Экстремизм мен күрес жүйесіндегі әлемдік ситуациялардың дамуы
ІІ.1. Экстремизм мен күрес жүйесіндегі әлемдік ситуациялардың дамуы.
2001- жылғы, 11 - қыркүйекте АҚШ – тағы болған зұлымдық актіден кейін
лаңкестікпен күрестің бұрынғы тарихта болмаған жаңа кезеңі басталды. Бүкіл
дүние жүзінде лаңкестік және экстремизм құбылыстары жөніндегі ұғым
түбірінен өзгерді. Осы қауіп-қатерге қарсы күресте бүкіл әлемдік
қауымдастықтың бірлескен әрекеті қажет болды.
Бұрын адамдар соғыс болып жатқан аймақтан қауіптенетін болса, енді кез-
келеген уақытта қауіп-қатер күтуге болады. Оны болжап айту өте қиын. Соңғы
жылдары лаңкестік және онымен күрес мәселелері туралы көптеген
авторлардың, еңбектері жарық көргені мәлім. Республикада халықаралық
ғылыми – практикалық конференцияның материлдары қазіргі жағдайдағы
лаңкестікпен күрес мәселелері көкейкесті күйінде қалып отыр. Ол әліде болса
жан – жақты ғылыми зерттеуді қажет етеді. Бұл мақалада лаңкестікпен
күрестің жаңа кезеңі және оның ерекшеліктері зерттеледі.
Лаңкестік дегеніміз – этикалық, әлеуметтік топтардың, мемлекеттердің
және жекелеген адамдардың өз мүдделерін қорғауға бағытталған, бірақ
ешқандай ақтауға болмайтын қорқыныш пен үрей идиялогиясы және күштеу іс-
әрекеті лаңкестікті кішкентай мемлекеттер мен топтар өзінен күштілерге
қарсы лажсыздықтан, ал мықты мемлекеттен мен әртүрлі топтар өздеріне
жақпайтындарға қарсы колданады. Оның обьективті және субьективті факторлары
бар.
Лаңкестіктің жаңа кезеңінің бірнеше ерекшеліктері бар. Біріншіден, ол
халықаралық лаңкестікке байланысты. Халықаралық лаңкестік, әсіресе,
қайсыбір мемлекеттердің қолдауымен жүзеге асырылуда. Яғни мемлекеттер мен
мемлекеттер арасындағы соғыс халықаралық лаңкестікке қарсы соғыс түрінде
жүргізіледе. Барлық лаңкестік түрлерінің ішінде мемлекеттік лаңкестік
бірінші орын алады. Сондықтан да мемлекеттік лаңкестік өте қауіпті. Түрлі
экстремистік топтар қайсы бір мемлекеттің қолдауын тауып отыр. Ондай топтар
бомбылау, басқа да операцияларды жүзеге асыра алады.
Халықаралық лаңкестікпен күрес ісінің де өзіндік ерекшеліктері
айтарлықтай. С.Алексеев айтқандай, халықаралық лаңкестікпен күрес формуласы
бәрі де болады дегенге келіп тірелуде: егеменді мемлекетке қарсы
превентивті соғыс жүргізуге болады. Өзге мемлекеттің азаматын түтқындау
және оларды алыс жаққа алып кетуге болады. Әлеуметтік құрылымды өзгерту
жөнінде үзілді-кесілді талап қоюға болады.
Екіншіден, лаңкестікпен күрестің жаңа кезеңінде АҚШ - әлемнің әртүрлі
аймақтарындағы тентек, лаңкес елдердің тізімін жасап, өз мүддесін
жүзеге асыру үшін, әскери соққы беруде. Осының бір дәлелі АҚШ-президентінің
соңғы кездегі лаңкесшіл мемлекеттер ретінде 11-елді атауы болып табылады.
Сөйтіп, ол бұрынғы аталған үш елге (Ирак, Иран, Солтүстік Корея) қоса басқа
да мемлекеттерді атай бастады. Одан кейін, тіпті болмай бара жатқан
жағдайда, атом қаруын пайдалануымыз мүмкін деп мәлімдеді. Керек болса,
атомдық соққы беретін елдер қатарында Қытай мен Ресей де болуы мүмкін деп
соқты. Жанжалдың ушығып бара жатқанын сезген Буш алғашқы мәлімдемесін біраз
жұмсартып, атом қаруын жай қару ала алмайтын бекіністерге, үңгірлерге,
терең жер астындағы шұңқырларға тығылған лаңкесішілдерге қарсы қолданылуы
мүмкін деді. Осының бәрі, бір жағынан авантюралық қорқыту, қоқан – лоқы
еді. Бұны өздерінше Американың ерекше миссиясы деп көрсетуге тырысады. Ал
шындығында, ағылшын газеті Гардианның (cuardian) жазғанындай, бұл
әрекеттер қаншама бүркемеленіп, лаңкестікке қарсы соғыс деп
аталғанымен, отарлау немесе империалистік саясаттан басқа ештеңе емес.
Вашингтон біраз аймақтарда өз әскери күштерін көптеп орналастырып алды.
Сөйтіп, өз әскери базаларын Қырғызстан, Тәжікістан, Өзбекстанда құрап алды.
Ондағы мақсаты – бұл аймақта ұзақ мерзімге қалып қою. Мұндай саясат
Қытайдың, Ресейдің наразылығын тудыруда. Бірақ бұған Америка құлақ асатын
емес. Қайта, оның үстіне, лаңкестікке қарсы соғыс желеуімен, АҚШ- өз қарулы
күштерін Кавказ аймағында да пайдаланбақшы. Оған Грузия президенті
Шевернадзе келісім беріп те үлгерді. Бұл жерде АҚШ-тың түпкі мақсаты
Ауғанстан мен Кавказға дейінгі географиялық аймақты бақылауға алып, мұнай
мен газға байланысты экономикалық мүдделерін қорғау болып табылады. Осыдан
кейін халықаралық жағдайдың ушыға түсетіні, түрлі қақтығыстарыдың орын
алатыны баршаға аян.
Соңғы уақытта БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі де әлемдік проблемалардан тыс
қалып, есесіне, бұл ұйымның бұрын атқарған функцияларын НАТО біржолата
уысына жиып алғаны аңғарылады. Өгей елдер мәселесі қауіпсіздік кеңесінде
қарала қалған күннің өзінде. Соғысу жөнінде әйтеуір сылтау табылып,
өктемдік АҚШ-тың қолына шоғырлануда.
Үшіншіден лаңкестікке қарсы күрестің жаңа кезеңі әлемдік саясатқа
ықпалын мүлде өзгертіп жіберді. АҚШ-тың қазіргі саясаты патриотизм ұғымын
өз шегінен шығарды. Соқыр сезімге негізделген ашынып қорғану Американдық
патриотизм толқынында жүзеге асырылуда. Ол, өз халқының қауіпсіздігін
қорғау емес, әлемді иелену. Халықаралық өшпенділік, жеңуге деген құштарлық
немесе кек алушының халықтың ожданын улап, патриотизм ұғымын бұрмалап
жіберді. Ол ол ма, демократиялық құқықтарды шектеуге қарсы бірде-бір сөз
айтылмауда. Антилаңкестік операция негізіндегі мемлекеттік әділ жаза
беру саясатының өзі жауыздық пен зұлымдылыққа айналып отыр. Бұл өркениетті
құқыққа сай келмейді.
Төртіншіден, АҚШ-тың дүние жүзіне үстемдік жолындағы қантөгіске
апаратын саясатына оған әріптес мемлекеттердің біразының саясаты біркелкі
емес, екіұшты. Американың қантөгіске апаратын саясатына қарсылық күшейтіп,
миллиондаған демонстранттар алпыстан астам мемлекеттерде өз наразылықтарын
білдіргеніне қарамастан, АҚШ – оларды көзге ілмегені белгілі. Мәселені
бейбіт жолмен шешу керек дейтін мемлекеттердің өзі АҚШ-тың ықпалынан шыға
алмай қалғаны да жасырын емес. Мысалы, Қазақстан Республикасының Сыртқы
Істер Министрі Тоқаевтің сөзіне сенсек, егер Иракта қырып жоятын қару
табылған жағдайда, бұл елге қарсы әскери акция жасау дұрыс болып шығады
екен. Оны өз сөзімен берсек: Если в Ираке будет обнаружена оружие
массового паражения, то военная акция против этом страны будет оправданна.
Бейбіт халық қырылатын болса, біздіңше, оған ешқандай ақтау болуы тиіс
емес. Тоқаевтың пікірімен салыстырғанда, басқа кейбір мемлекеттердің
тарапынан болған ұсыныстар, біздіңше, әлдеқайда әділеттірек.
Иракқа қарсы АҚШ-тың әскери соққы беруіне өзгеде, араб елдерінің
көзқарастары мынадай: біріншіден, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі қырып-жоятын
қару табылса, ресми түрде мәлімдеме жасайды және Ирак оны инспекторлардың
бақылауына өз еркімен береді. Онда әскери соққы берілмеуі тиіс.
Екіншіден, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі жаппай – қырып жоятын қару
өндірісіне бағытталған бақылауды инспекторлардың қалыпты жұмыс жағдайында
жалғастыруы туралы шешім қабылдайды. Сондай-ақ жаппай қырып жоятын құралдар
өндіріледі деген күдіктегі барлық объектілерді бақылауға алу жалғасады.
Мұндай жағдайда, әскери дау-жанжал тоқтатылуға тиісті. Осы пікірлерді
салыстырып қарайтын болсақ, лаңкестікке қарсы күрес саясатында біраз
айырмашылықтардың барын байқау қиын емес.
Үшіншіден, АҚШ саясатына лаңкестікке қарсы күрес желеуімен басқа
елдерді өз айтқанына көндіруге бағытталған. Олай болса, өзін сыйлайтын
әрбір егеменді мемлекет ондай үстем пікірден құтылудың ажалын қарастыруы
тиіс. Ол жол – мықты деген мемлекеттермен тең дәрежелі өмір сүруге қол
жеткізу. Мықты мемлекеттер айтты екен деп, оның айтқанын қайталай салмай,
теріс болса, теріс деп айта алу терезесі тең мемлекетке лайықты.
Қазақстанның көп векторлы саясатын осыған бағыттамай болмайды.
Буш әкімшілігі АҚШ – сенаты мен конгресінен Иракқа қарсы соғыс
операцияларын жүргізуге келісімін алған кезде, өз операцияларын БҰҰ –
Қауіпсіздік Кеңесінің қарары аясында жүргіземіз деп сендірді. Бірақ Иракқа
қарсы АҚШ - әкімшілігінің жүргізген операциялары аса қиынға түсті. Әлемге
әмірін жүргізгісі келетін АҚШ - әкімшілігінің халықаралық қауымдастықпен
арақатынасы алшақтай түсті.
Төртіншіден, антилаңкестік операция халықаралық қауіпсіздік
проблемаларын толық шешіп бермегенімен, АҚШ-тың Орталық Азияда, Таяу
Шығыста орнығуына мүмкіндік туғызды. Ал оның салдары, біздіңше, одан да
күшті. Е.Кариннің сөзімен айтсақ, бір жағында АҚШ-тың, екінші жағында Қытай
мен Ресейдің арасындағы байқала бастаған геосаяси тепе-теңдік бұзылып,
Вашингтон аймаққа егестің жаңа деңгейін ашып келуі мүмкін.
Бәрі де тыныш, бәрі де бейбіт сияқты. Бірақ Каспий аймағы Москва мен
Вашингтонның қатты бәсекелес арнасы болып тұр. Бұл екеуінің арасында
Грузиядағы лаңкестікке байланысты мәселе тұр. Грузия бір жағынан Каспий
аймағындағы мұнай-газ байлығының қақпасы болып табылады. Ал Ресей болса,
осы байлықтардың Грузия арқылы Батысқа қарай айдалуына қарсы. Оны Ресей
аумағы арқылы жібергісі келеді. Бұл үлкен бәсекелестік.
Москва мен Вашингтон арасындағы бәсекелестік Орталық Азиялық бес
мемлекетке байланысты. Себебі, бұл мемлекеттер өз аумағын ядролық қарусыз
өңір деп мәлімдегені белгілі. Ал бұл дегеніміз – Ресей мемлекетінің ядролық
қаруды одан әрі таратуға үлкен кедергі. Москва айқай-шусыз осы Орта Азия
мемлекеттері аймағында тактикалық ядролық қаруды орналастырып алғысы
келеді. Орыстар дейді, - Вашингтон пост (Waschington Post) газеті, -
жоғарыдағы аталған ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа наразы ,
өйткені ол Ресейдің еркін қимыл жасауына кедергі келтіреді.
Сонымен, лаңкестік қауіп-қатер де Азияның төрінен көрініс берді.
Үндістанның ядролық қаруға ие болуы елімізге қауіп төндіреді деген желеумен
Пәкстан ядролық қаруға ие болды. Орталық Азия аймағына таяу жатқан
Ауғанстантандағы жағдайдың ушығуы, Таяу Шығыс елдеріндегі түрлі қақтығыстар
Азияны оқ-дәрі қоймасына айналдырып, орта Азия республикаларына, оның
ішінде Қазақстанға да, қауіп төндіріп отыр. ТМД – кеңістігіндегі
мемлекеттер арасында да өзара шешілмеген мәселелер аз емес. Өзбекстан мен
Қырғызстанның, Өзбекстан мен Түркіменістанның, Өзбекстан мен Қазақстанның
арасындағы толып жатқан шешімін таппаған мәселелер бар. Ол мәселелер
ушыққан жағдайда, саяси күштердің арандатуымен эксиремистік топтардың
жандануы мүмкін.
130-дан астам этнос өкілдері тұратын Қазақстанда аталған салада біраз
жетістіктер болғанымен, әзірге тоқмейілсуге болмайтынын зерттеулер көрсетіп
отыр. Иракқа қарсы соғыстан кейін Ауғанстан мәселесі артта қалды. Бірақ
Ауғанстандағы жағдай осыдан кейін ауырмауы мүмкін. Орта Азия
республикаларына теріс ықпалы да болмай қоймайды. Иракқа қарсы соғыстың өзі
Орталық Азия аймағына қарай экстремистік топтар әрекетінің белсенділігін
арттырады.
Әлемдік қауымдастықтың көз алдында лаңкестік соғыстың стратегиясы мен
тактикасын жаңаша жолға қойған белгісіз бір ұйым жер жүзін дүрліктіріп
жіберді. Қазіргі лаңкестік соғыстың ерекшеліктері негізінен мынаған саяды:
ғаламдық дәрежедегі белсенділік; жергілікті экстрелистік топтардың ынтасын
қолдау мақсатында әртүрлі мемлекеттердегі дау – жанжалдарды кеңінен
пайдалану; үлкен қаржылық қорларының болуы; магиттерді (өз басын өлімге
тігушілерді) белсенді пайдалану; жоғары дәрежедегі құпиялық; жақсы барлау
және контразведка; жетілген RP – менеджмент. Осы айтылғандардың бәрі
лаңкестік соғыстың кең тарауына толық негіз бар деген сөз. Олай болса,
Қазақстан аумағындағы экстремистік ұйымдарды жақтаушылардың жандануы да
мүмкін. Оның үстіне, Каспий маңындағы жағдай да республика үшін қауіпті. Ол
аймақтағы кез-келген диверсиялық актінің айтарлықтай салдары болуы мүмкін.
Атап айтқанда: мемлекетаралық қақтығыстар: бюджеті мұнай экспортына
байланысты мемелекеттердің экономикалық қауіпсіздігіне соққы; инвестицияның
құлдырауы; лаңкестік жарылыстардың нәтижесінде экологиялық жағдайдың
нашарлауы және т.б. Мұндай фактілер халықаралық жағдайда талай рет
кездескені мәлім.
Діни экстремизм мен тұрақсыздықтың негізгі ошағы Орта Азияда Ауғанстан
мен Тәжікстан еді. Ол кейінгі кезде Өзбекстан мен Қырғызстанды да қамтып
отыр. Діннің радикалды тармақтарының билікке ұмтылмайтыны жасырын емес.
Ондайлар өз мақсатына жету үшін дінді әсірелейді, оған халықтың бәрін бас
июге көндіру арқылы қол жеткізгісі келеді. Шын мәнінде билік құруға тиісті
– дін дейтін ұран көтереді. Енді бұған қарама-қарсы жау көнгісі келмейді.
Өркениетті адами жолды ұстануға шақырады. Осыдан келіп бұл екеуінің
арасында текетірес басталады. Оның аяғы – лаңкестік. Ал оған қарсы соғыс
ешқандай ережеге сүйенбейді, гуманизм талаптарын мойындамайды. Көрші
мемлекетке ағылған босқындар арасында Өзбекстан Ислам қозғалысының, Әл-
Каеданың немесе басқа лаңкестік ұйым мүшелерінің жүрмегеніне ешкім кепілдік
бере алмайды. Босқындарға шекарасын ашқан мемлекеттердің ендігі күші бейбіт
халықты ислам жауынгерлерінен айырып ашуға жұмсалмақ. Жаңа діндарлардың
дені – шет ел идеологиясына уланып қалған жастар мен біздерге қарағанда
діндарлау көрінгісі келетін шет жер топырағын басып келетіндер жөнінде
Құдияр Біләл былай дейді: Бұларды аздау болған елемеуге де болар еді,
бірақ бұл топ жастарының сауатты екендігін, ал ересектерінің соңына
қарақұрымды ерте алатындай беделі бар екенін қатерден шығармау керек. Оның
үстіне, бұлар таза ваххабистік көзқарастағы адамдар. Құдияр Біләлдің бұл
пікірлерінің негізінде шындық жатыр. Әлі күнге дейін босқындар мәртебесіне
байланысты арнайы заңның жоқ екендігі Қазақстанды паналаған босқындармен
жұмыс істеуді қиындатады. Соңғы 3-4 жылда олардың саны ел ішінде күрт
өскені байқалады. 1997-жылы республика аумағында 4-мың босқын тіркелсе
(Қызыл Крест ұйымының мәліметі), 2000-жылдың соңында олардың саны 20,5-
мыңға жеткен (БҰҰ-босқындар мәселесі жөнінде басқармасының мәліметі).
Олардың тек 915-і ғана босқын мәртебесін алған. Осыған байланысты
ұсыныстарға келетін болсақ, оның біразы кеден ісіне, біразы ар-ождан
бостандығы туралы заңға байланысты. Мысалы, Қандай шығармаларды Қазақстан
Республикасына сырттан әкелуге және одан сыртқа шығаруға тыйым салынады?
деген сұраққа Қазақстан Республикасының кеден ісі: сұрақтар мен жауаптары
атты еңбекте мынадай жауап беріліпті: Республиканың аумақтық тұтастығын
бұзуға саяси тәуелсіздігіне, мемлекеттік егемендігіне қатер төндіруге
бағытталған, сондай-ақ соғысты, терроризмді, күш көрсетуді, нәсілшілдікті
(сионизм, антисемитизм, фашизм), ұлттық ерекше артықшылықты және діни
өшпенділікті насихаттайтын әдебиеттерді, порнографиялық және тұрпайы
эротикалық материалдарды Қазақстан Республикасына сырттан әкелуге тыйым
салынады.
Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы ҚР-ның заңында
радикалды күштердің дін атын жамылып, елге еніп, еркінсіп кетуіне жол
беретін орынсыз бағыттар бар. Оны, біздіңше, жөндеу қажет. Үзінді
келтірейік, 13-баптың діни әдебиет және діни мақсаттағы заттарға қатысты 2-
тармағында былай делінген: Діни бірлестіктердің діни мақсаттағы заттарды,
құдайға құлшылық ету әдебиеттерін және діни мазмұндағы өзге де ақпараттық
материалдарды басып шығаруға, шет елден әкелуге және таратуға құқығы бар.
Тағы бір көңіл аударуға тұрарлық мәселе, 13-баптың 3-тармағында
айтылғандай: Діни бірлестіктер құдайға құлшылық ету әдебиетін шығару және
діни мақсаттағы заттар өндіру жөніндегі кәсіпорындар құруда айрықша құқықты
пайдаланады делінген. Қазіргі әлемдік саяси ахуалдың шиеленісіп
кеткендігін ескерсек, оның үстіне, республикамыздың аумағына босқындардың
лап қою қаупі әлі тоқталмай тұрған кезде, діни экстремистік ұйымдардың бос
қарап жатпасы анық. Олардың өз уағыздарын кеңірек таратып қалуға бар
күштерін салып болатындары белгілі. Жалпы адамзаттың мәдени-рухани
игіліктерді бет перде етіп ұстаған радикалды пиғылдағы ағымдар еш нәрседен
тайынбайды. Сондықтан тыныштығымызды бұзып алмайық десек, жоғарыда
айтылғандай жат пиғылдағы діни әдебеттер мен уағыздардың еліміздің
шекарасынан бері өтіп кетпеуіне баса назар аударуымыз керек. Кеден
қызметкерлерінің кедендік іс-әрекеті барысындағы құқықтық, экономикалық
талаптарға сай қирағымызымен қоса, рухани жауапкершілігін арттыруға барынша
көңіл бөлінуі қажет. Дінтанушы деп саналатындардың да өзара жігін ажырата
білу керек. Әйтпесе, бүгінгі дінтанушының беймәлім бір сектаның сыйымен
соғушысы болып шыға келуі ғажап емес [5].
Әдетте экстремистік ұйымдар жайында сөз болғанда, олар орын алған
күштер арасалмағын ахуалды тұрақсыздандыру көздейтін арқылы іс-шаралар
арқылы өзгертуге мүдделі белгілі бір сыртқы және ішкі саяси күштердің
қолындағы құрал ретінде қаралады.
Өзбекстан ислам қозғалысының (ӨИҚ) саяси ұйытқысы Сауд Арабиясынан,
Ауғанстаннан және Пәкістаннан келген уәкілдер 1987-жылы Наманғандағы
Күмбез мешітінде құрған Исламды өркендету партиясы болғаны мәлім. Жалпы
аталған елдерді экстромистік ұйымдар және олардың таласында тұрған тұрған
күштер Өзбекстанда экстремистік – лаңкестік ұйымдар құру, оларға қолдау
жасау ісінде елеулі белсенділік көрсетті. Бұған дәлел ретінде мынадай
дәйектер бар.
Біріншіден, Ташкенттегі мағлұмат көздерінің пайымдауынша, Наманғани
мен Юлдаш топтарына белгілі халықаралық лаңкес Усама бен Ладен көмектесіп
отыр. Бұл хабарды ӨИҚ өкілі растайды. Оның айтуынша, Усама бен Ладен
ұрыскерлер жетекшілеріне Өзбекстан жерінде лаңкестік іс-шара жүргізуге
арнап бірнеше жүз мың доллар бөлген.
Екіншіден, Наманғали мен Юлдаш Талибан жерінде қуғындаудан бай
тасалап қана қоймай, солардың арада жүруімен насихаттау және пәрменді алға
жылжу мүмкіндігіне ие болған.
Ресми Ташкенттің пікірінше, Өзбекстанды әлсірету және елдегі жағдайды
тұрақсыздандыра түсуге ынталы тағы бір күштер болып отыр. Мұның дәлелі
ретінде мынадай дәйектерге жүгінуге болады.
Біріншіден, Өзбекстан Сыртқы Істер Министрі Абдуләзиз Камилов ресми
ұстанымды жария ете келіп, Тәжікстан ұрыскерлерімен сыбайлас деген кінә
тақты – Тәжікстанның билік құрылымдарына енген бұрынғы біріккен тәжік
наразы топтарының бірқатар қайраткерлері Ауғанстандағы экстремистік
топтармен тұрақты түрде байланыс жасап отыр деуге толық негіз бар.
Екіншіден, Наманғани жасақтары белгілі бір уақыт бойында көптеген
мүшені қазіргі Тәжікстан басшылығы қатарына енген тәжік наразы топтары
жағында әскери қимылдарға қатысқан кезінде олардың ұрыскер топтарының арғы
бетке өтуіне көмек көрсеткен олар енді келіп қарымта көмек алса несі бар.
Үшіншіден, бұған дейін айтып өткеніміздей, Өзбекстан мен Тәжікстан
арасында көптен бері белгілі бір қырғи қабақтық, принципті мәселелер
бойынша келіспеушілік орын алып келеді. Бұл жағынан келгенде, ресми Душанбе
Өзбекстанды әлсіретудің реті келіп қалған мүмкіндігін пайдаланатынын жоққа
шығаруға болмас.
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, күштердің екінші тобы исламшылардың
Өзбекстанға басып кіруін ынталандыру және көмек беру қимылдары арқылы
мынадай мақсат көздеп отыр деп тұжырымдауға болады:
1) Орталық Азия аймағында орын алған геостратегиялық күштер ара-
салмағы өзгерту;
2) Аймақтық стратегиялық ресурстарына көруді көздеп, Орталық Азия
Республикаларына өз билігін орнату, басқа ірі бәсекелестерін
(мысалы Ресейді) ығыстырып шығару;
3) Орталық Азия Республикаларын және соның ішінде Өзбекстанды
әлсірету.
Өзбекстанды тиетін салдар: сірә, өзбек биік орындары қалай болғанда да
ұрыскерлердің жалпы кесуге қол жеткізе алар. Бірақ өткен оқиғалардың ел
үшін ықтимал салдары сан алуан болуы мүмкін.
1. Мемлекеттің барлық қоғамдық өмір саясатына бақылау
жасауы күшейе түсетін болады.
2. Ресми пікірге және билік орындарының ресми ұстанымына
келіспеушіліктің қандай да бір бой көрсетуі жаңа күшпен
және қатал басып тасталып отырады.
3. Ислам ұрыскер топтары билік орындары жүргізіп отырған
саясатқа жаппай көңіл толмаушылық тудыру арқылы елдегі
онсыз да шатқаяқтап тұрған жағдайды асқындырып жіберуі
де мүмкін. Экстремистердің дәл соңғы кезде күнелтістің
қиындығынан, жаппай жұмыссыздықтан және т.б. қиын
жағдайларға байланысты әлеуметтік беймазалық күшейіп
отырған Өзбекстанның экономикалық жағынан артта қалған,
дағдарысқа толы облыстарында ерекше жандануы тегін емес.
Бұлай болса, оқиға салдарлары қазіргі билік тұтқасында
отырғандарға аса ауыр тиеді, себебі ұрыскер топтардың
қимылын жаппай наразылықты өршітіп жіберуі мүмкін.
4. Сыртқы экономикалық аяда айтылмыш оқиғалар Өзбекстанды
ТМД-ның өзге елдерімен жақындасу саясатына қайта
оралуына, соның ішінде Ұжымдық қауіпсіздік туралы
келісім – шартқа қайыра кіруіне итермелеуі ықтимал.
Бұдан бұрын өзінің толық тәуелсіздік саясатын басшылыққа
алған Өзбекстан билік орындары өз көршілерімен әскери
салада тығыз ынтымақтастық жасау ісінен бірқанша
аулақтай бастаған еді. Алайда соңғы кезде жағдай
керісінше өріс алған сияқты. Бұл арайда И. Каримовтың
Шанхай бестігінің соңғы самитінде байқаушы ретінде
қатысуы, ТМД - лаңкестікке қарсы орталығын құру ісіне
өзбек жағының белсене қатысуы. Достастықтың Оңтүстік
қалқаны жаттығуларына қатысуы және т.б. ой саларлық.
Мұның баршасы да Өзбекстан ланкестік тәрізді қауіпті
құбылысқа қарсы жеке дара күресу қазіргі таңда мүмкін
емес екендігін түсінгендігі дәлел.
Ресейге тиетін салдар: Ислам экстремистерінің Өзбекстанға басып
кіруімен бір шамада Мәскеуде лаңкестік акті жасалады. Сырт қарағанда бір-
біріне мүлде кереғар көрінетін бұл екі оқиғаның арасында белгілі бір
байланыс бардай көрінеді.
Біріншіден. Әлбетте, бұл екі оқиға ортақ сипатқа ие. Себебі, осыдан
бірақ уақыт бұрын Ауғанстандағы Талибан қозғалысының қызметі едәуір
жанданғаны байқалады. Мұндай жағымсыз құбылыстар бір ғана ұранмен – чешен
жікшілдерінің орталық Азиядағы үмбестерін кәпірлерге қарсы ғаззау атқа
шақырумен өтетіндігі мәлім. Осы жағдайда Өзбекстанның Ислам қозғалысын
пайдаланып қалғаны сөзсіз.
Екіншіден, тәліп қарулы жасақтарының соңғы уақыттағы сәтті іс-
қимылдарына орай ТМД-ның бір шет аймағында қарулы бас көтеру
экстремистердің қапайына жағатын еді. Орталық Азиядағы жорық бастай отырып,
исламшылар ислам салафииаттары мен экстремистерінің жетекшісі және идеялық
дем берушісі Усама бен Ладеннің тапсырмаларын орындаумен бірге, өздерінің
ланкестік қызмет аясын кеңейтеді. Чешендердің әскери іс-қимылын Усама бен
Ладен белгілі бір дәрежеде қаржыландырып көмек көрсетіп отырғаны да
осындайда ойға оралады.
Үшіншіден, Ресейдің Ауғанстан тәліптеріне алдын-ала соққы беру
жөніндегі қоқан-лоққысы жікшілдерді Ресей жерінде де, Өзбекстан аумағында
да неғұрлым белсенді қимылдауға мәжбүр етті дейтін болжамның да жаны бар.
Әрине, ұрыскер топтардың бұрын байқалмаған ашу –ызалы мұндай
белсенділігі Ресей үшін жақсы емес. Чемен жікшілдері мен Ауғанстан
тәліптері арасындағы тығыз байланыс барын ескергенде, Ресей Федерациясы
өзіне ойламаған жерден проблема тауып алуы мүмкін. Сонымен бұл оқиғалар
Мәскеуге несімен қауіпті?
1. Ресей үшін бүкіл Орталық Азия аймағы Ресей Федерациясының оңтүстік
шекарасын қорғап тұрған өзіндік бір буфер түрінде қаралатындықтан,
бұл учаскенің әлсіреуі ең алдымен Ресейдің оңтүстігіндегі жағдайдың
тұрақсыздануына қатер болып төнуі мүмкін.
2. Ланкестік толқыны айтылған учаскелер бойымен одан әрі тараған
жағдайда. Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы шекара бойында
жайғасқан Ресей әскерлері контингентінің жойылу қаупі туады. Мұның
өзі Ресейде соңғы уақытта орын алып отырған оқиғалар тұрғысынан
келгенде (атап айтқанда чешен жерінде өз жауынгерлерінің көптеп өлуі
және ланкестік актілер салдарынан туатын жайсыздық), аймақтағы
орнықтылықты қалай болғанда да ілгері апармайды.
3. Ресей Өзбекстанға оның Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім шарттан
шығуы ол үшін жағымсыз жәйттерге ұрындыратынын аңғарту мүмкіндігіне
ие болды.
Сөз болып отырған өткір мәселені шешудің ықтимал жолдарын қарастыра
келіп, былай деп тұжырымдауға болады:
Біріншіден, Ресей Үкіметі Өзбекстанға дереу кешенді көмек көрсету
бойынша белгілі бір іс-шараларды қолға алуы керек. Соның ішінде шекарада
тұрақтылықта одан әрі сақтап қалу мақсатында қару-жарақпен де, Ресей
әскерлері контингентімен де қолғабыс беру.
Екіншіден, Өзбекстанның Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім-шартқа
қайтып оралуының ықтималдығына назар аударған жөн. Ташкент соңғы кезде
Ресей мен және ТМД-ның басқада елдерімен әскери-саяси салада ынтымақтасуға
құлықты екендігін ескерудің реті келді.
Әрине, Орталық Азия аймағындағы Ресейдің қалпына келіп, үдемелі
күшейіп келе жатқан ықпалы Өзбекстанның сыртқы саясатта ұстаған бағдарына
белгілі бір таңбасын салмай тура алмайды. Бұған Ташкенттің жақында өткен
кезекті Шанхай бестігі саммитіне қатысуы куә (әрине, әзірге байқалу
ретінде). Кездесуде Өзбекстан өзге де қатысушы елдер сияқты дамудың
америкалық тармағының жоқтаушысы бола отырып, НАТО –дан көмек бар
екендігін, бірақ ол көбінесе сөз жүзінде қашатынын білдірді. Өз кезегінде
Өзбектер үшін Ресей анағұрлым жақын және одан келер көмек те нақтырақ.
Мынадай бір болжамның да негізі жоқ емес. Алда Ресей мен Өзбекстан
әскери –саяси салада одан әрі өрістейтін ынтымақтастықтарын бірлесе отырып
жүргізетін болады. Яғни, бұл жерде Ресейдің Өзбекстанға сөз болып отырған
қақтығысты шешуде ғана емес, сонымен бірге қайталап соғатын жағымсыз іс-
қимылдардың алдын-алу жөніндегі әрекетті үйлестіріп отыру бойынша көмек
беруі жөнінде айтуға болады.
Орталық Азия елдеріне тиетін салдар. Өзбекстан күнгейіндегі оқиғалар
осы елдің ғана емес, бүкіл орталық Азия аймағының тұрақсыздығына қауіп
төндіріп отыр. Соның ішінде бұл оқиғалар көрші Қырғыстан, Тәжікстан,
Қазақстанға түбегейлі түрде әсер етпек.
Қырғызстан оқиғалар қатарында ұрыскер топтар проблемасымен әбден бетпе-
бет келді. Ол кезде де Баткенде қазіргі ланкестер тобы әрекет етсе керек.
Орталық азия аймағында саяси егес өршіген сайын, Қырғыстанда бұл
қақтығыстың Өзбекстанға және оның аумағына таралу мүмкіндігі жөнінде
писсимистік көңіл-күй күшейе түсіп отыр. Оның үстіне, бұл тақырып болмай
қоймайтын нәрседей үлкен сеніммен әңгімеленеді. Осы тұрғыдан келгенде,
қырғыз басшылығының Ресей Федерациясымен арада неғұрлым тығыз байланыс
орнату жөнінде жасаған соңғы қадамдары әбден түсінікті. Қырғыстан Ресейдің
қарулы көмегіне арқа сүйеу арқылы өзінің экстремистерден қорғауға ұмтылады.
Өзбектсандағы оқиғалар өрісі Бішкек пен Мәскеуді тіптен жақындастырып
жіберу де мүмкін тегінде, қырғыз басшылығы экстремистердің белсенді
қимылдармен істес болғаннан Ресей балқылдарымен істес болғаннан Ресей
бақылауына түскенді неғұрлым дұрыс көретін сияқты.
Қырғыстан үшін тағы бір ықтимал салдар қолында күші бар құрылымдардың
елдегі ішкі саяси өмірге ықпалының күшеюі бола алады. Басқаша айтқанда
елдің ұлттық қауіпсіздігін қорғау деген желеумен билік орындары қандай да
бір наразылық түрлерін басып тастап, сол арқылы жеке өздеріне қатысты
міндеттерді шешіп отырады. Бұл жағдайда қырғыз билік орындары елде төтенше
жағдай енгізіп жіберіп осының желеуімен алдағы президент сайлауын шегеруі
немесе оны белгілі бір мерзімге дейін өткізбеуге мараторий жариялауы да
ғажап емес.
Қарастырылып отырған оқиғалар Өзбестан мен Тәжікстан арасындағы онсыз
да шиелінісіп тұрған қарым-қатынасты одан әрі ушықтырып жіберді. Ташкент
жағдайда пайдаланып Тәжік билік орындарына елдегі ахуалды бақылауда ұстауға
қабілетіміз деген кінә тақты. Ұрыскер топтардың Тәжікстандағы әлдебір
наразы күштермен байланысы бары қадап айтылды. Сондай-ақ тәжік
шекараларының ашық-шашық жатқандағы, жеткілікті қорғалмайтындығы да тілге
тиек болады. Себебі Өзбекстан іс-жүзінде көрші мемлекеттің ішкі істеріне
өзінің ықтимал араласуына ақтау іздегіндей қалып танытты. Осы арада
Ташкенттің Душанбеге қысым көрсетуі үдей түсуі де мүмкін.
Сонымен қоса-қабат, Орталық Азия елдерінің өзара кереғар
көзқарастарына қарамастан, олардың барлығына бірдей төніп келе жатқан
қауіпті ойлап, өзара және Ресеймен жақындасуы ортақ үрдіс ретінде қарала
алады. Оқиғаның бұлайша өзгеруі неғұрлым қисынды және оңтайлы болар еді.
Оның үстіне, қай жақ болсын бұған тым мүдделі.
Қазақстанға тиетін салдар: Қазақстан мен Өзбекстан шекарасы бір-біріне
тақау өтіп жатқандықтан ислам ұрыскер топтарының Өзбекстан аумағына басып
кіруі. Өзінен өзі біздің мемлекетімізге де тікелей төнген қауіп болып
саналмады. Бұл пікір бірнеше негізге табан тірейді.
Қазақстанның оңтүстігінде қилы экстремистік көңіл күйдегі ағымдардың,
мысалы, уахабшылардың жандануы және олар тарапынан қандай да бір тіміскі
акциялар жасалу ықтималдығы орын алып отыр.
Қазақстанда уахабшылық тұрақты түрде және орнықты өсіп келе жатқаны
байқалады, мұның өзі республикадағы ішкі саяси тұрақтылық ісіне теріс әсер
етуі мүмкін. Сөз болып отырған діни ағым таза ислам дегенді ұстанады және
өзінің басқа дін түрлеріне мүлдем ымырасыздығымен және тозбайтындығымен
белгілі. Осы тұрғыдан келгенде, олардың өздерінің идеялық үмбеттестерінің
әлемде исламнның салтанат құруына бағытталған іс-әрекетіне кезі келгенде
қолдау жасамайтындығына ешқандай кепілдік жоқ. Оқиға бұлай өрістеген
жағдайда, Қазақстан бүкіл Орталық Азия аймағына экстремизм мен ланкестік
жайылатын бір ошаққа айналуы мүмкін [6].
Өзімізге белгілі, бұрынғы КСРО-ның ыдырауымен әлемдік қауіпсіздік
қатері түпкілікті өзгеріске ұшырады. Осының нәтижесінде, осыған дейінгі
ауқымды идеологиялық қарама-қарсы тұруға бағындырылып келген ескі
қатерлердің орнына адамзат кездейсоқ, яғни оның қауіпсіздік дәстүріне жат
жаңа үндеулермен ұшырасты.
Бүгінгі күнде оның көрініп отырғандай, халықтарының терроризм өз
тарихының мүлдем жаңа кезеңіне аяқ бсты. Қалыптасып отырған жағдайды
таңдау, соған дейінгі және жаңадан пайда болған саяси, әлеуметтік,
территориялық, тарихи, ұлттың, діни нәсілдік және басқа да сипаттағы
бірқатар мемлекетаралық және ішкі қақтығыстың теке-тірестік факторлардың
себебімен саяси, діни бағытқа ие болуда. Осы орайда, ең басты қауіпті өз
мақсаттарына қол жеткізуде террорды тәсіл ретінде пайдаланатын діни
фундаменталистердің экстремистік акциялары мен ұмтылыстар туғызады.
Экстремистік және террористік ұйымдардың өз қызметтерін Орталық Азия
елдерінде кең ауқымда өрістету мүмкіндігі, ең біріншіден олардың таралу
географиясы күшейе түсу үрдісінен туындап отыр. Бүгінгі күнде халықаралық
терроризмнің белсенділік зонасын Солтүстік Африкадан Таяу және Орта Шығыс
арқылы Оңтүстік – Шығыс Азияға дейінгі аралықта созылып жатқан тұрақсыздық
мүйісінде терең орын теуіп отыр және аталмыш зонаға біздің аймақтың бірнеше
елдері кіріп те отыр.
2001 – жылғы, 11-қыркүйек оқиғасынан кейінгі террористік топтардың
жалпы жаһандық белсенділігі негізінде соңғы жылдары әртүрлі экстремистік
ұйымдардың Орталық Азия аймағындағы белсенділіктері артып отыр. Осы орайда,
аймақтағы барлық елдер өздерінің бюджеттік шығындарын өсіруге мәжбүр болып
отыр, ал бұл, өз кезегінде сол елдердің экономикасына ауыр салмақ салуда.
Және, осы жағдайда антитеррористік елдер коалициясының қаржылық көмегіне
барлық кезде сүйену мүмкін емес.
Орталық Азия елдеріндегі аймақтық қауіпсіздік қатерінің туындауының
сыртқы жағдайы қазіргі күндегі бар және мүмкін болатын қақтығыс нүктелеріне
көрші орналасқанымен тығыз байланысты, ал бұлар өз кезегінде Кавказ,
Синьцзян, Кашмир және Ауғанстанды біріктіретін ауқымды тұрақсыздықтың
Евразиялық аралын құрайды. Осы орайда, аймақтық қауіпсіздік тұрғысынан
негізгі, көзге анық көрінбей әрекет етіп отырған және ең қауіпті аймақтық
қақтығыс Ауғанстандағы әскери-саяси қақтығыс болып табылады.
Өкінішке орай, контртеррористік операцияның жүргізілгендігіне және
талибтердің талқандалғанына қарамастан Ауғанстандағы жағдайды әлі де өте
күрделі күйде қалып отыр деп сипаттауға болады. Ал, Орталық Азия елдері
үшін Ауғанстандағы әскери-саяси тұрақсыздықтың сақталып отыруы радикалды
және экстремистік идеяларды экспорттау, босқындар мен заңсыз миграция,
этносаралық және мемлекетаралық шиеленістің өсуі, есірткі мен қару-жарақты
транспорттаумен байланысты қауіп-қатерді күшейте түсіреді.
Осылай, менің пікірімше, бүгінгі күнде аймақта екі деңгейден тұратын
қауіпсіздік жүйесі қалыптасып отыр. Бірінші деңгейі – ұжымдық қауіпсіздік
келісім ұйымы, екінші – Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы. Және, осы деңгейлер өте
орнықты, өйткені бірінші ұйымға мүше Орталық Азия елдері, сонымен бір
мезгілде екінші ұйымға да енеді. Осы жағдайда аталмыш деңгейлер бірін-бірі
өзара толықтырулары үшін оларды үйлесімдендіру тетіктерін жасақтау
қажеттігі туындайды. Осы орайда, әр деңгейдегі шешілетін міндеттерді нақты
әрі анық шектеу аса маңызды.
Яғни, бірінші деңгейде негізгі назарда әскери-техникалық
ынтымақтастық, шекараларды күзету, әуе қорғанысы және т.б. болуы тиіс.
Ал екінші деңгейде назар терроризммен, экстремизммен, есірткі
саудасымен, қару-жарақ тасымалдаумен күрес және шекаралық аудандардағы
сенім шараларын жолға қоюға бағытталуы тиіс.
Болашақта, егер Азиядағы сенім шаралары мен өзара әрекеттесу жөніндегі
кеңес идеясын толығынан жүзеге асырар болсақ, ол аталмыш құрылымға сәтті
интеграцияланған болар еді.
Тұтастай алғанда, аймақтағы қалыптасып отырған жағдайды ескере отыра,
аймақтық қауіпсіздіктің эффективті және сенімді жүйесін одан ары
қалыптастыру мен орнықтыру біздің еліміз үшін өзекті міндеттердің біріне
айналуда. Қорытып айтар болсақ, біздің қаншалықты өмір сүріп отырған жүйені
жетілдіре алатындығымыздан жаңа ғасырдағы Орталық Азияның қауіпсіздігі
соншалықты тәуелді деп ой түйіндеуімізге болады [7].
Өзінің шегіне жете көрініс табатын террор, сепаратизм немесе
экстремизм дегеніміз саяси, әлеуметтік және экономикалық теңсіздікпен
уланған әлемдік қауымдастықтың тәнін меңдеген дерт болып отыр. Мұндай
дерттің қайнар көзі әлеуметтік ахуалдан гөрі геосаяси құйтырқылықта жатыр
деуге болмас. Сондай-ақ азаматтық жүгенсіздіктен немесе саяси қарсылықтан
гөрі экономикалық ахуалға көбірек байланысты деуге де болмайды. Басқа да
қисындардың көлденең тартылуы мүмкін. Бұл орайда, әр тарапты себептердің
болуы заңды.
Терроризм, сепаратизм, экстремизм дегеніміз соғыс. Демек кез-келген
соғыстағы сияқты, біз, антитеррорлық коалиция мен ерікті елдер
ынтымақтастығының мүшесі ретінде қару қолданбай отыра алмаймыз. Алайда
халықтар мен мемлекеттердің мүддесіне қайшы келетін байлар мен кедейлер
әлемінің арасындағы түпсіз шыңырауды, бейбітшілік декларациясына қатыса
отырып, қару-жарақ сатушылықты, геосаяси өркөкіректік пен өзімшіл
өлермендікті жоймай тұрып, терроризмді де жою мүмкін емес.
Халықаралық терроризм дегеніміз дербес құбылыс емес, айсбергтің
көзге көрінетін су бетіндегі бөлігі екенін түсінгенде ғана, біз әлеуметтік
және экономикалық зардаптың құнарлы топырағынан өнген терроризмнің өскенін
атап қана қоймаймыз, сонымен бірге оның пайда болуы мен өсіп-өну
мүмкіндігін де тоқтатамыз.
Қисынды ашу-ызаға бой алдыру барысында, халықаралық және аймақтық
терроризммен бітіспек соғыс салуға ант беру үшін, біз қалай дегенмен де
нақты қойылған сұраққа айқын да ашық жауап беруге тиіспіз: Біз ақиқатында
кіммен, тіпті, немен күресуге тиіспіз және осынау ғаламдық сұмдықты түп
тамырымен құрту үшін қандай әрекетке көшуіміз керек?.
Біз бұл сұраққа тек обьективті де дұрыс жауап бергенде ғана
терроризм, экстремизм, сепаратизм, деген үрейлі сөздерді ұмыта аламыз.
Қазірдің өзінде қауіп-қатерді сезініп – түйсінген адамзат байлық пен
кедейліктің арасындағы бейбітсүйгіш байлар мен агрессияшыл кедейлердің
арасындағы алшақтыққа қарай нықта нақты қадам жасай алады. Мұндай қадам
өлім мен бүліншілкке тап болған елдердің бәріне бірдей қатысты.
Осындай еріксіз сұрақ туындайды – терроризмге, экстремизмге және
сепартимизимге байланысты туындап отырған бүкіл дүние жүзіндегі шиеленісті
бәсеңдету жолындағы алғашқы қадамның құны қанша? Сол үшін адам қолынан
келмес ширыққан күш пен шамадан тыс күрес керек пе? [8].
Қ.Р. Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Сындарлы он жыл атты кітабының
кіріспесінде экстремизм мен терроризмнің қауіп қатерлігі жайында айта
келіп терроризм жайлы әңгімесін былай жалғастырады:
Дүние дидарының өзгеруіне қатысты, бір есептен Ауғанстандағы
Талибан режимінің ауысуының және дүние жүзі елдерінің бірінде
антитеррористік әрекеттің күшейе түскенін айтуға болар еді. Алайда
терроризм әсте Талибан таусылмайды ғой.
Демек адамзат тарихындағы бұл сияқты ауқымды оқиғалардың күн сайын
болып жататынын байқау қиын емес. Мұнан кейін, біздің бүгінгі
пайымдауымызбен шендестіргенде, дүниенің дидарындағы жаһандық өзгеріс
дегенді ешкім де мойындай алмайды.
Ол ол ма ...
Планетадағы кедейшілік пен қайыршылық азайды ма. Жоқ!
Дүние жүзінде психотропты заттарды өндіру мен оларды тұтынудың деңгейі
азайды ма? Жоқ!
Жетекші конфессиялар арасындағы діни агрессия мен төзімдік кеміді ме?
Жоқ!
Осылай жалғаса береді – жоқ, жоқ. Тағы да жоқ! Ал, Балидегі қанды
теракты мен мәскеудегі кепілге алынғандар шы?
Ол, ол ма...
Жетекші Әл-Кайда террористік ұйымы әлі де өмір сүруде. №1
халықаралық террорист Усама бен Ладен тірі ме әлде өлі ме, біз анық
білмейміз, алайда өткен жылдың 11-қыркүйегіне дейінгі кездегідей оның өзге
көрінбес сұлбасы жанымызда жүргендей дейді, және әрі қарай былай деп
сабақтайды.
1945 жылы, Ялта біразға дейін геосаяси тепе-теңдікті орнықтырып келіп
еді, бұл тепе-теңдік тұғыры 1991 жылы шайқалды...
2001 – жыл. Дүниені қайдағы бір асиметриялық соғыс дүр сілкіндірді.
Тұрақты әскері жоқ эксаумақтық ұйымдар мен мемлекеттік айғақтары сайма-сай
әлемдік деңгейдегі державалар арасындағы соғыс. Әл-Кайданың Америка Құрама
Штаттарымен соғысы. Жаңа геосаяси күш өзін жан түршіктірер тасжүректік
тұрғысында танытты. Оның аты – Халықаралық терроризс еді. Тұңғыш рет
ғаламдық ауқымда планета адамдары өлім әкелетін және күйрететін дұшпанының
қасынан табылатын, оның зұлымдық істерінде шек болмайтынын сезінді: ол
халықаралық құқықты мойындамайды, мемлекеттік шекаралар оны тоқтата алмайды
немесе одан сақтана алмайды, бейбітшілік кепілі қаншалықты қуатты болса
да одан айылын жимайды. Терроризмнің айдаһары қашан да болған және өз
қарсыластарына ұдайы арамзалықпен соққы беріп отырған. Алайда дәл
қазіргідей ашық та ауқымды болып көрген емес. АҚШ – Иракпен соғыстың
өзінде, жеткілікті деңгейде жоғары әскери қарымы мен соқадай сай армиясы
бола тұрса да, шөлдегі дауыл көзіндегі адам шығыны Әл-Кайда эксаумақтық
ұйымының (мейлі ол халықаралық ауқымда бола берсін) кейбір соғыстарымен
салыстырғанда анағұрлым аз.
Халықаралық терроризм осы уақытқа дейін болған және қазірігі бар
ғаламдық өңірлік қауіпсіздіктің бәрін толық торпедалап бітті. Бірінші
соққыдан әлі де есін жия қоймаған дүние, осы уақытқа дейін жаңадан болатын
қатерге қарымта боларлық қауіпсіздік жүйесі мен дүние реттілігінің жаңа
үлгісін ұсына алмай отыр.
Қалай болғанда да, қауіпсіздік, ғаламдық та, аймақтық та тұрғыда
азайып не көбеймей тұр. Тап бір, бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін
қауіпсіздіктің көбеймегені сияқты. Немесе екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін қауіп – қатердің азаймағаны сияқты. Сондай-ақ екі жүйенің қырғи
қабақ теке тіресінен кейін де қауіпсіздіктің көбеймегені сияқты. Тіптен
2001 – жылдың 11-қыркүйегіндегі асиметриялық соғыстан кейін қауіп-қатердің
азаймағаны сияқты.
Егер дүние реттілігінің жүйесіндегі өзгерістер туралы айту керек
болса, онда ғаламдық, өңірлік және ұлттық қауіпсіздікке төнген қауіп-қатер
азаюдың орнына, жаңа сапа мен өзгеше ауқымға ұласып барады. Тұрақтылық пен
тұрақсыздықтың арасындағы, ұйымдар мен хаостың арасындағы геосаяси теке
тірестің сұрқы мүлдем өзгеше болып, жаңа сапаға көшкен.
Дегенмен біз халықаралық терроризм және сепартизм дегеніміз бар
болғаны адамзаттың жасырын дертінің сыртқы көрінісі ғана екенін барынша
айқын сезінуге тиіспіз. Сондай-ақ бұл дерт жеке-жеке емдеуге көнбейді, ол
барша елдер мен қауымдасықтардың ұжымдық консилиумын қажет етеді. Ол аз
болса, бұл дерт біреулердің белгілі дәрежеде құрбандықты, келесілерден
ерікті ынтымақтастық пен татуластықты талар етеді. Тек байлар мен
кедейлер әлемінің арасында екі жақты мәмілеге қол жеткенде ғана, тек
шектен тыс өндіріс бәріне де зардабын тигізіп отырған бүлікші табиғатының
тілін тапқанда ғана, тек агресия мен қарулы шиелістің түпкі себебін ұжымдық
күшпен аластағанада ғана, біз жағымды жаһадану мен терроризмнің түп-
тамырын жою туралы сөз қозғай алмаймыз.
Бүгінгі таңда екінші Балқан сияқты, Каспий аймағы мен Орталық Азия
туралы сөз қозғау әуезе болып алды. Тіптен дәл сондай гәп басталып кеткен
сияқты өзеурейтіндер бар. Алайда менің пайымдауымда, осы ахуалды алаулатып
– жалаулатудың да, арзан сенсациясының соңынан арсалаңдаудың да қажеті жоқ.
Қазақстан – ТМД және орта Азия аймағындағы азаматтық соғыспен
әлеуметтік бейберекеттің хаосын бастан кешпеген сонаулы елдердің бірі.
Бізді террордың, экстремизмнің және сепартизмнің стихиясы шарқыраған жоқ.
Алмағайып өтпелі кезең болжаған ауырлық – тауқыметтер де бізге тимей,
соқтықпастан айналып өтті.
Өзімізге қарапайым ғана сұрақ қойып көрейік – күнделікті өмірде
терроризм қаншалықты қарымда және айқындықта көрініс табады? Азаматтардың
көпшілігі мұндай сұраққа: Ешқандай да деуге болады. - деп жауап берер
еді. Адамдардың басым көпшілігі террористік актіге қарағанда
автоаппараттан, көшедегі қақтығыстан, аура – сырқаудан немесе табиғи
өлімнен тыс болудың мүмкіндігіне көбірек мән береді.
Адамдардың көпшілігі террор туралы бұқаралық ақпарат құралдарынан ғана
естіп – білгенімен, террористерге қатысты сөз болғанда неге соншалықты
үрейленеді? Ал автомобильді күнде көріп жүрсе де, автожолдардағы адам
шығынының қайғылы статистикасын естігенде болар-болмас сақтық сезіммен ғана
шектелетіні қалай? Шынында, неге бұлай?
Мұның құйтыртқы ештеңесі де жоқ. Жауабы қарапайым да қарабайыр ғана.
Түсініп танымайтын түнектің баланы үрейлендіретіні сияқты, бізді де
болжаусыз және күтпеген қауіп-қатерлер айрықша үрейлендіреді. Оны біз
террористік акті деп атаймыз.
Терроризм өзінің болжаусыздығымен және тосындығымен нақтылы үрей
сезімін ұялатып, жұртшылықтың бәрін дерлік шарасыз да жазмыштық қауіп-
қатермен шырмап тастайды. Оның тарапынан келетін соққының бағыт -бағдары
мен уақыты болжаусыз, сондықтан да айрықша алаңдатады.
Сонымен, терроризм дегеніміз өзі не? Терроризмнің иесі кім? Террордың
мақсаты қандай?
Бүгінгі таңда терроризмнің керемет көп анықтамасы бар. Біреулер
терроризмді әлеуметтік құбылыс санала, келесі біреулер оған мүлде қарама
-қарсы пікірлерін салмақтайды. Қалай болғанда да, осынау құбылысты сипаттап-
сарамай тұрып терроризм туралы белгілі бір түйінді пікір айтуға болмайды.
Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш
көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм көзқарастар мен идеялардың
емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара басының қамын күттемейді. Ол
өзінен-өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды, алайда қызмет көрсетудің бір
түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен сұранысқа ие.
Мұның өзі, қаншалықты идея мен идеология не жетілген немесе шикі
болса, терроризм соншалықты идеологияның шашбауын көтереді. Бұл екі
жағдайда жүзеге асуы мүмкін: бірінші – идеологиялық негізінде бағдарламалық
нұсқау ретінде күш көрсетіп жатқан кезде, екіншісі идея мен идеология
соншалықты жетілмегендіктен, оның мақсатын жүзеге асырудың жолы тек қана
күш көрсету болған кезде.
Терроризмнің тарауына дүмпу қарымы сақталып отырған нәсілшілдік пен
ұлтшылдық идеясы нәр беруде. Ұлтшылдықтың кез-келген түрі терроризмнің
тарауына қолайлы негіз болатынына ешқандай күмән жоқ. Бір ұлтқа екінші бір
ұлттың үстемдігін орнату үшін ұлтшылдар терроризмді қолжаулық ету әбден
мүмкін.
Әдетте ұлтшылдық сепаратистік пиғылдың күшеюіне себепші болады.
Мұндайда қанат жаятын ұлтшылдықтың субьектісі дербестік көксеген этникалық
топтың да немесе оған кедергі жасаушының да болуы мүмкін.
Бүгінгі өмірде терроризмнің тарауынан себепшісі ретінде діни
фундаментализм жиі-жиі ауызға алынады. Фундаментализм өзінің нақты мәнінде
белгілі бір ілімнің түпкі принципін сақтауға ұмтыла отырып, даму
барысындағы ауытқушылықтарды жеңуді білдіреді.
Қазіргі кезде Ислам экстрелизмі мен терроризмі деген ұғымдардың
кеңінен тарап отырғанын атамай өтуге болмайды. Дей тұрғанмен, Исламның өз
болмысында ешқандай да агрессившылдық жоқ. Бұл туралы кейінірек сөз
етерміз.
Әрине терроризмнің көрініс табуына тағы бір себеп саяси радикализм
болуы да мүмкін.
Қоғамдық көңіл-күйдің радикалдануының кез-келген түрі белгілі бір
топтардың мақсатын жүзеге асырудағы әдістері мен тәсілдерінің
радикалдануына әсер етеді.
Бұл ретте терроризм туралы оң және сол радикализмнің көрініс
табуының салдары ретінде сөз қозғауға болады. Терроризм дегеніміз –
деструктивтік әрекет пен саяси радикализмнің ширыққан шындығы болатын
болса, оның салдары белгілі бір партиялық топтардың қандай саяси реңтегі
шептен табылуымен шендесіп жатпақ. Әрі-беріден соң, саяси радикализм
сынаса, терроризм өлтіреді деп айтуға да болады.
Жеке террористер немесе террористік топтар түрінде көрініс табатын
терроризмнің гео-саяси себебінің бастау бұлағы қандай болса да,
терроризмнің әлемдік және аймақтық державалардың бақылауынан біржола шығып
кеткені айдан анық.
Былайша айтқанда, мемлекеттер мен мемлекет топтарының арасындағы
қайшылықтар әрі оның өсіп отырғаны, терроризммен күрес жұмыстарын үлестіріп
отыру миссиясын мойнына алу мүмкіндігі бар халықаралық институттардың
әлсіреуіне әсер етуде.
Бүгінгі өмірде ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
проблемасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2001- жылғы, 11 - қыркүйекте АҚШ – тағы болған зұлымдық актіден кейін
лаңкестікпен күрестің бұрынғы тарихта болмаған жаңа кезеңі басталды. Бүкіл
дүние жүзінде лаңкестік және экстремизм құбылыстары жөніндегі ұғым
түбірінен өзгерді. Осы қауіп-қатерге қарсы күресте бүкіл әлемдік
қауымдастықтың бірлескен әрекеті қажет болды.
Бұрын адамдар соғыс болып жатқан аймақтан қауіптенетін болса, енді кез-
келеген уақытта қауіп-қатер күтуге болады. Оны болжап айту өте қиын. Соңғы
жылдары лаңкестік және онымен күрес мәселелері туралы көптеген
авторлардың, еңбектері жарық көргені мәлім. Республикада халықаралық
ғылыми – практикалық конференцияның материлдары қазіргі жағдайдағы
лаңкестікпен күрес мәселелері көкейкесті күйінде қалып отыр. Ол әліде болса
жан – жақты ғылыми зерттеуді қажет етеді. Бұл мақалада лаңкестікпен
күрестің жаңа кезеңі және оның ерекшеліктері зерттеледі.
Лаңкестік дегеніміз – этикалық, әлеуметтік топтардың, мемлекеттердің
және жекелеген адамдардың өз мүдделерін қорғауға бағытталған, бірақ
ешқандай ақтауға болмайтын қорқыныш пен үрей идиялогиясы және күштеу іс-
әрекеті лаңкестікті кішкентай мемлекеттер мен топтар өзінен күштілерге
қарсы лажсыздықтан, ал мықты мемлекеттен мен әртүрлі топтар өздеріне
жақпайтындарға қарсы колданады. Оның обьективті және субьективті факторлары
бар.
Лаңкестіктің жаңа кезеңінің бірнеше ерекшеліктері бар. Біріншіден, ол
халықаралық лаңкестікке байланысты. Халықаралық лаңкестік, әсіресе,
қайсыбір мемлекеттердің қолдауымен жүзеге асырылуда. Яғни мемлекеттер мен
мемлекеттер арасындағы соғыс халықаралық лаңкестікке қарсы соғыс түрінде
жүргізіледе. Барлық лаңкестік түрлерінің ішінде мемлекеттік лаңкестік
бірінші орын алады. Сондықтан да мемлекеттік лаңкестік өте қауіпті. Түрлі
экстремистік топтар қайсы бір мемлекеттің қолдауын тауып отыр. Ондай топтар
бомбылау, басқа да операцияларды жүзеге асыра алады.
Халықаралық лаңкестікпен күрес ісінің де өзіндік ерекшеліктері
айтарлықтай. С.Алексеев айтқандай, халықаралық лаңкестікпен күрес формуласы
бәрі де болады дегенге келіп тірелуде: егеменді мемлекетке қарсы
превентивті соғыс жүргізуге болады. Өзге мемлекеттің азаматын түтқындау
және оларды алыс жаққа алып кетуге болады. Әлеуметтік құрылымды өзгерту
жөнінде үзілді-кесілді талап қоюға болады.
Екіншіден, лаңкестікпен күрестің жаңа кезеңінде АҚШ - әлемнің әртүрлі
аймақтарындағы тентек, лаңкес елдердің тізімін жасап, өз мүддесін
жүзеге асыру үшін, әскери соққы беруде. Осының бір дәлелі АҚШ-президентінің
соңғы кездегі лаңкесшіл мемлекеттер ретінде 11-елді атауы болып табылады.
Сөйтіп, ол бұрынғы аталған үш елге (Ирак, Иран, Солтүстік Корея) қоса басқа
да мемлекеттерді атай бастады. Одан кейін, тіпті болмай бара жатқан
жағдайда, атом қаруын пайдалануымыз мүмкін деп мәлімдеді. Керек болса,
атомдық соққы беретін елдер қатарында Қытай мен Ресей де болуы мүмкін деп
соқты. Жанжалдың ушығып бара жатқанын сезген Буш алғашқы мәлімдемесін біраз
жұмсартып, атом қаруын жай қару ала алмайтын бекіністерге, үңгірлерге,
терең жер астындағы шұңқырларға тығылған лаңкесішілдерге қарсы қолданылуы
мүмкін деді. Осының бәрі, бір жағынан авантюралық қорқыту, қоқан – лоқы
еді. Бұны өздерінше Американың ерекше миссиясы деп көрсетуге тырысады. Ал
шындығында, ағылшын газеті Гардианның (cuardian) жазғанындай, бұл
әрекеттер қаншама бүркемеленіп, лаңкестікке қарсы соғыс деп
аталғанымен, отарлау немесе империалистік саясаттан басқа ештеңе емес.
Вашингтон біраз аймақтарда өз әскери күштерін көптеп орналастырып алды.
Сөйтіп, өз әскери базаларын Қырғызстан, Тәжікістан, Өзбекстанда құрап алды.
Ондағы мақсаты – бұл аймақта ұзақ мерзімге қалып қою. Мұндай саясат
Қытайдың, Ресейдің наразылығын тудыруда. Бірақ бұған Америка құлақ асатын
емес. Қайта, оның үстіне, лаңкестікке қарсы соғыс желеуімен, АҚШ- өз қарулы
күштерін Кавказ аймағында да пайдаланбақшы. Оған Грузия президенті
Шевернадзе келісім беріп те үлгерді. Бұл жерде АҚШ-тың түпкі мақсаты
Ауғанстан мен Кавказға дейінгі географиялық аймақты бақылауға алып, мұнай
мен газға байланысты экономикалық мүдделерін қорғау болып табылады. Осыдан
кейін халықаралық жағдайдың ушыға түсетіні, түрлі қақтығыстарыдың орын
алатыны баршаға аян.
Соңғы уақытта БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі де әлемдік проблемалардан тыс
қалып, есесіне, бұл ұйымның бұрын атқарған функцияларын НАТО біржолата
уысына жиып алғаны аңғарылады. Өгей елдер мәселесі қауіпсіздік кеңесінде
қарала қалған күннің өзінде. Соғысу жөнінде әйтеуір сылтау табылып,
өктемдік АҚШ-тың қолына шоғырлануда.
Үшіншіден лаңкестікке қарсы күрестің жаңа кезеңі әлемдік саясатқа
ықпалын мүлде өзгертіп жіберді. АҚШ-тың қазіргі саясаты патриотизм ұғымын
өз шегінен шығарды. Соқыр сезімге негізделген ашынып қорғану Американдық
патриотизм толқынында жүзеге асырылуда. Ол, өз халқының қауіпсіздігін
қорғау емес, әлемді иелену. Халықаралық өшпенділік, жеңуге деген құштарлық
немесе кек алушының халықтың ожданын улап, патриотизм ұғымын бұрмалап
жіберді. Ол ол ма, демократиялық құқықтарды шектеуге қарсы бірде-бір сөз
айтылмауда. Антилаңкестік операция негізіндегі мемлекеттік әділ жаза
беру саясатының өзі жауыздық пен зұлымдылыққа айналып отыр. Бұл өркениетті
құқыққа сай келмейді.
Төртіншіден, АҚШ-тың дүние жүзіне үстемдік жолындағы қантөгіске
апаратын саясатына оған әріптес мемлекеттердің біразының саясаты біркелкі
емес, екіұшты. Американың қантөгіске апаратын саясатына қарсылық күшейтіп,
миллиондаған демонстранттар алпыстан астам мемлекеттерде өз наразылықтарын
білдіргеніне қарамастан, АҚШ – оларды көзге ілмегені белгілі. Мәселені
бейбіт жолмен шешу керек дейтін мемлекеттердің өзі АҚШ-тың ықпалынан шыға
алмай қалғаны да жасырын емес. Мысалы, Қазақстан Республикасының Сыртқы
Істер Министрі Тоқаевтің сөзіне сенсек, егер Иракта қырып жоятын қару
табылған жағдайда, бұл елге қарсы әскери акция жасау дұрыс болып шығады
екен. Оны өз сөзімен берсек: Если в Ираке будет обнаружена оружие
массового паражения, то военная акция против этом страны будет оправданна.
Бейбіт халық қырылатын болса, біздіңше, оған ешқандай ақтау болуы тиіс
емес. Тоқаевтың пікірімен салыстырғанда, басқа кейбір мемлекеттердің
тарапынан болған ұсыныстар, біздіңше, әлдеқайда әділеттірек.
Иракқа қарсы АҚШ-тың әскери соққы беруіне өзгеде, араб елдерінің
көзқарастары мынадай: біріншіден, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі қырып-жоятын
қару табылса, ресми түрде мәлімдеме жасайды және Ирак оны инспекторлардың
бақылауына өз еркімен береді. Онда әскери соққы берілмеуі тиіс.
Екіншіден, БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі жаппай – қырып жоятын қару
өндірісіне бағытталған бақылауды инспекторлардың қалыпты жұмыс жағдайында
жалғастыруы туралы шешім қабылдайды. Сондай-ақ жаппай қырып жоятын құралдар
өндіріледі деген күдіктегі барлық объектілерді бақылауға алу жалғасады.
Мұндай жағдайда, әскери дау-жанжал тоқтатылуға тиісті. Осы пікірлерді
салыстырып қарайтын болсақ, лаңкестікке қарсы күрес саясатында біраз
айырмашылықтардың барын байқау қиын емес.
Үшіншіден, АҚШ саясатына лаңкестікке қарсы күрес желеуімен басқа
елдерді өз айтқанына көндіруге бағытталған. Олай болса, өзін сыйлайтын
әрбір егеменді мемлекет ондай үстем пікірден құтылудың ажалын қарастыруы
тиіс. Ол жол – мықты деген мемлекеттермен тең дәрежелі өмір сүруге қол
жеткізу. Мықты мемлекеттер айтты екен деп, оның айтқанын қайталай салмай,
теріс болса, теріс деп айта алу терезесі тең мемлекетке лайықты.
Қазақстанның көп векторлы саясатын осыған бағыттамай болмайды.
Буш әкімшілігі АҚШ – сенаты мен конгресінен Иракқа қарсы соғыс
операцияларын жүргізуге келісімін алған кезде, өз операцияларын БҰҰ –
Қауіпсіздік Кеңесінің қарары аясында жүргіземіз деп сендірді. Бірақ Иракқа
қарсы АҚШ - әкімшілігінің жүргізген операциялары аса қиынға түсті. Әлемге
әмірін жүргізгісі келетін АҚШ - әкімшілігінің халықаралық қауымдастықпен
арақатынасы алшақтай түсті.
Төртіншіден, антилаңкестік операция халықаралық қауіпсіздік
проблемаларын толық шешіп бермегенімен, АҚШ-тың Орталық Азияда, Таяу
Шығыста орнығуына мүмкіндік туғызды. Ал оның салдары, біздіңше, одан да
күшті. Е.Кариннің сөзімен айтсақ, бір жағында АҚШ-тың, екінші жағында Қытай
мен Ресейдің арасындағы байқала бастаған геосаяси тепе-теңдік бұзылып,
Вашингтон аймаққа егестің жаңа деңгейін ашып келуі мүмкін.
Бәрі де тыныш, бәрі де бейбіт сияқты. Бірақ Каспий аймағы Москва мен
Вашингтонның қатты бәсекелес арнасы болып тұр. Бұл екеуінің арасында
Грузиядағы лаңкестікке байланысты мәселе тұр. Грузия бір жағынан Каспий
аймағындағы мұнай-газ байлығының қақпасы болып табылады. Ал Ресей болса,
осы байлықтардың Грузия арқылы Батысқа қарай айдалуына қарсы. Оны Ресей
аумағы арқылы жібергісі келеді. Бұл үлкен бәсекелестік.
Москва мен Вашингтон арасындағы бәсекелестік Орталық Азиялық бес
мемлекетке байланысты. Себебі, бұл мемлекеттер өз аумағын ядролық қарусыз
өңір деп мәлімдегені белгілі. Ал бұл дегеніміз – Ресей мемлекетінің ядролық
қаруды одан әрі таратуға үлкен кедергі. Москва айқай-шусыз осы Орта Азия
мемлекеттері аймағында тактикалық ядролық қаруды орналастырып алғысы
келеді. Орыстар дейді, - Вашингтон пост (Waschington Post) газеті, -
жоғарыдағы аталған ядролық қаруды таратпау жөніндегі шартқа наразы ,
өйткені ол Ресейдің еркін қимыл жасауына кедергі келтіреді.
Сонымен, лаңкестік қауіп-қатер де Азияның төрінен көрініс берді.
Үндістанның ядролық қаруға ие болуы елімізге қауіп төндіреді деген желеумен
Пәкстан ядролық қаруға ие болды. Орталық Азия аймағына таяу жатқан
Ауғанстантандағы жағдайдың ушығуы, Таяу Шығыс елдеріндегі түрлі қақтығыстар
Азияны оқ-дәрі қоймасына айналдырып, орта Азия республикаларына, оның
ішінде Қазақстанға да, қауіп төндіріп отыр. ТМД – кеңістігіндегі
мемлекеттер арасында да өзара шешілмеген мәселелер аз емес. Өзбекстан мен
Қырғызстанның, Өзбекстан мен Түркіменістанның, Өзбекстан мен Қазақстанның
арасындағы толып жатқан шешімін таппаған мәселелер бар. Ол мәселелер
ушыққан жағдайда, саяси күштердің арандатуымен эксиремистік топтардың
жандануы мүмкін.
130-дан астам этнос өкілдері тұратын Қазақстанда аталған салада біраз
жетістіктер болғанымен, әзірге тоқмейілсуге болмайтынын зерттеулер көрсетіп
отыр. Иракқа қарсы соғыстан кейін Ауғанстан мәселесі артта қалды. Бірақ
Ауғанстандағы жағдай осыдан кейін ауырмауы мүмкін. Орта Азия
республикаларына теріс ықпалы да болмай қоймайды. Иракқа қарсы соғыстың өзі
Орталық Азия аймағына қарай экстремистік топтар әрекетінің белсенділігін
арттырады.
Әлемдік қауымдастықтың көз алдында лаңкестік соғыстың стратегиясы мен
тактикасын жаңаша жолға қойған белгісіз бір ұйым жер жүзін дүрліктіріп
жіберді. Қазіргі лаңкестік соғыстың ерекшеліктері негізінен мынаған саяды:
ғаламдық дәрежедегі белсенділік; жергілікті экстрелистік топтардың ынтасын
қолдау мақсатында әртүрлі мемлекеттердегі дау – жанжалдарды кеңінен
пайдалану; үлкен қаржылық қорларының болуы; магиттерді (өз басын өлімге
тігушілерді) белсенді пайдалану; жоғары дәрежедегі құпиялық; жақсы барлау
және контразведка; жетілген RP – менеджмент. Осы айтылғандардың бәрі
лаңкестік соғыстың кең тарауына толық негіз бар деген сөз. Олай болса,
Қазақстан аумағындағы экстремистік ұйымдарды жақтаушылардың жандануы да
мүмкін. Оның үстіне, Каспий маңындағы жағдай да республика үшін қауіпті. Ол
аймақтағы кез-келген диверсиялық актінің айтарлықтай салдары болуы мүмкін.
Атап айтқанда: мемлекетаралық қақтығыстар: бюджеті мұнай экспортына
байланысты мемелекеттердің экономикалық қауіпсіздігіне соққы; инвестицияның
құлдырауы; лаңкестік жарылыстардың нәтижесінде экологиялық жағдайдың
нашарлауы және т.б. Мұндай фактілер халықаралық жағдайда талай рет
кездескені мәлім.
Діни экстремизм мен тұрақсыздықтың негізгі ошағы Орта Азияда Ауғанстан
мен Тәжікстан еді. Ол кейінгі кезде Өзбекстан мен Қырғызстанды да қамтып
отыр. Діннің радикалды тармақтарының билікке ұмтылмайтыны жасырын емес.
Ондайлар өз мақсатына жету үшін дінді әсірелейді, оған халықтың бәрін бас
июге көндіру арқылы қол жеткізгісі келеді. Шын мәнінде билік құруға тиісті
– дін дейтін ұран көтереді. Енді бұған қарама-қарсы жау көнгісі келмейді.
Өркениетті адами жолды ұстануға шақырады. Осыдан келіп бұл екеуінің
арасында текетірес басталады. Оның аяғы – лаңкестік. Ал оған қарсы соғыс
ешқандай ережеге сүйенбейді, гуманизм талаптарын мойындамайды. Көрші
мемлекетке ағылған босқындар арасында Өзбекстан Ислам қозғалысының, Әл-
Каеданың немесе басқа лаңкестік ұйым мүшелерінің жүрмегеніне ешкім кепілдік
бере алмайды. Босқындарға шекарасын ашқан мемлекеттердің ендігі күші бейбіт
халықты ислам жауынгерлерінен айырып ашуға жұмсалмақ. Жаңа діндарлардың
дені – шет ел идеологиясына уланып қалған жастар мен біздерге қарағанда
діндарлау көрінгісі келетін шет жер топырағын басып келетіндер жөнінде
Құдияр Біләл былай дейді: Бұларды аздау болған елемеуге де болар еді,
бірақ бұл топ жастарының сауатты екендігін, ал ересектерінің соңына
қарақұрымды ерте алатындай беделі бар екенін қатерден шығармау керек. Оның
үстіне, бұлар таза ваххабистік көзқарастағы адамдар. Құдияр Біләлдің бұл
пікірлерінің негізінде шындық жатыр. Әлі күнге дейін босқындар мәртебесіне
байланысты арнайы заңның жоқ екендігі Қазақстанды паналаған босқындармен
жұмыс істеуді қиындатады. Соңғы 3-4 жылда олардың саны ел ішінде күрт
өскені байқалады. 1997-жылы республика аумағында 4-мың босқын тіркелсе
(Қызыл Крест ұйымының мәліметі), 2000-жылдың соңында олардың саны 20,5-
мыңға жеткен (БҰҰ-босқындар мәселесі жөнінде басқармасының мәліметі).
Олардың тек 915-і ғана босқын мәртебесін алған. Осыған байланысты
ұсыныстарға келетін болсақ, оның біразы кеден ісіне, біразы ар-ождан
бостандығы туралы заңға байланысты. Мысалы, Қандай шығармаларды Қазақстан
Республикасына сырттан әкелуге және одан сыртқа шығаруға тыйым салынады?
деген сұраққа Қазақстан Республикасының кеден ісі: сұрақтар мен жауаптары
атты еңбекте мынадай жауап беріліпті: Республиканың аумақтық тұтастығын
бұзуға саяси тәуелсіздігіне, мемлекеттік егемендігіне қатер төндіруге
бағытталған, сондай-ақ соғысты, терроризмді, күш көрсетуді, нәсілшілдікті
(сионизм, антисемитизм, фашизм), ұлттық ерекше артықшылықты және діни
өшпенділікті насихаттайтын әдебиеттерді, порнографиялық және тұрпайы
эротикалық материалдарды Қазақстан Республикасына сырттан әкелуге тыйым
салынады.
Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы ҚР-ның заңында
радикалды күштердің дін атын жамылып, елге еніп, еркінсіп кетуіне жол
беретін орынсыз бағыттар бар. Оны, біздіңше, жөндеу қажет. Үзінді
келтірейік, 13-баптың діни әдебиет және діни мақсаттағы заттарға қатысты 2-
тармағында былай делінген: Діни бірлестіктердің діни мақсаттағы заттарды,
құдайға құлшылық ету әдебиеттерін және діни мазмұндағы өзге де ақпараттық
материалдарды басып шығаруға, шет елден әкелуге және таратуға құқығы бар.
Тағы бір көңіл аударуға тұрарлық мәселе, 13-баптың 3-тармағында
айтылғандай: Діни бірлестіктер құдайға құлшылық ету әдебиетін шығару және
діни мақсаттағы заттар өндіру жөніндегі кәсіпорындар құруда айрықша құқықты
пайдаланады делінген. Қазіргі әлемдік саяси ахуалдың шиеленісіп
кеткендігін ескерсек, оның үстіне, республикамыздың аумағына босқындардың
лап қою қаупі әлі тоқталмай тұрған кезде, діни экстремистік ұйымдардың бос
қарап жатпасы анық. Олардың өз уағыздарын кеңірек таратып қалуға бар
күштерін салып болатындары белгілі. Жалпы адамзаттың мәдени-рухани
игіліктерді бет перде етіп ұстаған радикалды пиғылдағы ағымдар еш нәрседен
тайынбайды. Сондықтан тыныштығымызды бұзып алмайық десек, жоғарыда
айтылғандай жат пиғылдағы діни әдебеттер мен уағыздардың еліміздің
шекарасынан бері өтіп кетпеуіне баса назар аударуымыз керек. Кеден
қызметкерлерінің кедендік іс-әрекеті барысындағы құқықтық, экономикалық
талаптарға сай қирағымызымен қоса, рухани жауапкершілігін арттыруға барынша
көңіл бөлінуі қажет. Дінтанушы деп саналатындардың да өзара жігін ажырата
білу керек. Әйтпесе, бүгінгі дінтанушының беймәлім бір сектаның сыйымен
соғушысы болып шыға келуі ғажап емес [5].
Әдетте экстремистік ұйымдар жайында сөз болғанда, олар орын алған
күштер арасалмағын ахуалды тұрақсыздандыру көздейтін арқылы іс-шаралар
арқылы өзгертуге мүдделі белгілі бір сыртқы және ішкі саяси күштердің
қолындағы құрал ретінде қаралады.
Өзбекстан ислам қозғалысының (ӨИҚ) саяси ұйытқысы Сауд Арабиясынан,
Ауғанстаннан және Пәкістаннан келген уәкілдер 1987-жылы Наманғандағы
Күмбез мешітінде құрған Исламды өркендету партиясы болғаны мәлім. Жалпы
аталған елдерді экстромистік ұйымдар және олардың таласында тұрған тұрған
күштер Өзбекстанда экстремистік – лаңкестік ұйымдар құру, оларға қолдау
жасау ісінде елеулі белсенділік көрсетті. Бұған дәлел ретінде мынадай
дәйектер бар.
Біріншіден, Ташкенттегі мағлұмат көздерінің пайымдауынша, Наманғани
мен Юлдаш топтарына белгілі халықаралық лаңкес Усама бен Ладен көмектесіп
отыр. Бұл хабарды ӨИҚ өкілі растайды. Оның айтуынша, Усама бен Ладен
ұрыскерлер жетекшілеріне Өзбекстан жерінде лаңкестік іс-шара жүргізуге
арнап бірнеше жүз мың доллар бөлген.
Екіншіден, Наманғали мен Юлдаш Талибан жерінде қуғындаудан бай
тасалап қана қоймай, солардың арада жүруімен насихаттау және пәрменді алға
жылжу мүмкіндігіне ие болған.
Ресми Ташкенттің пікірінше, Өзбекстанды әлсірету және елдегі жағдайды
тұрақсыздандыра түсуге ынталы тағы бір күштер болып отыр. Мұның дәлелі
ретінде мынадай дәйектерге жүгінуге болады.
Біріншіден, Өзбекстан Сыртқы Істер Министрі Абдуләзиз Камилов ресми
ұстанымды жария ете келіп, Тәжікстан ұрыскерлерімен сыбайлас деген кінә
тақты – Тәжікстанның билік құрылымдарына енген бұрынғы біріккен тәжік
наразы топтарының бірқатар қайраткерлері Ауғанстандағы экстремистік
топтармен тұрақты түрде байланыс жасап отыр деуге толық негіз бар.
Екіншіден, Наманғани жасақтары белгілі бір уақыт бойында көптеген
мүшені қазіргі Тәжікстан басшылығы қатарына енген тәжік наразы топтары
жағында әскери қимылдарға қатысқан кезінде олардың ұрыскер топтарының арғы
бетке өтуіне көмек көрсеткен олар енді келіп қарымта көмек алса несі бар.
Үшіншіден, бұған дейін айтып өткеніміздей, Өзбекстан мен Тәжікстан
арасында көптен бері белгілі бір қырғи қабақтық, принципті мәселелер
бойынша келіспеушілік орын алып келеді. Бұл жағынан келгенде, ресми Душанбе
Өзбекстанды әлсіретудің реті келіп қалған мүмкіндігін пайдаланатынын жоққа
шығаруға болмас.
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, күштердің екінші тобы исламшылардың
Өзбекстанға басып кіруін ынталандыру және көмек беру қимылдары арқылы
мынадай мақсат көздеп отыр деп тұжырымдауға болады:
1) Орталық Азия аймағында орын алған геостратегиялық күштер ара-
салмағы өзгерту;
2) Аймақтық стратегиялық ресурстарына көруді көздеп, Орталық Азия
Республикаларына өз билігін орнату, басқа ірі бәсекелестерін
(мысалы Ресейді) ығыстырып шығару;
3) Орталық Азия Республикаларын және соның ішінде Өзбекстанды
әлсірету.
Өзбекстанды тиетін салдар: сірә, өзбек биік орындары қалай болғанда да
ұрыскерлердің жалпы кесуге қол жеткізе алар. Бірақ өткен оқиғалардың ел
үшін ықтимал салдары сан алуан болуы мүмкін.
1. Мемлекеттің барлық қоғамдық өмір саясатына бақылау
жасауы күшейе түсетін болады.
2. Ресми пікірге және билік орындарының ресми ұстанымына
келіспеушіліктің қандай да бір бой көрсетуі жаңа күшпен
және қатал басып тасталып отырады.
3. Ислам ұрыскер топтары билік орындары жүргізіп отырған
саясатқа жаппай көңіл толмаушылық тудыру арқылы елдегі
онсыз да шатқаяқтап тұрған жағдайды асқындырып жіберуі
де мүмкін. Экстремистердің дәл соңғы кезде күнелтістің
қиындығынан, жаппай жұмыссыздықтан және т.б. қиын
жағдайларға байланысты әлеуметтік беймазалық күшейіп
отырған Өзбекстанның экономикалық жағынан артта қалған,
дағдарысқа толы облыстарында ерекше жандануы тегін емес.
Бұлай болса, оқиға салдарлары қазіргі билік тұтқасында
отырғандарға аса ауыр тиеді, себебі ұрыскер топтардың
қимылын жаппай наразылықты өршітіп жіберуі мүмкін.
4. Сыртқы экономикалық аяда айтылмыш оқиғалар Өзбекстанды
ТМД-ның өзге елдерімен жақындасу саясатына қайта
оралуына, соның ішінде Ұжымдық қауіпсіздік туралы
келісім – шартқа қайыра кіруіне итермелеуі ықтимал.
Бұдан бұрын өзінің толық тәуелсіздік саясатын басшылыққа
алған Өзбекстан билік орындары өз көршілерімен әскери
салада тығыз ынтымақтастық жасау ісінен бірқанша
аулақтай бастаған еді. Алайда соңғы кезде жағдай
керісінше өріс алған сияқты. Бұл арайда И. Каримовтың
Шанхай бестігінің соңғы самитінде байқаушы ретінде
қатысуы, ТМД - лаңкестікке қарсы орталығын құру ісіне
өзбек жағының белсене қатысуы. Достастықтың Оңтүстік
қалқаны жаттығуларына қатысуы және т.б. ой саларлық.
Мұның баршасы да Өзбекстан ланкестік тәрізді қауіпті
құбылысқа қарсы жеке дара күресу қазіргі таңда мүмкін
емес екендігін түсінгендігі дәлел.
Ресейге тиетін салдар: Ислам экстремистерінің Өзбекстанға басып
кіруімен бір шамада Мәскеуде лаңкестік акті жасалады. Сырт қарағанда бір-
біріне мүлде кереғар көрінетін бұл екі оқиғаның арасында белгілі бір
байланыс бардай көрінеді.
Біріншіден. Әлбетте, бұл екі оқиға ортақ сипатқа ие. Себебі, осыдан
бірақ уақыт бұрын Ауғанстандағы Талибан қозғалысының қызметі едәуір
жанданғаны байқалады. Мұндай жағымсыз құбылыстар бір ғана ұранмен – чешен
жікшілдерінің орталық Азиядағы үмбестерін кәпірлерге қарсы ғаззау атқа
шақырумен өтетіндігі мәлім. Осы жағдайда Өзбекстанның Ислам қозғалысын
пайдаланып қалғаны сөзсіз.
Екіншіден, тәліп қарулы жасақтарының соңғы уақыттағы сәтті іс-
қимылдарына орай ТМД-ның бір шет аймағында қарулы бас көтеру
экстремистердің қапайына жағатын еді. Орталық Азиядағы жорық бастай отырып,
исламшылар ислам салафииаттары мен экстремистерінің жетекшісі және идеялық
дем берушісі Усама бен Ладеннің тапсырмаларын орындаумен бірге, өздерінің
ланкестік қызмет аясын кеңейтеді. Чешендердің әскери іс-қимылын Усама бен
Ладен белгілі бір дәрежеде қаржыландырып көмек көрсетіп отырғаны да
осындайда ойға оралады.
Үшіншіден, Ресейдің Ауғанстан тәліптеріне алдын-ала соққы беру
жөніндегі қоқан-лоққысы жікшілдерді Ресей жерінде де, Өзбекстан аумағында
да неғұрлым белсенді қимылдауға мәжбүр етті дейтін болжамның да жаны бар.
Әрине, ұрыскер топтардың бұрын байқалмаған ашу –ызалы мұндай
белсенділігі Ресей үшін жақсы емес. Чемен жікшілдері мен Ауғанстан
тәліптері арасындағы тығыз байланыс барын ескергенде, Ресей Федерациясы
өзіне ойламаған жерден проблема тауып алуы мүмкін. Сонымен бұл оқиғалар
Мәскеуге несімен қауіпті?
1. Ресей үшін бүкіл Орталық Азия аймағы Ресей Федерациясының оңтүстік
шекарасын қорғап тұрған өзіндік бір буфер түрінде қаралатындықтан,
бұл учаскенің әлсіреуі ең алдымен Ресейдің оңтүстігіндегі жағдайдың
тұрақсыздануына қатер болып төнуі мүмкін.
2. Ланкестік толқыны айтылған учаскелер бойымен одан әрі тараған
жағдайда. Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы шекара бойында
жайғасқан Ресей әскерлері контингентінің жойылу қаупі туады. Мұның
өзі Ресейде соңғы уақытта орын алып отырған оқиғалар тұрғысынан
келгенде (атап айтқанда чешен жерінде өз жауынгерлерінің көптеп өлуі
және ланкестік актілер салдарынан туатын жайсыздық), аймақтағы
орнықтылықты қалай болғанда да ілгері апармайды.
3. Ресей Өзбекстанға оның Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім шарттан
шығуы ол үшін жағымсыз жәйттерге ұрындыратынын аңғарту мүмкіндігіне
ие болды.
Сөз болып отырған өткір мәселені шешудің ықтимал жолдарын қарастыра
келіп, былай деп тұжырымдауға болады:
Біріншіден, Ресей Үкіметі Өзбекстанға дереу кешенді көмек көрсету
бойынша белгілі бір іс-шараларды қолға алуы керек. Соның ішінде шекарада
тұрақтылықта одан әрі сақтап қалу мақсатында қару-жарақпен де, Ресей
әскерлері контингентімен де қолғабыс беру.
Екіншіден, Өзбекстанның Ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім-шартқа
қайтып оралуының ықтималдығына назар аударған жөн. Ташкент соңғы кезде
Ресей мен және ТМД-ның басқада елдерімен әскери-саяси салада ынтымақтасуға
құлықты екендігін ескерудің реті келді.
Әрине, Орталық Азия аймағындағы Ресейдің қалпына келіп, үдемелі
күшейіп келе жатқан ықпалы Өзбекстанның сыртқы саясатта ұстаған бағдарына
белгілі бір таңбасын салмай тура алмайды. Бұған Ташкенттің жақында өткен
кезекті Шанхай бестігі саммитіне қатысуы куә (әрине, әзірге байқалу
ретінде). Кездесуде Өзбекстан өзге де қатысушы елдер сияқты дамудың
америкалық тармағының жоқтаушысы бола отырып, НАТО –дан көмек бар
екендігін, бірақ ол көбінесе сөз жүзінде қашатынын білдірді. Өз кезегінде
Өзбектер үшін Ресей анағұрлым жақын және одан келер көмек те нақтырақ.
Мынадай бір болжамның да негізі жоқ емес. Алда Ресей мен Өзбекстан
әскери –саяси салада одан әрі өрістейтін ынтымақтастықтарын бірлесе отырып
жүргізетін болады. Яғни, бұл жерде Ресейдің Өзбекстанға сөз болып отырған
қақтығысты шешуде ғана емес, сонымен бірге қайталап соғатын жағымсыз іс-
қимылдардың алдын-алу жөніндегі әрекетті үйлестіріп отыру бойынша көмек
беруі жөнінде айтуға болады.
Орталық Азия елдеріне тиетін салдар. Өзбекстан күнгейіндегі оқиғалар
осы елдің ғана емес, бүкіл орталық Азия аймағының тұрақсыздығына қауіп
төндіріп отыр. Соның ішінде бұл оқиғалар көрші Қырғыстан, Тәжікстан,
Қазақстанға түбегейлі түрде әсер етпек.
Қырғызстан оқиғалар қатарында ұрыскер топтар проблемасымен әбден бетпе-
бет келді. Ол кезде де Баткенде қазіргі ланкестер тобы әрекет етсе керек.
Орталық азия аймағында саяси егес өршіген сайын, Қырғыстанда бұл
қақтығыстың Өзбекстанға және оның аумағына таралу мүмкіндігі жөнінде
писсимистік көңіл-күй күшейе түсіп отыр. Оның үстіне, бұл тақырып болмай
қоймайтын нәрседей үлкен сеніммен әңгімеленеді. Осы тұрғыдан келгенде,
қырғыз басшылығының Ресей Федерациясымен арада неғұрлым тығыз байланыс
орнату жөнінде жасаған соңғы қадамдары әбден түсінікті. Қырғыстан Ресейдің
қарулы көмегіне арқа сүйеу арқылы өзінің экстремистерден қорғауға ұмтылады.
Өзбектсандағы оқиғалар өрісі Бішкек пен Мәскеуді тіптен жақындастырып
жіберу де мүмкін тегінде, қырғыз басшылығы экстремистердің белсенді
қимылдармен істес болғаннан Ресей балқылдарымен істес болғаннан Ресей
бақылауына түскенді неғұрлым дұрыс көретін сияқты.
Қырғыстан үшін тағы бір ықтимал салдар қолында күші бар құрылымдардың
елдегі ішкі саяси өмірге ықпалының күшеюі бола алады. Басқаша айтқанда
елдің ұлттық қауіпсіздігін қорғау деген желеумен билік орындары қандай да
бір наразылық түрлерін басып тастап, сол арқылы жеке өздеріне қатысты
міндеттерді шешіп отырады. Бұл жағдайда қырғыз билік орындары елде төтенше
жағдай енгізіп жіберіп осының желеуімен алдағы президент сайлауын шегеруі
немесе оны белгілі бір мерзімге дейін өткізбеуге мараторий жариялауы да
ғажап емес.
Қарастырылып отырған оқиғалар Өзбестан мен Тәжікстан арасындағы онсыз
да шиелінісіп тұрған қарым-қатынасты одан әрі ушықтырып жіберді. Ташкент
жағдайда пайдаланып Тәжік билік орындарына елдегі ахуалды бақылауда ұстауға
қабілетіміз деген кінә тақты. Ұрыскер топтардың Тәжікстандағы әлдебір
наразы күштермен байланысы бары қадап айтылды. Сондай-ақ тәжік
шекараларының ашық-шашық жатқандағы, жеткілікті қорғалмайтындығы да тілге
тиек болады. Себебі Өзбекстан іс-жүзінде көрші мемлекеттің ішкі істеріне
өзінің ықтимал араласуына ақтау іздегіндей қалып танытты. Осы арада
Ташкенттің Душанбеге қысым көрсетуі үдей түсуі де мүмкін.
Сонымен қоса-қабат, Орталық Азия елдерінің өзара кереғар
көзқарастарына қарамастан, олардың барлығына бірдей төніп келе жатқан
қауіпті ойлап, өзара және Ресеймен жақындасуы ортақ үрдіс ретінде қарала
алады. Оқиғаның бұлайша өзгеруі неғұрлым қисынды және оңтайлы болар еді.
Оның үстіне, қай жақ болсын бұған тым мүдделі.
Қазақстанға тиетін салдар: Қазақстан мен Өзбекстан шекарасы бір-біріне
тақау өтіп жатқандықтан ислам ұрыскер топтарының Өзбекстан аумағына басып
кіруі. Өзінен өзі біздің мемлекетімізге де тікелей төнген қауіп болып
саналмады. Бұл пікір бірнеше негізге табан тірейді.
Қазақстанның оңтүстігінде қилы экстремистік көңіл күйдегі ағымдардың,
мысалы, уахабшылардың жандануы және олар тарапынан қандай да бір тіміскі
акциялар жасалу ықтималдығы орын алып отыр.
Қазақстанда уахабшылық тұрақты түрде және орнықты өсіп келе жатқаны
байқалады, мұның өзі республикадағы ішкі саяси тұрақтылық ісіне теріс әсер
етуі мүмкін. Сөз болып отырған діни ағым таза ислам дегенді ұстанады және
өзінің басқа дін түрлеріне мүлдем ымырасыздығымен және тозбайтындығымен
белгілі. Осы тұрғыдан келгенде, олардың өздерінің идеялық үмбеттестерінің
әлемде исламнның салтанат құруына бағытталған іс-әрекетіне кезі келгенде
қолдау жасамайтындығына ешқандай кепілдік жоқ. Оқиға бұлай өрістеген
жағдайда, Қазақстан бүкіл Орталық Азия аймағына экстремизм мен ланкестік
жайылатын бір ошаққа айналуы мүмкін [6].
Өзімізге белгілі, бұрынғы КСРО-ның ыдырауымен әлемдік қауіпсіздік
қатері түпкілікті өзгеріске ұшырады. Осының нәтижесінде, осыған дейінгі
ауқымды идеологиялық қарама-қарсы тұруға бағындырылып келген ескі
қатерлердің орнына адамзат кездейсоқ, яғни оның қауіпсіздік дәстүріне жат
жаңа үндеулермен ұшырасты.
Бүгінгі күнде оның көрініп отырғандай, халықтарының терроризм өз
тарихының мүлдем жаңа кезеңіне аяқ бсты. Қалыптасып отырған жағдайды
таңдау, соған дейінгі және жаңадан пайда болған саяси, әлеуметтік,
территориялық, тарихи, ұлттың, діни нәсілдік және басқа да сипаттағы
бірқатар мемлекетаралық және ішкі қақтығыстың теке-тірестік факторлардың
себебімен саяси, діни бағытқа ие болуда. Осы орайда, ең басты қауіпті өз
мақсаттарына қол жеткізуде террорды тәсіл ретінде пайдаланатын діни
фундаменталистердің экстремистік акциялары мен ұмтылыстар туғызады.
Экстремистік және террористік ұйымдардың өз қызметтерін Орталық Азия
елдерінде кең ауқымда өрістету мүмкіндігі, ең біріншіден олардың таралу
географиясы күшейе түсу үрдісінен туындап отыр. Бүгінгі күнде халықаралық
терроризмнің белсенділік зонасын Солтүстік Африкадан Таяу және Орта Шығыс
арқылы Оңтүстік – Шығыс Азияға дейінгі аралықта созылып жатқан тұрақсыздық
мүйісінде терең орын теуіп отыр және аталмыш зонаға біздің аймақтың бірнеше
елдері кіріп те отыр.
2001 – жылғы, 11-қыркүйек оқиғасынан кейінгі террористік топтардың
жалпы жаһандық белсенділігі негізінде соңғы жылдары әртүрлі экстремистік
ұйымдардың Орталық Азия аймағындағы белсенділіктері артып отыр. Осы орайда,
аймақтағы барлық елдер өздерінің бюджеттік шығындарын өсіруге мәжбүр болып
отыр, ал бұл, өз кезегінде сол елдердің экономикасына ауыр салмақ салуда.
Және, осы жағдайда антитеррористік елдер коалициясының қаржылық көмегіне
барлық кезде сүйену мүмкін емес.
Орталық Азия елдеріндегі аймақтық қауіпсіздік қатерінің туындауының
сыртқы жағдайы қазіргі күндегі бар және мүмкін болатын қақтығыс нүктелеріне
көрші орналасқанымен тығыз байланысты, ал бұлар өз кезегінде Кавказ,
Синьцзян, Кашмир және Ауғанстанды біріктіретін ауқымды тұрақсыздықтың
Евразиялық аралын құрайды. Осы орайда, аймақтық қауіпсіздік тұрғысынан
негізгі, көзге анық көрінбей әрекет етіп отырған және ең қауіпті аймақтық
қақтығыс Ауғанстандағы әскери-саяси қақтығыс болып табылады.
Өкінішке орай, контртеррористік операцияның жүргізілгендігіне және
талибтердің талқандалғанына қарамастан Ауғанстандағы жағдайды әлі де өте
күрделі күйде қалып отыр деп сипаттауға болады. Ал, Орталық Азия елдері
үшін Ауғанстандағы әскери-саяси тұрақсыздықтың сақталып отыруы радикалды
және экстремистік идеяларды экспорттау, босқындар мен заңсыз миграция,
этносаралық және мемлекетаралық шиеленістің өсуі, есірткі мен қару-жарақты
транспорттаумен байланысты қауіп-қатерді күшейте түсіреді.
Осылай, менің пікірімше, бүгінгі күнде аймақта екі деңгейден тұратын
қауіпсіздік жүйесі қалыптасып отыр. Бірінші деңгейі – ұжымдық қауіпсіздік
келісім ұйымы, екінші – Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы. Және, осы деңгейлер өте
орнықты, өйткені бірінші ұйымға мүше Орталық Азия елдері, сонымен бір
мезгілде екінші ұйымға да енеді. Осы жағдайда аталмыш деңгейлер бірін-бірі
өзара толықтырулары үшін оларды үйлесімдендіру тетіктерін жасақтау
қажеттігі туындайды. Осы орайда, әр деңгейдегі шешілетін міндеттерді нақты
әрі анық шектеу аса маңызды.
Яғни, бірінші деңгейде негізгі назарда әскери-техникалық
ынтымақтастық, шекараларды күзету, әуе қорғанысы және т.б. болуы тиіс.
Ал екінші деңгейде назар терроризммен, экстремизммен, есірткі
саудасымен, қару-жарақ тасымалдаумен күрес және шекаралық аудандардағы
сенім шараларын жолға қоюға бағытталуы тиіс.
Болашақта, егер Азиядағы сенім шаралары мен өзара әрекеттесу жөніндегі
кеңес идеясын толығынан жүзеге асырар болсақ, ол аталмыш құрылымға сәтті
интеграцияланған болар еді.
Тұтастай алғанда, аймақтағы қалыптасып отырған жағдайды ескере отыра,
аймақтық қауіпсіздіктің эффективті және сенімді жүйесін одан ары
қалыптастыру мен орнықтыру біздің еліміз үшін өзекті міндеттердің біріне
айналуда. Қорытып айтар болсақ, біздің қаншалықты өмір сүріп отырған жүйені
жетілдіре алатындығымыздан жаңа ғасырдағы Орталық Азияның қауіпсіздігі
соншалықты тәуелді деп ой түйіндеуімізге болады [7].
Өзінің шегіне жете көрініс табатын террор, сепаратизм немесе
экстремизм дегеніміз саяси, әлеуметтік және экономикалық теңсіздікпен
уланған әлемдік қауымдастықтың тәнін меңдеген дерт болып отыр. Мұндай
дерттің қайнар көзі әлеуметтік ахуалдан гөрі геосаяси құйтырқылықта жатыр
деуге болмас. Сондай-ақ азаматтық жүгенсіздіктен немесе саяси қарсылықтан
гөрі экономикалық ахуалға көбірек байланысты деуге де болмайды. Басқа да
қисындардың көлденең тартылуы мүмкін. Бұл орайда, әр тарапты себептердің
болуы заңды.
Терроризм, сепаратизм, экстремизм дегеніміз соғыс. Демек кез-келген
соғыстағы сияқты, біз, антитеррорлық коалиция мен ерікті елдер
ынтымақтастығының мүшесі ретінде қару қолданбай отыра алмаймыз. Алайда
халықтар мен мемлекеттердің мүддесіне қайшы келетін байлар мен кедейлер
әлемінің арасындағы түпсіз шыңырауды, бейбітшілік декларациясына қатыса
отырып, қару-жарақ сатушылықты, геосаяси өркөкіректік пен өзімшіл
өлермендікті жоймай тұрып, терроризмді де жою мүмкін емес.
Халықаралық терроризм дегеніміз дербес құбылыс емес, айсбергтің
көзге көрінетін су бетіндегі бөлігі екенін түсінгенде ғана, біз әлеуметтік
және экономикалық зардаптың құнарлы топырағынан өнген терроризмнің өскенін
атап қана қоймаймыз, сонымен бірге оның пайда болуы мен өсіп-өну
мүмкіндігін де тоқтатамыз.
Қисынды ашу-ызаға бой алдыру барысында, халықаралық және аймақтық
терроризммен бітіспек соғыс салуға ант беру үшін, біз қалай дегенмен де
нақты қойылған сұраққа айқын да ашық жауап беруге тиіспіз: Біз ақиқатында
кіммен, тіпті, немен күресуге тиіспіз және осынау ғаламдық сұмдықты түп
тамырымен құрту үшін қандай әрекетке көшуіміз керек?.
Біз бұл сұраққа тек обьективті де дұрыс жауап бергенде ғана
терроризм, экстремизм, сепаратизм, деген үрейлі сөздерді ұмыта аламыз.
Қазірдің өзінде қауіп-қатерді сезініп – түйсінген адамзат байлық пен
кедейліктің арасындағы бейбітсүйгіш байлар мен агрессияшыл кедейлердің
арасындағы алшақтыққа қарай нықта нақты қадам жасай алады. Мұндай қадам
өлім мен бүліншілкке тап болған елдердің бәріне бірдей қатысты.
Осындай еріксіз сұрақ туындайды – терроризмге, экстремизмге және
сепартимизимге байланысты туындап отырған бүкіл дүние жүзіндегі шиеленісті
бәсеңдету жолындағы алғашқы қадамның құны қанша? Сол үшін адам қолынан
келмес ширыққан күш пен шамадан тыс күрес керек пе? [8].
Қ.Р. Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Сындарлы он жыл атты кітабының
кіріспесінде экстремизм мен терроризмнің қауіп қатерлігі жайында айта
келіп терроризм жайлы әңгімесін былай жалғастырады:
Дүние дидарының өзгеруіне қатысты, бір есептен Ауғанстандағы
Талибан режимінің ауысуының және дүние жүзі елдерінің бірінде
антитеррористік әрекеттің күшейе түскенін айтуға болар еді. Алайда
терроризм әсте Талибан таусылмайды ғой.
Демек адамзат тарихындағы бұл сияқты ауқымды оқиғалардың күн сайын
болып жататынын байқау қиын емес. Мұнан кейін, біздің бүгінгі
пайымдауымызбен шендестіргенде, дүниенің дидарындағы жаһандық өзгеріс
дегенді ешкім де мойындай алмайды.
Ол ол ма ...
Планетадағы кедейшілік пен қайыршылық азайды ма. Жоқ!
Дүние жүзінде психотропты заттарды өндіру мен оларды тұтынудың деңгейі
азайды ма? Жоқ!
Жетекші конфессиялар арасындағы діни агрессия мен төзімдік кеміді ме?
Жоқ!
Осылай жалғаса береді – жоқ, жоқ. Тағы да жоқ! Ал, Балидегі қанды
теракты мен мәскеудегі кепілге алынғандар шы?
Ол, ол ма...
Жетекші Әл-Кайда террористік ұйымы әлі де өмір сүруде. №1
халықаралық террорист Усама бен Ладен тірі ме әлде өлі ме, біз анық
білмейміз, алайда өткен жылдың 11-қыркүйегіне дейінгі кездегідей оның өзге
көрінбес сұлбасы жанымызда жүргендей дейді, және әрі қарай былай деп
сабақтайды.
1945 жылы, Ялта біразға дейін геосаяси тепе-теңдікті орнықтырып келіп
еді, бұл тепе-теңдік тұғыры 1991 жылы шайқалды...
2001 – жыл. Дүниені қайдағы бір асиметриялық соғыс дүр сілкіндірді.
Тұрақты әскері жоқ эксаумақтық ұйымдар мен мемлекеттік айғақтары сайма-сай
әлемдік деңгейдегі державалар арасындағы соғыс. Әл-Кайданың Америка Құрама
Штаттарымен соғысы. Жаңа геосаяси күш өзін жан түршіктірер тасжүректік
тұрғысында танытты. Оның аты – Халықаралық терроризс еді. Тұңғыш рет
ғаламдық ауқымда планета адамдары өлім әкелетін және күйрететін дұшпанының
қасынан табылатын, оның зұлымдық істерінде шек болмайтынын сезінді: ол
халықаралық құқықты мойындамайды, мемлекеттік шекаралар оны тоқтата алмайды
немесе одан сақтана алмайды, бейбітшілік кепілі қаншалықты қуатты болса
да одан айылын жимайды. Терроризмнің айдаһары қашан да болған және өз
қарсыластарына ұдайы арамзалықпен соққы беріп отырған. Алайда дәл
қазіргідей ашық та ауқымды болып көрген емес. АҚШ – Иракпен соғыстың
өзінде, жеткілікті деңгейде жоғары әскери қарымы мен соқадай сай армиясы
бола тұрса да, шөлдегі дауыл көзіндегі адам шығыны Әл-Кайда эксаумақтық
ұйымының (мейлі ол халықаралық ауқымда бола берсін) кейбір соғыстарымен
салыстырғанда анағұрлым аз.
Халықаралық терроризм осы уақытқа дейін болған және қазірігі бар
ғаламдық өңірлік қауіпсіздіктің бәрін толық торпедалап бітті. Бірінші
соққыдан әлі де есін жия қоймаған дүние, осы уақытқа дейін жаңадан болатын
қатерге қарымта боларлық қауіпсіздік жүйесі мен дүние реттілігінің жаңа
үлгісін ұсына алмай отыр.
Қалай болғанда да, қауіпсіздік, ғаламдық та, аймақтық та тұрғыда
азайып не көбеймей тұр. Тап бір, бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін
қауіпсіздіктің көбеймегені сияқты. Немесе екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін қауіп – қатердің азаймағаны сияқты. Сондай-ақ екі жүйенің қырғи
қабақ теке тіресінен кейін де қауіпсіздіктің көбеймегені сияқты. Тіптен
2001 – жылдың 11-қыркүйегіндегі асиметриялық соғыстан кейін қауіп-қатердің
азаймағаны сияқты.
Егер дүние реттілігінің жүйесіндегі өзгерістер туралы айту керек
болса, онда ғаламдық, өңірлік және ұлттық қауіпсіздікке төнген қауіп-қатер
азаюдың орнына, жаңа сапа мен өзгеше ауқымға ұласып барады. Тұрақтылық пен
тұрақсыздықтың арасындағы, ұйымдар мен хаостың арасындағы геосаяси теке
тірестің сұрқы мүлдем өзгеше болып, жаңа сапаға көшкен.
Дегенмен біз халықаралық терроризм және сепартизм дегеніміз бар
болғаны адамзаттың жасырын дертінің сыртқы көрінісі ғана екенін барынша
айқын сезінуге тиіспіз. Сондай-ақ бұл дерт жеке-жеке емдеуге көнбейді, ол
барша елдер мен қауымдасықтардың ұжымдық консилиумын қажет етеді. Ол аз
болса, бұл дерт біреулердің белгілі дәрежеде құрбандықты, келесілерден
ерікті ынтымақтастық пен татуластықты талар етеді. Тек байлар мен
кедейлер әлемінің арасында екі жақты мәмілеге қол жеткенде ғана, тек
шектен тыс өндіріс бәріне де зардабын тигізіп отырған бүлікші табиғатының
тілін тапқанда ғана, тек агресия мен қарулы шиелістің түпкі себебін ұжымдық
күшпен аластағанада ғана, біз жағымды жаһадану мен терроризмнің түп-
тамырын жою туралы сөз қозғай алмаймыз.
Бүгінгі таңда екінші Балқан сияқты, Каспий аймағы мен Орталық Азия
туралы сөз қозғау әуезе болып алды. Тіптен дәл сондай гәп басталып кеткен
сияқты өзеурейтіндер бар. Алайда менің пайымдауымда, осы ахуалды алаулатып
– жалаулатудың да, арзан сенсациясының соңынан арсалаңдаудың да қажеті жоқ.
Қазақстан – ТМД және орта Азия аймағындағы азаматтық соғыспен
әлеуметтік бейберекеттің хаосын бастан кешпеген сонаулы елдердің бірі.
Бізді террордың, экстремизмнің және сепартизмнің стихиясы шарқыраған жоқ.
Алмағайып өтпелі кезең болжаған ауырлық – тауқыметтер де бізге тимей,
соқтықпастан айналып өтті.
Өзімізге қарапайым ғана сұрақ қойып көрейік – күнделікті өмірде
терроризм қаншалықты қарымда және айқындықта көрініс табады? Азаматтардың
көпшілігі мұндай сұраққа: Ешқандай да деуге болады. - деп жауап берер
еді. Адамдардың басым көпшілігі террористік актіге қарағанда
автоаппараттан, көшедегі қақтығыстан, аура – сырқаудан немесе табиғи
өлімнен тыс болудың мүмкіндігіне көбірек мән береді.
Адамдардың көпшілігі террор туралы бұқаралық ақпарат құралдарынан ғана
естіп – білгенімен, террористерге қатысты сөз болғанда неге соншалықты
үрейленеді? Ал автомобильді күнде көріп жүрсе де, автожолдардағы адам
шығынының қайғылы статистикасын естігенде болар-болмас сақтық сезіммен ғана
шектелетіні қалай? Шынында, неге бұлай?
Мұның құйтыртқы ештеңесі де жоқ. Жауабы қарапайым да қарабайыр ғана.
Түсініп танымайтын түнектің баланы үрейлендіретіні сияқты, бізді де
болжаусыз және күтпеген қауіп-қатерлер айрықша үрейлендіреді. Оны біз
террористік акті деп атаймыз.
Терроризм өзінің болжаусыздығымен және тосындығымен нақтылы үрей
сезімін ұялатып, жұртшылықтың бәрін дерлік шарасыз да жазмыштық қауіп-
қатермен шырмап тастайды. Оның тарапынан келетін соққының бағыт -бағдары
мен уақыты болжаусыз, сондықтан да айрықша алаңдатады.
Сонымен, терроризм дегеніміз өзі не? Терроризмнің иесі кім? Террордың
мақсаты қандай?
Бүгінгі таңда терроризмнің керемет көп анықтамасы бар. Біреулер
терроризмді әлеуметтік құбылыс санала, келесі біреулер оған мүлде қарама
-қарсы пікірлерін салмақтайды. Қалай болғанда да, осынау құбылысты сипаттап-
сарамай тұрып терроризм туралы белгілі бір түйінді пікір айтуға болмайды.
Терроризм белгілі бір мақсат пен міндетті жүзеге асыру үшін күш
көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм көзқарастар мен идеялардың
емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара басының қамын күттемейді. Ол
өзінен-өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды, алайда қызмет көрсетудің бір
түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен сұранысқа ие.
Мұның өзі, қаншалықты идея мен идеология не жетілген немесе шикі
болса, терроризм соншалықты идеологияның шашбауын көтереді. Бұл екі
жағдайда жүзеге асуы мүмкін: бірінші – идеологиялық негізінде бағдарламалық
нұсқау ретінде күш көрсетіп жатқан кезде, екіншісі идея мен идеология
соншалықты жетілмегендіктен, оның мақсатын жүзеге асырудың жолы тек қана
күш көрсету болған кезде.
Терроризмнің тарауына дүмпу қарымы сақталып отырған нәсілшілдік пен
ұлтшылдық идеясы нәр беруде. Ұлтшылдықтың кез-келген түрі терроризмнің
тарауына қолайлы негіз болатынына ешқандай күмән жоқ. Бір ұлтқа екінші бір
ұлттың үстемдігін орнату үшін ұлтшылдар терроризмді қолжаулық ету әбден
мүмкін.
Әдетте ұлтшылдық сепаратистік пиғылдың күшеюіне себепші болады.
Мұндайда қанат жаятын ұлтшылдықтың субьектісі дербестік көксеген этникалық
топтың да немесе оған кедергі жасаушының да болуы мүмкін.
Бүгінгі өмірде терроризмнің тарауынан себепшісі ретінде діни
фундаментализм жиі-жиі ауызға алынады. Фундаментализм өзінің нақты мәнінде
белгілі бір ілімнің түпкі принципін сақтауға ұмтыла отырып, даму
барысындағы ауытқушылықтарды жеңуді білдіреді.
Қазіргі кезде Ислам экстрелизмі мен терроризмі деген ұғымдардың
кеңінен тарап отырғанын атамай өтуге болмайды. Дей тұрғанмен, Исламның өз
болмысында ешқандай да агрессившылдық жоқ. Бұл туралы кейінірек сөз
етерміз.
Әрине терроризмнің көрініс табуына тағы бір себеп саяси радикализм
болуы да мүмкін.
Қоғамдық көңіл-күйдің радикалдануының кез-келген түрі белгілі бір
топтардың мақсатын жүзеге асырудағы әдістері мен тәсілдерінің
радикалдануына әсер етеді.
Бұл ретте терроризм туралы оң және сол радикализмнің көрініс
табуының салдары ретінде сөз қозғауға болады. Терроризм дегеніміз –
деструктивтік әрекет пен саяси радикализмнің ширыққан шындығы болатын
болса, оның салдары белгілі бір партиялық топтардың қандай саяси реңтегі
шептен табылуымен шендесіп жатпақ. Әрі-беріден соң, саяси радикализм
сынаса, терроризм өлтіреді деп айтуға да болады.
Жеке террористер немесе террористік топтар түрінде көрініс табатын
терроризмнің гео-саяси себебінің бастау бұлағы қандай болса да,
терроризмнің әлемдік және аймақтық державалардың бақылауынан біржола шығып
кеткені айдан анық.
Былайша айтқанда, мемлекеттер мен мемлекет топтарының арасындағы
қайшылықтар әрі оның өсіп отырғаны, терроризммен күрес жұмыстарын үлестіріп
отыру миссиясын мойнына алу мүмкіндігі бар халықаралық институттардың
әлсіреуіне әсер етуде.
Бүгінгі өмірде ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
проблемасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz