ЭКСПЕРИМЕНТТІК ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Семей қ. ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты ПОӘК
ПОӘК 042-14.05.01.20.65
01-2013

Оқытушыға арналған пәнніңРедакция № 2 02.09.13.
жұмыс оқу бағдарламасы орнына Редакция №
Экспериметтік
психология

ЭКСПЕРИМЕНТТІК ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В010103-Педагогика және психология

СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Семей 2013

Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Студенттің өздік жұмысы

1.Глоссарий
Амал, Тәсіл (Способ) – бір істі атқарудың тиімді жолын іздестірудегі
адамның іс-әрекеті. Амал, тәсілдің көп болуы мүмкін. Бірақ адам істейтін
істі аз күш – жігер жұмсап, оңай, тиімді меңгерудің жолын іздестіреді. Оны-
ең тиімді амал, тәсіл деп атайды. Амал, тәсіл тәжірибемен тығыз байланысты.
Істі игерудің ең тиімді жолын меңгерген адамды әдіскер (іскер) адам дейді.
Әдіс (Метод; грек. methodos – теория, ілім, зерттеу жолы) – көздеген
мақсатқа жетудің біріңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет
жүйесі. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану – жаңа
мағлұматтар алудың аса маңызды шарты. Тәрбие және оқыту әдістерін жасап,
топтастыру тәлім – тәрбиедегі негізгі міндеттердің бірі . Тәлімдік
әдістерге байқау және қателік; жобалау әдісі,рейтинг әдісі,басқару әдісі
және т.б. жатады.
Әдіснама (Методология; грек. methodos – зерттеу жолы, теория, ілім
және ... логия ) – 1)ғылыми таным әдісі; 2) ғылымда қолданылатын негізгі
принциптер. Педагогика теориасына лайықты танымның ұстанымы, әдісі, нысаны
мен таным амалдары арқылы педагогикалық болмысты өзгеріске түсіру. Мұндай
анықтамадан екі ғылыми мәселенің бірігуін байқауға болады. Бірінші, зерттеу
жұмысының бағытына лайықты жағдай жасап, педагокикалық болмысты танудың
кешенді құралдарын айқындау. Екінші, ұстаным, әдіс, құрал, жүргізу амалдары
арқылы педагогикалық шындыққа жету тәсілдерін қолдану. Зерттеуші
педагогтің нәтижеге жетуі оның ғылыми құрал – жабдықтармен қарулануымен
қатар, түрлі тәсілдерді әдіснама қорынан таңдап алуына байланысты;
3)дүниенің, қоғамның объективтік заңдылықтары мен құбылыстарын практика
және теория жүзінде игертуге және өзгертуге бағытталған таным
принциптерінің жиынтығы. Ә. - әдістер туралы ілім, әдістер теориясы.

Әдістеме (Методика) – 1) әдістер жиынтығы; 2)оқыту немесе ғылымды
зерттеу әдістері туралы ілім; 3)педагогиканың жеке пәндерден берілетін
білім көлемі мен мазмұнын негіздеп, оны оқытудың тиімді әдістерін
зерттейтін саласы. Жалпы алғанда жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқыту
процесінің заңдылықтарын дидактика зерттейді. Ол заңдылықтардың жеке
пәндерді оқытудағы көрінісін және әр пәнді оқытудың өзіне ғана тән
заңдылықтарын пәндік дидактика қарастырады. Бұлардың әрқайсысына тән
өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оқыту әдістемелері бар. Ә.дидактикаға
ғана негізделіп қоймайды. Ол психалогия, педагогика, филология және т.б.
ғылымдардың жетістіктеріне сүйеніп, білім беру жүйесіндегі озат
тәжірибелер мен мәселелерді жедел ғылыми талдаудан өткізіп отырады.
Әлеуметтік өлшем әдісі (Социометрический метод) – америкалық психолог
және социолог Дж. Морено шағын топтағы адамдардың қарым – қатнастарын
зерттеу үшін енгізген зерттеу әдісі. Басты мақсаты – топ ішіндегі
адамдардың тілегі мен мүддесін анықтау. Топтағы адамдар бір жағдаятта болып
( демалыста, жұмыста, спорттық шараларда және т.б.), қасындағы адамдардың
біреуін өлшем (сұрақтарға) бойынша таңдап алуы керек. Адамдардың қарым –
қатынастарының үйлесімді болуы, бір – бірін ұнатуы немесе ұнатпауы олардың
сезімдік – эмоциялық күйлеріне байланысты. Мыс., топтағы адамдарға әр түрлі
сұрақтар қойылып (“Сіз кіммен жұмыс істегіңіз келеді ?” және т.б. ) ,
жауаптарын социограммаға түсіреді де, көрсеткіштерін қортынды жасайды.
Кімнің көрсеткіштері жоғары болса, сол топ лидері болып табылады.
Социограммалық зерттеу әдісін 5 – 6 айда қайталап отыруы керек.
Әңгімелесу, әңгіме (Беседа) – 1)ақыл белсенділігін арттыруға
бағытталған оқыту, тәрбие әдістерінің бірі. Оқушы әңгімелесу барысында
мұғалім мен жолдастарының қойған сұрақтарына жауап бере отырып, өтілген
материалды қайталап, бекітеді және білімін толықтырады. Ә. әдісі оқушыларға
эмоциялық, эстетикалық әсер етеді. Ол оқытушының тәжірибесіне, кәсіптік
шеберлігіне байланысты; 2) вербальдық (сөйлеу) қарым – қатынас негізінде
ақпарат алу әдісі. Психологияның әр түрлі салаларында ( әлеуметтік,
медициналық, балалар психологиясы және т.б.) көп қолданылады және
сыналушыны психологиялық эксперимент жүргізу жағдаятына енгізудің,
кірістірудің негізгі әдісі болып табылады. Психофизикалық эксперименттегі
қатаң түрде нұсқау беруден психотерапиядағы еркін сөйлесуге дейін алуан
түрде өтеді. Әңгімелесудің тән сипатты түрлері ретінде “экспериментке
кірістіру” – іскерлік ынтымаққа тарту, жұмыстық гипотезаларды тексеру
мақсатындағы “эксперименттік әңгімелесу”, сұхбат түрлерін саралауға болады.
Байқау әдісі (Метод пробования) – белгілі жоспар бойынша жүйелі
түрде біраз уақыт зерттелуші адамның психологиялық ерекшеліктерін
қадағалау. Байқау, әдетте, зерттелуші адамның әрекетіне араласпай – ақ
жүргізіледі. Осы әдіс арқылы зерттелушінің мимикасын, сөз реакцияларын,
түрлі қозғалыстарын, мінез – құлқын байқауға болады
Бақылау әдісі (Метод наблюдения)
- белгілі бір педагогикалық құбылыстардың өту ерекшеліктерін, оларда
тұлғаның, ұжымның, адамдар топтарының көрінуінің, алынатын нәтижелердің
тән сипаттарын жүйелі түрде мақсаткерлікпен тіркеп отыру. Б.ә.тұтас және
іріктеме, қосылымды және жай, бақыланатын және бақылауға келмейтін,
далалық және лабораториялық және т.б. түрлерге бөлінеді.
Ғылым - 1) білім негіздері, әсіресе ғылыми әдісті жүйелі түрде
қолдану нәтижесінде алынған негіздер; 2)негізгі принциптер мен жалпы
заңдылықтарды қорытып шығаруға жұмылдырылған зерттеулер не пәндер саласы;
3) табиғи құбылыстарды зерттеуге арналған әдістер мен амалдардың ғылыми
принциптерге негізделген жүйесі. Ғ. – табиғат, қоғам және ой жүйесі туралы
жаңа білім жасауға бағытталған оның барлық шарттары мен сәттерін:
білімдерімен және қабілеттерімен, біліктілігімен, дене тәрбиесімен, ғылыми
еңбегінің бөлінісімен және кооперациясымен қоса ғалымдарды, ғылыми
мекемелерді, тәжірибелік және лабораториялық жабдықтарды, ғылыми – зерттеу
жұмыстарының әдістерін, түсінік және категория аппараттарын, ғылыми ақпарат
жүйесін, сондай – ақ , алғышарт, құрал – жабдық ғылыми өндірістің нәтижесі
болып табылатын барлық ғылымдарды түгел қамтитын зерттеу қызметінің саласы.
Бұл нәтижелер, сондай – ақ, қоғамдық сана нысанының бірі бола алады. Ол
объективті ақиқатқа жетуге, заңдылықтарды бейнелеуге және алдын ала
болжауға арналған, жүйелі түрде құрылған білімнің жоғарғы нысаны.
Ғылыми болжам (Научная гипотеза) – тәжірибеде әзірге белгісіз
құбылыстар туралы немесе келешекте белгілі бір жағдайда пайда болатындай
мүмкіндігі бар оқиғалар мен құбылыстар туралы ғылыми білім, болжам.
Практикалық қажеттіліктен туып, ғылым жетістіктеріне сүйене келе болжау –
адам ойының бір нысанына айналған. Ғылыми болжамның мүмкіндігі – оның
ғылыми негізділігі мен өзара заңдылығында, өзара тәуелділігінде.
Егіздік әдіс (Близнецовый метод) – біркелкі (гомозиготалық) және
әркелкі (гетерозиготалық) егіздердің психологиялық ерекшеліктері мен дамуын
салыстыра зерттеу. Е.ә. адамның психологиялық қасиеттері мен мінез – құлық
ерекшеліктерінің қалыптасуына тек пен ортаның ықпал деңгейі туралы мәселені
ғылыми тұрғыдан шешу мақсатында жүргізіледі.
Жас дағдарыстары (Кризисы возрастные) – онтогенездің қауырт
психологиялық өзгерістермен сипатталатын, уақыты жөнінен біршама ұзақ емес
(бір жылға дейін), ерекше кезеңдері. Невроздық не жарақаттық сипаттағы
дағдарыстардай емес, жас дағдарыстары қалыпты процестерге жатады және
тұлғаның қалыпты ,үдемелі дамуы үшін қажет.
Жасқа қатысты сензитивтілік – белгілі бір психологиялық қасиеттер
мен процестердің дамуы үшін қажет жағдайлардың белгілі бір жас кезеңіне тән
оңтайлы үштасу. Сензитивтілік кезеңіне қатысты күн ілгері болған не
кешіккен оқытып – үйрету жеткілікті нәтиже бермеуі мүмкін, мұның
психиканың дамуына жағымсыз әсері болады.
Жобалау әдісі (Метод проектирования) – оқушының бірте – бірте
күрделіне түсетін практикалық тапсырмаларды жоспарлы түрде орындату арқылы
оқыту жүйесі.
Зерттеу әдісі (Методика исследования) – ғылыми – зерттеу мақсатын
шешетін амалдар.
Зерттеу қағидасы (Принципы исследования) – зерттеу процесін
ұйымдастырудың жалпы қалыптары.
Зерттеу объектісі (Объект исследования) – аясында зерттелетін
нәрсе мазмұны бар тәлімдік кеңістік. Педагогикадағы зерттеу объектісіне
адамдарды оқыту және тәрбиелеу жатады.
Зият,парасат (интеллект; лат. Intellectus-ақыл,парасат,ес) индивидтің
ақыл-ой қабілеттерінің біршама орнықты құрылымы. Алғашында бұл термин адам
психикасының орынды ойлау функцияларын белгілесе, қазіргі кезде оған барлық
танымдық процестер кіреді.з. адамның болмысты тануының негізгі
нысаны.з.ақпаратты мақсатты бағытты қайта өңдеуге, реттеуге, оқуға
қабілеттіліктің күрделі жүйелерінің танымдық іс-әрекеті.3. функциялары: а)
оқуға деген қабілеттілік; ә) символдармен операция:б) қоршаған болмыстың
заңдылықтарын белсенді меңгеруге қабілеттілік. Бірқатар психологиялық
тұжырымдаларда з.ақыл-ой операцияларының жүйесімен теңдестіріледі.
Теориялық және практикалық з.жеке адамның эмоциялық-ерік ерекшеліктерімен
байланысты. Түрлері: абстрактылы 3., ересектер зияты., нақты з.,
кристалданған з., күнделікті з., жануарлардың зияты, жасанды з. Зиятты
диагностикалау з. Коэффициентіне байланысты.
Зият тестілері-индивидтің ақыл-ой әлеуетін анықтауға арналған
психологиялық диагностика әдістемелері. Зият тестілерінің көпшілігінде
сыналушыға арнаулы бланкте тестінің міндеттері солардан құрастырылған
терминдер мен ұғымдар арасындағы нұсқауда көрсетілген логикалық
таптастыру,ұқсастыру, қорыту және т.б. қатынастарды анықтап белгілеу
ұсынылады. Сыналушы өзінің шешімдерін жазбаша түрде, не бланкіде бар
бірнеше варианттың біреуіне белгі қойып хабарлайды. Есептер кейде
суреттерден, геометриялық фигуралардан және т.б. тұрады. Тестілер
есептеріндегі дұрыс орындалғандарының санына қарап сыналушының ойдағыдай
өткені анықталады, зияттылық коэффициенті шығарылады.
Зияттылық коэффициенті (ағылш.intellectual guotient)- ақыл-ой жасы деп
аталатынның (АЖ) осы тұлғаның шын хронологиялық жасына (ШЖ) қатынасы; IQ
символымен белгіленетін бұл қатынас мына формула бойынша анықталады:

АЖШЖ*100%=IQ

Ақыл-ой жасы жас шкалаларының бірі арқылы тестілеу нәтижелерімен
анықталады. Әр түрлі жас шкалаларына енгізілген тестілердің көпшілігінде
логикалық , логикалық-перцептивтік және арифметикалық амалдардың
меңгерілуі, жалпы хабардарлық, практикалық жағдаяттардағы бағдарлану,
ырықты жад және т.б. қамтылып орындалатын міндеттер белгіленеді. Жас
шкалаларын құрастырғанда психолог тәжірибе мен түйсікті басшылыққа алып,
міндет-тапсырмаларды іріктейді. Олар өздері қамтыған материал бойынша
(терминднр, ұғымдар, графикалық бейнелер және т. б.) және ынталандырылатын
ақыл-ой әрекеттері бойынша осы әлеуметтік қауымдастықтағы шкала қамтитын
жастарға ұғынықты болуға тиіс. Мұның өзі, әдетте, жастық өкілдік
іріктемелерде эксперимент арқылы тексеріледі.
Интериоризация (лат.interior-ішкі)-сыртқы әлеуметтік қызметтің
игерілуі арқасында адам психикасының ішкі құрылымдарының қалыптасуы. И.
ұғымын француз психологтары (П.Жане, Ж.Пиаже, А. Валлон және т. б.)
енгізді. Символдық интеракционмзмнің өкілдері де интериоризацияны осыған
ұқсас мағынада ұқсас ұғымдар психикалық талдауда психиканың ішіне өтетін
индивидумаралық қарым-қатынастар құрылымының ықпалымен онтогенез бен
филогенезде ұғынылмағаның (индивидумдық не ұжымдық) құрылымы, өз кезегінде
сананың құрылымын анықтайтындай болып қалай қалыптасатынын түсіндіру
кезінде пайдаланылады. Қазіргі тұрғыда И. Заттық қызмет құрылымының сананың
ішкі жоспары құрылымына айналуы болып ұғынылады. Интериоризацияны
психиканың белгілік ақпаратты сырттан алуының, ішкі өңдеуі мен сақтауының
қандай нысанднрынан болсын ажырата білу керек.
Интерференция (лат.inter-өзара, өз ішінде, fertns-әкелуші, ауыстырушы;
көне француз тілінен аударғанда: бір-біріне кедергі келтірк дегенді
білдіреді)- жалпы мағынада: операциялар не әрекеттер арасындағы, әрекеттің
нәтижесін төмендететін не жоққа саятын кез-келген процесс; әлеуметтік
психологияда қарама-қарсы эмоциялар, мотивациялар, құндылықтар арасындағы
қақтығыс; есте қалдырылған материалға басқа материалдың әсер етуінен оның
әлсіреуі. И. ес, үйрену процестерімен байланысты зерттеледі.Естегі
ақпараттардың арасындағы қақтығыс бұрынғы тәжірибенің әсерінен жаңа
ақпаратты ауыр-жеңіл меңгеру (проактивті И. немесе тежелу), ескі ақпаратты
жаңа келіп түскен ақпараттың әсерінен еске түсірудің қиындауынан
(ретроактивті И.) туындайды. Интерференция вербалды И., моторлы-акустикалық
И., қору интерференциясы, селекциялы И. болып сараланады. И. ұғымы ұмытудың
психологиялық теориясының негізінде түсіндіріледі.
Интроспекция(лат.introspectare-ішін е қарау)- өзінің психикалық
тәжірибесін зерттеу, ішкі жақты қарау процесі. Адамның өзінің санасының
психикалық мазмұнын, ішкі әлемін зерттеуі. И. психиканы толық зерттеуге
негіз бола алмайды, тек жасырын психикалық іс-әрекет тікелей бақылауға
келмегенде ғана кейбір психолингвистикалық эксперименттерде қолданылады. И.
ұғымы өзін-өзі бақылау ұғымымен де түсіндіріледі. Өзін-өзі бақылау ішкі
сана құбылыстарын тіркеуге мүмкіндік беретін ішкі өзіңнің психикалық
өміріңді бақылау. Интроспекцияны өзін-өзі бақылаудан ажырата білу керек.
Кластерлік талдау (кластерный анализ)- көп өлшемді талдау дың
математикалық процедурасы;бірқатар объектілерді сипаттайтын (мыс.,
сыналушыларды) көптеген көрсеткіштер негізінде оларды кластарға топтауға
мүмкіндік бередіжәне бұлай топтағанда өзге кластарға кіретін объектілермен
салыстарғанда бір класты құрайтын объектілердің біртекті, ұқсас болуы
қамтамасыз етіледі. Объектілердің цифрлармен белгіленген параметрлерінің
негізінде олардың арасындағы евклидтік өлшемдегі сияқты (көп қолданылатын),
сонымен қоса, басқа өлшемдерде де көрінуі мүмкін болатын арақашықтықтар
есептеліп шығарылады.К.т. әдісі психолингвистикада көп қолданылады.
Контент талдау (ағылш.contents-мазмұн)- педагогикада пайдаланылатын
зерттеу әдісі. М. Мәтін және өзге де тасымалдаушылардың ( бейнежазба,
сұхбат, балалардың жұмысы, мектеп құжаттары, т.б.) өзіндік сипаттарын
анықтау мен баға беруді білдіреді.
Қабілеттілік тестілері (тесты способностей)- жалпы алғанда қайсыбір
мақсатқа жетудің әлеуметтік мүмкіндігін өлшеу үшін құрастырылған кез келген
тест. Арнайы қабілеттерді, жалпы қабілеттерді және көпжақты қабілеттерді
мөлшерлеп анықтауға арналған түрлері құрастырылады.
Қалыптастырушы эксперимент-жас тұрғысындағы және педагогикалық
психологияда қолданылатын, зерттеушінің сыналушыға белсенді ықпал-әрекеті
процесінде баланың психикасындағы өзгерістерді қадағалау әдісі.Қ.э.
анықталатын фактілерді тіркеумен ғана шектеліп қалмай, арнамалы жағдайлар
жасау арқылы жеке адамның психикалық дамуының заңдылықтарын ашуға, бұл
процесті оңтайландыру мүмкіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді. Нақ осы
себепті баланың жеке тұлғасын қалыптастырудың шарттарын, принциптерін,
жолдарын зерттеуде Қ.э. кеңінен қолданылады, психологиялық зерттеулердің
оқу-тәрбие процесінің неғұрлым пәрменді нысандарын педагогикалық іздеумен
және жобалаумен біріктіруді қамтамасыз етеді (қалыптастырушы эксперименттің
синонимдері қайта өзгертуші,жасампаз, тәрбиелік, оқытушылық, генетикалық-
модельдеушілік эксперимент, психиканы белсенді түрде қалыптастыру әдісі).
Қорытынды (вывод)- 1) жалпы және сөзбе-сөз мағынасы- сыртқа шығатыңның
бәрі, организмнің кез-келген реакциясы немесе жүйенің өнімі; 2) ақпарат
теориясында- шығатын сигнал.
Қосарлап стимулдау әдістемесі ( методика двойной стимуляции)- орыс
психологы Л.С. Выготскийдің (1896-1934) жоғары психикалық функциялардың
жанама сипаты туралы тұжырымдамасы негізінде жасалған психологиялық
әдістеме. Ұғымдардың қалыптасу процесін зерттеуге Л.С. Выготский мен Л.С.
Сахаров қосарлап стимулдау әдістемесін бірігіп қолданды. Негізгі мәні- екі
қатар стимулдар арқылы жоғары психикалық функциялардың іс-әрекеті мен дамуы
зерттелді. Стимулдың бірі сыналушының іс-әрекеті бағытталған объектінің
функциясын, екіншісі осы іс-әрекетті ұйымдастыратын белгілер функциясын
атқарады. Стимул- объектіге - әр түрлі түстер, нышандар, өлшемдер, ал құрал
стимулға әр фигураның сыртында жазылған сөздер алынады. Олар эксперименттік
материалдар болып саналады. Бұл әдістеме, сондай-ақ жанамаланған ес пен
зейінді зерттеуге де қолданылад
Мақұлдау, тәжірибеден өткізу (апробация; лат.approbatio)- зерттеу
барысында болжамның оң не терістігін анықтау мақсатындағы тәжірибелік
байқау сынағы
Минесотты көп факторлы тұлғалық сауалнама (ММРІ)- тұлғаның даралық
ерекшеліктері мен психикалық күйін психодиагностикалық зерттеу әдісі,
тұлғалық сауалнама санатына жатады. ХХ ғасырдың 40-жылдарында америкалық
ғалымдар С. Хатеуейем мен Дж. Маккинли тұлғаның патохарактерологиялық даму
синдромдарын клиникалық зерттеу әдісі ретінде талдап жасады. Зерттеу
барысында сыналушыға оның әр түрлі өмірлік жағдаяттарға көзқарасын
үлгілейтін 550 пайымдау беріледі де, дұрыс, дұрыс емес және айта
алмаймын деген үш жауаптың біреуін беру ұсынылады.Мәнді жауаптар арнаулы
кілттердің көмегімен тіркеліп, одан соң сандық өңдеуден өткеннен кейін үш
бағамдаулық және он базистік шкаласы бар профильдік параққа жазылады.
Бағамдаулыққа жалған шкаласы (сыналушы жауаптарының шынайлығы),
нәтижелердің анықтығы, корреакция шкаласы(мінез-құлықтың ұғынылмай
бақылануы) жатады. Базистік шкалалардың атаулары әдістің бастапқы
клиникалық бағыттылығын бейнелейді.:1- ипохондрия; 2- депрессия; 3- есірік;
4- психопатия; 5- ер және әйел қасиеттері; 6- параноялық; 7- психоастения;
8- шизоидтілік; 9- гипомания; 10- әлеуметтік интроверсия. Шкалалардың
әрқайсысындағы көрсеткіштердің арақатынасы тұлғаның профилін құрайды.
Дүниежүзілік практикада базистік он шкалаға қосымша тұлғаның көптеген
даралық-психологиялық қасиеттерін көрсететін 200-ден астам шкала талдап-
белгіленген. Отандық психология ғылымында бұл әдістеме әлеуметтік-мәдени
жағдайдың ерекшеліктері, оны психикалық тұрғыдан сау адамдарға қатысты
қолдану, сондай-ақ тестің қысқартылған нұсқасын пайдалану ескеріліп
бейімделіп, қайта стандартталған. Осының нәтижесінде тұлғаны зерттеудің
модификацияланған әдісі, тұлғаны зерттеудің стандартталған әдісі және
тұлғалық стандартталған клиникалық сауалдама жасалған. Бұларды қолдану
арқылы тұлғаның нормадағы және патологиядағы даралық қасиеттерін анықтау
мүмкіндігіне қол жетіп қана қоймайды, сонымен қатар мінездің шамадан тыс
білінетін, қалыпты даму мен психопатиялық дамудың шекарасындағы сипаттары
саласы анықталып, ол мінез акцентуациялары деп аталады. Іргелі және
қолданбалы психологиялық зерттеулердің әр түрлі салаларында кең тараған
әдіс тұлғаның индивидумдық-тұлғалық ерекшеліктерін, стреске қарсы реакция
типін, мотивациясының бағыттылығы мен ынталандырғыш күшін, қорғаныштық және
компенсаторлық механизмдерін және басқа да көптеген тұлғалық қасиеттерін
барынша нақты анықтайды. Әдістеменің формальдық көрсеткіштерінің
математикалық базасы оны компьютерлік психодиагностика саласында ойдағыдай
қолдануға жағдай жасайды.
Психодиагностика (психо..және diagnostikos- айырып тануға қабілетті)-
адамның психикалық қасиеті мен күйін ғылыми дәлелді тәсілдер арқылы сандық
сипатта бағалайтын және нақты сапалық тұрғыдан талдайтын, сөйтіп адам
психологиясының көрінісі туралы дұрыс болжамдық мәлімет беретін ізденіс
аумағы.
Психология (грек. psyche-жан, logos-ілім)-тіршілік қарекетінің ерекше
нысаны ретінде психиканың даму және функция атқару заңдылықтары туралы
ғылым. Тіршілік иелерінің қоршаған дүниемен өзара әрекеттестігі психикалық
процестер арқылы, актілер мен күйлер арқылы жүзеге асады; бұлар
физиологиялық процестерден, актілер мен күйлерден сапалық тұрғыдан ерекше
болғанымен, олардан бөлінуге келмейді.
Салыстырмалы генетикалық әдіс (сравнительно-генетический метод)- жазба
жұмыстарын, эпистолярлық мемуарларды, адамның басынан өткізген оқиғаларын,
естеліктерін зерттеп, оның әр түрлі психологиялық ерекшеліктерін білу.
Балалардың немесе үлкендердің психикалық әрекеттерін зерттеу кезінде оларды
бір-бірімен салыстырып, ұқсастықтары мен айырмащылықтарын анықтайды.
Тахистоскоп (грек.tachis-тез, жылдам, skoreo- қараймын)-қысқа уақытта
көру стимулдарын көрсете алатын аспап. Тахистоскоптың механикалық түрін
неміс психологы В.Вундт (1832-1920) жасады. Тахистоскоптың электронды түрі
де бар. Проекциялы тахистоскоп арнайы диапроекторлармен жұмыс жасайды, оның
каналдары ақпараттарды береді. Ес, қабылдау процестерін зерттеуде
қолданылады.
Тестің сәйкестілігі - тест сапасының негізгі критерийлерінің бірі.
Т.с. проблемасы тестің талдап-белгіленуі мен іс жүзінде қолданылуы
процесінде тұлғаның ден қойылып отырған қасиетінің біліну дәрежесі мен оны
өлшеу әдісі арасындағы сәйкестістікті анықтау міндеті қойылған кезде
туындайды. Тест неғұрлым жарамды болса, өзі соны өлшеу үшін жасалған қасиет
онда неғұрлым анық білінеді
Тестілер (ағылш.test-сынау, сынама)- жеке тұлғаның даралық-
психологиялық қасиеттерін, сондай-ақ білімін, білігі мен машығын
салғастырмалы шамалармен өлшеуге арналған стандартталған тапсырмалар;
психологиялық диагностиканың негізгі әдістерінің бірі. Т. модельдік
жағдайлар болып табылады, олар арқылы индивидтің тән сипаты реакциялары
анықталып, зерделенетін нышан көрсеткіштерінің жиынтығы деп есептеледі.
Тестілерді әр түрлі негіздер бойынша саралауға болады.
Тестілеу-белгілі бір мәндер шкаласы бар стандартталған сұрақтар мен
есептер пайдаланылатын психологиялық диагностика әдісі. Даралық
айырмашылықтарды стандарты өлшеу үшін қолданылады. Тестілеудің негізгі-
негізгі үш саласы бар: а) білім беру- оқыту мерзімінің ұзаруына және оқу
бағдарламаларының күрделенілуіне байланысты; ә) кәсіби даярлық және іріктеу-
өңдірістің өсу қарқынының жеделдеуіне және күрделіленуіне байланысты; б)
психологиялық консультация-социодинамикалық процестердің жеделдеуімен
байланысты. Т. индивидте қажетті дағдылардың, білімдердің, тұлғалық
сипаттамалардың және т. б. дамуының актуальды деңгейін белгілі бір
ықтималдықпен анықтауға мүмкіндік береді.
Фехнер заңы (закон Фехнера)- физикалық стимулдың қарқындылығы
геометриялық прогрессияда артса, психологиялық түйсік арифметикалық
прогрессияда күшейеді. Бұл заңды ХIХ ғ. Неміс психологы Г.Т.Фехнер (1801-
1887)ашты және неміс физиологы Э. Вебердің (1795-1878) еңбектеріне
негізделді
Эксперимент (лат.experimentum-тәжірибе, сынау)- 1)ғылыми мәнде
жасалған тәжірибе;2) тәжірибе жүзінде бақылауды іске асыру.

2.Эксперименттік психология пәнінің дәрістік материалдары.

Тақырып: Эксперименттік психологияға кіріспе. 2сағат.

Мақсаты: Эксперименттік психология туралы түсінік қалыптастыру.

Психологиялық зерттеудің әдіснамалық принциптерін қарастыру. Студенттерде
экспериментік психология жайлы білімді бекіту.
Жоспар:
1.Ғылым әдіснамасы.
2.Психологиялық зерттеудің әдіснамалық принциптері.
3.Психологиядағы әдістер классификациясы.
4.Психологиялық зерттеу этикасы.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек:
Психология ғылыми және қолданбалы болып екіге бөлінеді. Ғылыми
психология адам, оның психикасын, мінез – құлқын, таныммен байланысты
мәселелерді шешуге қажет теориялық білімдерді алуға бағдарланған.
Қолданбалы психология практикалық міндеттерді шешеді: адам іс - әрекет
жетілдіру, оның мінез – құлқын жақсарту, психикалық даму деңгейін көтерумен
байланысты практикалық нұсқалар жасайды.
Экспериментальды ғылыми психологияда – осы ғылымды байытатын білімдер
жинақталады, бірақ олар әрқашанда практика жүзінде пайдаланылмайды.
Экспериментальды практикалық психологияда болжамдар мен ұсыныстар
беріледі және тексеріледі.
➢ Эксперименттік психология қызықты, ең күрделі пән болып
табылады. Экспериментальдық әдістер нормативін білу психологтың кәсіби
деңгейін көрсетеді. Эксперименттің басқа әдістерден айырмашылығы
құбылыстар арасындағы себеп – салдарлық байланыс орнатуға мүмкіндік
береді. Тек эксперимент жүргізу арқылы ғана сенімді қорытынды
қалыптастыруға болады.
Эксперименттік зерттеулердің негізгі белгілері:
1. Мәселенің болуы (өмірлік маңызы бар сұрақ)
2. Осы мәселені шешудің болжамының болуы. Болжам міндетті түрде
тексеріледі және дәлелденеді
3. Болжамдардың ғылымилығы (ұсыныстарымыз бір – біріне қарама –
қарсы болмауы керек)
4. Ғылыми эксперимент: даярлау және өткізу
5. Математикалық статистика әдістерін пайдаланып, нәтижелерін
өңдеу.
Ғылыми экспериментсіз шешілмейтін мәселелерге жатады:
1. Балалардың және ересек адамдардың психологиялық дамуын жеделдету.
Үлкендердің көмегімен орындаған тапсырманы (қандай да іс - әрекеттің)
баланың миында пайда болуы. Л.С.Выготский: Жақын арадағы даму
аймағы.
2. Жастық даму дағдарысын анықтау және оны жеңу.
3. Дамудағы сензетивтік кезеңді диагностикалау. Таным процесінің,
ерекшелігінің психикалық дамуына ешқандай ауыртпашылық түспей даму
кезеңін сензетивтік кезең деп аталады.
4. Баланың шынайы мүмкіншіліктеріне және оның психологиялық дамуының
перспективаларына сәйкес келетін оқу мазмұнын таңдау.
5. Оқытудың әдіс – тәсілдерін дамытушыға айналдыру (психологиялық
тұрғыдан).
Эксперименттік психологияның мәселелерін шешудің
тәсілдері мен құралдары
Дұрыс даярланған, тиянақты өткізілген психологиялық эксперимент
көптеген сұрақтарға дұрыс жауап беруге көмектеседі.
Эксперимент зерттеу мәселесін нақты анықтаудан басталады. Эксперимент
үшін алынған мәселелер келесі критерийлерге жауап беру керек:
1. өзектілігі немесе көкейкестілігі
2. жаңалығы
3. практиканың маңыздылығы.
1. Ғылыми мәселенің өзектілігі. Оны зерттеу үшін таңдаудағы маңызды
аргумент. Осы мәселені шешу үшін керектігін, оның қазіргі талаптарына
сәйкестігін көрсетеді.
2. Жаңалығы. Мәселенің басқа сипаты. мәселені шешудегі талпыныстарды кең
және терең зерттеу нәтижесінде жаңалық анықталады.
3. Практикалық маңыздылығы. Мәселені шешудегі табылған шешім осы жағдайды
қаншалықты жақсы жағымен өзгертетіне негізделеді.

Тақырып: Эксперименттік әдіс тарихы. 2сағат.

Мақсаты: Студенттерге ғылымға дейінгі психология, философиялық психология
және ғылыми психология жайлы түсінік беру.
Жоспар:
1.Ғылымға тән белгілер.
2.Ғылымға дейінгі психология.
3.Философиялық психология.
4.Ғылыми психология.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек:
Психологияның жеке ғылым ретінде ерекшеленуі, эксперименталды
зерттеулердің дамуымен байланысты болады. 1879 жылы неміс ғалымы Вундт
(Лейпциг қаласында) тұңғыш рет лаборатория ұйымдастырды. 1880 жылдан бастап
жоғары психикалық функцияларды зерттеу кең етек алды. XX ғасырдың алғашқы
10 жылында Вюрцбург мектебінің психологтары ойлау және еріктің
эксперименталды зерттеу жұмыстарын бастады.
Германияда эксперимент кең дамыды. Оның кең етек жаюы ес, ойлау, ерік
және т.б. да күрделі психикалық процестерді зерттеумен байланысты болады.
Медициналық және педагогикалық психология кең дамыды.
Герман Эбингауз (1850 – 1909жж) жаңа материалды толық игеріп болғаннан
кейін, оны қайтадан қайталау керектігін айтқан, себебі ол ұмытылып қалмауы
керек: тек қана оқып қоймай оны қайталау керек.
Ойлаудың эксперименталды бағдарламасы Вюрцбург мектебінің зерттеу
пәндерінен және тапсырмаларынан құрастырылды (1901 – 1910 – 1911жж).
Мектептің негізін салушы Вунттың Лейпциг қаласындағы 1887 ж мен 1894 жылдар
аралығында ассистент және оқушысы Освальд Кюльпе (1862 – 1915жж).
Отто Зельц (1881 – 1943жж) Освальд Кюльпенің оқушысы, Вюрцбург
мектебіне жатты, ойлауға жүргізген экспериментімен белгілі. Зельц ғылыми
жаңалықтардың тарихынан мысал келтіреді. Индивидуалды ерекшелік
психологиясының негізін алғаш қалағандар:
Англияда – Ф.Гальтон,Францияда – А.Бине, АҚШ – та – Дж. Кеттел,
Г.Ст.холл, Ресейде – А.Ф.Лазурский, Англияда бұл жұмыс биолог, антрополог,
атақты Дарвиннің ізбасары – Френсис Гальтонның (1822 – 1911жж) еңбегімен
басталды. Өзінің басты Наследственность таланта (1869ж) атты еңбегінде
таланттың тұқым қуалағыш екенін айқын көрсеткен.
Альфред Бине (1857 – 1911жж) Франциядағы эксперименталды
психологияның негізін салушы. Ол өзінің эксперименталды зерттеуі бойынша
ойлау туралы мәліметтер жинастырды.
1896 жылы А.Бине мен В.Анридің Индивидуальная психология еңбегі
жарыққа шықты. 1912 жылы В.Штерн ақыл – ой дарындылығының коэффициенті
ұғымын енгізді. Кейіннен бұл қатынасты интеллектуалды коэффициент деп
атады.
Отандық ғылымда индивидуалды психологияны А.Ф.Лазурский дамытты. Ең
алғашқы жеке психологиялық лабораторияны ашқан психолог – Н.Н.Ланге болды.
(Новосибирский университет, 1896ж), ол эксперименталды психологияның
дамуына зор үлес қосты. Оның жүргізген зерттеу жұмыстары қабылдау және
зейінге байланысты.
1901 жылы А.П.Нечаев Педагогикалық музейдің әскерлі – оқыту
бөлімінде, эксперименталды психологиялық лаборатория ұйымдастырды. 1904
жылы Нечаевтің психологиялық лабораториясында педагогикалық курстар ашылды.
Москва университетіндегі тарихи – философиялық факультетінде психологиялық
институттың (1912ж) ашылуы, отандық эксперименталды психология тарихындағы
ең қуанышты кеш болды, Челпанов негізін салушы болды. Челпановтың
Эксперименталды психологияға кіріспе атты оқулығы бар(1915ж).

Тақырып: Эмпирикалық зерттеу жүйесіндегі бақылау әдісі. 1сағат.

Мақсаты: Психологиялық бақылау әдіс және бақылау берілулерінің
объективтілік және субъективтілік критерилері, бақылау процедурасының
әдіснамасы туралы студенттерге түсінік беру.
Жоспар:
1.Психологиялық бақылау әдіс және әдістеме ретінде.
2.Бақылау берілулерінің объективтілік және субъективтілік критерилері.
3.Бақылау процедурасының әдіснамасы туралы.
4.Психологиялық зерттеудің басқа әдістерімен бақылаудың қатынасы.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек:
Бақылау – ғылыми зерттеулердің ең ескі әдістерінің бірі. Тәжірибе
жолымен алынған кез – келген ғылыми білім адам іс - әрекетін немесе
табиғат құбылыстарын бақылау негізінде алынған. Сондықтан кең мағынада
бақылау деп – эмпирикалық білім алудың кез – келген түрін айтуға болады.
Зерттеуші – бақылаушы тұрмыстық мағынадағы бақылаушы сөзіне
ерекшеленеді:
1. Танымдық мақсаты бар. Осы мақсат бақыла үрдісін жанама етеді және
таным шеңберін ары қарай жылжытады. Бақылау пәні ретінде – адамның мінез –
құлқы, эмпирикалық көрінулері, адамдардың қарым – қатынасы және топтардың
өзара әрекеттері, сонымен бірге ойлар, пікірлер т.б. қарастырылады.
Бақылауды зерттеу әдісі ретінде және әдістеме ретінде түсіну қарама –
қайшылық тудырмайды, бір –бірін толықтырады. Мақсатына байланысты бақылаушы
зерттелетін құбылысты мақсатты қабылдауға немесе сұрыптап іріктеуге
тырысады. Танымдық мақсаттар пәндік мазмұнды сұрыптауға әкеледі – нені
болжау керек, нені бақыланған факті деп есептеу керек.
2. Бақылаушының белсенділігі – бақылау үрдісін ұйымдастыру, бақылау
жағдайын даярлау және таңдау. Берілулерді тіркеуде.
Психологияда бақыланатындар деп есептейді:
➢ Индивидтардың мінез – құлқы;
➢ Бөтен адамдар іс - әрекеті, оның өтуінің сыртқы формасы;
➢ Басқа индивидтардың тілдік санасы, олардың түнде көрінуі;
➢ Эмоциялық күйлердің формалары;
➢ Жеке адамдар қасиеттері, қылығында көрінетін жеке адамдардың
өмірбаяндық жолы.
2. а) Бақылау және зерттеу мақсаттары. Зерттеу мақсаттары
мазмұнына байланысты:
б) Сипаттау бірліктерінің тәуелділігін бақылау.
Жүйелі бақылау – бақылаушы ұғымдарды құрылымдаудың белгілі ережелері
бойынша жүзеге асырады.
Бақылау жүйелілігі – зерттеу мақсатына сай бақылау бағыттарының болуы,
объектінің жақтарын қарастыру, анықтау.
в) Болжамды тексеруге қатысты бақылау.
Эвристикалық бақылау – болжамды тексеруге бағытталған.
г) Бақылаушының позициясын есепке алу көзқарасындағы бақылау.
➢ Сырттан бақылау – бақылаушы зерттелетін объектіден толықтай бөлінген;

➢ Қосылу бақылау – объектіні бірге жүріп бақылау, бақыланушы – топ
адамдарының бірі болады;

➢ Іштей бақылаудың өз артықшылығы және кемшілігі бар.Бір жағынан ол
зерттелетін шындыққа тікелей қосылуға көмектеседі, екінші жағынан
тікелей қосылу бақылаушының есебінің объектілігіне әсер етуі мүмкін.
Кейбір бақылау түрлері сырттай және іштей бақылаудың арасында болуы
мүмкін. Мысалы, ұстаздың сыныпты бақылауы, психологтың, кеңес
берушінің бақылаулары.
д) Ұйымдастырылуына байланысты бақылау түрлері. Бақылау жағдайына
байланысты 3 топқа бөлінеді:
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.