ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІНЕН ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІНЕН ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
050103 - Педагогика және психология мамандығының күндізгі және сыртқы
бөлім студенттеріне арналған
3 - кредит Семестр: 6
Шымкент-2009
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ПСИХОЛОГИЯ пәнінен лекция жинағын дайындаған
кафедрасының аға оқытушысы Н.М Шарапова.
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ПСИХОЛОГИЯ пәнінен лекция жинағы кафедра мәжілісінде
мақұлданған: ____28___ _ 08 __2009 ж. Хаттама №
___1____
Кафедра меңгерушісі:_______________________ ________пс.ғ.к., доцент
Хамракулов Т.Х.
1 - апта
Тақырып №1. Эксперименталды психологияның пәні мен міндеттері
Эксперименталды психологияның пәні мен міндеттері. Эксперименталды
психология тарихы. Ғылыми зерттеу оның теориялары мен принциптері. Ғылыми
зерттеудің құрылымы
Эксперимент - термині латын сөзі экспериментум - тәжірибе, сынау,
бақылау, көру деген мағынаны білдіреді. Эксперименталды психология пәні
психологияның теориялық және эмпирикалық бөлімі туралы мәселелерді,
психологияның эксперименттік өзіне тән ерекшеліктерін, іс-әрекеттердін
эксперименттік психологиясын оның түрлерін және адам сапасының
психологиясын қарастырады.
Эксперименталды психологияның міндеттері: психологиялық эксперименттің
зерттеу теориялары мен құрылымын, ғылыми мэселелердің ерекшеліктерін
қарастырады, шешеді. Сондай-ақ-психологиялық эксперименттің психологиялық
заңдылықтарын зерттеуші мен экспериментатордың жеке басы мен олардың
эксперимент кезіндегі әрекеттері туралы, эксперименттік зерттеуді
ұйымдастыру мен оларды өткізудің процедуралары туралы мәселелерді адамға
зерттеу жүргізудегі этикалық талаптарды қарастырады. Эксперименталды
психологияның эксперименттік және эксперименттік емес жоспарды,
эксперементке дейінгі және кейінгі жоспарды корреляциялық зерттейді.
Тақырып №2. Эксперименталды психологияның даму тарихы
Зерттеу туралы негізгі ойлар ежелден-ак келе жатыр. Алғашкы адам заты
зерттеу мәселері Қытай империясында туындаған. Ежелгі Грецияда зерттеу
адамның дене жетілуі, ойлау және талдау өнерін, бағалау ретінде
қарастырылады. Платон ұсынған әскери кабілеттерді зерттеу экспериментінің
алғашқы элементтері болып табылады. Біздің эрамызға дейінгі ІV ғасырда өмір
сүрген Аристотель философ әрі табиғатты зерттеуші болған.
А.Македонский өзінің бұл ұстазына өзінің жаулап алған; аймағындағы
өсімдіктер мен жануарларды зерттеуді бұйырған Осындай түрлі факторларды
жинай отырып тірі организмдер тіршілігіне талдау жасалды. 16 ғасырда өмір
сүрген француз Бекон Англияда империзм ғылымының методологияға жаңа
идеялар енгізді.
Габс Локк адам санасының пайда болуының жағдайларына тәжірибе жүргізеді.
Рене Декард теория мен тәжірибені өзара байланыстырушы өкілдердің бірі.
Вебер, Вехнер, Дондер, Гельмголс және т.б. физиолог, философ ілімдерінде
сананы зеттей отырып бір қатар тәжірибелік зерттеу жұмыстары жүргізілді.
В.Вунт алғашқы психологиялық эксперименттің түрлі зерттеулер арқылы
психология ілімін философия ілімінен бөліп алды. Ол алғаш рет Лейпциг
қаласында 1879 жылыпедагогикалық институт ашады. Онда 136-неміс, 16-
американ, 10-ағылшын, 6-поляк, 3-орыс, 2-француз оқыды және бұлар
экспериментатордың ұрпақтары болып саналады. Бүл институт түлектері
(О.Кюльпе 1962-1915) Вюрлубут, Францияда (Брентона 1838-1917 ) өз
мектептерін аша бастап эксперимент зерттеулердің тамырын жая бастады.
Вунттың лобараториялық кабинеттерінде ғылымдағы жан құбылыстарын терең
тану үшін арнайы приборларды қолданып арнайы эксперимент жүргізді. Мұнда
қолданылған алғашқы әдістер интраспекция әдісін қолданды. Алгашқы рет ақыл-
ойды эксперименттік негізін зерттеген Кеттел. Ол өзінің докторлық
диссертациясын Вунттың эксперименттік лобараториясында жүргізді. Кейінгі
уақытта 1888 жылы Кембриджде Ф.Гальтонмен бірлесе жүмыс істей отырып
адамдардың индивидуалдык өзгешеліктерін анықтауға көп көңіл бөлді.
Кеттелдің басқа зерттеуден өзгешелігі ол өте күрделі психикалық
функцияларды зерттеді. Осы бағыттағы Крепелин зерттеуі қарапайым
арефметикалық негізінде шешуге, ойлауға арналады.
Француз дәрігер, психолог, педагогтары А.Бине және Анрин зерттеу
жұмыстары эмпирикалық зерттеу мәселелеріне бір қатар жаңалыктар енгізеді.
Сонымен эксперименталды психологияның туындауына ассосация ілімінің
өкілдерінің еңбектері себеп болды. Эксперименталды психологияның Греция
өкілдері, ойшылдары: Платон, Арестотель болған.Эксперименталды
психологияның міндеттері: психологиялық эксперименттің зерттеу теориялары
мен құрылымын, ғылыми мәселелердің ерекшеліктерін қарастырады, шешеді.
Сондай-ақ-психологиялық эксперименттің психологиялық заңдылықтарын
зерттеуші мен экспериментатордың жеке басы мен олардың эксперимент
кезіндегі әрекеттері туралы, эксперименттік зерттеуді ұйымдастыру мен
оларды өткізудің процедуралары туралы мәселелерді адамға зерттеу
жүргізудегі этикалық талаптарды қарастырады. Эксперимент психологмясы
эксперименттік эксперименттік емес жоспарды, эксперементке дейінгі және
кеиінгі жоспарды коореляциалық зерттейді.
2 - апта
Тақырып №3. Эксперименталды психологияның қазіргі жағдайы
Психологиялық эксперимент-экспериментатор мен зерттелінушінің бірлескен
өзара іс-эрекеті. Бірлескен іс-әрекетті ұйымдастыру және оны іске асыру
процесі қарым-қатынас болып табылады. Психологка өзінің өмірлік жоспары мен
мотивтері экспериментке қатынас мақсатымен әртүрлі адамдар келеді.
Сондықтан зерттеудің нәтижесіне эксперимент кезіндегі экспериментатор мен
зерттелушінің арасында туындаған қарым-қатынас, қарым-қатынастарда
байқалған жеке түлғалық қасиеттер әсер етеді.
Экспериментатор мен зерттелушінің жеке басы және олардың экспериментт
кезіндегі эрекеттері туралы ой-пікірлер хх ғасырдың 20-30 жылдарында
балалардың интелекттерін зерттеудегі Бине Симон тесті балалардың жанүясының
әлеуметтік статусына тэуелді екенін анықтаған.
Көптеген психологтар экспериментт ситуациясын және оны
ұйымдастырушылардың зерттеу нэтижесіне әсерінің маңызын мойындайды.
Эксперимент сетуациясы ересек балаларға көп зсер ететік: анықталған. Ал
бұл балалардың психикалык еректеліктеріне байланысты түсіндіріледі.
Мысалы: 1-ден ересектерге карағанда балалар эмоционалды келеді. Ересек
бала үшін үнемі психологиялық үлкен мэні бар объект ьолып табылады. Балалар
таныс емес ересектерге ұксағысы келеді немесе керісінше олармен қарым-
қатынас жасаудан қашады. Балалардың экспериментаторга қатынасы
экспериментке қатынасынан көрікеді. 2-ден балалардың жеке басының
ерекшеліктерінің көрінуі ересектерге қараганда көп деңгейде сетуацияға
байланысты болып келеді. Ситуация - қарым-қатынас жасау барысында
жинақталады. Бала экспериментатермен нэтижелі қатынас құру керек. Оның
сұрактарын және талаптарык түсіну қажет. Ол әдеби немесе қарапайым тілде
сөйлеу, ал және экспериментатор әдеби, ғылыми тілде сөйлей отырып
балаға тэрбие беруі керек. 3-ден бала ересектерге экспериментаторға
қарағакда көбіне шындықты тірі қиял ретінде игереді.
Психологиялық эксперименттің элеуметтік психологиялық аспектісін алғаш
негізін салушы С.Розенцвейг болды. 1933 жылы бастап шыққан еңбегі
эксперименттің нәтижесін бүзудың қарым-қатынасы негізгі факторын
көрсетті.
фактор: Бақылаушыға қатынас құрудағы қателер. Олар реакцияны таңдау
негізіндегі зерттеушінің шешімді қабылдау принциптерін шешуге байланысты.
фактор: зерттеушінің мотивациясына байланысты қателер. Зерттелінуші
экспериментатор-дың мақсатына сәйкес емес эксперименттің максаты мен
міндетіне өз түсінңг бойынша сэйкес эрекет жасауы мүмкін, не болмаса
зерттеушінің көрсе қызарлығы, көкіректігі атак құмарлығы себеп болуы
мүмкін.
фактор:зерттелушінің, экспериментатордың жеке басын қабылдауына байланысты
жеке түлгалардың әсеріндегі қателер.
Экспериментатордың тұрақты мінез-қүлық тенденциясы. Зерттелінушілердегі
түрлі мінез-кұлық ерекшеліктеріне қарай бірқатар нәтижелі көрсеткіштер
кездеседі. Бүлардың көп кездесетіндері:
1. Плацебо эффектісі 2. Хотторн эффектісі 3. Аудитория эффектісі
І. Плацебо эффектісі - медиктерге табылған зерттелінушіге препарат және
дәрігер әрекеті оның саулығына сәйкестенетіндігін сезсе оларда
денсаулығының жақсарғандығы байқалады. Әрекет деген-сенім, өзін-өзі сендіру
механизмдеріне негізделген.
2. Хотторн эффектісі-фабрикаларда, әлеуметтік, психологиялык зерттеу
жүргізген кезде көрінген.Психологтардын өткізген экспериментке
тарту,қызықтыру зерттелінушінің жеке өзіне деген көзқарасын,бағыттылығын
зерттелінушілер экспериментатор күткендей етіп өздерін ұстаған.
3. Аудитория эффектісі-немесе фацилитация күшті эффектілерін Г.Зайонц
үсынған. Кез келген сыртқы бақылаушылардың болуы; экспериментатордың және
пациценттің болуы зерттелушінің орындайтын кез-келген жұмыстарынан адамның
мінез-қүлқы өзгереді.
Эксперимент нормасы оны өткізу қүрылымы объективті болуы керек. Яғни
нәтиже экспе-риментатордың кәсіби шеберлік әрекеттеріне сыртқы орта
жағдайына байланысты болуы тиіс.
Экспериментатордың жеке іс-эрекеті бойынша негізгі екі мәселені қараған
жөн.
Эксперимент нормаларың, еріксіз шығып кету кабілеттерін. Мұны кейде
жөндеуге болады.
Эксперимент сетуациясы барысына әсер ететін және санасыз психикалық
әрекет бағытына әсері болып табылады.
Тақырып №4. Эксперименталды психологияның дамуының негізгі бағыттары
Педагогикалық іс-эрекеттерге психологиялық көмекті қажет еткен көп деген
мэселелер бар. Психологиялық әдебиеттерде бұл мәселені үлкен 6 топқа
жіктейді.
1.Балалардың және ересектердің психологиялық дамуын жеделдету
мэселелері. Бұл мэселелердің мэні мынада:қазіргі кезде эр түрлі жастағы
адамдарға қатысты психологиялық даму резервтердің барлығы қолданылмайды.
Бұл резервтер әлі толық айқындәлмаған. Аталмыш мэселені шешу қазіргі
кезде психологияның алдында тұрған міндет.
2.Жасерекшелік дағдарыстарын анықтау және оны жеңу мәселслері Бұл
мэселелердің мэңі мынадай сұрақтан тұрады:Әрбір дағдарыстың басталу кезеңін
қалай анықтауға болады? Дағдарысты күні бұрын анықтауға болады ма? Егер ол
басталса оны қалай жеңуге болады? Әрбір дағдарыс қаншалықты азды көпті
шиеленісте өтеді.
З.Дамудағы сензитивтік кезеңді диагностикалау және оны басқару
мәселелері. Бүл мэселелердің мэні мынадай сұрақтарға жауап табуда:
• Бала өмірінде сензитивтік кезеңдер нешеу?
• Олар қашан және қандай жағдайда басталады.
• Дамудың сензитивтік кезеңінің нақты басталуының бір қалыпты жеткілікті
индиви-дуалды версиясымен уақытша шегі болады ма?
• Сензитивті кезеңнің басталуының басы мен соның реттеуге болады ма?
• Оның басталғанын және аяқталғанын қандай белгіге қарай болжауға
болады?
4.Балалардың психологиялық дамуындағы мүмкіндіктері мен
перспективикасына сэйкес оқу материалдары, оқулык мазмұкы баланың даму
мүмкіндіктріне лайық кұрылған ба? Күрделі мазмұнды үлкен көлемді
материалдарды балаға меңгертуге болады ма? Оқулықтарды қиындату арқылы
балалардың интелектуалды мүмкіндіктерін жетілдіре аламыз ба?
5.Оқулықтың әдістері мен құралдарын психикалық мағынада дамытушылыққа
айналдыру , яғни адамның танымын , жеке бастық және өзара жеке бастың
дамуының деңгейін жоғарылату мәселелері. Қазіргі уақытта ғылыми
техникалық реввалюция заманында оқытудың көптегек әдістері мен құралдары
қолданылады. Осы әдістер мен кұралдар бала мүмкіншілігіне лайықты ма?
Оны жедел дамитыкдай етіп жақсартуға болады ма?
6.Оқытушылар мен тэрбиешілердің кәсіби психологиялық дайындығы мен
мамандықты жетілдіру мэселелері.
3- апта
Тақырып №5. Психологиядағы ғылыми зерттеудің әдістері
Нағыз ғылыми зерттеу жұмысы ұзақ мерзімді қажет етеді. Эксперимент
алдын ала мұқият дайындықтан өтіп, зерттеу түрін анықтап алу қажет.
Зерттеу-салыстырмалы және лонгитюдті жүргізілуі .мүмкін. Кейбір
зерттеу болса да экспериментке мынадай талаптар мен міндеттер қойылады.
Көз алдымызға дипломдық жұмысты елестетеміз.
1.Зерттеу тақырыптарын белгілеу және зерттеу мэселелерін алдын-ала
болжау
2.Тақырыпқа сэйкес әдістерді іріктеу және оларға тзлдау жасау.
Әрбір аталған эксперименттік дайындық кезеңі ұйымдастыру жүргізу кезеңі
болады.
