қалған екен (С. Мұқанов). Мұндағы есім баяндауыштың құрамында үш көмекші етістік бар: тоғыз - негізгі де, болып қалған екен - көмекші сөздер. Соңғы үш көмекші сөз негізгі баяндауышқа əрі шақтық, əрі видтық (болып қалған - тоғыз болуға таянған, бір-ақ əлі болған жоқ), əрі модальдық мағына қосып тұр.
Осындай, есім баяндауыштардың құрамында айтылатын көмекші етістіктер есімдердің баяндауыштық қызметін дəлдеп, мағынасын толықтырып тұрады. Ондай көмекші етістік қатысқан баяндауыштарды күрделі есім баяндауыштар деп танимыз [4, 140] - деп автор мезгіл бағыныңқы сабақтас сөйлемнің басыңқы сыңарының баяндауышы сан есімді есімді есімді құрама баяндауыш арқылы жасалғанын көрсетеді.
Біз осы тақырыбымызда сан есімді есімді құрама баяндауышты сөйлемдердің жасалу жолдарын, сөйлем түрлерін талдамақпыз.
Сан есімдер сөйлем соңында үнемі таза сан есім түрінде келмей, құрама баяндауышты болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.