І.Бейнелік аналитикалық зерттеу
2.Теориялық зерттеу
З.Бейнелік критикалық зерттеу
4.Эмперикалық бейнелік зерттеу
5.Эмперикалық түсіндірмелі зерттеу
6.Әдістік зерттеу
Бейнелік аналитикалык зерттеу —таңдалған тақырыпка зерттеуші жан-жақты
қарастырып эдебиеттерге жүйелі талдау жасайды.Өмір тәрбиеде кандай
қандай деңгейде екеніне баға береді. Әдебиеттердің кемегімен мәселелердің
шешімін аныктап, жауаптары бар сүрақтарды белгілеп. әрі жауатары жок
сұрактарды анықтайды. Алынған мәліметтерді жазбаша мэтін ретінде
эксперимент сипаттамадағы жұмыс ретікде көрсетеді. Бейнелі аналитикалық
зерттеу басқа зерттеуге қарағанда анағұрлым күрделі.
Себебі оларға мынадай негізгі талаптар қойылады.
1.Пайдаланылған әдебиетердің мазмұны таңдалған тақырыпка сэйкестігі
болуы қажет.
2.Оқытылған эдебиеттердің тізімінің толықтылығы болу керек. З.Берілген
әдісті мәліметтің жүйелі талдануы болу қажет.
Бейнелік критикалық зерттеу -зерттеу сипаттарымен ерекшеленелі . Бұл
жағдайда міндетті бейнелік аналитикалық бәліктен басқа онда мэселе бойынша.
жасалған аргумен-термен сәйкес керісінше қорытындылар болуы мүмкін.
Теоретикалық зерттеу-деп қойылған мэселелердін шеіпілучие бағытталған
әдістердің бейнелік және критикалық талдауыпан басқа автордың өзінің
теориялық ұсыныстары бар зерттеулерді айталык. авторлардың шешілетін
теориясына қосқан үлесі.
Теориялық зерттеуде келесі міндеттер қойылады.
1 .Қолданылған түсініктердің өзара анықтыгы. Мұңдай зерттеулер әде
анықталған әдіс жинағының және фактілерді талдауының қолданылуымен
жүргізіледі.
Эмпирикалық зертеу-қажетті фактілер жинауы мен аныктау жасалады.
Осындай эмперикалық зерттеуді экспериментатор жасыраді
Тақырып №6. Психологиялық теория және оның құрылымы
Ғылыми зерттеу жұмысы тұтас болу үшін жұмыс төмендегідей жүйелікпен
жүреді.
1.Сөздіктерді, энцеклопедияны пайдалана отырып қарастыратын тақырыш
байланысты негізгі ұғымға анықтама беріледі.
2.Жүйелі каталогтың көмегімен қарастырылатын тақырып бойынша
библиография қүру қажет.
З.Ағылшын басылымдары көмегімен зерттелетік тақырыптарға сәйкес
мэселенің мән-жайымен тағы да танысып өту қажет.Журналдардың сон шыққанын
қолданған жөн.
4.Психологиядан басқа қоғамдық ғылымжардың сөздіктері мен басылымдарымен
танысу.
Библиографиялық дайындық жүргізу арқылы оқушының зерттеу мәселесі
блйынша шығарылған ғылыми еңбектердің саны туралы, сол мәселеге
ғалымдардың көзқарасы туралы және белгілі авторлардык алуға машықтанады.
Оқуды ең атакты авторлардан оқудан бастаған жөн. Себебі, сол такырып
жөнінде алғашкы сөз қозғаған ғылыми еңбектер күнды болып
келеді.Кітапханалардағы ең маңызды, ең қажетті фрагменттерін тауып окып
үйрекгек дүрыс.
Библиографиялық зерттеу түтас болу үшін конспектінің әрбіз фрагменті
кітаптың қай бетінде екенін көрсеткен жен.
Зерттеу жүмысын конспектілеуде- экспериментатор экспері-імент" сапасын
ескеру қажет. Жинақталған материалдың хөмегімен еліміздегі және шет елдегі
ғылымдардың осы мэселе бойынша зерттеулері белгі бір кезеңмен баяндалуы
қажет. Зерттеу мэселелерінің сипаты логикалы түрғыда күрылған болуы тиіс!
Әдебиетке шолу құрылымы төмендегіде болуы мүмін.г
І.Фонетикалық сипаттау-яғни зерттеу мәселелерінің көріну
сипаты.Айталық бұл мэселе қаншалықты жүйелікте зертелген , бұл мәселе
қандай сипаттарды, қай уақыттан бастап зерттеген жәке қаншалықты қарқынды
зерттеп жатыр.
2.3ертеу мэселелерінің басқа психикалык процестердің ілімінен алатын
орны.Олармен өзара байланысын оған әсер етет факторлардьг сипаттау
қажет.
З.Зертеу мәселелерінің ең негізгі жақтарын жуйелі түрде тұтас өзара
байланыстырып құру кажет.
4.3ерттелген мэселелердің табиғатын, мәнін жан-жақты ашу қажет.
5.3ерттеу мәселесіне бағытталған заңдылықтарын көрсету кажет.
6.Зерттеу мәселелерінің қолданбалы жақтарын көрсету қажет.
Ұсынылып отырған эдебиеттерге шолу жасау негізінде таңдап алынған
зерттеу мәселелердің зерттелетін дәрежесіне сипаттала беруі қажет.
Ғылыми мәселелердің құрылымы мынадай.
Осы мэселелердің дифицит екенін көрсету қажет
Дифециттің қажетін түсіндіру қажет
Проблемалық ситуацияларды қарапайым тілде сипаттау қажет.
3ерттелген мәселелерді ғылыми терминде жинақтау қажет.
4 - апта
Тақырып №7. Психологиядағы ғылыми зерттеудің әдістерін жіктеу
Психологиялық эксперимент әдістеріне басқа әдістерге
қойылатын талаптар сияқты эксперименттік зерттеулерге ғылыми
талаптар мен нақты ережелер қойылады.
Эмпирикалық материалды жинақтауда қолданылатын барлық әдістер 2-ге
бөлінеді.
І.Активті 2.пассивті әдістер
Активті әдістерге-лобараториялық эксперимент және оның түрлі
модивикациясы квазиэксперимент жатады. Бұлардың активті әдіске жататын
себебі зерттеу объектісіне күшті әсер ете отырып, оны қалайда өзгертуге
тырысады.
Пассивті әдістерге -бақылау, клиникалық ,іс-әрекеттің нэтижесін талдау
әдісі, өлшемдік және коореляциялық зерттеулер, мәліметті жинақтау әдісі
жатады.
Бұлардың пассивті әдіс деп аталу себебі әдісте объект
табиғи процесте жүреді
Эксперименттік зерттеуде: көп жағдайда өлшеу құралдары қолданылады.
Мысалькбакылау әдісі инструментальды болады. Себебі бақылау кезінде
диктофон,жасырын камерасы т.б. колданылады. Дегенмен эксперименттік зерттеу
өлшемдік корреляциялық зерттеуден өзгешелігі -өлшемдік зерттеде
зерттелінуші ешқандай құрал мен эрекет жасамайды, тек алынған мәліметтер
өңделеді, талданады. Зерттеуді ұйымдастыру үшін бір қатар эксперименттік
зерттеу әдістері қолданылады.
1.Эксперименттік зерттеулер, жүйелі бақылау, коореляциялық зерттеу Мұнда
экспериментатор сыртқы өзгерістерді бақылай отырып, негізгі өзгерістер
арасындағы себеп-салдарды, коореляциялық байланыстарды анықтауға тырысады.
Ол үшін экспериментатор алдын-ала мақсат қоя отырып мақсатқа бағытталған
индевиттер тобын жинақтайды, өзінің жүргізетін эрекетін жоспарлайды.
2.табиғи эксперимент, клиникалық, әңгіме, ситуацияларды талдау. Бұл
әдістер адамның мінез-қүлық ерекшеліктерін анықтау үшін қолданылады. Бұл
әдістер кейін теориялық қорытынды жасау үшін, критикалық экспериментті
зерттеу үшін эмперикалық қорытынды жасау үшін және зерттеудің негізгі
болжамын жасау үшін маңызы зор.
З.Квазинэксперимент-аралык эксперимент деп те аталады. Бұл зерттеуді
жүргізудің табиғи әдісі мен өзгерістерді қатаң түрде тексеруде
қолданылатын әдіс. Квазий эксперимент бақылау арасындағы аралық
жағдаймен байқауға көмектеседі.алғашқы екі зерттеуден алынбаған
мәліметтің орнын толтырады. эдетте эксперименттік зерттеу болуы үшін
жеткіліксіз нэрселер болған жағдайда эксперименттік емес зерттеулер
қолдана аламыз.
Эксперименттік емес зерттеулер деп -эксперименттік зерттеуге қарама-
қарсы зерттеу. Мак Дуган эксперименттік емес зерттеулерге мынаны
жатқызады:
І.Классикалық, клиникалық әдіс
2.Табиғи бақылау
З.Сұрақ-жауап
4.Архивтік зерттеу
5.Коореляциялық байланыс кұру
6.Квазий эксперимент
М.Э.Метлин эксперименттік зерттеуге қарама-қарсы әдістер деп мынаны
көрсетті.
1.Табиғи бақылау және табиғи эксперимент
2.Сұрақ-жауап
З.коореляциялық зерттеу
4.архивтік зерттеу
5.кейбір ситуациялық жағдайды зерттеу
Ізденістік эксперименттік зерттеулер: А)тәуелді,В)тәуелсіз арасындағы
байланыстардың болатынын немесе болмайтынын іздейді Эксперименттік
зерттеуде зерттеулер негізгі және бакылау топ болып бөлінеді.
Эксперименттік емес зерттеулерде барлық топ бірдей. Сондықтан оларды
салыстыру үшін жүргізуді В тэуелсіз өзгерістер арасындағы себептің бар
болуы және жоқ болуы туралы гипотезаны тексеруге бағытталады. Егер екі
өзгерістің арасындағы сапалы өзгерістер туралы информация болса бүл
қандай байланыстар туралы гипотеза жасалады. Бүл жағдайда зерттеуші
тэуелсіз және тэуелді өзгерістер арасындағы сандык байланысты құратын
бекітуші эксперимент жүргізіледі. Зерттеу алгаритм былайша сипатталады:
І. Және Б сапалы себептік байланыстар туралы гипотеза жасалынады.
2.анықтаушы зерттеу эксперименті жүргізіледі
З.гипотеза бекітілмей қалған жағдайда басқа сапалы гипотеза жасалынады
да жаңа анықтаушы зерттеу эксперименті жүргізіледі.егер сапалы гипотеза
бекітілсе сандық функционалдық гипотеза жасалынады.
4.бекітуші эксперимент жүргізіледі.
5.Өзгерістер арасындағы байланыс түрі туралы гипотеза мақылданады,
нақтыланады немесе шығарылады. Лісихологиялық зерттеу тэжірибесінде
эксперименттік зерттеудің әртүрлі" түрін сипаттайтын мынадай терминдер
қолданылады.
1 . Критикалық
2. Пилотат эксперимент
3. Далалық полевое эксперимент
Критикалық эксперимент-барлық мүмкіншілікті гипотезалар бір
мезгілде тексерілу үшін қолданылады.
Пилотат эксперимент-алғашқы экспериментті тексеріп көру үшін
қолданылады.
Далалық экспериментте- зерттеу күнделікті тұрмыстық өмірдегі,
шындықтағы өзгерістер арасындағы байланысты зерттеу үшін жүргізіледі.
Психологиялық зерттеудің негізгі кезеңдері -Зерттеу тақырыбын аньіқтау
-зерттеу проблемас төңірегіндегі мәселелерді таңдау -зерттеу пәйін
-зерттеу объектісін -Зерттеу әдістерін таңдап алу Осы мәселеге байланысты
қаралмай қалған фактілер мен заңдылыкт; түсіндіру, бір-біріне қарама-
қайшы келетін теорияларды түсіндіру. Эмперикалық зерттеу негізгі 3
жағдайда жүргізіледі.
І.Құбылыстың болуы туралы гипотезаны тексеру
2.Құбылыстың бар екендігі туралы гипотезаны тексеру
З.тәуелділік туралы гипотезаны тексе
Тақырып №8. Бақылау әдісі
Статистикалық мәселелер бұл талдауға жататын негізгі элементтер.
Эксперименттен алыеған мәліметтер психиканың сапалық қасиеттерін ғана
көрсетпейді, сандық қорытындылар да болуы мүмкін. Сандық қорытындылар
алынған мәліметтерді математика өңдеу жолымен категорияларға бөлініп,
классификациялайды.
1.Сандық мәліметтер - нақты өлшеу барысында алынады. Мысалы: тестілеу
нәти-жесінде алынған сандық шамалар уақыт жас мөлшері қатысушылар саны т.
б.
Сандық мәліметтер - қандай болмасын немесе таңдау тобы элементтері
қасиеттері-нің сипаты. Оларды өлшеу мүмкін емес, дегенмен олардың бір ғана
сандық бағалауы болуы мүмкін. Ол сол қасиеттің кездесу жиілігі. Мысалы:
адамның мінез – қүлқын зерттеудегі мінез типтерінің кездесу жиелігі.
Реттік мәліметтер - элементтердің өсу реті бойынша орналасқандағы
сәйкес орны. Мысалы: 1, 2, 3, 4 т. б. қандай да бір топтың жалпы
сандық заңдылықтарын сипаттауда түрлі жиындықтарды салыстыру
мақсатында көп немесе мынадай статистикалық есептеу мәндері
қолданады.
І. Орталық тенденция мәндері - топ көрсеткіштерін ортақ тенденциясы
арифметикалық ортақ мода шамасы арқылы анықталады. Орталық тенденция
мәндерінің ең жеңіл табылғаны мода шамасы. Мода таңбасы МО таралуды
неғүрлым жиі кездесетін мәні. Мысалы: мына мәндер жиынтығында 3, 6, 6, 7,
8, 9, 9, 9У 10, 10, 12. мода ретінде 9 алынады, себебі мән басқа мәндерге
қарағанда жиі кездеседі. Мода жоқ болуы да мүмкін. Медиана - (Мй) Бұл
алынған мәліметтер жиынтығының орналасқандағы ортақ мән орташа
арифметикалық шама мәндерінің қосындысының ортасы X немесе М, ретінде
белгіленеді: М= (Хі+Х2+Хз+Х4...ХҺ) п
Өзгергіштік мэндер - орташа тенденция мәндері сандық шкаладағы
мэндер тобының жинақталуы туралы ғана айтады, ол топ ішіндегі
бағалаулар өзгерістің вариантарын өлшеуде басқа сипаттаушы
статистикалық қажеттілігі туындайды. Орташа мәндерді әркез әртүрлі
вариант көрсеткіштері мен толықтырылып отыруы қажет.
Қалыпты үйлестірім заңдылыгы - әдеттегі зерттеу барысында таңдау тобында
шеткі мәндер сирек кездеседі де орташа мәндер әсіресе арифметикалық
ортаға жақын мәндер неғүрлым жиі кездеседі. Мүндай
үйлесімділікті графикалық түрғыда көрсететін болсақ онда
графика қоңырау тәріздес формаға үқсас келеді. Үйлестірімдегі мұндай
форманы қауіпті үйлестірім ңисыгы деп аталады. Бүл үйлестірім
қисығы үш галымның
ашқан заңдылығына сүйенеді.
1733 ж Англияда Де - Муавр 1806 ж Германияда Ганнс 1802 ж Францияда
Лоплос
Статистикалық гипотезаның бірнеше түрлері бар. Гипотеза - бұл әліде
бекітілмеген және бекерге шығарылған теориялардан туындайтын болжам.
Статистикальщ гипотеза түрлері:
Теорияльщ гипотеза.
Империкальщ гипотеза.
Ғылыми гипотеза.
Статистикалың гипотеза.
Статистикальщ гипотеза дегеніміз - бүл дүрыс гипотезаны жоғары
дәлелдеген қабылдап, қате гипотезаны жоғарғы дәлелдеген шешуді қамтамасыз
ететін шешуші ереже, әдетте таңдау тобы бойынша алынған
мэселенің ортақ мәндер айырмашылығын және айырмашылығының болатынын
стюдент әдісі бойынша анықтауға болады. Сонымен эксперименттік
психологиядағы алынған мәліметтерді математикалық статистикалық моделдеуде.
Стюдент
Мона. Ютени критерия
Спирменнің корреляциясы қолданады.
1. Стюдент әдісі - тәуелді және тәуелсіз топтарға арналған жеке есептеу
тәсілдерін үсынады. Тәуелсіз таңдау тобы үшін ортақ мэннің
айырмашылығын есептеуде мына формула үсынылады.
Мұндағы Мі және М2 әріптері әрбір таңдау тобының ортақ мәні 82 , 82
әрбір таңдау тобының стандартталған ауытқун. N1 және N2 эрбір таңдау
тобының элементтер саны.
і - стюдент әдісінің белгісі.
Мона Ютени критерия - екі таңдау тобында қандайда бір белгі
бойынша айырманы бағалау үшін реттік мәліметтер мен жұмыс істеуде қолданды.
Пирсон ддісі - психологиялық зерттеу жүргізу барысында бірнеше топтағы
зерттеуші белгілердің эмпирикалық үйлесімдер арасындағы
айырманы анықтайды. Талап ететін
жағдайлар жиі кездеседі.
Спирменнің корреляцияльщ коэффиценті - корреляция термині -бұл өзара
байланыс өзара тэуелділігін білдіреді. Психологиялық зерттеуде қандайда
бір айналымдармен басқа бір айналыммен қандай байланыста екендігін
анықтау екендігі жиі туындап отырады.
Мысалы: Б алалардың мінез қүлық қалыптасуы неге байланысты? Оқулықтың
сабаққа үлгермеуі неге байланысты т.б.
Психологиядағы жеткіншектің өзіндік бағалауы мен қобалжу деңгейі
арасындағы өзара бір - біріне тәуелділігі жоғарыда аталған корреляциялық
критерия әдістері негізінде шешеді.
5 - апта
Тақырып №9. Эмпирикалық зерттеу әдістері
Эксперименттік зерттеу жұмыстары негізгі зерттеу әдістері бойынша
жүргізіледі. Эксперимент психологияда негізгі педагогикалық психологиялық
мэселелерді шешу болғандықтан эксперименттік емес әдістерді білу керек.
Эксперименттік емес әдістердің бірі бақылау әдісі. Психологияда
эксперимент жүргізу үшін көбнесе бақылау әдісі қолданылады. Сондықтанда
бақылау әдісінің сипаты мен мазмүнын, құрылымы мен процесін жан-жақты
талдау қажет. Бақылау әдісі әдетте табиғи жағдайда зерттеуші адамдардың
эрекетіне араласпай оның жалпы эрекетін байқау арқылы жүргізіледі.
Эксперименттік мәліметтерді жинақтау негізінде бақылау әдісі тиімді болып
табылады. Ғылыми зерттеу жүмыстарын жүргізуде жүмыстың ерекшеліктеріне
байланысты байқау әдістерінің түрі таңдалып алынады. Кейде бақылау
әдістерінде аспаптар қолданылады. Байқау әдісі нэтижелі болып шығу үшін
мынадай шарттар болуы қажет. І.бакылаудың үзақ уақыт бойына жүргізілуін
және бір фактінің өзі бірнеше рет қайталанып зерттелуін қамтамасыз ету
керек. 2.3ерттелінетін объектіні айқын анықтап алу қажет және не үшін
байқайтын мақсатын түсініп алу қажет, Мысалы: егер бақылау объектісі
сабаққа үлгермейтін оқушы болса онда зерттеудің мақсаты мынадай болады:
сабақ үлгерімі нашар оқушының сабаққа дайындалу кезіндегі оның ақыл-ой
жүмысының кейбір ерекшеліктерін зерттеу. З.бақылау арқылы байқалған
фактілерді сол сэтте жазып отыру керек. Яғни зерттелушінің сөздік жауап
реакцияларын стенаграммаға жазып отыру керек. Кейін оған мұқият талдау
жасап ең негізгі басты басты фактілерді іріктеп алу қажет. 4.бірнеше рет
бақылау арқылы алынған нэтижелерді одан кейін балалардың психологиялық
ерекшеліктерін дамыту үшін нақты шараларды белгілеу керек.
Мектеп тэжірибесінде бақылау әдісі көбірек қолданылады. Себебі баламен
тығыз қарым-қатынастағы мұғалім сол баланың тэртібін, сабақ үлгерімін,
психологиялық ерекшелігін біле алады. Әрі бақылаудан алынған нэтиже бойынша
тиісті шаралар жүргізеді.
Бақылау әдісінің жетістіктерімен қоса кемшіліктері де бар.
1.Зерттеуші мұнде өзіне керек құбылыстарды әбсәтте зерттей
алмайды дакөп уақытын жіберіп алады.
2.Бақылауды әр уақытта тыңғылықты зерттелушінің өзі ойлағандай
етіп үйым-дастыруға жағдай болмай қалады. Себебі мұнда кездейсоқ
объективті және субъективті себептер туындауы мүмкін.
З.Бақылау әдістерінде ғылыми деректер аз болады.
Тақырып №10. Эксперименталды зерттеудің әлеуметтік-психологиялық
аспектілері
Бақылау әдісіне қарағанда эксперименттің әдісінің өзінің артықшылығы
бар. Ол туралы орыс физиологы И.П.Павлов былай деп жазды. бақылау әдісі
табиғаттың ұсынғанын жинайды , ал эксперимент табиғаттан өзінің қалағанын
тілегенін алады..
Эксперимент жасауда зерттеуші өзі зерттегісі келетін баланың
психологиялық ерекшелігін көлдененнен кез болуын күтіп тұрмай сол процестің
тууына жағдай жасайды. Психологияда эксперименттің 2 түрі бар.
Лобараториялық эксперимент ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жеке психикалық
қасиеттерді зерттеу үшін кеңінен колданыла бастады. Неміс ғалымы В.Вунт
(1832-1920) Психологияны эксперименттік жолмен зерттеудің негізін салды.
1879 жылы тұңғыш рет лобаратория ашады, онда психологтар көру, есту, иіс
сезу түйсіктерін зерттеу үшін эксперимент пайдаланылды.
Орыс психологы Н.Ланге (1858-1921) эксперимент әдісімен зейін мен
қабылдауға зерттеу жүргізді. Француз психологы Бине (1857-1911) алғаш рет
ойлау процесіне эксперимент жасады. Бұдан кейінгі жылдарда Вунттың
лобараториясында жаттап алудың тездігі мен дэлдігін, ұмытудың жылдамдығын
эксперимент арқылы өлшеулер жүргізілді.
Эксперимент жүргізу үшін арнайы лобараториялық мекемелер болады. Ол
мекемелерде нақты психикалық процесті анықтауға арналған аспаптар мен
приборлар болады. Мысалы психикалық процестің пайда болуы мен шапшандығын
өлшеу үшін храноскоп қолданылады. Лабораторияда жүргізілген эксперимент
нәтижелі болу үшін мынадай шарттар қойылады.
1.Эксперимент жүргізушінің зерттеу объектісі туралы алдын-ала
болжамы болуы тиіс.
2.Тиімді жүмыс жағдайын алдын-ала дайындап алу керек.
З.алдын-ала белгіленген жоспар бойынша арнайы әдістерге сай жүргізу
керек.
4.Бір құбылысты бірнеше рет тексеруден өткізіп,олардың
эрқайсысына сандық және сапалық жағынан талдау жасау керек.
5.Алынған мәліметтерге байланысты негізгі және қосалқы
қорытындылар шығарып, эксперименттен ашылған кейбір ғылыми
деректерді оқу тэрбие процесінің сапасын жақсарту үшін
пайдалану жобасын, жолдарын көрсету керек.
6- апта
Тақырып №11. Зерттеушінің мотивациясы
Психологияда түңғыш енгізілген және оны өзінің зерттеулерінде
пайдаланған көрнекті орыс психологы А.Ф.Лазурский болды. (1874-1917) бұл
әдістің бақылау әдістен айырмашылығы мүнда эксперимент жүргізуші өзіне
керек қүбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады.
Егер оқушылардың ойлауын, сезімін еркін зерттеу керек болса, бүл үшін
психолог қандай болмасын бір эрекет ұйымдастырады. Мысалы көзіне тән
ережелері бар ойын
үйымдастырылса сол ойын үстіндегі оқушылардың психологиялық ерекшеліктері
жазылып кейін оған мүқият талдау жасалынады. Табиғи эксперименттің кейбір
түрлері арқылы мүғалімдер оқушылардың кейбір қасиеттерін тэрбиелеуге,
жетілдіруге, сабақ үлгеруі мен тәртіптілігін жетілдіруге, арттыруға
мүмкіншілік алады.
Эксперименттік психологияда эксперименттік емес зерттеулер ретінде
әңгімелесу әдісі жатады және анкета, библиография, іс-эрекеттің
қорытындысын талдау әдістері жатады. Әңгімелесу әдістері арқылы психолог
белгілі бір жоспар бойынша зерттелінушінің жас ерекшелік және жеке даралық
ерекшеліктеріне ,білім дәрежесіне қарай алдын- ала сүрақтар дайындайды.,
зерттелінушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбіне жанама түрде
үйымдастырылады. Мүнда көбіне көлденең сүрақ тэсілін жиі қолданады.
Зерттелушінің сүраққа берген жауабы жазылып алынып , кейінен мүқият
талданады. Осыған орай тиісті қорытынды жасалынады. Іс-әрекеттің
қорытындысын талдау бойынша балалардың эртүрлі күнделік , естелік, бақылау
жүмыстары шығарма ,хаттар, мазмүндама, диктант, әртүрлі творчествалық
жүмыстары талданады. Бүл әдісте баланың іс-эрекеті орындау барысына қоса
соңғы нэтижесі бағаланады.
Анкета әдістері: ауызша не жазбаша түрғыда болуы мүмкін. Мүнда
зерттеуші зерттелінушіге алдын-ала сұрақтар тізбегін құрастырып алады. 1-
ші сұрақтарды кұру проблемасы 2-ші жауаптарды қоратындылау проблемасы.
Анкеталық әдіс арқылы зерттелінуші күні бұрын дайындаған бланкіге ондағы
сұрақтарға жазбаша жауап береді. Егер мұғалім оқушылардың психологиялық
ерекшелігін, талап тілегін, мүддесін зерттегісі келсе, онда анкета әдісін
қолданғаны тиімді. сұрақтар тізбегін құрастырып алады. 1-ші сұрақтарды кұру
проблемасы 2-ші жауаптарды қоратындылау проблемасы. Анкеталық әдіс арқылы
зерттелінуші күні бұрын дайындаған бланкіге ондағы сұрақтарға жазбаша жауап
береді. Егер мұғалім оқушылардың психологиялық ерекшелігін, талап тілегін,
мүддесін зерттегісі келсе, онда анкета әдісін қолданғаны тиімді.
Тақырып № 12. Психологиялық экспериментті жоспарлау
Психологияда түңғыш енгізілген және оны өзінің зерттеулерінде
пайдаланған көрнекті орыс психологы А.Ф.Лазурский болды. (1874-1917) бұл
әдістің бақылау әдістен айырмашылығы мүнда эксперимент жүргізуші өзіне
керек қүбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады.
Егер оқушылардың ойлауын, сезімін еркін зерттеу керек болса, бүл үшін
психолог қандай болмасын бір эрекет ұйымдастырады. Мысалькөзіне тән
ережелері бар ойын
үйымдастырылса сол ойын үстіндегі оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері жазылып кейін оған мүқият талдау жасалынады. Табиғи
эксперименттің кейбір түрлері арқылы мүғалімдер оқушылардың кейбір
қасиеттерін тэрбиелеуге, жетілдіруге, сабақ үлгеруі мен тэртіптілігін
жетілдіруге, арттыруға мүмкіншілік алады.
Эксперименттік психологияда эксперименттік емес зерттеулер ретінде
әңгімелесу әдісі жатады және анкета, библиография, іс-эрекеттің
қорытындысын талдау әдістері жатады. Әңгімелесу әдістері арқылы психолог
белгілі бір жоспар бойынша зерттелінушінің жас ерекшелік және жеке даралық
ерекшеліктеріне, білім дәрежесіне қарай алдын- ала сүрақтар дайындайды,
зерттелінушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбіне жанама түрде
үйымдастырылады. Мүнда көбіне көлденең сүрақ тэсілін жиі қолданады.
Зерттелушінің сүраққа берген жауабы жазылып алынып, кейінен мүқият
талданады. Осыған орай тиісті қорытынды жасалынады. Іс-әрекеттің
қорытындысын талдау бойынша балалардың эртүрлі күнделік, естелік, бақылау
жүмыстары шығарма, хаттар, мазмүндама, диктант, әртүрлі творчествалық
жүмыстары талданады. Бүл әдісте баланың іс-әрекеті орындау барысына қоса
соңғы нәтижесі бағаланады.
Анкета әдістері: ауызша не жазбаша түрғыда болуы мүмкін. Мүнда
зерттеуші зерттелінушіге алдын-ала сұрақтар тізбегін құрастырып алады. 1-
ші сұрақтарды кұру проблемасы 2-ші жауаптарды қоратындылау проблемасы.
Анкеталық әдіс арқылы зерттелінуші күні бұрын дайындаған бланкіге ондағы
сұрақтарға жазбаша жауап береді. Егер мұғалім оқушылардың психологиялық
ерекшелігін, талап тілегін, мүддесін зерттегісі келсе, онда анкета әдісін
қолданғаны тиімді. сұрақтар тізбегін құрастырып алады. 1-ші сұрақтарды кұру
проблемасы 2-ші жауаптарды қоратындылау проблемасы. Анкеталық әдіс арқылы
зерттелінуші күні бұрын дайындаған бланкіге ондағы сұрақтарға жазбаша жауап
береді. Егер мұғалім оқушылардың психологиялық ерекшелігін, талап тілегін,
мүддесін зерттегісі келсе, онда анкета әдісін қолданғаны тиімді Дегенмен
эксперименттің түтастай процедурасының компоненті болып табылады. өз
бетінше дербес әдіс ретінде ол субъектінің мінез-қүлқындағы жеке дара
өзгешелігін көрсетеді.
7- апта
Тақырып № 13. Эксперименттің валидтілігі
Психологиялық тест өлшем негізін құрайды. Тест практикалық тапсырмаларды
шешу кезінде қолданылатын психологиялық өлшемнің уақыт бойынша
қысқартылғағ және жинақталған процедурасы.
Психологияда психологиялық эр өлшемнің 3 негізгі процедурасы бар.
Олардың бір-бірінен өзгешелігін өлшем объектісій анықтайды.
1.Психолог бір адамның екінші адамнан өзгешелігін анықтау үшін сол
адамдардың мінез-кұлық ерекшеліктерін өлшеп алады. Психолог адамның мінез-
құлық ерекшеліктерін өлшей отырып сол адамдардың бір-бірімен үксастығы
мен айырмашылы-ғын анықтайды. Осыған орай психологиялык өлшем зерттеуін
өлшемі бола алады.
2.Психолог зерттеуші зерттелінушінің тапсырманы орындау барысында сыртқы
объектілерге ,яғни басқа адамдарға сырткы ортадағы стимулдарға өзіндік
көңіл-күйіне орай өлшеуді қолдануға болады.
З.стимулдар мен адамдар бірлікте бола отырып өлшеу процедурасын
қүрайды.
Психологиялық олшем процедурасы бірнеше кезеңнен тұрады. Психологиялық
өлшемнің негізгі математикалық өлшем теориясы бойынша көптеген объектілер
мен белгілердің өзара бір мэндес сәйкестікті құру операциясы өлшем деп
аталады.
Өлшем шкаласы ұғымы -психология ұғымындағы негізгі ұғым болып табылады.
Алынған өлшемдерді өңдеу үшін алынған шкала типтерін қолдануға болады.
Шкала термині латын сөзінен аударғанда баспалдақ деген магынаны береді.
Шкаланың төмендегідей негізгі типтері бар:
І.Атаулар шкаласы
2.Жүйелі шкала
З.Интервалдар шкаласы
4.Сәйкестіктегі шкала
Кей психолог мамандар бұған қосымша 2 түрін көрсетеді.
І.Абсолютті шкала
2.Айырма немесе өзгешеліктер шкаласы
Атаулар шкаласы объектінің атын меңгеру жолы мен көрсеткіштерді кез-
келген шкалада идеализация шындық модельдер болуы тиіс. Мүнда қолдануға
жеңіл шкала болады. Жүйелі шкала қүрылымы атаулар шкаласына қарағанда элде
қайда күрделі. Себебі шкалаларда объекті басқа 2 объектінің арасында
болады.жүйелі шкала 2-ге бөлінеді.
І.Әлсіз жүйелі шкала
2.Қатаң жүйелі шкала
Интервалдар шкаласы-метрикалық шкала болып қарастырылады. Интервалдар
шкаласы арқылы объектіні салыстыруға болады.
Сәйкестегі шкалалар қатынастағы шкала көбіне физикада жиі қолданылады.
Сэйкетегі шкала бір объектіден 2-ші объекті қаншалықты үлкен не
қаншалықты кіші екендігіне байланысты объектінің қасиеттерінің
ерекшеліктері туралы мәлімет алынады. Абсолютті шкала қатынастар
шкаласынан дамыту болып табылады. Қатынастар шкаоласынан
өзгешелігі абсолютті шкала табиғи біреулік өлшемді ғана қарастырады.
Айырма немесе өзгешелік шкаласы қатынастар шкаласында да қолданылады.
Дегенмен одан өзгешелігі мұнда табиғи біреулік масштабы
қарастырылады.
Шкала қалыптасуының 2 бағыты бар. І.шкала мықтылығының жоғарылауы
2.шкала мықтылығының төмендеуі.
Тақырып № 14. Психологиялық шкалалар
Өлшем өз алдына дербес әдіс болуыда мүмкін . Дегенмен эксперименттің
түтастай процедурасының компоненті болып табылады. өз бетінше дербес әдіс
ретінде ол субъектінің мінез-қүлқындағы жеке дара өзгешелігін көрсетеді.
Психологиялық тест өлшем негізін құрайды. Тест практикалық тапсырмаларды
шешу кезінде қолданылатын психологиялық өлшемнің уақыт бойынша
қысқартылғағ және жинақталған процедурасы.
Психологияда психологиялық эр өлшемнің 3 негізгі процедурасы бар.
Олардың бір-бірінен өзгешелігін өлшем объектісій анықтайды.
1.Психолог бір адамның екінші адамнан өзгешелігін анықтау үшін сол
адамдардың мінез-кұлық ерекшеліктерін өлшеп алады. Психолог адамның мінез-
құлық ерекшелікте-рін өлшей отырып сол адамдардың бір-бірімен үксастығы
мен айырмашылығын анықтайды. Осыған орай психологиялык өлшем зерттеуін
өлшемі бола алады.
2.Психолог зерттеуші зерттелінушінің тапсырманы орындау барысында сыртқы
объекті-лерге, яғни басқа адамдарға сырткы ортадағы стимулдарға өзіндік
көңіл-күйіне орай өлшеуді қолдануға болады.
З.Стимулдар мен адамдар бірлікте бола отырып өлшеу процедурасын
қүрайды.
Психологиялық олшем процедурасы бірнеше кезеңнен тұрады. Психологиялық
өлшемнің негізгі математикалық өлшем теориясы бойынша көптеген объектілер
мен белгілердің өзара бір мэндес сәйкестікті құру операциясы өлшем деп
аталады.
Өлшем шкаласы ұғымы -психология ұғымындағы негізгі ұғым болып табылады.
Алынған өлшемдерді өңдеу үшін алынған шкала типтерін қолдануға болады.
Шкала термині латын сөзінен аударғанда баспалдақ деген магынаны береді.
Шкаланың төмендегідей негізгі типтері бар:
І.Атаулар шкаласы
2.Жүйелі шкала
З.Интервалдар шкаласы
4.Сэйкестіктегі шкала
Кей психолог мамандар бұған қосымша 2 түрін көрсетеді.
І.Абсолютті шкала
2.Айырма немесе өзгешеліктер шкаласы атаулар шкаласы объектінің атын
меңгеру жолы мен көрсеткіштерді кез-келген шкалада идеализация шындық
модельдер болуы тиіс. Мүнда қолдануға жеңіл шкала болады. Жүйелі ііікала
қүрылымы атаулар шкаласына қарағанда элде қайда күрделі. Себебі шкалаларда
объекті басқа 2 объектінің арасында болады.жүйелі шкала 2-ге бөлінеді.
І.Әлсіз жүйелі шкала
2.Қатаң жүйелі шкала
Интервалдар шкаласы-метрикалық шкалаболып қарастырылады. Интервалдар
шкаласы арқылы объектіні салыстыруға болады.
Сәйкестегі шкалалар қатынастағы шкала көбіне физикада жиі қолданылады.
Сэйкетегі шкала бір объектіден 2-ші объекті қаншалықты үлкен не
қаншалықты кіші екендігіне байланысты объектінің қасиеттерінің
ерекшеліктері туралы мәлімет алынады. Абсолютті шкала қатынастар
шкаласынан дамыту болып табылады. Қатынастар шкаоласынан
өзгешелігі абсолютті шкала табиғи біреулік өлшемді ғана қарастырады. Айырма
немесе өзгешелік шкаласы қатынастар шкаласында да қолданылады.
Дегенмен одан өзгешелігі мұнда табиғи біреулік масштабы
қарастырылады.
Шкала қалыптасуының 2 бағыты бар.
І.шкала мықтылығының жоғарылауы
2.шкала мықтылығының төмендеуі.
Экспериментті психологияға материалдық психологияның байланысы өте
тығыз. Зерттеу нэтижелерін математикалық тұрғыдан өңдеу өте күрделі
творчествалық процесс және үнемі ізденуді талап етеді. Зерттеуден алынған
математикалардылық өңдеу жұмысы оның нақты анализн жасау бастапқы гипотеза
мен белгілі ғылыми нэтижесін салыстырудың ғылыми жалпылау негізі болып
табылады.
Эксперименттік зерттеудің қорытынды сатысына негіз болатын өңдеу сатысы
зерттеу методологиялык принциптеріне сүйеніп алынған нэтижелерді сапалы
және сандык өңдеу анализінен көрінеді.
Психологияға математиканы ендіру эксперименттік зерттеулер талабынан
туындайды. Математикалык абстракциялык қуатты психология ғылымынан
жетілдіріліп табиғи ғылымға сапалы анализдеу жағдайлары тек психикалык
процестерге ғана емес онда қолданылатын математикалык апаратты да қолдануа
керек.
Математикалық операциялардың сапалы анализдері эксперимент нэтижесінен
анализдеу мен өңдеудің басты шарты. Психологияда зерттеуді
математикаландыру міндетін шешу барысында қолданбалы математикалық ерекше
бөлімі ретінде психотерапия алынады. Бұрынға кеңістік психологияда ол
математикалық психология деген атау алды. Өлшеу процесі барлық
эмперикалық ғылымдардың негізіне жатады. Психологиядағы қолданылатын өлшеу
процедураларының өзіндік ерекшеліктері бар.
Психологиялық өлшеудің ерекшелігі мынада сандар теңестірілетін
объектілер үшін психикалық қүбылыстардың өздері алынбайды,мінез-қүлық пен
іс-эрекеттің эртүрлі бірліктері және физиологиялық реакциялар алынады.
8 - апта
Тақырып № 15. Негізгі жиынтық және таңдау
Эксперименттік жоспарлау-экспериментке дайындық барысындағы
жүргізілетін бір қатар іс-шаралар. Мұндағы жүмыс тэуелді және тэуелсіз
өзгерістердің деңгейін таңдауға тэжірибе процедурасын жоспарпауға
бағытталады. Сондай-ақ экспериментті жоспарлау бірқатар психологиялық
проблемаларды шешуге бағытталады. Психологиялық эрекетті жоспарлаудың 2
түрі бар. І.Мазмұнды жоспарлау 2.Ресми жоспарлау
Мазмүнды жоспарлауда: эксперименттік гипотезалардың негізінде мазмүнды
қорытындылар жасаладжы. Ресми жоспарлау:зерттеуші мен зерттелінушінің өзара
эрекеттерін жоспарлау аркылы схема жасалады. Психологиялық экспериментті
жоспарлаудың 1-ші кезеңі мазмұнды жоспарлаудан басталады. Одан соң ресми
жоспарлауға көшеді. Психолог психологиялық экспериментті жасау барысында
қандай да бір жинақталған материалды жүйелейді, жинақтайды.
Психологиялық экспериментті жоспарлау терминін жан-жақты
түсіндіру үшін оған әр түрлі анықтама беру қажет.
1.Гипотезаны тексеру үшін алынған мәліметтерді жоспарлау немесе
схема құру
2.Мазмүнды және ресми жоспарлудың зерттеу аспектісіндегі қүрылым мен
методикалық құралдарды анықтаудың жалпы мэселелерін көрсету
З.Эксперименттік фактілер туралы статистикалық шешімдерді ары қарай
қолдану мақсатында жоспарлау. Жоспар туралы ойлағанда зерттеуші өзінде
бар кандай да бір мәліметтерді іріктейді. Олардың мүмкіншілігін
салыстырады.
Эксперимент арқылы мэселені шешуге жақын мэселені
анықтайды. Р.Ботсданкер эксперименттік схемалардың мынандай белгілеріне
талдау жасайды. Бір адамға немесе әр түрлі топтағы адамдарға тэуелсіз
өзгеріс жағдайын салыстыру жүйесі. Мұнда схеманың мынадай
белгшілеріне талдау жасайды.
1.Эксперименттің интраиндивидуалды схемасы. Мұнда экспериментті
өткізу схемасы бір ғана зерттеуші жағдайына бағытталады.
2.Эксперименттің топ аралық схемасы. Мұнда әртүрлі топтардағы
адамдардың тэуелсіз өзгеріс жағдайларын салыстыру арқылы экспериментті
өткізу схемаланады.
З.Эксперименттің процесс индивидуалды схемасы-мұнда эрбір зерттеуші
тэуелсіз өзгерістің барлық жағдайларда 100-ге өсу мақсатында
экспериментті өткізу схемаланады.
2.Мазмұндық жоспарлау гипотезалық қүрылымды сендірумен
байланысты. Эксперименттік гипотезаны жоспарлауда және олардың
интерпретациялық компоненттерін негіздеуді қамтиды, ал ресми
жоспарлауда бүған қоса зерттеу жоспары немесе эксперименттік схема
таңдалады.
Эксперименттік схеманы құру мынадай принциптерге сүйенеді:
1.Эксперимент тэуелсіз өзгерістің ең болмағанда біреуі болатын
жағдайда жүргізілуі мүмкін.
2.Өзгерістерді өлшеу және тізбектеу Стивинс ұсынған шкалалар
классификациясымен іске асады.
З.Эксперимент тэуелсіз өзгерістің функционалды жағдайда болуы мүмкін
4.факторлы немесе мультивариантты эксперимен алынған мәліметтің өзара
өзгерістерде қүрылады.
5.Кіріспе экспериментке зерттелінуші жағдай арасындағы өзгешелікті
қабылдайды.
6.ресми жоспар немесе экспериментті бақылау схемасын таңдау эксперименттің
ішкі валидтілігін құрайды.
Тақырып №16. Экспериментті жүргізу кезеңдері
Ресейдегі эксперименттік психологияға алғашқы жаңа жетістіктер әкелген
-Н.Н.Лакгеннің Новоросиский университетіндегі лобараторидағы
зерттеулер.покарскидің мәскеу гума-нистік университетіндегі лабороториясы
В. В. Чихтың-Харьков университетінің лаборатория-сындағы зерттеу жұмыстары
болды.
Ғылыми зерттеу және оларды теориямен зерттеу Қазіргі кездегі психология
ғылымының дамуы бірнеше жылдар бойы тәжірибеде жинақталып білімді
практикада колдау негізінде адамның эрекеті туралы жаңа ілімдерді
кеңімен сипаттайды. Оны өзіміздің еліміздегі психикалық ғылымдардың
қолданбалы саласында бір шама қарқынмен дамығанын көруге болады.еліміздегі
психологтардың көпшілігі зерттеу және оқыту жүмыстарының психологиялык
заңдылыктарын өлшеумен шұғылданса, енді біреулері кеңістік психотерапиялык
және адамға психодиагностикалық көмек көрсетумен айналысады. Жалпы алғанда
эксперименттік психологияға тарихи 4 мағынаны анықтайды.
І.В.Вундт және С.Стивенс т.б. түсінігі бойынша экспеоименттік психология
негізінде адамдар мен жануарлар эрекеттеріе зерттеу кезеңі.
2.Эксперименттік психология нақты зерттеуде іске асатын эксперименттік
жүйе ретінде дәлелдеп түсіндіру кезеңі
З.Эксперименттік психология терминінің мағынасын кеңейте отырып
психологтар әдістер мәселелерімен айналысатын ғылыми пэндер жүйесі үшін
пайдалану кезеңі.
4.Эксперименттік психология-психикалық эксперименттің теорияларын
эксперименттік кезекте ғылыми теорияларын негіздеу.
Жеке адам ерекшеліктерін Э.Фромм агрессиның қатерлік себептерін
зерттеудің ғылыми болғандығын жасайжьі.К.Ливин бағдарламасы қамқорлық
деңгейді табысқа жету мотивін топтық динамиканы және т.б. зерттеулердің
қойылымының негізі болады.
1.Ғылыми зерттеу мәселелерінің көкейкестілігі-зерттеу үшін оны таңдауға
қажетті негізгі аргумент. Көкейкестілік-дэл қазіргі уақытта сол күнгі
қажеттікке сэйкес мэселені шешу.
2.жаңашылдығы мэселенің өзіне қатысты емес, үсынылған шешімге қатысты
сипаттама жаңашылдығы мэселені талпыну,тексеруді кең және терң үйренудің
нэтижесінде құрылады.
З.Практикалық мэні- мэселелердің шешімі қаншалықты шындықтағы іс-
жағдайларын жақсы тиімді жаққа қарай өзгертетіндігімен анықталады.
Кез келген зерттеу белгілі бір приципке сүйенуі қажет.
1.Гуманизм және педагогикалық аптимизм принципі-кез келген зерттеуге
зиян келтірмей керісінше дамытуға эсер ету керек.
2.Объективтік және ғылым принциптері-психикалық даму өзінің
заңдылықтарына сэйкес алынуы қажет.
З.Комплекстік жіне жүйелілік принцип- зерттеу бір ізді жүреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІНЕН ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
050103 - Педагогика және психология мамандығының күндізгі және сыртқы
бөлім студенттеріне арналған
3 - кредит Семестр: 6
Шымкент-2009
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ПСИХОЛОГИЯ пәнінен лекция жинағын дайындаған
кафедрасының аға оқытушысы Н.М Шарапова.
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ПСИХОЛОГИЯ пәнінен лекция жинағы кафедра мәжілісінде
мақұлданған: ____28___ _ 08 __2009 ж. Хаттама №
___1____
Кафедра меңгерушісі:_______________________ ________пс.ғ.к., доцент
Хамракулов Т.Х.
1 - апта
Тақырып №1. Эксперименталды психологияның пәні мен міндеттері
Эксперименталды психологияның пәні мен міндеттері. Эксперименталды
психология тарихы. Ғылыми зерттеу оның теориялары мен принциптері. Ғылыми
зерттеудің құрылымы
Эксперимент - термині латын сөзі экспериментум - тәжірибе, сынау,
бақылау, көру деген мағынаны білдіреді. Эксперименталды психология пәні
психологияның теориялық және эмпирикалық бөлімі туралы мәселелерді,
психологияның эксперименттік өзіне тән ерекшеліктерін, іс-әрекеттердін
эксперименттік психологиясын оның түрлерін және адам сапасының
психологиясын қарастырады.
Эксперименталды психологияның міндеттері: психологиялық эксперименттің
зерттеу теориялары мен құрылымын, ғылыми мэселелердің ерекшеліктерін
қарастырады, шешеді. Сондай-ақ-психологиялық эксперименттің психологиялық
заңдылықтарын зерттеуші мен экспериментатордың жеке басы мен олардың
эксперимент кезіндегі әрекеттері туралы, эксперименттік зерттеуді
ұйымдастыру мен оларды өткізудің процедуралары туралы мәселелерді адамға
зерттеу жүргізудегі этикалық талаптарды қарастырады. Эксперименталды
психологияның эксперименттік және эксперименттік емес жоспарды,
эксперементке дейінгі және кейінгі жоспарды корреляциялық зерттейді.
Тақырып №2. Эксперименталды психологияның даму тарихы
Зерттеу туралы негізгі ойлар ежелден-ак келе жатыр. Алғашкы адам заты
зерттеу мәселері Қытай империясында туындаған. Ежелгі Грецияда зерттеу
адамның дене жетілуі, ойлау және талдау өнерін, бағалау ретінде
қарастырылады. Платон ұсынған әскери кабілеттерді зерттеу экспериментінің
алғашқы элементтері болып табылады. Біздің эрамызға дейінгі ІV ғасырда өмір
сүрген Аристотель философ әрі табиғатты зерттеуші болған.
А.Македонский өзінің бұл ұстазына өзінің жаулап алған; аймағындағы
өсімдіктер мен жануарларды зерттеуді бұйырған Осындай түрлі факторларды
жинай отырып тірі организмдер тіршілігіне талдау жасалды. 16 ғасырда өмір
сүрген француз Бекон Англияда империзм ғылымының методологияға жаңа
идеялар енгізді.
Габс Локк адам санасының пайда болуының жағдайларына тәжірибе жүргізеді.
Рене Декард теория мен тәжірибені өзара байланыстырушы өкілдердің бірі.
Вебер, Вехнер, Дондер, Гельмголс және т.б. физиолог, философ ілімдерінде
сананы зеттей отырып бір қатар тәжірибелік зерттеу жұмыстары жүргізілді.
В.Вунт алғашқы психологиялық эксперименттің түрлі зерттеулер арқылы
психология ілімін философия ілімінен бөліп алды. Ол алғаш рет Лейпциг
қаласында 1879 жылыпедагогикалық институт ашады. Онда 136-неміс, 16-
американ, 10-ағылшын, 6-поляк, 3-орыс, 2-француз оқыды және бұлар
экспериментатордың ұрпақтары болып саналады. Бүл институт түлектері
(О.Кюльпе 1962-1915) Вюрлубут, Францияда (Брентона 1838-1917 ) өз
мектептерін аша бастап эксперимент зерттеулердің тамырын жая бастады.
Вунттың лобараториялық кабинеттерінде ғылымдағы жан құбылыстарын терең
тану үшін арнайы приборларды қолданып арнайы эксперимент жүргізді. Мұнда
қолданылған алғашқы әдістер интраспекция әдісін қолданды. Алгашқы рет ақыл-
ойды эксперименттік негізін зерттеген Кеттел. Ол өзінің докторлық
диссертациясын Вунттың эксперименттік лобараториясында жүргізді. Кейінгі
уақытта 1888 жылы Кембриджде Ф.Гальтонмен бірлесе жүмыс істей отырып
адамдардың индивидуалдык өзгешеліктерін анықтауға көп көңіл бөлді.
Кеттелдің басқа зерттеуден өзгешелігі ол өте күрделі психикалық
функцияларды зерттеді. Осы бағыттағы Крепелин зерттеуі қарапайым
арефметикалық негізінде шешуге, ойлауға арналады.
Француз дәрігер, психолог, педагогтары А.Бине және Анрин зерттеу
жұмыстары эмпирикалық зерттеу мәселелеріне бір қатар жаңалыктар енгізеді.
Сонымен эксперименталды психологияның туындауына ассосация ілімінің
өкілдерінің еңбектері себеп болды. Эксперименталды психологияның Греция
өкілдері, ойшылдары: Платон, Арестотель болған.Эксперименталды
психологияның міндеттері: психологиялық эксперименттің зерттеу теориялары
мен құрылымын, ғылыми мәселелердің ерекшеліктерін қарастырады, шешеді.
Сондай-ақ-психологиялық эксперименттің психологиялық заңдылықтарын
зерттеуші мен экспериментатордың жеке басы мен олардың эксперимент
кезіндегі әрекеттері туралы, эксперименттік зерттеуді ұйымдастыру мен
оларды өткізудің процедуралары туралы мәселелерді адамға зерттеу
жүргізудегі этикалық талаптарды қарастырады. Эксперимент психологмясы
эксперименттік эксперименттік емес жоспарды, эксперементке дейінгі және
кеиінгі жоспарды коореляциалық зерттейді.
2 - апта
Тақырып №3. Эксперименталды психологияның қазіргі жағдайы
Психологиялық эксперимент-экспериментатор мен зерттелінушінің бірлескен
өзара іс-эрекеті. Бірлескен іс-әрекетті ұйымдастыру және оны іске асыру
процесі қарым-қатынас болып табылады. Психологка өзінің өмірлік жоспары мен
мотивтері экспериментке қатынас мақсатымен әртүрлі адамдар келеді.
Сондықтан зерттеудің нәтижесіне эксперимент кезіндегі экспериментатор мен
зерттелушінің арасында туындаған қарым-қатынас, қарым-қатынастарда
байқалған жеке түлғалық қасиеттер әсер етеді.
Экспериментатор мен зерттелушінің жеке басы және олардың экспериментт
кезіндегі эрекеттері туралы ой-пікірлер хх ғасырдың 20-30 жылдарында
балалардың интелекттерін зерттеудегі Бине Симон тесті балалардың жанүясының
әлеуметтік статусына тэуелді екенін анықтаған.
Көптеген психологтар экспериментт ситуациясын және оны
ұйымдастырушылардың зерттеу нэтижесіне әсерінің маңызын мойындайды.
Эксперимент сетуациясы ересек балаларға көп зсер ететік: анықталған. Ал
бұл балалардың психикалык еректеліктеріне байланысты түсіндіріледі.
Мысалы: 1-ден ересектерге карағанда балалар эмоционалды келеді. Ересек
бала үшін үнемі психологиялық үлкен мэні бар объект ьолып табылады. Балалар
таныс емес ересектерге ұксағысы келеді немесе керісінше олармен қарым-
қатынас жасаудан қашады. Балалардың экспериментаторга қатынасы
экспериментке қатынасынан көрікеді. 2-ден балалардың жеке басының
ерекшеліктерінің көрінуі ересектерге қараганда көп деңгейде сетуацияға
байланысты болып келеді. Ситуация - қарым-қатынас жасау барысында
жинақталады. Бала экспериментатермен нэтижелі қатынас құру керек. Оның
сұрактарын және талаптарык түсіну қажет. Ол әдеби немесе қарапайым тілде
сөйлеу, ал және экспериментатор әдеби, ғылыми тілде сөйлей отырып
балаға тэрбие беруі керек. 3-ден бала ересектерге экспериментаторға
қарағакда көбіне шындықты тірі қиял ретінде игереді.
Психологиялық эксперименттің элеуметтік психологиялық аспектісін алғаш
негізін салушы С.Розенцвейг болды. 1933 жылы бастап шыққан еңбегі
эксперименттің нәтижесін бүзудың қарым-қатынасы негізгі факторын
көрсетті.
фактор: Бақылаушыға қатынас құрудағы қателер. Олар реакцияны таңдау
негізіндегі зерттеушінің шешімді қабылдау принциптерін шешуге байланысты.
фактор: зерттеушінің мотивациясына байланысты қателер. Зерттелінуші
экспериментатор-дың мақсатына сәйкес емес эксперименттің максаты мен
міндетіне өз түсінңг бойынша сэйкес эрекет жасауы мүмкін, не болмаса
зерттеушінің көрсе қызарлығы, көкіректігі атак құмарлығы себеп болуы
мүмкін.
фактор:зерттелушінің, экспериментатордың жеке басын қабылдауына байланысты
жеке түлгалардың әсеріндегі қателер.
Экспериментатордың тұрақты мінез-қүлық тенденциясы. Зерттелінушілердегі
түрлі мінез-кұлық ерекшеліктеріне қарай бірқатар нәтижелі көрсеткіштер
кездеседі. Бүлардың көп кездесетіндері:
1. Плацебо эффектісі 2. Хотторн эффектісі 3. Аудитория эффектісі
І. Плацебо эффектісі - медиктерге табылған зерттелінушіге препарат және
дәрігер әрекеті оның саулығына сәйкестенетіндігін сезсе оларда
денсаулығының жақсарғандығы байқалады. Әрекет деген-сенім, өзін-өзі сендіру
механизмдеріне негізделген.
2. Хотторн эффектісі-фабрикаларда, әлеуметтік, психологиялык зерттеу
жүргізген кезде көрінген.Психологтардын өткізген экспериментке
тарту,қызықтыру зерттелінушінің жеке өзіне деген көзқарасын,бағыттылығын
зерттелінушілер экспериментатор күткендей етіп өздерін ұстаған.
3. Аудитория эффектісі-немесе фацилитация күшті эффектілерін Г.Зайонц
үсынған. Кез келген сыртқы бақылаушылардың болуы; экспериментатордың және
пациценттің болуы зерттелушінің орындайтын кез-келген жұмыстарынан адамның
мінез-қүлқы өзгереді.
Эксперимент нормасы оны өткізу қүрылымы объективті болуы керек. Яғни
нәтиже экспе-риментатордың кәсіби шеберлік әрекеттеріне сыртқы орта
жағдайына байланысты болуы тиіс.
Экспериментатордың жеке іс-эрекеті бойынша негізгі екі мәселені қараған
жөн.
Эксперимент нормаларың, еріксіз шығып кету кабілеттерін. Мұны кейде
жөндеуге болады.
Эксперимент сетуациясы барысына әсер ететін және санасыз психикалық
әрекет бағытына әсері болып табылады.
Тақырып №4. Эксперименталды психологияның дамуының негізгі бағыттары
Педагогикалық іс-эрекеттерге психологиялық көмекті қажет еткен көп деген
мэселелер бар. Психологиялық әдебиеттерде бұл мәселені үлкен 6 топқа
жіктейді.
1.Балалардың және ересектердің психологиялық дамуын жеделдету
мэселелері. Бұл мэселелердің мэні мынада:қазіргі кезде эр түрлі жастағы
адамдарға қатысты психологиялық даму резервтердің барлығы қолданылмайды.
Бұл резервтер әлі толық айқындәлмаған. Аталмыш мэселені шешу қазіргі
кезде психологияның алдында тұрған міндет.
2.Жасерекшелік дағдарыстарын анықтау және оны жеңу мәселслері Бұл
мэселелердің мэңі мынадай сұрақтан тұрады:Әрбір дағдарыстың басталу кезеңін
қалай анықтауға болады? Дағдарысты күні бұрын анықтауға болады ма? Егер ол
басталса оны қалай жеңуге болады? Әрбір дағдарыс қаншалықты азды көпті
шиеленісте өтеді.
З.Дамудағы сензитивтік кезеңді диагностикалау және оны басқару
мәселелері. Бүл мэселелердің мэні мынадай сұрақтарға жауап табуда:
• Бала өмірінде сензитивтік кезеңдер нешеу?
• Олар қашан және қандай жағдайда басталады.
• Дамудың сензитивтік кезеңінің нақты басталуының бір қалыпты жеткілікті
индиви-дуалды версиясымен уақытша шегі болады ма?
• Сензитивті кезеңнің басталуының басы мен соның реттеуге болады ма?
• Оның басталғанын және аяқталғанын қандай белгіге қарай болжауға
болады?
4.Балалардың психологиялық дамуындағы мүмкіндіктері мен
перспективикасына сэйкес оқу материалдары, оқулык мазмұкы баланың даму
мүмкіндіктріне лайық кұрылған ба? Күрделі мазмұнды үлкен көлемді
материалдарды балаға меңгертуге болады ма? Оқулықтарды қиындату арқылы
балалардың интелектуалды мүмкіндіктерін жетілдіре аламыз ба?
5.Оқулықтың әдістері мен құралдарын психикалық мағынада дамытушылыққа
айналдыру , яғни адамның танымын , жеке бастық және өзара жеке бастың
дамуының деңгейін жоғарылату мәселелері. Қазіргі уақытта ғылыми
техникалық реввалюция заманында оқытудың көптегек әдістері мен құралдары
қолданылады. Осы әдістер мен кұралдар бала мүмкіншілігіне лайықты ма?
Оны жедел дамитыкдай етіп жақсартуға болады ма?
6.Оқытушылар мен тэрбиешілердің кәсіби психологиялық дайындығы мен
мамандықты жетілдіру мэселелері.
3- апта
Тақырып №5. Психологиядағы ғылыми зерттеудің әдістері
Нағыз ғылыми зерттеу жұмысы ұзақ мерзімді қажет етеді. Эксперимент
алдын ала мұқият дайындықтан өтіп, зерттеу түрін анықтап алу қажет.
Зерттеу-салыстырмалы және лонгитюдті жүргізілуі .мүмкін. Кейбір
зерттеу болса да экспериментке мынадай талаптар мен міндеттер қойылады.
Көз алдымызға дипломдық жұмысты елестетеміз.
1.Зерттеу тақырыптарын белгілеу және зерттеу мэселелерін алдын-ала
болжау
2.Тақырыпқа сэйкес әдістерді іріктеу және оларға тзлдау жасау.
Әрбір аталған эксперименттік дайындық кезеңі ұйымдастыру жүргізу кезеңі
болады.
І.Бейнелік аналитикалық зерттеу
2.Теориялық зерттеу
З.Бейнелік критикалық зерттеу
4.Эмперикалық бейнелік зерттеу
5.Эмперикалық түсіндірмелі зерттеу
6.Әдістік зерттеу
Бейнелік аналитикалык зерттеу —таңдалған тақырыпка зерттеуші жан-жақты
қарастырып эдебиеттерге жүйелі талдау жасайды.Өмір тәрбиеде кандай
қандай деңгейде екеніне баға береді. Әдебиеттердің кемегімен мәселелердің
шешімін аныктап, жауаптары бар сүрақтарды белгілеп. әрі жауатары жок
сұрактарды анықтайды. Алынған мәліметтерді жазбаша мэтін ретінде
эксперимент сипаттамадағы жұмыс ретікде көрсетеді. Бейнелі аналитикалық
зерттеу басқа зерттеуге қарағанда анағұрлым күрделі.
Себебі оларға мынадай негізгі талаптар қойылады.
1.Пайдаланылған әдебиетердің мазмұны таңдалған тақырыпка сэйкестігі
болуы қажет.
2.Оқытылған эдебиеттердің тізімінің толықтылығы болу керек. З.Берілген
әдісті мәліметтің жүйелі талдануы болу қажет.
Бейнелік критикалық зерттеу -зерттеу сипаттарымен ерекшеленелі . Бұл
жағдайда міндетті бейнелік аналитикалық бәліктен басқа онда мэселе бойынша.
жасалған аргумен-термен сәйкес керісінше қорытындылар болуы мүмкін.
Теоретикалық зерттеу-деп қойылған мэселелердін шеіпілучие бағытталған
әдістердің бейнелік және критикалық талдауыпан басқа автордың өзінің
теориялық ұсыныстары бар зерттеулерді айталык. авторлардың шешілетін
теориясына қосқан үлесі.
Теориялық зерттеуде келесі міндеттер қойылады.
1 .Қолданылған түсініктердің өзара анықтыгы. Мұңдай зерттеулер әде
анықталған әдіс жинағының және фактілерді талдауының қолданылуымен
жүргізіледі.
Эмпирикалық зертеу-қажетті фактілер жинауы мен аныктау жасалады.
Осындай эмперикалық зерттеуді экспериментатор жасыраді
Тақырып №6. Психологиялық теория және оның құрылымы
Ғылыми зерттеу жұмысы тұтас болу үшін жұмыс төмендегідей жүйелікпен
жүреді.
1.Сөздіктерді, энцеклопедияны пайдалана отырып қарастыратын тақырыш
байланысты негізгі ұғымға анықтама беріледі.
2.Жүйелі каталогтың көмегімен қарастырылатын тақырып бойынша
библиография қүру қажет.
З.Ағылшын басылымдары көмегімен зерттелетік тақырыптарға сәйкес
мэселенің мән-жайымен тағы да танысып өту қажет.Журналдардың сон шыққанын
қолданған жөн.
4.Психологиядан басқа қоғамдық ғылымжардың сөздіктері мен басылымдарымен
танысу.
Библиографиялық дайындық жүргізу арқылы оқушының зерттеу мәселесі
блйынша шығарылған ғылыми еңбектердің саны туралы, сол мәселеге
ғалымдардың көзқарасы туралы және белгілі авторлардык алуға машықтанады.
Оқуды ең атакты авторлардан оқудан бастаған жөн. Себебі, сол такырып
жөнінде алғашкы сөз қозғаған ғылыми еңбектер күнды болып
келеді.Кітапханалардағы ең маңызды, ең қажетті фрагменттерін тауып окып
үйрекгек дүрыс.
Библиографиялық зерттеу түтас болу үшін конспектінің әрбіз фрагменті
кітаптың қай бетінде екенін көрсеткен жен.
Зерттеу жүмысын конспектілеуде- экспериментатор экспері-імент" сапасын
ескеру қажет. Жинақталған материалдың хөмегімен еліміздегі және шет елдегі
ғылымдардың осы мэселе бойынша зерттеулері белгі бір кезеңмен баяндалуы
қажет. Зерттеу мэселелерінің сипаты логикалы түрғыда күрылған болуы тиіс!
Әдебиетке шолу құрылымы төмендегіде болуы мүмін.г
І.Фонетикалық сипаттау-яғни зерттеу мәселелерінің көріну
сипаты.Айталық бұл мэселе қаншалықты жүйелікте зертелген , бұл мәселе
қандай сипаттарды, қай уақыттан бастап зерттеген жәке қаншалықты қарқынды
зерттеп жатыр.
2.3ертеу мэселелерінің басқа психикалык процестердің ілімінен алатын
орны.Олармен өзара байланысын оған әсер етет факторлардьг сипаттау
қажет.
З.Зертеу мәселелерінің ең негізгі жақтарын жуйелі түрде тұтас өзара
байланыстырып құру кажет.
4.3ерттелген мэселелердің табиғатын, мәнін жан-жақты ашу қажет.
5.3ерттеу мәселесіне бағытталған заңдылықтарын көрсету кажет.
6.Зерттеу мәселелерінің қолданбалы жақтарын көрсету қажет.
Ұсынылып отырған эдебиеттерге шолу жасау негізінде таңдап алынған
зерттеу мәселелердің зерттелетін дәрежесіне сипаттала беруі қажет.
Ғылыми мәселелердің құрылымы мынадай.
Осы мэселелердің дифицит екенін көрсету қажет
Дифециттің қажетін түсіндіру қажет
Проблемалық ситуацияларды қарапайым тілде сипаттау қажет.
3ерттелген мәселелерді ғылыми терминде жинақтау қажет.
4 - апта
Тақырып №7. Психологиядағы ғылыми зерттеудің әдістерін жіктеу
Психологиялық эксперимент әдістеріне басқа әдістерге
қойылатын талаптар сияқты эксперименттік зерттеулерге ғылыми
талаптар мен нақты ережелер қойылады.
Эмпирикалық материалды жинақтауда қолданылатын барлық әдістер 2-ге
бөлінеді.
І.Активті 2.пассивті әдістер
Активті әдістерге-лобараториялық эксперимент және оның түрлі
модивикациясы квазиэксперимент жатады. Бұлардың активті әдіске жататын
себебі зерттеу объектісіне күшті әсер ете отырып, оны қалайда өзгертуге
тырысады.
Пассивті әдістерге -бақылау, клиникалық ,іс-әрекеттің нэтижесін талдау
әдісі, өлшемдік және коореляциялық зерттеулер, мәліметті жинақтау әдісі
жатады.
Бұлардың пассивті әдіс деп аталу себебі әдісте объект
табиғи процесте жүреді
Эксперименттік зерттеуде: көп жағдайда өлшеу құралдары қолданылады.
Мысалькбакылау әдісі инструментальды болады. Себебі бақылау кезінде
диктофон,жасырын камерасы т.б. колданылады. Дегенмен эксперименттік зерттеу
өлшемдік корреляциялық зерттеуден өзгешелігі -өлшемдік зерттеде
зерттелінуші ешқандай құрал мен эрекет жасамайды, тек алынған мәліметтер
өңделеді, талданады. Зерттеуді ұйымдастыру үшін бір қатар эксперименттік
зерттеу әдістері қолданылады.
1.Эксперименттік зерттеулер, жүйелі бақылау, коореляциялық зерттеу Мұнда
экспериментатор сыртқы өзгерістерді бақылай отырып, негізгі өзгерістер
арасындағы себеп-салдарды, коореляциялық байланыстарды анықтауға тырысады.
Ол үшін экспериментатор алдын-ала мақсат қоя отырып мақсатқа бағытталған
индевиттер тобын жинақтайды, өзінің жүргізетін эрекетін жоспарлайды.
2.табиғи эксперимент, клиникалық, әңгіме, ситуацияларды талдау. Бұл
әдістер адамның мінез-қүлық ерекшеліктерін анықтау үшін қолданылады. Бұл
әдістер кейін теориялық қорытынды жасау үшін, критикалық экспериментті
зерттеу үшін эмперикалық қорытынды жасау үшін және зерттеудің негізгі
болжамын жасау үшін маңызы зор.
З.Квазинэксперимент-аралык эксперимент деп те аталады. Бұл зерттеуді
жүргізудің табиғи әдісі мен өзгерістерді қатаң түрде тексеруде
қолданылатын әдіс. Квазий эксперимент бақылау арасындағы аралық
жағдаймен байқауға көмектеседі.алғашқы екі зерттеуден алынбаған
мәліметтің орнын толтырады. эдетте эксперименттік зерттеу болуы үшін
жеткіліксіз нэрселер болған жағдайда эксперименттік емес зерттеулер
қолдана аламыз.
Эксперименттік емес зерттеулер деп -эксперименттік зерттеуге қарама-
қарсы зерттеу. Мак Дуган эксперименттік емес зерттеулерге мынаны
жатқызады:
І.Классикалық, клиникалық әдіс
2.Табиғи бақылау
З.Сұрақ-жауап
4.Архивтік зерттеу
5.Коореляциялық байланыс кұру
6.Квазий эксперимент
М.Э.Метлин эксперименттік зерттеуге қарама-қарсы әдістер деп мынаны
көрсетті.
1.Табиғи бақылау және табиғи эксперимент
2.Сұрақ-жауап
З.коореляциялық зерттеу
4.архивтік зерттеу
5.кейбір ситуациялық жағдайды зерттеу
Ізденістік эксперименттік зерттеулер: А)тәуелді,В)тәуелсіз арасындағы
байланыстардың болатынын немесе болмайтынын іздейді Эксперименттік
зерттеуде зерттеулер негізгі және бакылау топ болып бөлінеді.
Эксперименттік емес зерттеулерде барлық топ бірдей. Сондықтан оларды
салыстыру үшін жүргізуді В тэуелсіз өзгерістер арасындағы себептің бар
болуы және жоқ болуы туралы гипотезаны тексеруге бағытталады. Егер екі
өзгерістің арасындағы сапалы өзгерістер туралы информация болса бүл
қандай байланыстар туралы гипотеза жасалады. Бүл жағдайда зерттеуші
тэуелсіз және тэуелді өзгерістер арасындағы сандык байланысты құратын
бекітуші эксперимент жүргізіледі. Зерттеу алгаритм былайша сипатталады:
І. Және Б сапалы себептік байланыстар туралы гипотеза жасалынады.
2.анықтаушы зерттеу эксперименті жүргізіледі
З.гипотеза бекітілмей қалған жағдайда басқа сапалы гипотеза жасалынады
да жаңа анықтаушы зерттеу эксперименті жүргізіледі.егер сапалы гипотеза
бекітілсе сандық функционалдық гипотеза жасалынады.
4.бекітуші эксперимент жүргізіледі.
5.Өзгерістер арасындағы байланыс түрі туралы гипотеза мақылданады,
нақтыланады немесе шығарылады. Лісихологиялық зерттеу тэжірибесінде
эксперименттік зерттеудің әртүрлі" түрін сипаттайтын мынадай терминдер
қолданылады.
1 . Критикалық
2. Пилотат эксперимент
3. Далалық полевое эксперимент
Критикалық эксперимент-барлық мүмкіншілікті гипотезалар бір
мезгілде тексерілу үшін қолданылады.
Пилотат эксперимент-алғашқы экспериментті тексеріп көру үшін
қолданылады.
Далалық экспериментте- зерттеу күнделікті тұрмыстық өмірдегі,
шындықтағы өзгерістер арасындағы байланысты зерттеу үшін жүргізіледі.
Психологиялық зерттеудің негізгі кезеңдері -Зерттеу тақырыбын аньіқтау
-зерттеу проблемас төңірегіндегі мәселелерді таңдау -зерттеу пәйін
-зерттеу объектісін -Зерттеу әдістерін таңдап алу Осы мәселеге байланысты
қаралмай қалған фактілер мен заңдылыкт; түсіндіру, бір-біріне қарама-
қайшы келетін теорияларды түсіндіру. Эмперикалық зерттеу негізгі 3
жағдайда жүргізіледі.
І.Құбылыстың болуы туралы гипотезаны тексеру
2.Құбылыстың бар екендігі туралы гипотезаны тексеру
З.тәуелділік туралы гипотезаны тексе
Тақырып №8. Бақылау әдісі
Статистикалық мәселелер бұл талдауға жататын негізгі элементтер.
Эксперименттен алыеған мәліметтер психиканың сапалық қасиеттерін ғана
көрсетпейді, сандық қорытындылар да болуы мүмкін. Сандық қорытындылар
алынған мәліметтерді математика өңдеу жолымен категорияларға бөлініп,
классификациялайды.
1.Сандық мәліметтер - нақты өлшеу барысында алынады. Мысалы: тестілеу
нәти-жесінде алынған сандық шамалар уақыт жас мөлшері қатысушылар саны т.
б.
Сандық мәліметтер - қандай болмасын немесе таңдау тобы элементтері
қасиеттері-нің сипаты. Оларды өлшеу мүмкін емес, дегенмен олардың бір ғана
сандық бағалауы болуы мүмкін. Ол сол қасиеттің кездесу жиілігі. Мысалы:
адамның мінез – қүлқын зерттеудегі мінез типтерінің кездесу жиелігі.
Реттік мәліметтер - элементтердің өсу реті бойынша орналасқандағы
сәйкес орны. Мысалы: 1, 2, 3, 4 т. б. қандай да бір топтың жалпы
сандық заңдылықтарын сипаттауда түрлі жиындықтарды салыстыру
мақсатында көп немесе мынадай статистикалық есептеу мәндері
қолданады.
І. Орталық тенденция мәндері - топ көрсеткіштерін ортақ тенденциясы
арифметикалық ортақ мода шамасы арқылы анықталады. Орталық тенденция
мәндерінің ең жеңіл табылғаны мода шамасы. Мода таңбасы МО таралуды
неғүрлым жиі кездесетін мәні. Мысалы: мына мәндер жиынтығында 3, 6, 6, 7,
8, 9, 9, 9У 10, 10, 12. мода ретінде 9 алынады, себебі мән басқа мәндерге
қарағанда жиі кездеседі. Мода жоқ болуы да мүмкін. Медиана - (Мй) Бұл
алынған мәліметтер жиынтығының орналасқандағы ортақ мән орташа
арифметикалық шама мәндерінің қосындысының ортасы X немесе М, ретінде
белгіленеді: М= (Хі+Х2+Хз+Х4...ХҺ) п
Өзгергіштік мэндер - орташа тенденция мәндері сандық шкаладағы
мэндер тобының жинақталуы туралы ғана айтады, ол топ ішіндегі
бағалаулар өзгерістің вариантарын өлшеуде басқа сипаттаушы
статистикалық қажеттілігі туындайды. Орташа мәндерді әркез әртүрлі
вариант көрсеткіштері мен толықтырылып отыруы қажет.
Қалыпты үйлестірім заңдылыгы - әдеттегі зерттеу барысында таңдау тобында
шеткі мәндер сирек кездеседі де орташа мәндер әсіресе арифметикалық
ортаға жақын мәндер неғүрлым жиі кездеседі. Мүндай
үйлесімділікті графикалық түрғыда көрсететін болсақ онда
графика қоңырау тәріздес формаға үқсас келеді. Үйлестірімдегі мұндай
форманы қауіпті үйлестірім ңисыгы деп аталады. Бүл үйлестірім
қисығы үш галымның
ашқан заңдылығына сүйенеді.
1733 ж Англияда Де - Муавр 1806 ж Германияда Ганнс 1802 ж Францияда
Лоплос
Статистикалық гипотезаның бірнеше түрлері бар. Гипотеза - бұл әліде
бекітілмеген және бекерге шығарылған теориялардан туындайтын болжам.
Статистикальщ гипотеза түрлері:
Теорияльщ гипотеза.
Империкальщ гипотеза.
Ғылыми гипотеза.
Статистикалың гипотеза.
Статистикальщ гипотеза дегеніміз - бүл дүрыс гипотезаны жоғары
дәлелдеген қабылдап, қате гипотезаны жоғарғы дәлелдеген шешуді қамтамасыз
ететін шешуші ереже, әдетте таңдау тобы бойынша алынған
мэселенің ортақ мәндер айырмашылығын және айырмашылығының болатынын
стюдент әдісі бойынша анықтауға болады. Сонымен эксперименттік
психологиядағы алынған мәліметтерді математикалық статистикалық моделдеуде.
Стюдент
Мона. Ютени критерия
Спирменнің корреляциясы қолданады.
1. Стюдент әдісі - тәуелді және тәуелсіз топтарға арналған жеке есептеу
тәсілдерін үсынады. Тәуелсіз таңдау тобы үшін ортақ мэннің
айырмашылығын есептеуде мына формула үсынылады.
Мұндағы Мі және М2 әріптері әрбір таңдау тобының ортақ мәні 82 , 82
әрбір таңдау тобының стандартталған ауытқун. N1 және N2 эрбір таңдау
тобының элементтер саны.
і - стюдент әдісінің белгісі.
Мона Ютени критерия - екі таңдау тобында қандайда бір белгі
бойынша айырманы бағалау үшін реттік мәліметтер мен жұмыс істеуде қолданды.
Пирсон ддісі - психологиялық зерттеу жүргізу барысында бірнеше топтағы
зерттеуші белгілердің эмпирикалық үйлесімдер арасындағы
айырманы анықтайды. Талап ететін
жағдайлар жиі кездеседі.
Спирменнің корреляцияльщ коэффиценті - корреляция термині -бұл өзара
байланыс өзара тэуелділігін білдіреді. Психологиялық зерттеуде қандайда
бір айналымдармен басқа бір айналыммен қандай байланыста екендігін
анықтау екендігі жиі туындап отырады.
Мысалы: Б алалардың мінез қүлық қалыптасуы неге байланысты? Оқулықтың
сабаққа үлгермеуі неге байланысты т.б.
Психологиядағы жеткіншектің өзіндік бағалауы мен қобалжу деңгейі
арасындағы өзара бір - біріне тәуелділігі жоғарыда аталған корреляциялық
критерия әдістері негізінде шешеді.
5 - апта
Тақырып №9. Эмпирикалық зерттеу әдістері
Эксперименттік зерттеу жұмыстары негізгі зерттеу әдістері бойынша
жүргізіледі. Эксперимент психологияда негізгі педагогикалық психологиялық
мэселелерді шешу болғандықтан эксперименттік емес әдістерді білу керек.
Эксперименттік емес әдістердің бірі бақылау әдісі. Психологияда
эксперимент жүргізу үшін көбнесе бақылау әдісі қолданылады. Сондықтанда
бақылау әдісінің сипаты мен мазмүнын, құрылымы мен процесін жан-жақты
талдау қажет. Бақылау әдісі әдетте табиғи жағдайда зерттеуші адамдардың
эрекетіне араласпай оның жалпы эрекетін байқау арқылы жүргізіледі.
Эксперименттік мәліметтерді жинақтау негізінде бақылау әдісі тиімді болып
табылады. Ғылыми зерттеу жүмыстарын жүргізуде жүмыстың ерекшеліктеріне
байланысты байқау әдістерінің түрі таңдалып алынады. Кейде бақылау
әдістерінде аспаптар қолданылады. Байқау әдісі нэтижелі болып шығу үшін
мынадай шарттар болуы қажет. І.бакылаудың үзақ уақыт бойына жүргізілуін
және бір фактінің өзі бірнеше рет қайталанып зерттелуін қамтамасыз ету
керек. 2.3ерттелінетін объектіні айқын анықтап алу қажет және не үшін
байқайтын мақсатын түсініп алу қажет, Мысалы: егер бақылау объектісі
сабаққа үлгермейтін оқушы болса онда зерттеудің мақсаты мынадай болады:
сабақ үлгерімі нашар оқушының сабаққа дайындалу кезіндегі оның ақыл-ой
жүмысының кейбір ерекшеліктерін зерттеу. З.бақылау арқылы байқалған
фактілерді сол сэтте жазып отыру керек. Яғни зерттелушінің сөздік жауап
реакцияларын стенаграммаға жазып отыру керек. Кейін оған мұқият талдау
жасап ең негізгі басты басты фактілерді іріктеп алу қажет. 4.бірнеше рет
бақылау арқылы алынған нэтижелерді одан кейін балалардың психологиялық
ерекшеліктерін дамыту үшін нақты шараларды белгілеу керек.
Мектеп тэжірибесінде бақылау әдісі көбірек қолданылады. Себебі баламен
тығыз қарым-қатынастағы мұғалім сол баланың тэртібін, сабақ үлгерімін,
психологиялық ерекшелігін біле алады. Әрі бақылаудан алынған нэтиже бойынша
тиісті шаралар жүргізеді.
Бақылау әдісінің жетістіктерімен қоса кемшіліктері де бар.
1.Зерттеуші мұнде өзіне керек құбылыстарды әбсәтте зерттей
алмайды дакөп уақытын жіберіп алады.
2.Бақылауды әр уақытта тыңғылықты зерттелушінің өзі ойлағандай
етіп үйым-дастыруға жағдай болмай қалады. Себебі мұнда кездейсоқ
объективті және субъективті себептер туындауы мүмкін.
З.Бақылау әдістерінде ғылыми деректер аз болады.
Тақырып №10. Эксперименталды зерттеудің әлеуметтік-психологиялық
аспектілері
Бақылау әдісіне қарағанда эксперименттің әдісінің өзінің артықшылығы
бар. Ол туралы орыс физиологы И.П.Павлов былай деп жазды. бақылау әдісі
табиғаттың ұсынғанын жинайды , ал эксперимент табиғаттан өзінің қалағанын
тілегенін алады..
Эксперимент жасауда зерттеуші өзі зерттегісі келетін баланың
психологиялық ерекшелігін көлдененнен кез болуын күтіп тұрмай сол процестің
тууына жағдай жасайды. Психологияда эксперименттің 2 түрі бар.
Лобараториялық эксперимент ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жеке психикалық
қасиеттерді зерттеу үшін кеңінен колданыла бастады. Неміс ғалымы В.Вунт
(1832-1920) Психологияны эксперименттік жолмен зерттеудің негізін салды.
1879 жылы тұңғыш рет лобаратория ашады, онда психологтар көру, есту, иіс
сезу түйсіктерін зерттеу үшін эксперимент пайдаланылды.
Орыс психологы Н.Ланге (1858-1921) эксперимент әдісімен зейін мен
қабылдауға зерттеу жүргізді. Француз психологы Бине (1857-1911) алғаш рет
ойлау процесіне эксперимент жасады. Бұдан кейінгі жылдарда Вунттың
лобараториясында жаттап алудың тездігі мен дэлдігін, ұмытудың жылдамдығын
эксперимент арқылы өлшеулер жүргізілді.
Эксперимент жүргізу үшін арнайы лобараториялық мекемелер болады. Ол
мекемелерде нақты психикалық процесті анықтауға арналған аспаптар мен
приборлар болады. Мысалы психикалық процестің пайда болуы мен шапшандығын
өлшеу үшін храноскоп қолданылады. Лабораторияда жүргізілген эксперимент
нәтижелі болу үшін мынадай шарттар қойылады.
1.Эксперимент жүргізушінің зерттеу объектісі туралы алдын-ала
болжамы болуы тиіс.
2.Тиімді жүмыс жағдайын алдын-ала дайындап алу керек.
З.алдын-ала белгіленген жоспар бойынша арнайы әдістерге сай жүргізу
керек.
4.Бір құбылысты бірнеше рет тексеруден өткізіп,олардың
эрқайсысына сандық және сапалық жағынан талдау жасау керек.
5.Алынған мәліметтерге байланысты негізгі және қосалқы
қорытындылар шығарып, эксперименттен ашылған кейбір ғылыми
деректерді оқу тэрбие процесінің сапасын жақсарту үшін
пайдалану жобасын, жолдарын көрсету керек.
6- апта
Тақырып №11. Зерттеушінің мотивациясы
Психологияда түңғыш енгізілген және оны өзінің зерттеулерінде
пайдаланған көрнекті орыс психологы А.Ф.Лазурский болды. (1874-1917) бұл
әдістің бақылау әдістен айырмашылығы мүнда эксперимент жүргізуші өзіне
керек қүбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады.
Егер оқушылардың ойлауын, сезімін еркін зерттеу керек болса, бүл үшін
психолог қандай болмасын бір эрекет ұйымдастырады. Мысалы көзіне тән
ережелері бар ойын
үйымдастырылса сол ойын үстіндегі оқушылардың психологиялық ерекшеліктері
жазылып кейін оған мүқият талдау жасалынады. Табиғи эксперименттің кейбір
түрлері арқылы мүғалімдер оқушылардың кейбір қасиеттерін тэрбиелеуге,
жетілдіруге, сабақ үлгеруі мен тәртіптілігін жетілдіруге, арттыруға
мүмкіншілік алады.
Эксперименттік психологияда эксперименттік емес зерттеулер ретінде
әңгімелесу әдісі жатады және анкета, библиография, іс-эрекеттің
қорытындысын талдау әдістері жатады. Әңгімелесу әдістері арқылы психолог
белгілі бір жоспар бойынша зерттелінушінің жас ерекшелік және жеке даралық
ерекшеліктеріне ,білім дәрежесіне қарай алдын- ала сүрақтар дайындайды.,
зерттелінушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбіне жанама түрде
үйымдастырылады. Мүнда көбіне көлденең сүрақ тэсілін жиі қолданады.
Зерттелушінің сүраққа берген жауабы жазылып алынып , кейінен мүқият
талданады. Осыған орай тиісті қорытынды жасалынады. Іс-әрекеттің
қорытындысын талдау бойынша балалардың эртүрлі күнделік , естелік, бақылау
жүмыстары шығарма ,хаттар, мазмүндама, диктант, әртүрлі творчествалық
жүмыстары талданады. Бүл әдісте баланың іс-эрекеті орындау барысына қоса
соңғы нэтижесі бағаланады.
Анкета әдістері: ауызша не жазбаша түрғыда болуы мүмкін. Мүнда
зерттеуші зерттелінушіге алдын-ала сұрақтар тізбегін құрастырып алады. 1-
ші сұрақтарды кұру проблемасы 2-ші жауаптарды қоратындылау проблемасы.
Анкеталық әдіс арқылы зерттелінуші күні бұрын дайындаған бланкіге ондағы
сұрақтарға жазбаша жауап береді. Егер мұғалім оқушылардың психологиялық
ерекшелігін, талап тілегін, мүддесін зерттегісі келсе, онда анкета әдісін
қолданғаны тиімді. сұрақтар тізбегін құрастырып алады. 1-ші сұрақтарды кұру
проблемасы 2-ші жауаптарды қоратындылау проблемасы. Анкеталық әдіс арқылы
зерттелінуші күні бұрын дайындаған бланкіге ондағы сұрақтарға жазбаша жауап
береді. Егер мұғалім оқушылардың психологиялық ерекшелігін, талап тілегін,
мүддесін зерттегісі келсе, онда анкета әдісін қолданғаны тиімді.
Тақырып № 12. Психологиялық экспериментті жоспарлау
Психологияда түңғыш енгізілген және оны өзінің зерттеулерінде
пайдаланған көрнекті орыс психологы А.Ф.Лазурский болды. (1874-1917) бұл
әдістің бақылау әдістен айырмашылығы мүнда эксперимент жүргізуші өзіне
керек қүбылысты табиғи жағдайда тудырып отырады.
Егер оқушылардың ойлауын, сезімін еркін зерттеу керек болса, бүл үшін
психолог қандай болмасын бір эрекет ұйымдастырады. Мысалькөзіне тән
ережелері бар ойын
үйымдастырылса сол ойын үстіндегі оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері жазылып кейін оған мүқият талдау жасалынады. Табиғи
эксперименттің кейбір түрлері арқылы мүғалімдер оқушылардың кейбір
қасиеттерін тэрбиелеуге, жетілдіруге, сабақ үлгеруі мен тэртіптілігін
жетілдіруге, арттыруға мүмкіншілік алады.
Эксперименттік психологияда эксперименттік емес зерттеулер ретінде
әңгімелесу әдісі жатады және анкета, библиография, іс-эрекеттің
қорытындысын талдау әдістері жатады. Әңгімелесу әдістері арқылы психолог
белгілі бір жоспар бойынша зерттелінушінің жас ерекшелік және жеке даралық
ерекшеліктеріне, білім дәрежесіне қарай алдын- ала сүрақтар дайындайды,
зерттелінушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбіне жанама түрде
үйымдастырылады. Мүнда көбіне көлденең сүрақ тэсілін жиі қолданады.
Зерттелушінің сүраққа берген жауабы жазылып алынып, кейінен мүқият
талданады. Осыған орай тиісті қорытынды жасалынады. Іс-әрекеттің
қорытындысын талдау бойынша балалардың эртүрлі күнделік, естелік, бақылау
жүмыстары шығарма, хаттар, мазмүндама, диктант, әртүрлі творчествалық
жүмыстары талданады. Бүл әдісте баланың іс-әрекеті орындау барысына қоса
соңғы нәтижесі бағаланады.
Анкета әдістері: ауызша не жазбаша түрғыда болуы мүмкін. Мүнда
зерттеуші зерттелінушіге алдын-ала сұрақтар тізбегін құрастырып алады. 1-
ші сұрақтарды кұру проблемасы 2-ші жауаптарды қоратындылау проблемасы.
Анкеталық әдіс арқылы зерттелінуші күні бұрын дайындаған бланкіге ондағы
сұрақтарға жазбаша жауап береді. Егер мұғалім оқушылардың психологиялық
ерекшелігін, талап тілегін, мүддесін зерттегісі келсе, онда анкета әдісін
қолданғаны тиімді. сұрақтар тізбегін құрастырып алады. 1-ші сұрақтарды кұру
проблемасы 2-ші жауаптарды қоратындылау проблемасы. Анкеталық әдіс арқылы
зерттелінуші күні бұрын дайындаған бланкіге ондағы сұрақтарға жазбаша жауап
береді. Егер мұғалім оқушылардың психологиялық ерекшелігін, талап тілегін,
мүддесін зерттегісі келсе, онда анкета әдісін қолданғаны тиімді Дегенмен
эксперименттің түтастай процедурасының компоненті болып табылады. өз
бетінше дербес әдіс ретінде ол субъектінің мінез-қүлқындағы жеке дара
өзгешелігін көрсетеді.
7- апта
Тақырып № 13. Эксперименттің валидтілігі
Психологиялық тест өлшем негізін құрайды. Тест практикалық тапсырмаларды
шешу кезінде қолданылатын психологиялық өлшемнің уақыт бойынша
қысқартылғағ және жинақталған процедурасы.
Психологияда психологиялық эр өлшемнің 3 негізгі процедурасы бар.
Олардың бір-бірінен өзгешелігін өлшем объектісій анықтайды.
1.Психолог бір адамның екінші адамнан өзгешелігін анықтау үшін сол
адамдардың мінез-кұлық ерекшеліктерін өлшеп алады. Психолог адамның мінез-
құлық ерекшеліктерін өлшей отырып сол адамдардың бір-бірімен үксастығы
мен айырмашылы-ғын анықтайды. Осыған орай психологиялык өлшем зерттеуін
өлшемі бола алады.
2.Психолог зерттеуші зерттелінушінің тапсырманы орындау барысында сыртқы
объектілерге ,яғни басқа адамдарға сырткы ортадағы стимулдарға өзіндік
көңіл-күйіне орай өлшеуді қолдануға болады.
З.стимулдар мен адамдар бірлікте бола отырып өлшеу процедурасын
қүрайды.
Психологиялық олшем процедурасы бірнеше кезеңнен тұрады. Психологиялық
өлшемнің негізгі математикалық өлшем теориясы бойынша көптеген объектілер
мен белгілердің өзара бір мэндес сәйкестікті құру операциясы өлшем деп
аталады.
Өлшем шкаласы ұғымы -психология ұғымындағы негізгі ұғым болып табылады.
Алынған өлшемдерді өңдеу үшін алынған шкала типтерін қолдануға болады.
Шкала термині латын сөзінен аударғанда баспалдақ деген магынаны береді.
Шкаланың төмендегідей негізгі типтері бар:
І.Атаулар шкаласы
2.Жүйелі шкала
З.Интервалдар шкаласы
4.Сәйкестіктегі шкала
Кей психолог мамандар бұған қосымша 2 түрін көрсетеді.
І.Абсолютті шкала
2.Айырма немесе өзгешеліктер шкаласы
Атаулар шкаласы объектінің атын меңгеру жолы мен көрсеткіштерді кез-
келген шкалада идеализация шындық модельдер болуы тиіс. Мүнда қолдануға
жеңіл шкала болады. Жүйелі шкала қүрылымы атаулар шкаласына қарағанда элде
қайда күрделі. Себебі шкалаларда объекті басқа 2 объектінің арасында
болады.жүйелі шкала 2-ге бөлінеді.
І.Әлсіз жүйелі шкала
2.Қатаң жүйелі шкала
Интервалдар шкаласы-метрикалық шкала болып қарастырылады. Интервалдар
шкаласы арқылы объектіні салыстыруға болады.
Сәйкестегі шкалалар қатынастағы шкала көбіне физикада жиі қолданылады.
Сэйкетегі шкала бір объектіден 2-ші объекті қаншалықты үлкен не
қаншалықты кіші екендігіне байланысты объектінің қасиеттерінің
ерекшеліктері туралы мәлімет алынады. Абсолютті шкала қатынастар
шкаласынан дамыту болып табылады. Қатынастар шкаоласынан
өзгешелігі абсолютті шкала табиғи біреулік өлшемді ғана қарастырады.
Айырма немесе өзгешелік шкаласы қатынастар шкаласында да қолданылады.
Дегенмен одан өзгешелігі мұнда табиғи біреулік масштабы
қарастырылады.
Шкала қалыптасуының 2 бағыты бар. І.шкала мықтылығының жоғарылауы
2.шкала мықтылығының төмендеуі.
Тақырып № 14. Психологиялық шкалалар
Өлшем өз алдына дербес әдіс болуыда мүмкін . Дегенмен эксперименттің
түтастай процедурасының компоненті болып табылады. өз бетінше дербес әдіс
ретінде ол субъектінің мінез-қүлқындағы жеке дара өзгешелігін көрсетеді.
Психологиялық тест өлшем негізін құрайды. Тест практикалық тапсырмаларды
шешу кезінде қолданылатын психологиялық өлшемнің уақыт бойынша
қысқартылғағ және жинақталған процедурасы.
Психологияда психологиялық эр өлшемнің 3 негізгі процедурасы бар.
Олардың бір-бірінен өзгешелігін өлшем объектісій анықтайды.
1.Психолог бір адамның екінші адамнан өзгешелігін анықтау үшін сол
адамдардың мінез-кұлық ерекшеліктерін өлшеп алады. Психолог адамның мінез-
құлық ерекшелікте-рін өлшей отырып сол адамдардың бір-бірімен үксастығы
мен айырмашылығын анықтайды. Осыған орай психологиялык өлшем зерттеуін
өлшемі бола алады.
2.Психолог зерттеуші зерттелінушінің тапсырманы орындау барысында сыртқы
объекті-лерге, яғни басқа адамдарға сырткы ортадағы стимулдарға өзіндік
көңіл-күйіне орай өлшеуді қолдануға болады.
З.Стимулдар мен адамдар бірлікте бола отырып өлшеу процедурасын
қүрайды.
Психологиялық олшем процедурасы бірнеше кезеңнен тұрады. Психологиялық
өлшемнің негізгі математикалық өлшем теориясы бойынша көптеген объектілер
мен белгілердің өзара бір мэндес сәйкестікті құру операциясы өлшем деп
аталады.
Өлшем шкаласы ұғымы -психология ұғымындағы негізгі ұғым болып табылады.
Алынған өлшемдерді өңдеу үшін алынған шкала типтерін қолдануға болады.
Шкала термині латын сөзінен аударғанда баспалдақ деген магынаны береді.
Шкаланың төмендегідей негізгі типтері бар:
І.Атаулар шкаласы
2.Жүйелі шкала
З.Интервалдар шкаласы
4.Сэйкестіктегі шкала
Кей психолог мамандар бұған қосымша 2 түрін көрсетеді.
І.Абсолютті шкала
2.Айырма немесе өзгешеліктер шкаласы атаулар шкаласы объектінің атын
меңгеру жолы мен көрсеткіштерді кез-келген шкалада идеализация шындық
модельдер болуы тиіс. Мүнда қолдануға жеңіл шкала болады. Жүйелі ііікала
қүрылымы атаулар шкаласына қарағанда элде қайда күрделі. Себебі шкалаларда
объекті басқа 2 объектінің арасында болады.жүйелі шкала 2-ге бөлінеді.
І.Әлсіз жүйелі шкала
2.Қатаң жүйелі шкала
Интервалдар шкаласы-метрикалық шкалаболып қарастырылады. Интервалдар
шкаласы арқылы объектіні салыстыруға болады.
Сәйкестегі шкалалар қатынастағы шкала көбіне физикада жиі қолданылады.
Сэйкетегі шкала бір объектіден 2-ші объекті қаншалықты үлкен не
қаншалықты кіші екендігіне байланысты объектінің қасиеттерінің
ерекшеліктері туралы мәлімет алынады. Абсолютті шкала қатынастар
шкаласынан дамыту болып табылады. Қатынастар шкаоласынан
өзгешелігі абсолютті шкала табиғи біреулік өлшемді ғана қарастырады. Айырма
немесе өзгешелік шкаласы қатынастар шкаласында да қолданылады.
Дегенмен одан өзгешелігі мұнда табиғи біреулік масштабы
қарастырылады.
Шкала қалыптасуының 2 бағыты бар.
І.шкала мықтылығының жоғарылауы
2.шкала мықтылығының төмендеуі.
Экспериментті психологияға материалдық психологияның байланысы өте
тығыз. Зерттеу нэтижелерін математикалық тұрғыдан өңдеу өте күрделі
творчествалық процесс және үнемі ізденуді талап етеді. Зерттеуден алынған
математикалардылық өңдеу жұмысы оның нақты анализн жасау бастапқы гипотеза
мен белгілі ғылыми нэтижесін салыстырудың ғылыми жалпылау негізі болып
табылады.
Эксперименттік зерттеудің қорытынды сатысына негіз болатын өңдеу сатысы
зерттеу методологиялык принциптеріне сүйеніп алынған нэтижелерді сапалы
және сандык өңдеу анализінен көрінеді.
Психологияға математиканы ендіру эксперименттік зерттеулер талабынан
туындайды. Математикалык абстракциялык қуатты психология ғылымынан
жетілдіріліп табиғи ғылымға сапалы анализдеу жағдайлары тек психикалык
процестерге ғана емес онда қолданылатын математикалык апаратты да қолдануа
керек.
Математикалық операциялардың сапалы анализдері эксперимент нэтижесінен
анализдеу мен өңдеудің басты шарты. Психологияда зерттеуді
математикаландыру міндетін шешу барысында қолданбалы математикалық ерекше
бөлімі ретінде психотерапия алынады. Бұрынға кеңістік психологияда ол
математикалық психология деген атау алды. Өлшеу процесі барлық
эмперикалық ғылымдардың негізіне жатады. Психологиядағы қолданылатын өлшеу
процедураларының өзіндік ерекшеліктері бар.
Психологиялық өлшеудің ерекшелігі мынада сандар теңестірілетін
объектілер үшін психикалық қүбылыстардың өздері алынбайды,мінез-қүлық пен
іс-эрекеттің эртүрлі бірліктері және физиологиялық реакциялар алынады.
8 - апта
Тақырып № 15. Негізгі жиынтық және таңдау
Эксперименттік жоспарлау-экспериментке дайындық барысындағы
жүргізілетін бір қатар іс-шаралар. Мұндағы жүмыс тэуелді және тэуелсіз
өзгерістердің деңгейін таңдауға тэжірибе процедурасын жоспарпауға
бағытталады. Сондай-ақ экспериментті жоспарлау бірқатар психологиялық
проблемаларды шешуге бағытталады. Психологиялық эрекетті жоспарлаудың 2
түрі бар. І.Мазмұнды жоспарлау 2.Ресми жоспарлау
Мазмүнды жоспарлауда: эксперименттік гипотезалардың негізінде мазмүнды
қорытындылар жасаладжы. Ресми жоспарлау:зерттеуші мен зерттелінушінің өзара
эрекеттерін жоспарлау аркылы схема жасалады. Психологиялық экспериментті
жоспарлаудың 1-ші кезеңі мазмұнды жоспарлаудан басталады. Одан соң ресми
жоспарлауға көшеді. Психолог психологиялық экспериментті жасау барысында
қандай да бір жинақталған материалды жүйелейді, жинақтайды.
Психологиялық экспериментті жоспарлау терминін жан-жақты
түсіндіру үшін оған әр түрлі анықтама беру қажет.
1.Гипотезаны тексеру үшін алынған мәліметтерді жоспарлау немесе
схема құру
2.Мазмүнды және ресми жоспарлудың зерттеу аспектісіндегі қүрылым мен
методикалық құралдарды анықтаудың жалпы мэселелерін көрсету
З.Эксперименттік фактілер туралы статистикалық шешімдерді ары қарай
қолдану мақсатында жоспарлау. Жоспар туралы ойлағанда зерттеуші өзінде
бар кандай да бір мәліметтерді іріктейді. Олардың мүмкіншілігін
салыстырады.
Эксперимент арқылы мэселені шешуге жақын мэселені
анықтайды. Р.Ботсданкер эксперименттік схемалардың мынандай белгілеріне
талдау жасайды. Бір адамға немесе әр түрлі топтағы адамдарға тэуелсіз
өзгеріс жағдайын салыстыру жүйесі. Мұнда схеманың мынадай
белгшілеріне талдау жасайды.
1.Эксперименттің интраиндивидуалды схемасы. Мұнда экспериментті
өткізу схемасы бір ғана зерттеуші жағдайына бағытталады.
2.Эксперименттің топ аралық схемасы. Мұнда әртүрлі топтардағы
адамдардың тэуелсіз өзгеріс жағдайларын салыстыру арқылы экспериментті
өткізу схемаланады.
З.Эксперименттің процесс индивидуалды схемасы-мұнда эрбір зерттеуші
тэуелсіз өзгерістің барлық жағдайларда 100-ге өсу мақсатында
экспериментті өткізу схемаланады.
2.Мазмұндық жоспарлау гипотезалық қүрылымды сендірумен
байланысты. Эксперименттік гипотезаны жоспарлауда және олардың
интерпретациялық компоненттерін негіздеуді қамтиды, ал ресми
жоспарлауда бүған қоса зерттеу жоспары немесе эксперименттік схема
таңдалады.
Эксперименттік схеманы құру мынадай принциптерге сүйенеді:
1.Эксперимент тэуелсіз өзгерістің ең болмағанда біреуі болатын
жағдайда жүргізілуі мүмкін.
2.Өзгерістерді өлшеу және тізбектеу Стивинс ұсынған шкалалар
классификациясымен іске асады.
З.Эксперимент тэуелсіз өзгерістің функционалды жағдайда болуы мүмкін
4.факторлы немесе мультивариантты эксперимен алынған мәліметтің өзара
өзгерістерде қүрылады.
5.Кіріспе экспериментке зерттелінуші жағдай арасындағы өзгешелікті
қабылдайды.
6.ресми жоспар немесе экспериментті бақылау схемасын таңдау эксперименттің
ішкі валидтілігін құрайды.
Тақырып №16. Экспериментті жүргізу кезеңдері
Ресейдегі эксперименттік психологияға алғашқы жаңа жетістіктер әкелген
-Н.Н.Лакгеннің Новоросиский университетіндегі лобараторидағы
зерттеулер.покарскидің мәскеу гума-нистік университетіндегі лабороториясы
В. В. Чихтың-Харьков университетінің лаборатория-сындағы зерттеу жұмыстары
болды.
Ғылыми зерттеу және оларды теориямен зерттеу Қазіргі кездегі психология
ғылымының дамуы бірнеше жылдар бойы тәжірибеде жинақталып білімді
практикада колдау негізінде адамның эрекеті туралы жаңа ілімдерді
кеңімен сипаттайды. Оны өзіміздің еліміздегі психикалық ғылымдардың
қолданбалы саласында бір шама қарқынмен дамығанын көруге болады.еліміздегі
психологтардың көпшілігі зерттеу және оқыту жүмыстарының психологиялык
заңдылыктарын өлшеумен шұғылданса, енді біреулері кеңістік психотерапиялык
және адамға психодиагностикалық көмек көрсетумен айналысады. Жалпы алғанда
эксперименттік психологияға тарихи 4 мағынаны анықтайды.
І.В.Вундт және С.Стивенс т.б. түсінігі бойынша экспеоименттік психология
негізінде адамдар мен жануарлар эрекеттеріе зерттеу кезеңі.
2.Эксперименттік психология нақты зерттеуде іске асатын эксперименттік
жүйе ретінде дәлелдеп түсіндіру кезеңі
З.Эксперименттік психология терминінің мағынасын кеңейте отырып
психологтар әдістер мәселелерімен айналысатын ғылыми пэндер жүйесі үшін
пайдалану кезеңі.
4.Эксперименттік психология-психикалық эксперименттің теорияларын
эксперименттік кезекте ғылыми теорияларын негіздеу.
Жеке адам ерекшеліктерін Э.Фромм агрессиның қатерлік себептерін
зерттеудің ғылыми болғандығын жасайжьі.К.Ливин бағдарламасы қамқорлық
деңгейді табысқа жету мотивін топтық динамиканы және т.б. зерттеулердің
қойылымының негізі болады.
1.Ғылыми зерттеу мәселелерінің көкейкестілігі-зерттеу үшін оны таңдауға
қажетті негізгі аргумент. Көкейкестілік-дэл қазіргі уақытта сол күнгі
қажеттікке сэйкес мэселені шешу.
2.жаңашылдығы мэселенің өзіне қатысты емес, үсынылған шешімге қатысты
сипаттама жаңашылдығы мэселені талпыну,тексеруді кең және терң үйренудің
нэтижесінде құрылады.
З.Практикалық мэні- мэселелердің шешімі қаншалықты шындықтағы іс-
жағдайларын жақсы тиімді жаққа қарай өзгертетіндігімен анықталады.
Кез келген зерттеу белгілі бір приципке сүйенуі қажет.
1.Гуманизм және педагогикалық аптимизм принципі-кез келген зерттеуге
зиян келтірмей керісінше дамытуға эсер ету керек.
2.Объективтік және ғылым принциптері-психикалық даму өзінің
заңдылықтарына сэйкес алынуы қажет.
З.Комплекстік жіне жүйелілік принцип- зерттеу бір ізді жүреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz