ЭПОС САЗЫ
ЭПОС САЗЫ
Жыр айтудың әр елде алуан түрлі дәстүрі қалыптасқан. Соларды шолып,
салыстырып келгенде зерттеушілер айтқыштықтың үш формасын бөліп көрсетеді.
Мұның біріншісі – ауызша баяндаушылық, екіншісі – белгілі ырғақпен, дауысты
көтере тақпақтап айтушылық, үшіншісі – музыкалық аспап сүйемелімен әндете,
сазға қосып жырлаушылық. Жырды әндетіп айтушылар арагідік эпостың кезекті
желілерін кейде ауызша мазмұндап отыруы да ертеден келе жатқан өрнек. Ал
қайсыбір халықтарда жыршылық салтының бұдан да басқа үлгілері кездеседі.
Мәселен, Солтүстік Кавказда нарт жырларын екі-үш дауыспен де, көп дауысты
хормен де айту үрдісі бар. Моңғолдың жыршылары (хурчи) эпостағы жүйрік атты
сипаттағанда екеуі кездесіп, бірінен бірі асырып айтатын болған...
Орындаушылық дәстүрдің түрлілігі терминдерден де көрінеді. Қазақта
жыршы десек, өзбекте бақшы, қырғызда манасшы, қалмақта жәңгірші, якутте
олонхосут, бурятта улигерші, алтайлықтарда қайшы, моңғолдарда хурчи деген
атаулар қолданылады. Хорезм жерінде эпосты гармонға қосып орындайтындарды
сазшы деп атаған.
Эпикалық ескерткіштердің жасалу, айтылу, даму тағдырына саздың
(музыканың) қызметі қаншалық деген мәселе күрделі болатын себептер толық.
Көркемдігі кемел, мазмұны терең эпостың бір қанатындай жасасып, ғасырларды
аралап келе жатқан музыканың құрылысын, барлық нақышын түгел танып зерттеу
эпикалық сана, дәстүрдің сырларын түсінуге көмектесе алады. Эпос сөзінің
екшеліп, көркейіп, жетіліп отыратындығы секілді оның ырғақтық, саздық жағы
да өзіндік эволюция жолынан өтетіндігі мәлім. Міне, осы заңдылықтарды
анықтау, эпос сазының өміршеңдік құпиясына бойлау – адамзат жасаған
ғайыптың бірі эпостың тұлғасын, қасиетін жан-жақты тексеруге көмегі тимек.
Сонымен қатар, жыр сазының қазіргі музыкалық мәдениетімізді байыта
аларлық сипаттары да өз алдына сөз етерлік проблема. Демек, эпос әуені
деген архивке өткізілген, күні біткен, әсері кеміген мүлік емес, бүгінгі
рухани өмірімізге жалғасып, араласып, нәрлендіріп келе жатқан жанды қазына.
Бұл – фольклор мен жазба мәдениеттің бірін-бірі байытып отыратындығына
мықты дәлел бола алатын нәрсе.
Бұрынғыдан бізге келіп жеткен өзге көркем ескерткіштер қатарында гүлі
солмас, сыры кетпес мұра – эпос және оның музыкасы ғылыми ортаның назарын
аударып отыруы кездейсоқ емес. Еліміз тарихи, әлеуметтік дамудың жаңа
белесіне шыққан кезде өткендегі мәдени игіліктерді меңгеру қажеттігі арта
түскендігін көреміз. Халықтар өздерінің тарихи тәжірибесін білгісі,
пайдалысын жаңа мақсатта іске жаратқысы келеді. Эпосты айту дәстүрінің
кейінгі жылдарда Одақ көлемінде, белгілі дәрежеде жанданып отырғандығының
сыры да осындай себепке байланысты.
Эпостың сөзі мен сазының халықтардың бұрынғы өзара қарым-қатынасының
ұмытылған тізбегін қайта “тірілтіп” елестетуге мүмкіндік бере алатыны өте
қызғылықты мәселе. Түркі тілдес халықтардың бірсыпырасында жыршылықтың көне
ырғағы сақталғаны және олардың ән мақамында бағыттастық, үндестік бар екені
қайран қалдырады. Бұл халықтардың жыр әуеніндегі ұқсастықтың түбі тарихи-
генетикалық заңдылықтарға алып баратынын көреміз.
Сыр бойының терме сазы да Орта Азияға кең таралған мақаммен терең
тамырласып жатқанын музыка мамандары ғана емес, кез келген тыңдаушы да
аңғарғандай. Қармақшы жерінде ту тіккен жыраулық саз бұл күнде бірнеше
халықтың арасында айтылып жүрген қуатты, көне әуен ырғақтармен ұласып
жатқандай көрінеді. Қарақалпақ Ж.Сарымбетовтің, өзбек Қ.Рахимовтың, қазақ
А.Алматовтың орындау мәнері әр жерге тарап кеткен бір ел жыршыларының өнер
мектебіндей әсер қалдырады. Музыкалық әуендегі мұндай ұқсастықты зерттеу
халықтар достығы мен туыстығының байырғы көздерін аршығанмен бірдей...
Намангандық бахшы Мадраим Балтабаев пен термездік ақын Қадыр Рахимов
жырды домбыраға қосып айтты. Домбыраның ең көне түрлері Өзбекстанның осы
өңірлерінде күні бүгінге дейін тартылып келе жатқаны да көңіл бөлерлік
құбылыс. Ертедегі жыр, жыршылық дәстүрмен бірге олардың кәрі серігі домбыра
да сақталып отырғаны эпос табиғатының, орындаушылық салтының неғұрлым
тұрақты келетінінен хабар береді. Қарақалпақ жырауларының қобызға қосып
орындаулары да бұл күнде қазақ арасында ұмытыла бастаған, бірақ бір
замандарда танымал болған саздарды еске салады.
Жыршылық айтқыштықтың көне формасы болып табылатын тақпақтап айту
дәстүрі олонхосуттар мен манасшыларда көбірек сақталған. Дүние жүзіндегі ең
көлемді эпос “Манасты” ырғақпен, тақпақпен айтудың да өзіндік қайталанбас
өрнегі бар. Сұрапыл мол теңемелер мен баламаларды үстемелете, үдете
соқтыратын манасшыларда ән болмағанымен, нағыз актерлік қабілет мейлінше
жеткілікті. Тақпақтап айтудың сиқырлы, әсерлі күшке айналуы, манасшылардың
құдірет пырағына мінгендей қалыпқа түсуі, зікір салған бақсыдай өршелене
айтуы оларды былайғы орындаушылар қатарынан бөлектетіп көрсеткен. Жыршылық
ерекше “қонған”, дарыған деп танудың күрделі түсінік екенін байқаймыз.
Қазіргі қырғыз манасшылары Ұрқаш Мәмбетәлиев, Асанхан Асанәлиев, Назарқұл
Әбдірахмановтар өнері ертедегі ұлы жыршылардың дәстүрі жалғасып келе
жатқанын сипаттайды. Саха (якут) олонхосуттары да халқының асыл қазынасы –
эпикалық жырларды бүгінгі жұртшылыққа кеңінен насихаттауға ат салысып
келеді.
Өзбек бахшылары (жыршылары) ертеде айтқыштық өнерді киелі санағаны
соншалық – түрлі аңыздарға сенген. Мәселен, болашақ жыршы мінәжат ететін
Мұрат тауына (гректердегі Парнас секілді) барып түнеп, шипалы бұлақтың
суынан ішсе, оған диюдың өзі домбыра жасап береді-міс деген ұғым тараған.
Ақиқатқа бергісіз осынау әдемі аңыз әрбір өнердің “иесі” бар деп сенетін
көне тотемдік түсініктерге байланысты туған...
Жыршылық сазының ерекшелігіне, оның көркемдік, эстетикалық мәні мен
қызметіне арналған бүкілодақтық ғылыми-теориялық конференцияның Алматыда
өтуі кездейсоқ емес. СССР Композиторлар одағы фольклорлық комиссиясының
председателі Э.Е.Алексеев сөзімен айтқанда, Қазақстан жыршылық дәстүрі
сарқылмаған, осы тарапта өзгелерге үлгі етерлік байлығы бар ел болып
табылады. Бұл тұжырымның ақиқаттығын конференция күндерінде Алматы
консерваториясының залында көрсетілген концерт айқын дәлелдеді. Егер
еліміздің түкпір-түкпірінен келген айтушылар концерттің бірінші жартысын
алса, екінші бөлегі түгелдей қазақ жыршы, термешілердің номерінен құралды.
Жетісудің өзіне тән жыршылық мәнеріне келтіріп бабымен орындайтын
Әбдислам Дүйсенов өнері қандай алқаның алдына да шығарарлық деуге болады.
Ол Жамбылдың “Сұраншы батырын” және басқа дастандарды біледі. Ауыл арасында
терме айтып жүрген қабілетті орындаушы талдықорғандық Кәрім Балғынбаев
музыка сүйетін маман, талғампаз тыңдаушылар алдында тұңғыш рет сынға түсті.
Бұдан біраз жыл бұрын әдемі терме айта бастаған, бірақ кейінгі кезде үні
естілмей кеткен Науат Ойнарова да ұнамды әсер қалдырды. Тағы бір жаңалық –
көкшетаулық айтыс ақыны Көкен Шәкеевтің жыршы санатында көрінуі. Ол тек
айтысқа ғана емес, ұзақ айтуға да қабілетін танытгы. Оның орындауында
“Бөгенбай батыр” жыры тыңдаушыға әсерлі естілді. Теледидардан соңғы
жылдарда жиі көрініп жүрген Сардарбек Қожағұлов та жүйрік термеші екенін
көрсете білді. Ал қарт ақынымыз М.Майбатыров қазіргі айтыс, жыршылық,
термешілік көшін бастаушы болып отырғанын өз дәрежесінде танытты. Бірсыпыра
үлкен дарынды жыршы, термешілер бүл жиынға қатыса алмаса да, қазақ
өнерпаздары республикада айтқыштық дәстүрі қуатты қалпында екенін сипаттап
берді.
Әсіресе қуанышты табыс – Алмасбек Алматов сынды термеші, жыршының жарқ
етіп көзге түсуі. Жыршылық түрін бір серпіндіріп, биік белеске көтеріп
кеткен Көшеней Рүстембековтің ізбасары Алмасбек – Қызылорда педагогикалық
институтының музыка факультетін бітірген, дарын гүлі күннен күнге ашылып
келе жатқан, ірі айтқыш бола алатын талапкер жас. Ол “Көрұғлының” үлкен-
үлкен бөлектерін жатқа, классикалық мақамдарға салып айтады. Сыр бойы
ақындарының ғибрат, толғауларын орындайды. Мәнері өзгеше Қармақшы айтқыштық
мектебінің сұлу сазын, көмекеймен айтатын құбылмалы қайырмасын Алмасбек
құйқылжыта төгілтеді. Оның орындауында жыр мен терме жай ермек, “көңіл
көтеру” деңгейінен асып, эстетикалық ләззат беретін салдарлы өнер
дәрежесіне жетеді. Алмасбектің алған бетінен таймай, орындаушылық құлашын
кеңге соза беруіне тыңдаушы қауым бірауыздан тілектестік білдірді.
Конференцияға қазақ жыршыларын әкелуді зерек ұйымдастырған Мардан
Байділдаевтің еңбегі де елеулі болды.
Қазақстан музыка зерттеушілерінің қатары өсіп, олардың қаламынан
маңызды еңбектер туа бастағаны жақсы нышан. Белгілі маманымыз профессор
Б.Г.Ерзаковичтің де, жас ғалымдар А.Темірбекова мен А.Құнанбаеваның да
баяндамалары проблемалық мәселелерді көтеру деңгейінің биіктігін көрсетті.
Эпос музыкасын зерттеудің алдағы міндеттерінің бірқатары конференцияның
қорытынды документтерінде көрініс тапты. Көне эпикалық мұраның әр заманда
мағынасын кемітпейтін көпқырлылығы, түрлі дәуірдің талабына жауап бере
аларлық мүмкіндігі, уақытгың таты баспайтын, желі мүжімейтін асыл қасиеті
адамзатты өшпес үмітке, биік мұратқа баулитыны, өткінші ұғымдарға, пенделік
пасықтықтарға қарсы күрес пен өршілдіктің шипалы құралы бола алатыны,
халыққа тозбайтын тағылым тарататыны атап отілді. Одақ бойынша жыршылық
мұраны зерттейтін жетекші ортаның керектігі, ондай міндетті атқаруға Алматы
көп белгілермен қолайлы екені ұсыныс ретінде айтылды. Фольклор, эпос
айтушылар сөздігін шығару мәселесі де күн тәртібіне қойылды.
Жыр мен музыканың өзара байланысын әр қырынан қарастыратын, эпикалық
дәстүрді дамытушы өнер иелерін қолдау, тәрбиелеу, көтермелеуге бағытталған
түрлі ұйымдастыру шаралары туралы кеңінен пікір алысылды. Әсіресе жыршылық
дәстүрге жастарды баулудың жолдары мен мүмкіндіктері мол екендігі, терме,
жырды радио, теледидар, сахнада ұдайы беріп тұру қажеттігі, бұл өнер
негіздерін ән-күй сабағы кезінде мектеп оқушыларының да құлағына құя беру
керектігі – көптің ойындағы мәселелер. Жыршылықтың республикалық байқауын
өткізіп тұру, жүлдегер, лауреаттарын белгілеу, олардың ең озықтарына
құрметті атақ беру, филармония жанынан жыршылар бригадасын ұйымдастыру,
арнаулы концерттер қою қажетті шаралар болмақ. Жыршылық дәстүрдің еліміз
көлемінде байсалды әңгіме тақырыбы болуы – советтік мәдениеттің тамыры
халықтық негіздермен бірлікте екендігінің жарқын куәсі.
1982
ТҮРКОЛОГИЯ ӘЛЕМІНДЕ
Жақында Москва қаласында Советтік түркологтар комитетінің СССР
құрылғанына 60 жыл толуына арналған кезекті жиналысы болып өтті. Пленарлық
жиналысты А.Н.Кононов кіріспе сөзбен ашып, түркологияның тарихы мен
атқарған қызметіне, алдағы міндеттеріне қысқа да қызғылықты шолу жасады.
Ол, әсіресе, революцияға дейін түркология әлемінде ерекше еңбек еткен
белгілі қайраткерлердің қажырлы қызметін ілтипатпен еске түсірді:
Ш.Уәлихановтың, Ы.Алтынсариннің, Х.Фаизхановтың, Қаюм Насыридің,
Н.Ф.Катановтың, М.Ф.Ахундатовтың, т.б. есімдерін атады. Бұл қатардағы
санаулы ғана адамдардың Россия империясының түркі халықтарының тілін,
фольклорын, тарихын, мәдениетін таныстырып, зерттеудегі тыңғылықты
істеріне, атақты ғалымдар Радловтың, Френнің татар және басқа халықтар
оқымыстыларымен достық байланыстарының қаншалықты игі нәтиже бергеніне,
мұсылман халықтары үшін “Орыс Бағдады” саналған Қазан шаһарында жасалған
білімдарлар мен басылған кітаптардың ілгерішіл рөліне тоқталды. Совет
заманында түркологияның өрісі ерекше кеңейгенін, бұл күнде бес одақтас,
жеті автономиялық республикада академиялық және университеттік ғылыми-
зерттеу орталықтары қалыптасып, жүздеген мамандар әзірленгенін, сан түрлі
тақырыпта елеулі зерттеулер жүргізіліп жатқанын зор жетістік деп атады.
Сонымен қатар түркология алдында тұрған, кезек күттірмейтін мәселелердің
құрамын көрсетті.
Пленарлық мәжілісте ұлт республикалары мен автономиялық облыстардың
түркологиялық тексерулердің жайын, сапасы мен бағытын сипаттайтын мазмұнды
баяндамалар тыңдалды. Әзірбайжандағы тіл ғылымының жетістіктерін баяндай
келіп, академик М.Шералиев көптеген қызғылықты мысал келтірді.
– Республикада, – деді ол өзінің сөзінде, – бұл салада қырық ғылым
докторы, екі жүз ғылым кандидаты жұмыс ісгейді. Олардың қаламынан аса мәнді
зерттеулер туды. Соның ішінен әзірбайжан тілінің тарихи грамматикасын,
тарихи фонетикасын, Кавказ, Иран тілдерінің байланыстарына арналған
монографияларды, “Жаңа әзірбайжан тілінің диалектілері”, “Әзірбайжан
тілінің түсіндірме сөздігі” (4 томдық), әзірбайжан тілінде жазылған “Орыс
тілі грамматикасы” атты кітаптарды атауға болады.
Одақтық көлемдегі түркология деңгейінде қазақ тілтану ғылымының
жемістері де қомақты болып естілді. Қазақ ССР Ғылым академиясының
корреспондент-мүшесі Ә.Хайдаровтың баяндамасында осындай табыстар тізбегі
келтірілді. Соңғы кездегі басылымдар: “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі”,
Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі І.Кеңесбаевтың “Фразеологиялық
сөздігі”, “Орыс тіліндегі түркизмдер сөздігі”, т.б. өте күрделі еңбектер
санатына қосылады. Ә.Хайдаров үлкен қазақ-орыс сөздігі, ұйғыр тілінің
түсіндірме сөздігі, М.Әуезов тілінің сөздігі секілді аса кәделі жұмыстардың
жоспарлы түрде жүргізіліп жатқанын, қазақ жерінің топонимикалық атауларын
ғылыми берік жүйеге түсіру қолга алынғанын хабарлады. Алдағы істер
негізінде үш саланы: зерттеулердің теориялық дәрежесін көтеруді, тіл
мәдениетін тексеруді және орыс тілінің қызметін тереңдеп талдауды
көздейтінін айтты.
Мәжілісте Қарашай-Балқар филологиясының нәтижелері мен міндеттері,
қырғыз эпосы “Манасты” зерттеудің методологиялық мәселелері жөнінде арнаулы
баяндамалар болды. Э.Тенишев түркология бойынша өткен жылда атқарылған
істердің қадау-қадау фактілерін мысалға келтірді. Сондай істердің
көрнектілерінің бірі Махмұт Қашқари сөздігінің орысшаға аударылып, ғылыми
басылымы әзірленуі деп көрсетті. Сондай-ақ қазақ тілін зерттеудің совет
жылдарындағы тарихын жинақтайтын, тәжірибесін талдайтын еңбекке де жылы
лебіз білдірді.
Түркологиялық комитеттің пленарлық мәжілісі тіл ғылымы саласындағы
жасалған жұмыстарды қорытындылап, ғылыми істер бағыты мен тақырыбын
анықтауға, алдағы міндеттерді белгілеуге өз үлесін қосқан пайдалы мәжіліс
болды. Сондай-ақ жиналысқа қатысушылар бірсыпыра қызғылықты мағлұматтар,
орынды ұсыныстар естіді. Соларды тұжырымдап, санамалап айтсақ, төмендегі
пікірлерге саяды. Ең алдымен түркологиялық комитет тек лингвистикалық
зерттеулерді талқылап, әңгімелеумен шектелмей, өрісін кеңейте түсуі
қажеттігі туралы ұсыныс ортаға салынды. Бұл кезге дейін қалыптасқан дәстүр
бойынша, түркологтар деп тіл зерттеушілер ғана есептеліп келеді. Тілшілер
түркологтардың ең мол, алдыңғы шептегі тобы екені рас. Бірақ, бұдан былай
қарай бұл іске әдебиетшілерді де, тарихшыларды да қатыстырып, проблемалық
баяндамалар тыңдап отыру қажеттігі анық. Мәселен, тіл тарихын немесе
диалектілерді зерттеу белгілі бір халықтың этногенезисін іздеуді, тарихи-
мәдени байланыстарды табуды керек ететіні мәлім. Соңғы бірер жылда
түркологиялық комитет мәжілістерінде фольклортану жөнінен баяндамалар
қойыла бастауы жақсы нәтиже беріп келеді...
Мәжілісте сөйлеушілер түрлі тарапта татымды ұсыныстар айтты. Мұның көбі
жиналыстар қарарларында мақұлданып, қабылданды да. Атап айтқанда,
түркологиялық комитетте монғол тілдері бойынша да бір секция ашып, бұл
бағыттағы ізденістер мен жемістер хабарланып отыруы қажет делінді. Түркі
елдерінің кейбір топтары әлі де зерттеу назарына іліне қоймағаны сөз болды.
Әсіресе, Ирандағы оғыз тілдерін тексеру керектігі ескертілді. Түркі
тілдерінің диалектологиялық атласын жасау жөнінде Сібір зерттеушілерінің
жігерлі де жүйелі жұмыстары биік бағаланып, осы үлгідегі жинақтарды еліміз
көлемінде тиянақты әзірлеу ділгір міндет деп көрсетілді. Түркологиялық
еңбектердің теориялық деңгейін, танымдық құлашын арттырудың өзге де
проблемалары айтылды. Көптеген зерттеулерде тілдерді түрлі сатыда салыстыра
қарау, ортақ заңдылықтарды, даму ерекшеліктерін талдау жетіспейтіні дәлелді
сыналды. Көне текстерді жариялағанда қазіргі түркі тілдеріне
транскрипциялау ережесі бір ізге түспегені де қиындық келтіреді. Кейбір
тілдердің (башқұрт, т.б.) алфавитіне қажетті өзгерістер енгізілуі ол
тілдердегі еңбектерді туысқан халықтардың өкілдері еркін оқып кетуіне
мүмкіндік туғызатынын есту де ұнамды жаңалық болды. Бірнеше түркі тілін
ғана емес, басқа да тілдер білетін мамандар әзірлеу бірінші кезектегі
міндет екені әңгімеленді.
“Советская туркологияның” жылдық жұмысы туралы журнал редакторының
орынбасары И.Сеидов баяндама жасады. Ол журнал бетінде жарияланған
материалдарды топтап сипаттай келіп, бұл басылымның мұқтаждарын да ортаға
салды. Журнал сандарының кешігіп шығуы баспахана базасының шешілмеуінен
екенін хабарлап, бұл іске түркологтар комитетінің пәрменді араласуы қажетті
екендігін ескертті. - Тағы да бір өкінішті шындығымыз, – деді ол, – журнал
тиражының аздығы. Қырық миллионға жуық халқы бар түркі тілдес республикалар
мен облыстарда журналға жазылушылар саны төрт мыңға жетпеуі тым қораш.
Журнал тек тілшілерге, әдебиетшілерге, фольклоршыларға ғана емес, түркі
тілдес елдердің тарихынан, мәдениетінен жүйелі мағлұмат беріп отыратын,
күллі зиялы қауымға арналған ортақ орган ғой. “Советская туркологияның” бұл
кезге дейін жарық көрген сексен екі саны тарихи, тілдік, әдеби білімнің
энциклопедиясы десе, артық айтқандық болмайды. Журналға мақала жазып, ат
салысушылар да жеткіліксіз. Осы мәселелердің бәрі де түркологтарды
ойландырар, оларды белсенді істерге жұмылдырар деп сенеміз.
Әдебиеттану, тарих проблемалары әзірше түркологтар комитетінің назарына
іліне қоймаған. Фольклортануға арналған бірен-саран хабарламалар да
салдарлы методологиялық жүк көтере қойған жоқ. Бұл ғылымдар болашақта
түркологияның төл ісі деп саналатынына сенім зор. Ал осы тарапта мұра мен
проблеманың ұшан-теңіз екені зайыр. Мәселен, Сібір халықтарының фольклорын
алпыс том етіп шығару көзделіп отыр. Өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт ауыз
әдебиеті мұрасы алды қырық том болып жарияланғаны белгілі. Осы тектес
басылымдар Қазақстанда да, өзге республикаларда да жоспарланған. Міне,
мұншама қымбат қазынаға ие болып отырған халықтардың фольклор мұрасының кең
көлемде қаралатын, шешілетін сауалы толып жатыр ғой. Тарих, этнография,
әдебиеттану, музыкатану бойынша да солай...
Түркологиялық комитеттің үстіміздегі жылға жоспарланған жұмысы да
күрделі. Олар: диалектологиялық конференция өткізу; диалектологиялық
атласты редакциялау; ескі түркі руникалық ескерткіштерін жинақтау; көне
қолжазбаларға сипаттама жасау; этимология мәселелерін талқылау;
ескерткіштерді каталогқа түсіру; есепке алу жүйесін жетілдіру; түркі
тілдерін оқыту программасы проблемасына арнап мәжіліс өткізу; алдағы
түркологиялық конференцияға күн ілгері дайындалу, т.б. мәселелер. Москвада
өткен советтік түркологиялық мәжіліс комитеті біздің елімізде ғылымды
дамытуға соның ішінде түркі тілдерінің кең тыныспен табиғи дамып көркеюіне,
олардың өсу, өзара байланысы, баю заңдылықтарын ашуға көңіл бөлініп
отырғандығын, мұның өзі лениндік ұлт саясатының жарқын сипаттамасы
екендігін дәлелдейді.
1982
ФОЛЬКЛОР ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ДАМУ
Сонау 30-жылдардың өзінде-ақ бірталай эпикалық ескерткіштің
бүкілодақтық көлемде аталып, мерекеленіп өтуі бұрын тарихта болмаған жаңа
құбылыс еді. Армян эпосы “Сасундық Давид”, қалмақ жыры “Жәңгір” барлық
совет халқының ортақ рухани игілігі ретінде кең көлемде нышандалып өткені
соны бастама болатын. Осы дәстүр үздіксіз жалғасып, жаңа жетістіктерге алып
келіп отыр. “СССР халықтары эпосының” орыс және жергілікті ұлт тілдеріндегі
текстері қатар шығарылып келе жатқаны – үлкен мәдени оқиға. Соңғы жылдары
Москвада қазақтың “Қобыланды батыр”, өзбектің “Рустемхан”, алтайдың “Маадай-
қара”, түркіменнің “Хорлыға мен Хемра”, солтүстік Кавказ халықтарының
“Нарттар” жырларының жариялануы бүкіл еліміз көлеміндегі елеулі оқиға деуге
болады. Фольклор ескерткіштерін сақтау, зерттеу, жариялау – тек қатардағы
мәдени шаралардың бірі ғана емес, бұрынғы мен бүгінгінің рухани жалғастығын
қастерлеп дамытудың да нақтылы жолы. Атап өтерлік аса маңызды мәселе –
біздің дәуірімізде бір халықтың фольклоры өзге халықтарды да рухани
байытатын елеулі факторға айналуы. Мұның өзі ауыз әдебиеті мұрасьш
мейлінше, талғап, екшеп жариялаудың да, ол қазынаны зерттеудің де міндеті
еселеп асатындығын керсетеді. Ендігі жерде белгілі бір халықтың
фольклорлық ескерткіші сол халықтың өз мүлкі ғана болып қоймайды, басқа
елдерге де етене жақын жәдігерлікке айналады: Мәселен, кейінгі жылдарда
жарық көрген өзбек фольклорының 40 томдығы, татар және башқұрт ауыз
әдебиетінің 8-10 томдықтары, қарақалпақ фольклорының 9 кітабы ол елдердің
көлемінен асып, бүкілодақтық көркемдік қазына қатарына қосылды.
Сібір халықтарының фольклор мұрасы 60 том көлемінде шығарылуға әзірлік
жасалып отыр. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты баспаға
әзірлеп жатқан қазақ ауыз әдебиетінің көптомдығының да – нақ осындай ұлттық
және интернационалдық мәні бар құбылыс. Совот халықтарының өзара жақындығын
күшейтуде, әсіресе екі тілде шығатын басылымдардың маңызы зор болмақ.
Демек, әрбір халықтың ең асыл, ең ардақты мұрасы орыс тіліне аударылып,
дүние жүзі көлеміне шығуы мәдени жетілудің мықты шарты болып саналады.
Дегенмен, ауыз әдебиетінің асыл қасиетін жете танымаушылық, оны көркемсөз
мәдениетінің байырғы, өткец кезеңі, ескірген түрі ғана деп есептеушілік те
арагідік бой көрсетіп қалатыны байқалады. Көркем әдебиеттің бұрынғы-соңғы
тәжірибесі фольклордың ішкі қуаты мен қасиеті жан-жақты екендігін, ауыз
әдебиеті мұрасы көркемдік дамуға әр заманда да өзінше негіз, тың серпін
бере алатындығын дәлелдейді. Мәселен, Шыңғыс Айтматовтың шығармалары ауыз
әдебиетінде жазба профессионал туындыларды байытатын, оларға айрықша қуат
дарытатын қасиет аса мол екендігін көрсетеді. Жазушының “Ақ кеме”
повесінде, “Ғасырдан ұзақ күн” романында, тағы басқа шығармаларында ескі
ертегілік, мифтік аңыздар үлкен шеберлікпен пайдаланылған. Ондай көне
әңгімелер суреткердің айтсам, ұқтырсам деген небір асыл идеяларын кемел
өрнектеуге себепші болған. Мұндай бағыт еліміздегі басқа да бірсыпыра
жазушылардың тәжірибесінде күрделі орын алып отыр. Сонымен қазіргі кезде
фольклордың қадір-қасиеті туралы ұғым оның шын табиғатына сәйкес дәрежеге
көтеріліп келеді деуге болады. Ауыз әдебиеті мұрасы тек адамзаттың өткен
дәуірдегі түсінігін, наным-сенімін белгілі құбылыстарға деген бағасьш
білдіріп қана қоймайды, ол әлі де іске аспаған, арман болып келе жатқан
озық мұраттарды жырлауға да тың серпін бере алады.
Көптеген фольклор туындылары халықтардың бір кездердегі тарихи-
генетикалық туыстығынан да хабар бере алады. Айталық “Қозы Көрпеш - Баян
сұлу”, “Алпамыс” сскілді жырлардың әлденеше халықтардың “өз туындысы”
ессптеліп, кең таралып келгенін сол мұраны иемденіп жүрген сндердің ерте
кездегі тарихи жақындығынан деу орынды. Бұл жырларды айтып келген рулар мен
тайпалар ғасырлар бойында қаншама жерге көшіп, түрлі өңірлерге тараса да,
кейіннен өз алдына халық, ұлт болып қалыптасса да, ежелгі аңызын ұмытпаған,
жаңа жағдайда дамыта, сақтай білген. Жырды айтушылар мен сақтаушылардың
осындай заңдылығын ескермесек, мәселен “Қозы Көрпеш” жырының Алтайдан
бастап сонау Румынияға дейін таралып кету сырын түсіне алмас едік. Ауыз
әдебиеті туындысында болғанды ғана емес, болуға тиістіні де ерекше
әсірелеп, сомдап көрсететіні өзіндік көркемдік тәсіл болып табылады.
Әлбетте, ауыз әдебиеті шығармаларының бәрі де бірдей саф алтын емес.
Қазіргі жазба әдебиеті түр, жанр, түрлі ізденіс жағынан алуан жаңалықтар
ашқанын білеміз. Соған қарамастан ауыз әдебиеті үлгісінде толғайтын
шығармалардың да қайталанбас өз ерекшелігі, нақышы бар. Сонау 30-жылдарда
бүкіл қазақ совет поэзиясы жетістігінің алдыңғы легінде Жамбылдың шығармасы
аталғаны кездейсоқ емес еді. Мұның мәні ұлы ақынның халықтың ғасырлар бойы
жасаған фольклорлық мәдениетінің ең асылын, ең нәрін жаңа заман талаптарына
лайықтап құлпырта жырлауында болатын. Мұның өзі қалауын тапса, шеберлік
жетсе, фольклорлық фабулалар мен бейнелер сан түрлі жаңа шығармаға берік
қуат бола алатындығын сипаттайды. Біз бір кезде фольклорға астамшылықпен
қараймыз деп көптеген қымбат көркемдік мүлікті қолдан шығарып алғанымызды
білеміз. Ғажайып жырларды ұзақ сағаттар бойында жатқа айтатын ақын даусын
кезінде жазып ала алмағандығымыз – әлгіндей салғырттықтың, шалағайлықтың
салдары. Көптеген эпикалық аңыздауларды біздің заманымызға жеткізген атақты
ақындардың айтқыштық, жыршылық өнерін қадір тұтып жазып алған жоқпыз. Төкпе
ақындықтың да, жазба шайырлықтың да дүлдүлі атанған Иса Байзақовтың табанда
сөз шығаратын тапқырлығын, әсем үнін келешек ұрпақ үшін таптырмас мүлік
болар-ау деп те ойламаппыз ғой. Нашар шығарма болса, “фольклоршылдық әсері”
деген кінәратты әлі күнге дейін оп-оңай айта салатынымыз да бар. Ал
халықтық әдебиеттің мәңгі тозбайтын жанды өрнектерін тану анағұрлым
қиынырақ болса керек. Біздің елімізде ауыз әдебиеті мұрасы мен оның
жасаушыларын, айтушыларын қадірлеу, бағалау жөнінде атқарылған алуан жұмыс
ескі мұраға деген коммунистік көзқарастың әділдігін, даналығын аңғартады.
Совет өкіметі жылдарында “жаңадан табылған” қаншама дарын иелері
мәдениетіміздің баюына ерекше үлес қосты. Бұрын ауылда елеусіз болып жүрген
Дағыстан ашуғы Сүлейман Стальскийдің “Жиырмасыншы ғасырдың Гомері”
атануында фольклорлық дәстүрдің мәнін терең түсінудің нышаны жатыр. Сауаты
жоқ ақын Жамбыл Жабаевтың бүкіл совет поэзиясының көшбасшысы қатарына
көтерілуі, оның өнер ерекшелігін қадір тұта алатын жаңа заманда ғана мүмкін
болды. Қарапайым орыс әйелі Марфа Крюкова орыстың былиналық өнерін қайта
“тірілтуі” де — күллі ескі мұраның қадірлеушісі бола білген советтік дәуір
жемісі. Көлемі жағынан дүние жүзінде ең үлкен эпос “Манасты” жатқа айтатын
Сағымбай Оразбақов секілді жыршылардың талантын бағалап, атағын шығарған да
біздің өскелең заманымыз. “Қырымның қырық батыры” секілді ұлан-ғайыр жырды
біздің дәуірімізге жеткізген Мұрын жырау есімін қанша ардақтасақ та
лайықты. Осы айтылғанның бәрі ауыз әдебиеті дәстүрін жалғастырып келген
өнер иелерінің советтік көркемдік мәдениетімізге зор үлес қосқанын
сипаттаса керек. Фольклор мұрасын жинау, жариялау, зерттеу, басқа тілдерге
аудару үздіксіз жүргізіліп келе жатқаны кезекті, науқандық шара емес, үлкен
мәдени революциялық қажеттілікке, коммунистік қоғам орнатып жатқан
еліміздің ұлы мұратына сәйкес жұмыс. Фольклор мұрасының қазіргі көркемдік
мәдениетке әр тараптан жалғасып жатқанын дәлелдейтін мысал мол. Ауыз
әдебиеті туындыларының сарыны өзгеріп, өңделген түрінде театр сахнасына,
сурет галереясына киноэкранға, эстрадаға, музыкаға ауысып жатқанына дәлел
көп. Осылардың ішінен бір ғана музыкалық фольклорды алып қарасақ та, оның
советтік мәдениетіміз үшін қаншалықты сарқылмас игілік болғанын байқаймыз.
Қазақтың алғашқы “Қыз Жібек”, “Ер Тарғын” сияқты операларының сазы түгелге
жуық халықтың ғажайып сұлу ән-күйлерін пайдалану негізінде жасалғанын кім
білмейді? Революцияға дейін жеке орындаушылардың көлемінен аспай келген
қаншама күй бұл күнде оркестрлер арқылы републикамызда ғана емес, басқа
жерлерде де кеңінен мәлім болып отыр. Халықтық ән-күйлер негізінде неше
алуан профессионалдық шығармалар жазылып жүргені де мәлім. Осы күнде
жұртшылыққа кеңінен танылып келе жатқан музыкалық-фольклорлық
ансамбльдердің жаңа көркемдік табыстарға жетуіне халықтық ән-күй дәстүрі
таудай тірек болып отыр. Күні кешеге дейін жоғалдыға саналып келген
музыкалық аспаптар осы күнде қайта тіріліп, үлкен эстетикалық ләззат алатын
феноменге айналды. Музыка зерттеушісі Болат Сарыбаевтың жылдар бойында
ерінбей-жалықпай еткен еңбегінің нәтижесінде қазақтың бұрын мәлімсіз болып
келген 20-дан артық музыкалық аспабы қайта жаңғырды. Домбырашылық өнердің
де Қазақстанның түрлі өлкелеріне тән дәстүрі қайта жанданып келеді. Соңғы
жылдарда жыршылық, термешілік дәстүрдің жаңа табысқа жете бастауы – атап
айтарлық құбылыс. “Алпамыс батыр”, “Қобыланды батыр”, “Қыз Жібек”, “Айман-
Шолпан” секілді сұлу жырлар айтушылардың орындауында грампластинкаға
түсірілді. Ұзақ жырларды айтатын көптеген өнерпаздардың есімі мәлім болды.
Әсіресе, өмірдің алуан мәселелерін ғибрат түрінде толғайтын термешілер
қатары әлі де қалың екенін көреміз. Мұндай дарын иелері Қазақстанмен қатар
Қарақалпақстанда да, Бұқар облысында да бар екендігі мәлімденіп отыр.
Әрине, фольклор жанрларының бәрі бірдей өзінің бұрынғы қуатты, әсерлі
қалпында деуге болмайды. Олардың өмір талабына ілесе алмай жоғалып
кеткендері де, әлсіреп азайғандары да бар. Сонымен қатар, жаңа дәуірдің
қажетіне жарап, жанданып, дамып келе жатқан түрлері де кездеседі. Соның бір
мысалы ақындар айтысы десек, бұл жанр дамуға өзінің толық мүмкіндігі бар
екендігін дәлелдеді. Ақындық айтыс – қазіргі кезде сөз өнеріне жетілудің
де, өмір шындығын батыл да өткір ашудың да, жұртшылық көңілін көтерудің де
аса ұтымды жолдарының бірі. Ал мақал-мәтелдердің, ертегілердің этикалық-
тәрбиелік қызметі әсте кемімейді. Тұрмыс-салт өлеңдерінің кейбір тараулары
қазіргі өмірдің рухани қажетіне ілесіп, жанданып келеді. Той бастар, жар-
жар, беташардың қызықтық та, ғибраттық та қызметі кемімейтіндігін өмір
тәжірибесінің өзі көрсетіп отыр. Демек, фольклор жанрының сақталуы, дамуы,
жандануы, өзінің функционалдық қызметін түрлі дәрежеде өзгертуі деген
мәселе зерттеушілер үшін жанды тақырып болып қала береді. Бір ғажабы сол:
ауыз әдебиеті ескерткіштерінің көп саласы бізде өз қалпында да, өңделген
түрінде де өмір сүріп келеді. Батырлық, ғашықтық жырлар, толғаулар өзінің
терең шыншылдығымен, биік көркемдігімен қазіргі талғамы зор тыңдаушыны да
эстетикалық қуанышқа бөлей алады. Біздің көркемдік дамуымыздағы ерекше
заңдылықтың өзі ауызша және жазбаша дәстүрінің қатар дамып келе жатқандығы
ғой. Дәл осы ақиқатты мойындамасақ, көптеген рухани мұрамызды тани алмаған
болар едік.
1982
АЛТАУ АЛА БОЛСА...
Адамзаттың ұзақ жолында өмір тәжірибесінен қорытылып шыққан небір дана
тұжырымдар, ғибратты пақылдар бар. Солардың бір саласы – ынтымақтың ырыс,
алауыздықтың сор екенін өсиет еткен мақал-мәтелдер. “Бірлік болмай, тірлік
болмас”, “Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі
келеді”, “Тозған қазды, топтанған қарға алады”, “Ағайын тату болса, ат көп,
абысын тату болса, ас көп”, “Екі қырғи таласса, бір қарғаға жем болар”,
“Көптеген жау алады, көмектескен дау алады”, “Ынтымақ – бұзылмайтын
қорған”, “Байлық – байлық емес, бірлік – байлық”, “Саусақ ашылса –
қылдырық, жұмылса – жұдырық”, “Бірлігі күшті ел азбайды, пішуі кең көйлек
тозбайды”... Бұл сөздердің астарында сансыз қайталанған құбылыс, талай өмір
сабақтары, келешек буынға ескертпе жатыр. Мақал-мәтелдің қысқа
қорытындыларында телегей-теңіз мағына, терең ой болатыны осыдан. Қазақ
халқының Ұлы Октябрь революциясына дейінгі тарихы осы ақиқатты өз тарапынан
мол мысалдармен дәлелдейді. Біріге кетсе, қандай да болсын қасақы дұшпанға
төтеп бере алатын халқымыз “бас-басына би” әкімдердің әлегінен талай-талай
қорлық пен кіріптарлыққа душар болған. Рулардың ыдыраңқылығын бүтіндеуге,
оларды “бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаратын” етуге небір саналы ерлер
ақылы мен қайратын сарп еткен. Жікшілдік, қарақан басының қамын елден
жоғары қоюшылық дерті әлгіндей асыл ерлерді дегеніне жеткізбей, жігерін құм
қылған. Жауға шабар жүрегі де, білегі де бола тұра қазақтардың ауық-ауық
Қытай, Иран, Жоңғар, т.б. басқыншыларға жем болып келгені дәл осы себептен
көрініп тұр. Халқымыз өзінің түрлі ауыз әдебиетінің мұрасында бірлікті ұлы
арман етіп көксегені тегін емес. Біздің ертеректегі барлық дерлік поэзиялық
мүлкіміз ынтымақтың жоқтығын ең зор қасіретіміз деп, куәландырып
отырғандығы да мұны сипаттайды...
Алауыздықтың адам айтқысыз кемшілікке жолықтыратынына мысал көп. Бұған
қазіргі араб халқының басындағы ауыр ахуал да толық дәлел бола алады. Басы
бірікпей, өзара тіл табыса алмай жүргендігінің салдарынан жиырмадан артық
мемлекетгігі бар, жүз миллионнан астам араб халқы ондаған жылдар бойында
бір ғана шағын ел – Израиль билеушілерінен таяқ жеп келе жатқанын кім
білмейді? Сырт көзге бұл ақылға сыймайтын ерсілік болып көрінсе де,
өкінішке қарай, шындық осылай болып отыр. Екі жүзді Израиль билеушілері сол
елдердің техникалық мешеулігін, ішкі қайшылықтарын пайдаланып,
жантүршігерлік жауыздық жасап келеді. Адамзаттың денесіндегі рак ауруы
секілді сұм сионистердің бейбіт палестина, ливан халықтарына деген зорлығы
фашистердің қылығынан асып түсті. Сионистер Палестина арабтарының атақоныс-
жерін тартып алып, өздерін тентіретіп жібергенімен қоймай, күндерін әрең
көріп жүрген ғаріп босқындарды бас сауғалап барган жерлерінде де тыныш
қалдырмай, қырып- жойып отыр. Израиль әскерлерінің тәуелсіз мемлекет Ливан
жеріне басып кіруі, қалаларын қиратуы, сан мыңдаған жазықсыз бейбіт
адамдарды өлтіруі адам баласының тарихында кездеспеген кісәпір геноцид,
барып тұрған астамшылық. Пайда десе иманын сататын, өзінен сәл мықты
кездессе қолтығына кіріп кететін, әлсіздерге соншалық мейірімсіз, сатқын
Израиль үкімдарлары дүние жүзі халқының пікірін, Біріккен Ұлттар Ұйымының
Ливандағы соғысты тоқтатып, әскерлерін өз жеріне қайтып әкету туралы
талабын құлағына ілетін емес. Олар Америка Құрама Штаттарындағы өздеріне
сыбайлас одақтастарының ағыл-тегіл көмегіне сүйеніп, Палестина арабтарын
жер бетінен жойып жіберуге шімірікпестен барып отыр. Сионистер әділдік,
адамдық, обал деген қасиетті ұғымдарды аяққа таптап, өздерінің уақытша
ұтымды жағдайда отырғандығына малданады. Араб мемлекеттері арасыңдағы
кереғарлықты желеу етіп, олар ..
“Қашқан жауға қатын ер” болғысы келеді. Капиталистік елдердегі
пайдакүнем, аяусыз, қанқұйлы сионисшіл алпауыттардың түрлі елдердің
арасында жік салып, бөлшектеп, оларға өз ықпалын жүргізу жөніндегі зұлым
жоспарының бір көрінісі осы. Арамнан жиып-терген байлығына мақтанған,
көзіне қан толған, ұлы араб халқына тажалдай өшпенділікпен кектескен
сионистерге әділет сөздері барша жұрттың басалқы ескертуі даритын
көрінбейді. Бірақ, “асқанға-тосқан” кездесетіні өмір заңы. “Аюға ақыл
үйреткен таяқ” дегендей, арабтың патриоттық күштері түбінде бірлік
табатынына, асқынған әзәзіл жауға кек оғын атып, есесін қайтаратындығына
сенеміз. Қазірдің өзінде Ливандағы соғыс майданының кейбір шептерінде жау
қарақшылары ерекше қарсылыққа кездесіп, зор шығынға ұшырап отырғаны осыны
сипаттайды. Израиль агрессорларына қарсы күресте Палестина, Ливан, Сирия
арабтары жалғыз емес. Олардың әділ күресін жаһанның бейбітшілік сүйгіш
барша халқы, қуатты держава – Совет Одағы тегеурінді түрде қолдайды. Міне,
бұл айбарлы күш өзінің алып қуатын таныта білері кәміл. Совет үкіметінің
“Совет Одағы сөз жүзінде емес, іс жүзінде арабтарды жақтап, агрессордың
Ливаннан тайып тұруына күш салуда. Израильдің қазіргі саясатын белгілеп
жүргендердің Таяу Шығыс Совет Одағының оңтүстік шекараларына тікелей жақын
орналасқан аудан екендігін, ондағы оқиғалар СССР мүддесін қозғамай тұра
алмайтынын ұмытпағаны жөн. Біз Израильге осыны ескертеміз... Совет өкіметі
жүгенсіз агрессияның тоқтатылуын талап етеді. Совет Одағы бұл ауданда
баянды бейбітшілік орнатылуы үшін өзіне байланысты нәрсенің бәрін істейтін
болады” деген мәлімдемесі көп азап шеккен, бірақ, жігері мен намысы
жасымаған араб халықтарына үлкен сенім дарытуға тиіс. “Жортуылшының басы
жолда қалады” дейді халық нақылы. Сондай-ақ бұл күнде Ливан жеріне өктемдеп
кіріп келген, бейбіт елдің тыныштығын бұзған, қарусыз жас балаларды, кемпір-
шалдарды, әйелдерді аяусыз қырып жатқан Израиль жендеттері қарғыс оғынан
жер жастанып, әлем ауасы тазаратын кез алыс емес. Израиль басқыншыларының
тапа-тал түсте бүкіл әлем жұртшылығының көз алдында тежеусіз зорлыққа баруы
– адамгершіліктен ада болғандардың әрекеті. Ендеше жер жүзінің адал ниетті
жұртшылығы бұзыққа бұғалық салатын күшті қалай да таба білетіндігі.анық.
1982
ЕЛ ТАҒДЫРЫ - ЖЕР ТАҒДЫРЫ
Ауық-ауық аудан, колхоз, совхоз аралағаннан алған әсерін қашанда үлкен
қорытынды, дәйекті тұжырымдар жасауға, келелі кеңес айтуға жете бермейтіні
болады. Өйткені өмір процесінің алуан қырлы ағысын, өзгеріп, жаңаланып,
күрделіленіп отыратын құбылысын бірер шолғанда толық түсіну мүмкін емес.
Жартыкеш әсерлерден жартыкеш ойлар тумақ. Бірақ ел тағдырына тікелей
байланысты ірі проблемаларды аңғару үшін, қысқа сапарлардың да пайдасы
болатыны анық. Осы тұрғыдан мен де көңілге түйген кейбір жайларға тоқталғым
келеді.
Шымкент, Қызылорда облыстарының мен барып жүрген жерлеріндегі негізгі
шаруашылық проблемасы – су қорын егіндік пен шабындыққа неғұрлым тиімді
пайдалану проблемасы. Облыс, аудан, совхоз басшыларының аузындағы алдымен
айтылатын сөз де осы. Түркістан аудандық партия комитетінің бірінші
секретары Махаметрасул Исақов аудан көлеміндегі су қорларын жиып пайдалану
үшін Қосқорған, Иқансу, Көлбай су қоймаларын жасауды жігерлі түрде қолға
алып, аяқтап шығуды бүгінгі күннің ғана емес, болашақ буындар алдындағы да
парызымыз деп түсіндірген еді. Ел, жер тағдырына дәл осындай жауапты ой бар
жерде ғана үлкен қажырлы, мақсатты әрекеттер жасалмақ.
Жақында Шымкент облысы Созақ ауданында “Сызған” совхозына барғанымда да
осы саладағы жақсы істерді көрдім. Қаратаудың ең биік тұсы – Мыңжылқының
теріскей баурайына орналасқан бұл совхоздың жеріне таудан бірнеше кішкене
өзеншелер аққанымен, солардың сулары бұл кезге дейін ұқыпты пайдаланылмай
келген. Қазір сол сулардың шашауын шығармай, тоғандарға байлап, шаруашылық
қажетіне жарату жүзеге асырылыпты. Атап айтқанда, бұл күнде Қайнарбұлақ
өзенінің суы Аққолқа көліне жиналатын, Кіші Қарақуыс өзенінің суы совхоз
орталығына бұрылатын, Кіші Шұқырой, Алмалы қоймаларының сулары да үнемді
пайдаланылатын болған. Осының арқасында совхоз орталығында ғана емес, одан
он шақты шақырым бүйірдегі Белқұдыққа дейін арықпен су ағатын еткен, жол
бойына талшыбықтар тігілген.
Осы өзгерістер соңғы екі-үш жылдың ішінде, совхозға маман агроном,
тәжірибелі басшы Ерімбетов Жұмаділда директор болып келгеннен бергі жерде
жүзеге асқан. “Бітер істің басына, жақсы келсін қасына” дегендей, күрделі
бетбұрыс тек саналы, табанды қайраткерліктен туатынына да бұл бір жарқын
мысал. “Жаңа директорымыздың тамаша бір ісі – бұрын далаға ағып, ысырап
болып жатқан су атаулыны тоғанға құйдырып, пайдаға жаратуы, ағаш ектіруі,
қорықтар жасауы” – дейді осы елдің тарихын жақсы білетін, бұрын колхоз,
совхоз басшылығында көп жылдар істеген, қазір пенсиядағы қадірлі ауыл
ағаларының бірі Әбілқайым Бөлетов. Соңғы жылдарда “Сызған” совхозы негізгі
шаруашылық көрсеткіштерден ілгерілеп, аудан көлемінде абыройға жете
бастағанын да ел осындай жүйелі, тегеурінді басшылықтың нәтижесі деп
бағалайды. Кейінгі екі-үш жылдың ішінде құрылыс жұмыстары жандана түскен:
25 кісілік емхана, 400 орындық жазғы клуб, қонақүй, байланыс бөлімінің үйі,
тігін шеберханасы, шопандарға арналған он бес үй, жиырма мал қорасы
салынған. Жүгері өнімінің жоғарылығы жағынан совхоз өткен жылы Шымкент
облысы бойынша бірінші орын алыпты. Совхоз негізгі кәсібі мал шаруашылығы
жөнінен де елеулі табыстарға жетіп келеді. Өткен жылдың өзінде мемлекетке
түсірген таза кіріс 420 мың сом болған. Совхоз жеріндегі 12 мың саялы ағаш
көк жазирадай көз тойдырады... Міне, осындай жетістік совхоз жұмысының
жақсы ұйымдастырылуына, іс басына еңбеккер адамдардың іріктеліп қойылуына
қатты байланысты. “Сызған” совхозы партия ұйымының секретары Әлпейісов
Әбиболла, жұмысшылар комитетінің председателі Теміров Махмұт секілді
басшылар да белсенді іс атқаратын, ысылған кадрлар көрінеді...
Қазіргі шақта су мәселесі, айталық, Қызылорда облысы үшін бірінші
проблемаға айналған десек, артық айтылғандық емес. Одақ бойынша күріштен
алынатын өнімнің бестен бірін беретін Сыр бойы диқандарының ішімдік,
егістік суға зәрулігі – алаң туғызар мұқтаждық. Бұл жетімсіздікті облыс,
аудан басшылары бес саусағындай анық біледі. Мәселен, Қызылорда облысында
күрішті көп беретін Жалағаш ауданының бірінші секретары, тәжірибелі
басшылардың бірінен саналатын Қазантаев Қонысбек, аудандық атқару
комитетінің председателі Әбдіразақов Мақсұт бұл жағдайды жыр ғып айтады.
Бұрын Сырдарияның сағасынан Аралға дейін жылына баратын су көлемі 40 млрд.
текше метр болса, оның қазір 15 млрд. текше метрі ғана қалған. Егер бұған
дейін дарияға секундына 1300 текше метр су аққан болса, бұл күнде оның
мөлшері 100 текше метр ғана, яғни, он үш есе азайған.
Ауыл, аудан, облыс қарауына жақын істер болады. Ал мынау Сыр суының
проблемасы – Одақтық деңгейде түпкілікті әділ шешімін табатын проблема.
Мұны шешуге тиісті партия, совет, шаруашылық мекемелерінің бірлесіп, үлкен
азаматтық оймен, жігерленуі парыз... Ертелі-кешті барлық тарихымыздың
елеулі тұстары, шешуші кезеңдері соғып өткен, ұлтымыздың ұйытқысы болған,
егіншілік, шаһари мәдениеттің, ертедегі ілім-білімнің тараған жері, елдік
ізгі дәстүріміздің үзілмей келе жатқан киелі өлкесі Сырдария өзенінің
тағдыры осы ұлы өзеннің суымен ұштас еді. Енді келіп, ғылым мен техника
өскен, бейбіт заманда тамам жұрттың көз алдында Сыр суын жоғалтып алу
бүгінгі қауым алдында да, келешек үшін де кешірілмес күнә болмақ. Бұл
мәселе қашан әділ шешімін тапқанша жайбарақат жүруге хақымыз жоқ. Жетекші
орындардың күн тәртібінде жазушы, қаламгер жазбаларында ұдайы орын алуға
тиіс ділгір мәселенің бірі – осы... Ал Арал теңізінің тартылып бара жатқаны
Сыр мен Әмудің халіне қатысты екенін жан ауырмай ойлау мүмкін емес.
Мемлекеттік тұрғыдан толғап, шындап кіріссе, кейбір мамандар “құрбандыққа
шалып” қойған Арал теңізінің сақталуына жол табылар еді.
Диқаншылық мәдениетінің жоғары деңгейіне жеткен, өз ісіне деген
жауаптылықтың биігіне көтерілген адамдардың жарқын тұлғасын суреттеу,
олардың үлесін елге тарату қаламгерлер борышы екені белгілі. Бұл міндет
жазушыларымыздың үлкенді-кішілі шығармаларында азды-көпті атқарылып жүргені
де анық. Бірақ көркем әдебиет бұл салада өз дәрежесіне бара қоймағанын
жасыруға болмайды. Кейде романдар, повестерде бейнеленіп отырған партия,
совет қызметкерлері мен совхоз, колхоз адамдарының тұлғасы шын өмірдегіден
анағұрлым көмескі, біржақтылау екенін көріп жүрміз. Мұның аты
суреткерлеріміздің өмір, адам, мінез заңдылықтарын, тіршіліктің сан
құбылысын, характер, байланыстар диалектикасын жете тексеріп, творчестволық
еркіндікке жетіп болмаған деген сөз. Әрине, белгілі бір күрделі құбылыстар
жөніндегі шалағай түсініктерден шала-шарпы ғана еңбек туса, таңқалуға
болмайды.
Қызылорда жеріндегі әдеби кездесулердің бірінде ақын Л.Д.Кривощеков
күріштен пирамида тұрғызған диқандарға мұғалдығы мен сәулеті сол пирамида
секілді көркем ескерткіш жасалуға лайық екен деген еді. Біздің қаламгерлер
әзірге бұл уәзипаның үдесінен шыға алмай келеді.
Әдебиет, кітап оқитын елге қаламгер қарызы мен ілтипаты мол болса
демекпіз. Сыр бойы елі көркем сөзді қадірлейтінінің алуан көрінісін
аңғаруға болады. Қармақшы аудандық атқару комитетінің қаулысы бойынша
совхоздар орталығындағы бір-бір көшеге белгілі ақындар аты берілген.
Көрнекті ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтің қабіріне сағана орнатылған,
айналасына болашақта үлкен бау боларлық ағаш егілген. Осы аудан жерінде аты
аңызға айналған күй атасы Қорқытқа ескерткіш қойылған. Қызылорда облысының
барлық аудандары мен ауылдарында қазақ әдебиетінің ұқыпты, жанашыр, зерек
оқушыларын көптеп кездестіруге болады. Бұл өлкеде мектеп оқушылары
ақындарымыздың шығармаларын жатқа айтады, әнге қосады, термелетіп
орындайды. Ана тілінің байлығына жасынан қанығып, оның шексіз сұлулығына
сүйсініп, ерте бастан өлең жазуға құлшынатындардың мол болатыны да осыған
байланысты. Жосалыдағы қазақ орта мектебінің оқу ісінің меңгерушісі,
бірнеше жинақтың авторы Қали Шыңғысов секілді өлең де, қара сөз де жазатын,
терме айтатын, өз өнерін кейінгі жеткіншектерге үйретіп отыратын ұстаздар
қаншама десеңізші! Бүкіл үй-ішімен өнерпаз, тұтас ансамбль болып шығатын
Бағатовтар семьясы секілділер аз емес. Жыршылық дәстүрді бірнеше әулет
бойынша жалғастырып келе жатқан Рүстембековтер ұрпағының өнеріне сүйсінбеу
мүмкін бе? Жалағаш ауданының “Ақсу” совхозына барғанда клуб қабырғаларына
Абайдың, Ыбырайдың, Шоқанның, Горькийдің, Мұхтардың, Жамбылдың портреттері
ілінгенін көрдік. Бұл айтылғандар елдің көркемдік мәдениетке деген
құштарлығының жекелеген көріністері ғана... Шаруашылық, тұрмыс, мәдениет,
өнер мәселелері – бір-бірімен тығыз байланысып жатқан құбылыстар. Бірі –
базис, екіншісі – қондырма деген секілді. Олай болса, өмір құбылыстарын жан-
жақты зерттеу, себеп пен салдардың өзара тәуелділігін тексеру қажеттігі
айқындала түседі. Ірі көркемдік жинақтаулар үшін өмір ағысының жеке
қырларын ғана қамту мүлде аздық етпек. Тарихқа көз салмай, бүгінгінің сырын
толық түсіне алмайтынымыз секілді келешектің мұнарасын қарамасақ, қазіргі
ісіміздің пайдалы не залалды екенін де терең пайымдай алмаймыз. Мақаламызға
табиғи ортаны қорғау, су ысырабына жол бермеу, немкеттілік пейілге бой
алдырмау, ел ризығы – жер, өзен, теңіз тағдырына көз жұмып қарамау тәрізді
мәселелерді негізгі казық етуіміздің де себебі бұл жайлардың күрделілігінен
туады.
1983
БІР АУДАРМА НЕГІЗІНДЕ ТУҒАН ОЙЛАР
Ресми есептерге қарағанда өткен жыл ішінде біздің республикалық
баспаларымыз арқылы жүзден артық кітап қазақ тіліне аударылыпты. Көлемі
жағынан қарасақ, көңіл тойғандай. Өйткені, әлем әдебиетінен таңдап алынып
шебер аударылған бір шығарманың өзі де айтуға тұрарлық оқиға саналса керек.
Бірақ, өкінішті жері сол – әлгі аталған көп кітап өз оқушысын тауып нағыз
рухани мүлкімізге айналды ма, әлде сан көбейтіп, дүкендердің текшелерінде
шаң басып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жыр айтудың әр елде алуан түрлі дәстүрі қалыптасқан. Соларды шолып,
салыстырып келгенде зерттеушілер айтқыштықтың үш формасын бөліп көрсетеді.
Мұның біріншісі – ауызша баяндаушылық, екіншісі – белгілі ырғақпен, дауысты
көтере тақпақтап айтушылық, үшіншісі – музыкалық аспап сүйемелімен әндете,
сазға қосып жырлаушылық. Жырды әндетіп айтушылар арагідік эпостың кезекті
желілерін кейде ауызша мазмұндап отыруы да ертеден келе жатқан өрнек. Ал
қайсыбір халықтарда жыршылық салтының бұдан да басқа үлгілері кездеседі.
Мәселен, Солтүстік Кавказда нарт жырларын екі-үш дауыспен де, көп дауысты
хормен де айту үрдісі бар. Моңғолдың жыршылары (хурчи) эпостағы жүйрік атты
сипаттағанда екеуі кездесіп, бірінен бірі асырып айтатын болған...
Орындаушылық дәстүрдің түрлілігі терминдерден де көрінеді. Қазақта
жыршы десек, өзбекте бақшы, қырғызда манасшы, қалмақта жәңгірші, якутте
олонхосут, бурятта улигерші, алтайлықтарда қайшы, моңғолдарда хурчи деген
атаулар қолданылады. Хорезм жерінде эпосты гармонға қосып орындайтындарды
сазшы деп атаған.
Эпикалық ескерткіштердің жасалу, айтылу, даму тағдырына саздың
(музыканың) қызметі қаншалық деген мәселе күрделі болатын себептер толық.
Көркемдігі кемел, мазмұны терең эпостың бір қанатындай жасасып, ғасырларды
аралап келе жатқан музыканың құрылысын, барлық нақышын түгел танып зерттеу
эпикалық сана, дәстүрдің сырларын түсінуге көмектесе алады. Эпос сөзінің
екшеліп, көркейіп, жетіліп отыратындығы секілді оның ырғақтық, саздық жағы
да өзіндік эволюция жолынан өтетіндігі мәлім. Міне, осы заңдылықтарды
анықтау, эпос сазының өміршеңдік құпиясына бойлау – адамзат жасаған
ғайыптың бірі эпостың тұлғасын, қасиетін жан-жақты тексеруге көмегі тимек.
Сонымен қатар, жыр сазының қазіргі музыкалық мәдениетімізді байыта
аларлық сипаттары да өз алдына сөз етерлік проблема. Демек, эпос әуені
деген архивке өткізілген, күні біткен, әсері кеміген мүлік емес, бүгінгі
рухани өмірімізге жалғасып, араласып, нәрлендіріп келе жатқан жанды қазына.
Бұл – фольклор мен жазба мәдениеттің бірін-бірі байытып отыратындығына
мықты дәлел бола алатын нәрсе.
Бұрынғыдан бізге келіп жеткен өзге көркем ескерткіштер қатарында гүлі
солмас, сыры кетпес мұра – эпос және оның музыкасы ғылыми ортаның назарын
аударып отыруы кездейсоқ емес. Еліміз тарихи, әлеуметтік дамудың жаңа
белесіне шыққан кезде өткендегі мәдени игіліктерді меңгеру қажеттігі арта
түскендігін көреміз. Халықтар өздерінің тарихи тәжірибесін білгісі,
пайдалысын жаңа мақсатта іске жаратқысы келеді. Эпосты айту дәстүрінің
кейінгі жылдарда Одақ көлемінде, белгілі дәрежеде жанданып отырғандығының
сыры да осындай себепке байланысты.
Эпостың сөзі мен сазының халықтардың бұрынғы өзара қарым-қатынасының
ұмытылған тізбегін қайта “тірілтіп” елестетуге мүмкіндік бере алатыны өте
қызғылықты мәселе. Түркі тілдес халықтардың бірсыпырасында жыршылықтың көне
ырғағы сақталғаны және олардың ән мақамында бағыттастық, үндестік бар екені
қайран қалдырады. Бұл халықтардың жыр әуеніндегі ұқсастықтың түбі тарихи-
генетикалық заңдылықтарға алып баратынын көреміз.
Сыр бойының терме сазы да Орта Азияға кең таралған мақаммен терең
тамырласып жатқанын музыка мамандары ғана емес, кез келген тыңдаушы да
аңғарғандай. Қармақшы жерінде ту тіккен жыраулық саз бұл күнде бірнеше
халықтың арасында айтылып жүрген қуатты, көне әуен ырғақтармен ұласып
жатқандай көрінеді. Қарақалпақ Ж.Сарымбетовтің, өзбек Қ.Рахимовтың, қазақ
А.Алматовтың орындау мәнері әр жерге тарап кеткен бір ел жыршыларының өнер
мектебіндей әсер қалдырады. Музыкалық әуендегі мұндай ұқсастықты зерттеу
халықтар достығы мен туыстығының байырғы көздерін аршығанмен бірдей...
Намангандық бахшы Мадраим Балтабаев пен термездік ақын Қадыр Рахимов
жырды домбыраға қосып айтты. Домбыраның ең көне түрлері Өзбекстанның осы
өңірлерінде күні бүгінге дейін тартылып келе жатқаны да көңіл бөлерлік
құбылыс. Ертедегі жыр, жыршылық дәстүрмен бірге олардың кәрі серігі домбыра
да сақталып отырғаны эпос табиғатының, орындаушылық салтының неғұрлым
тұрақты келетінінен хабар береді. Қарақалпақ жырауларының қобызға қосып
орындаулары да бұл күнде қазақ арасында ұмытыла бастаған, бірақ бір
замандарда танымал болған саздарды еске салады.
Жыршылық айтқыштықтың көне формасы болып табылатын тақпақтап айту
дәстүрі олонхосуттар мен манасшыларда көбірек сақталған. Дүние жүзіндегі ең
көлемді эпос “Манасты” ырғақпен, тақпақпен айтудың да өзіндік қайталанбас
өрнегі бар. Сұрапыл мол теңемелер мен баламаларды үстемелете, үдете
соқтыратын манасшыларда ән болмағанымен, нағыз актерлік қабілет мейлінше
жеткілікті. Тақпақтап айтудың сиқырлы, әсерлі күшке айналуы, манасшылардың
құдірет пырағына мінгендей қалыпқа түсуі, зікір салған бақсыдай өршелене
айтуы оларды былайғы орындаушылар қатарынан бөлектетіп көрсеткен. Жыршылық
ерекше “қонған”, дарыған деп танудың күрделі түсінік екенін байқаймыз.
Қазіргі қырғыз манасшылары Ұрқаш Мәмбетәлиев, Асанхан Асанәлиев, Назарқұл
Әбдірахмановтар өнері ертедегі ұлы жыршылардың дәстүрі жалғасып келе
жатқанын сипаттайды. Саха (якут) олонхосуттары да халқының асыл қазынасы –
эпикалық жырларды бүгінгі жұртшылыққа кеңінен насихаттауға ат салысып
келеді.
Өзбек бахшылары (жыршылары) ертеде айтқыштық өнерді киелі санағаны
соншалық – түрлі аңыздарға сенген. Мәселен, болашақ жыршы мінәжат ететін
Мұрат тауына (гректердегі Парнас секілді) барып түнеп, шипалы бұлақтың
суынан ішсе, оған диюдың өзі домбыра жасап береді-міс деген ұғым тараған.
Ақиқатқа бергісіз осынау әдемі аңыз әрбір өнердің “иесі” бар деп сенетін
көне тотемдік түсініктерге байланысты туған...
Жыршылық сазының ерекшелігіне, оның көркемдік, эстетикалық мәні мен
қызметіне арналған бүкілодақтық ғылыми-теориялық конференцияның Алматыда
өтуі кездейсоқ емес. СССР Композиторлар одағы фольклорлық комиссиясының
председателі Э.Е.Алексеев сөзімен айтқанда, Қазақстан жыршылық дәстүрі
сарқылмаған, осы тарапта өзгелерге үлгі етерлік байлығы бар ел болып
табылады. Бұл тұжырымның ақиқаттығын конференция күндерінде Алматы
консерваториясының залында көрсетілген концерт айқын дәлелдеді. Егер
еліміздің түкпір-түкпірінен келген айтушылар концерттің бірінші жартысын
алса, екінші бөлегі түгелдей қазақ жыршы, термешілердің номерінен құралды.
Жетісудің өзіне тән жыршылық мәнеріне келтіріп бабымен орындайтын
Әбдислам Дүйсенов өнері қандай алқаның алдына да шығарарлық деуге болады.
Ол Жамбылдың “Сұраншы батырын” және басқа дастандарды біледі. Ауыл арасында
терме айтып жүрген қабілетті орындаушы талдықорғандық Кәрім Балғынбаев
музыка сүйетін маман, талғампаз тыңдаушылар алдында тұңғыш рет сынға түсті.
Бұдан біраз жыл бұрын әдемі терме айта бастаған, бірақ кейінгі кезде үні
естілмей кеткен Науат Ойнарова да ұнамды әсер қалдырды. Тағы бір жаңалық –
көкшетаулық айтыс ақыны Көкен Шәкеевтің жыршы санатында көрінуі. Ол тек
айтысқа ғана емес, ұзақ айтуға да қабілетін танытгы. Оның орындауында
“Бөгенбай батыр” жыры тыңдаушыға әсерлі естілді. Теледидардан соңғы
жылдарда жиі көрініп жүрген Сардарбек Қожағұлов та жүйрік термеші екенін
көрсете білді. Ал қарт ақынымыз М.Майбатыров қазіргі айтыс, жыршылық,
термешілік көшін бастаушы болып отырғанын өз дәрежесінде танытты. Бірсыпыра
үлкен дарынды жыршы, термешілер бүл жиынға қатыса алмаса да, қазақ
өнерпаздары республикада айтқыштық дәстүрі қуатты қалпында екенін сипаттап
берді.
Әсіресе қуанышты табыс – Алмасбек Алматов сынды термеші, жыршының жарқ
етіп көзге түсуі. Жыршылық түрін бір серпіндіріп, биік белеске көтеріп
кеткен Көшеней Рүстембековтің ізбасары Алмасбек – Қызылорда педагогикалық
институтының музыка факультетін бітірген, дарын гүлі күннен күнге ашылып
келе жатқан, ірі айтқыш бола алатын талапкер жас. Ол “Көрұғлының” үлкен-
үлкен бөлектерін жатқа, классикалық мақамдарға салып айтады. Сыр бойы
ақындарының ғибрат, толғауларын орындайды. Мәнері өзгеше Қармақшы айтқыштық
мектебінің сұлу сазын, көмекеймен айтатын құбылмалы қайырмасын Алмасбек
құйқылжыта төгілтеді. Оның орындауында жыр мен терме жай ермек, “көңіл
көтеру” деңгейінен асып, эстетикалық ләззат беретін салдарлы өнер
дәрежесіне жетеді. Алмасбектің алған бетінен таймай, орындаушылық құлашын
кеңге соза беруіне тыңдаушы қауым бірауыздан тілектестік білдірді.
Конференцияға қазақ жыршыларын әкелуді зерек ұйымдастырған Мардан
Байділдаевтің еңбегі де елеулі болды.
Қазақстан музыка зерттеушілерінің қатары өсіп, олардың қаламынан
маңызды еңбектер туа бастағаны жақсы нышан. Белгілі маманымыз профессор
Б.Г.Ерзаковичтің де, жас ғалымдар А.Темірбекова мен А.Құнанбаеваның да
баяндамалары проблемалық мәселелерді көтеру деңгейінің биіктігін көрсетті.
Эпос музыкасын зерттеудің алдағы міндеттерінің бірқатары конференцияның
қорытынды документтерінде көрініс тапты. Көне эпикалық мұраның әр заманда
мағынасын кемітпейтін көпқырлылығы, түрлі дәуірдің талабына жауап бере
аларлық мүмкіндігі, уақытгың таты баспайтын, желі мүжімейтін асыл қасиеті
адамзатты өшпес үмітке, биік мұратқа баулитыны, өткінші ұғымдарға, пенделік
пасықтықтарға қарсы күрес пен өршілдіктің шипалы құралы бола алатыны,
халыққа тозбайтын тағылым тарататыны атап отілді. Одақ бойынша жыршылық
мұраны зерттейтін жетекші ортаның керектігі, ондай міндетті атқаруға Алматы
көп белгілермен қолайлы екені ұсыныс ретінде айтылды. Фольклор, эпос
айтушылар сөздігін шығару мәселесі де күн тәртібіне қойылды.
Жыр мен музыканың өзара байланысын әр қырынан қарастыратын, эпикалық
дәстүрді дамытушы өнер иелерін қолдау, тәрбиелеу, көтермелеуге бағытталған
түрлі ұйымдастыру шаралары туралы кеңінен пікір алысылды. Әсіресе жыршылық
дәстүрге жастарды баулудың жолдары мен мүмкіндіктері мол екендігі, терме,
жырды радио, теледидар, сахнада ұдайы беріп тұру қажеттігі, бұл өнер
негіздерін ән-күй сабағы кезінде мектеп оқушыларының да құлағына құя беру
керектігі – көптің ойындағы мәселелер. Жыршылықтың республикалық байқауын
өткізіп тұру, жүлдегер, лауреаттарын белгілеу, олардың ең озықтарына
құрметті атақ беру, филармония жанынан жыршылар бригадасын ұйымдастыру,
арнаулы концерттер қою қажетті шаралар болмақ. Жыршылық дәстүрдің еліміз
көлемінде байсалды әңгіме тақырыбы болуы – советтік мәдениеттің тамыры
халықтық негіздермен бірлікте екендігінің жарқын куәсі.
1982
ТҮРКОЛОГИЯ ӘЛЕМІНДЕ
Жақында Москва қаласында Советтік түркологтар комитетінің СССР
құрылғанына 60 жыл толуына арналған кезекті жиналысы болып өтті. Пленарлық
жиналысты А.Н.Кононов кіріспе сөзбен ашып, түркологияның тарихы мен
атқарған қызметіне, алдағы міндеттеріне қысқа да қызғылықты шолу жасады.
Ол, әсіресе, революцияға дейін түркология әлемінде ерекше еңбек еткен
белгілі қайраткерлердің қажырлы қызметін ілтипатпен еске түсірді:
Ш.Уәлихановтың, Ы.Алтынсариннің, Х.Фаизхановтың, Қаюм Насыридің,
Н.Ф.Катановтың, М.Ф.Ахундатовтың, т.б. есімдерін атады. Бұл қатардағы
санаулы ғана адамдардың Россия империясының түркі халықтарының тілін,
фольклорын, тарихын, мәдениетін таныстырып, зерттеудегі тыңғылықты
істеріне, атақты ғалымдар Радловтың, Френнің татар және басқа халықтар
оқымыстыларымен достық байланыстарының қаншалықты игі нәтиже бергеніне,
мұсылман халықтары үшін “Орыс Бағдады” саналған Қазан шаһарында жасалған
білімдарлар мен басылған кітаптардың ілгерішіл рөліне тоқталды. Совет
заманында түркологияның өрісі ерекше кеңейгенін, бұл күнде бес одақтас,
жеті автономиялық республикада академиялық және университеттік ғылыми-
зерттеу орталықтары қалыптасып, жүздеген мамандар әзірленгенін, сан түрлі
тақырыпта елеулі зерттеулер жүргізіліп жатқанын зор жетістік деп атады.
Сонымен қатар түркология алдында тұрған, кезек күттірмейтін мәселелердің
құрамын көрсетті.
Пленарлық мәжілісте ұлт республикалары мен автономиялық облыстардың
түркологиялық тексерулердің жайын, сапасы мен бағытын сипаттайтын мазмұнды
баяндамалар тыңдалды. Әзірбайжандағы тіл ғылымының жетістіктерін баяндай
келіп, академик М.Шералиев көптеген қызғылықты мысал келтірді.
– Республикада, – деді ол өзінің сөзінде, – бұл салада қырық ғылым
докторы, екі жүз ғылым кандидаты жұмыс ісгейді. Олардың қаламынан аса мәнді
зерттеулер туды. Соның ішінен әзірбайжан тілінің тарихи грамматикасын,
тарихи фонетикасын, Кавказ, Иран тілдерінің байланыстарына арналған
монографияларды, “Жаңа әзірбайжан тілінің диалектілері”, “Әзірбайжан
тілінің түсіндірме сөздігі” (4 томдық), әзірбайжан тілінде жазылған “Орыс
тілі грамматикасы” атты кітаптарды атауға болады.
Одақтық көлемдегі түркология деңгейінде қазақ тілтану ғылымының
жемістері де қомақты болып естілді. Қазақ ССР Ғылым академиясының
корреспондент-мүшесі Ә.Хайдаровтың баяндамасында осындай табыстар тізбегі
келтірілді. Соңғы кездегі басылымдар: “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі”,
Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі І.Кеңесбаевтың “Фразеологиялық
сөздігі”, “Орыс тіліндегі түркизмдер сөздігі”, т.б. өте күрделі еңбектер
санатына қосылады. Ә.Хайдаров үлкен қазақ-орыс сөздігі, ұйғыр тілінің
түсіндірме сөздігі, М.Әуезов тілінің сөздігі секілді аса кәделі жұмыстардың
жоспарлы түрде жүргізіліп жатқанын, қазақ жерінің топонимикалық атауларын
ғылыми берік жүйеге түсіру қолга алынғанын хабарлады. Алдағы істер
негізінде үш саланы: зерттеулердің теориялық дәрежесін көтеруді, тіл
мәдениетін тексеруді және орыс тілінің қызметін тереңдеп талдауды
көздейтінін айтты.
Мәжілісте Қарашай-Балқар филологиясының нәтижелері мен міндеттері,
қырғыз эпосы “Манасты” зерттеудің методологиялық мәселелері жөнінде арнаулы
баяндамалар болды. Э.Тенишев түркология бойынша өткен жылда атқарылған
істердің қадау-қадау фактілерін мысалға келтірді. Сондай істердің
көрнектілерінің бірі Махмұт Қашқари сөздігінің орысшаға аударылып, ғылыми
басылымы әзірленуі деп көрсетті. Сондай-ақ қазақ тілін зерттеудің совет
жылдарындағы тарихын жинақтайтын, тәжірибесін талдайтын еңбекке де жылы
лебіз білдірді.
Түркологиялық комитеттің пленарлық мәжілісі тіл ғылымы саласындағы
жасалған жұмыстарды қорытындылап, ғылыми істер бағыты мен тақырыбын
анықтауға, алдағы міндеттерді белгілеуге өз үлесін қосқан пайдалы мәжіліс
болды. Сондай-ақ жиналысқа қатысушылар бірсыпыра қызғылықты мағлұматтар,
орынды ұсыныстар естіді. Соларды тұжырымдап, санамалап айтсақ, төмендегі
пікірлерге саяды. Ең алдымен түркологиялық комитет тек лингвистикалық
зерттеулерді талқылап, әңгімелеумен шектелмей, өрісін кеңейте түсуі
қажеттігі туралы ұсыныс ортаға салынды. Бұл кезге дейін қалыптасқан дәстүр
бойынша, түркологтар деп тіл зерттеушілер ғана есептеліп келеді. Тілшілер
түркологтардың ең мол, алдыңғы шептегі тобы екені рас. Бірақ, бұдан былай
қарай бұл іске әдебиетшілерді де, тарихшыларды да қатыстырып, проблемалық
баяндамалар тыңдап отыру қажеттігі анық. Мәселен, тіл тарихын немесе
диалектілерді зерттеу белгілі бір халықтың этногенезисін іздеуді, тарихи-
мәдени байланыстарды табуды керек ететіні мәлім. Соңғы бірер жылда
түркологиялық комитет мәжілістерінде фольклортану жөнінен баяндамалар
қойыла бастауы жақсы нәтиже беріп келеді...
Мәжілісте сөйлеушілер түрлі тарапта татымды ұсыныстар айтты. Мұның көбі
жиналыстар қарарларында мақұлданып, қабылданды да. Атап айтқанда,
түркологиялық комитетте монғол тілдері бойынша да бір секция ашып, бұл
бағыттағы ізденістер мен жемістер хабарланып отыруы қажет делінді. Түркі
елдерінің кейбір топтары әлі де зерттеу назарына іліне қоймағаны сөз болды.
Әсіресе, Ирандағы оғыз тілдерін тексеру керектігі ескертілді. Түркі
тілдерінің диалектологиялық атласын жасау жөнінде Сібір зерттеушілерінің
жігерлі де жүйелі жұмыстары биік бағаланып, осы үлгідегі жинақтарды еліміз
көлемінде тиянақты әзірлеу ділгір міндет деп көрсетілді. Түркологиялық
еңбектердің теориялық деңгейін, танымдық құлашын арттырудың өзге де
проблемалары айтылды. Көптеген зерттеулерде тілдерді түрлі сатыда салыстыра
қарау, ортақ заңдылықтарды, даму ерекшеліктерін талдау жетіспейтіні дәлелді
сыналды. Көне текстерді жариялағанда қазіргі түркі тілдеріне
транскрипциялау ережесі бір ізге түспегені де қиындық келтіреді. Кейбір
тілдердің (башқұрт, т.б.) алфавитіне қажетті өзгерістер енгізілуі ол
тілдердегі еңбектерді туысқан халықтардың өкілдері еркін оқып кетуіне
мүмкіндік туғызатынын есту де ұнамды жаңалық болды. Бірнеше түркі тілін
ғана емес, басқа да тілдер білетін мамандар әзірлеу бірінші кезектегі
міндет екені әңгімеленді.
“Советская туркологияның” жылдық жұмысы туралы журнал редакторының
орынбасары И.Сеидов баяндама жасады. Ол журнал бетінде жарияланған
материалдарды топтап сипаттай келіп, бұл басылымның мұқтаждарын да ортаға
салды. Журнал сандарының кешігіп шығуы баспахана базасының шешілмеуінен
екенін хабарлап, бұл іске түркологтар комитетінің пәрменді араласуы қажетті
екендігін ескертті. - Тағы да бір өкінішті шындығымыз, – деді ол, – журнал
тиражының аздығы. Қырық миллионға жуық халқы бар түркі тілдес республикалар
мен облыстарда журналға жазылушылар саны төрт мыңға жетпеуі тым қораш.
Журнал тек тілшілерге, әдебиетшілерге, фольклоршыларға ғана емес, түркі
тілдес елдердің тарихынан, мәдениетінен жүйелі мағлұмат беріп отыратын,
күллі зиялы қауымға арналған ортақ орган ғой. “Советская туркологияның” бұл
кезге дейін жарық көрген сексен екі саны тарихи, тілдік, әдеби білімнің
энциклопедиясы десе, артық айтқандық болмайды. Журналға мақала жазып, ат
салысушылар да жеткіліксіз. Осы мәселелердің бәрі де түркологтарды
ойландырар, оларды белсенді істерге жұмылдырар деп сенеміз.
Әдебиеттану, тарих проблемалары әзірше түркологтар комитетінің назарына
іліне қоймаған. Фольклортануға арналған бірен-саран хабарламалар да
салдарлы методологиялық жүк көтере қойған жоқ. Бұл ғылымдар болашақта
түркологияның төл ісі деп саналатынына сенім зор. Ал осы тарапта мұра мен
проблеманың ұшан-теңіз екені зайыр. Мәселен, Сібір халықтарының фольклорын
алпыс том етіп шығару көзделіп отыр. Өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт ауыз
әдебиеті мұрасы алды қырық том болып жарияланғаны белгілі. Осы тектес
басылымдар Қазақстанда да, өзге республикаларда да жоспарланған. Міне,
мұншама қымбат қазынаға ие болып отырған халықтардың фольклор мұрасының кең
көлемде қаралатын, шешілетін сауалы толып жатыр ғой. Тарих, этнография,
әдебиеттану, музыкатану бойынша да солай...
Түркологиялық комитеттің үстіміздегі жылға жоспарланған жұмысы да
күрделі. Олар: диалектологиялық конференция өткізу; диалектологиялық
атласты редакциялау; ескі түркі руникалық ескерткіштерін жинақтау; көне
қолжазбаларға сипаттама жасау; этимология мәселелерін талқылау;
ескерткіштерді каталогқа түсіру; есепке алу жүйесін жетілдіру; түркі
тілдерін оқыту программасы проблемасына арнап мәжіліс өткізу; алдағы
түркологиялық конференцияға күн ілгері дайындалу, т.б. мәселелер. Москвада
өткен советтік түркологиялық мәжіліс комитеті біздің елімізде ғылымды
дамытуға соның ішінде түркі тілдерінің кең тыныспен табиғи дамып көркеюіне,
олардың өсу, өзара байланысы, баю заңдылықтарын ашуға көңіл бөлініп
отырғандығын, мұның өзі лениндік ұлт саясатының жарқын сипаттамасы
екендігін дәлелдейді.
1982
ФОЛЬКЛОР ЖӘНЕ КӨРКЕМДІК ДАМУ
Сонау 30-жылдардың өзінде-ақ бірталай эпикалық ескерткіштің
бүкілодақтық көлемде аталып, мерекеленіп өтуі бұрын тарихта болмаған жаңа
құбылыс еді. Армян эпосы “Сасундық Давид”, қалмақ жыры “Жәңгір” барлық
совет халқының ортақ рухани игілігі ретінде кең көлемде нышандалып өткені
соны бастама болатын. Осы дәстүр үздіксіз жалғасып, жаңа жетістіктерге алып
келіп отыр. “СССР халықтары эпосының” орыс және жергілікті ұлт тілдеріндегі
текстері қатар шығарылып келе жатқаны – үлкен мәдени оқиға. Соңғы жылдары
Москвада қазақтың “Қобыланды батыр”, өзбектің “Рустемхан”, алтайдың “Маадай-
қара”, түркіменнің “Хорлыға мен Хемра”, солтүстік Кавказ халықтарының
“Нарттар” жырларының жариялануы бүкіл еліміз көлеміндегі елеулі оқиға деуге
болады. Фольклор ескерткіштерін сақтау, зерттеу, жариялау – тек қатардағы
мәдени шаралардың бірі ғана емес, бұрынғы мен бүгінгінің рухани жалғастығын
қастерлеп дамытудың да нақтылы жолы. Атап өтерлік аса маңызды мәселе –
біздің дәуірімізде бір халықтың фольклоры өзге халықтарды да рухани
байытатын елеулі факторға айналуы. Мұның өзі ауыз әдебиеті мұрасьш
мейлінше, талғап, екшеп жариялаудың да, ол қазынаны зерттеудің де міндеті
еселеп асатындығын керсетеді. Ендігі жерде белгілі бір халықтың
фольклорлық ескерткіші сол халықтың өз мүлкі ғана болып қоймайды, басқа
елдерге де етене жақын жәдігерлікке айналады: Мәселен, кейінгі жылдарда
жарық көрген өзбек фольклорының 40 томдығы, татар және башқұрт ауыз
әдебиетінің 8-10 томдықтары, қарақалпақ фольклорының 9 кітабы ол елдердің
көлемінен асып, бүкілодақтық көркемдік қазына қатарына қосылды.
Сібір халықтарының фольклор мұрасы 60 том көлемінде шығарылуға әзірлік
жасалып отыр. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты баспаға
әзірлеп жатқан қазақ ауыз әдебиетінің көптомдығының да – нақ осындай ұлттық
және интернационалдық мәні бар құбылыс. Совот халықтарының өзара жақындығын
күшейтуде, әсіресе екі тілде шығатын басылымдардың маңызы зор болмақ.
Демек, әрбір халықтың ең асыл, ең ардақты мұрасы орыс тіліне аударылып,
дүние жүзі көлеміне шығуы мәдени жетілудің мықты шарты болып саналады.
Дегенмен, ауыз әдебиетінің асыл қасиетін жете танымаушылық, оны көркемсөз
мәдениетінің байырғы, өткец кезеңі, ескірген түрі ғана деп есептеушілік те
арагідік бой көрсетіп қалатыны байқалады. Көркем әдебиеттің бұрынғы-соңғы
тәжірибесі фольклордың ішкі қуаты мен қасиеті жан-жақты екендігін, ауыз
әдебиеті мұрасы көркемдік дамуға әр заманда да өзінше негіз, тың серпін
бере алатындығын дәлелдейді. Мәселен, Шыңғыс Айтматовтың шығармалары ауыз
әдебиетінде жазба профессионал туындыларды байытатын, оларға айрықша қуат
дарытатын қасиет аса мол екендігін көрсетеді. Жазушының “Ақ кеме”
повесінде, “Ғасырдан ұзақ күн” романында, тағы басқа шығармаларында ескі
ертегілік, мифтік аңыздар үлкен шеберлікпен пайдаланылған. Ондай көне
әңгімелер суреткердің айтсам, ұқтырсам деген небір асыл идеяларын кемел
өрнектеуге себепші болған. Мұндай бағыт еліміздегі басқа да бірсыпыра
жазушылардың тәжірибесінде күрделі орын алып отыр. Сонымен қазіргі кезде
фольклордың қадір-қасиеті туралы ұғым оның шын табиғатына сәйкес дәрежеге
көтеріліп келеді деуге болады. Ауыз әдебиеті мұрасы тек адамзаттың өткен
дәуірдегі түсінігін, наным-сенімін белгілі құбылыстарға деген бағасьш
білдіріп қана қоймайды, ол әлі де іске аспаған, арман болып келе жатқан
озық мұраттарды жырлауға да тың серпін бере алады.
Көптеген фольклор туындылары халықтардың бір кездердегі тарихи-
генетикалық туыстығынан да хабар бере алады. Айталық “Қозы Көрпеш - Баян
сұлу”, “Алпамыс” сскілді жырлардың әлденеше халықтардың “өз туындысы”
ессптеліп, кең таралып келгенін сол мұраны иемденіп жүрген сндердің ерте
кездегі тарихи жақындығынан деу орынды. Бұл жырларды айтып келген рулар мен
тайпалар ғасырлар бойында қаншама жерге көшіп, түрлі өңірлерге тараса да,
кейіннен өз алдына халық, ұлт болып қалыптасса да, ежелгі аңызын ұмытпаған,
жаңа жағдайда дамыта, сақтай білген. Жырды айтушылар мен сақтаушылардың
осындай заңдылығын ескермесек, мәселен “Қозы Көрпеш” жырының Алтайдан
бастап сонау Румынияға дейін таралып кету сырын түсіне алмас едік. Ауыз
әдебиеті туындысында болғанды ғана емес, болуға тиістіні де ерекше
әсірелеп, сомдап көрсететіні өзіндік көркемдік тәсіл болып табылады.
Әлбетте, ауыз әдебиеті шығармаларының бәрі де бірдей саф алтын емес.
Қазіргі жазба әдебиеті түр, жанр, түрлі ізденіс жағынан алуан жаңалықтар
ашқанын білеміз. Соған қарамастан ауыз әдебиеті үлгісінде толғайтын
шығармалардың да қайталанбас өз ерекшелігі, нақышы бар. Сонау 30-жылдарда
бүкіл қазақ совет поэзиясы жетістігінің алдыңғы легінде Жамбылдың шығармасы
аталғаны кездейсоқ емес еді. Мұның мәні ұлы ақынның халықтың ғасырлар бойы
жасаған фольклорлық мәдениетінің ең асылын, ең нәрін жаңа заман талаптарына
лайықтап құлпырта жырлауында болатын. Мұның өзі қалауын тапса, шеберлік
жетсе, фольклорлық фабулалар мен бейнелер сан түрлі жаңа шығармаға берік
қуат бола алатындығын сипаттайды. Біз бір кезде фольклорға астамшылықпен
қараймыз деп көптеген қымбат көркемдік мүлікті қолдан шығарып алғанымызды
білеміз. Ғажайып жырларды ұзақ сағаттар бойында жатқа айтатын ақын даусын
кезінде жазып ала алмағандығымыз – әлгіндей салғырттықтың, шалағайлықтың
салдары. Көптеген эпикалық аңыздауларды біздің заманымызға жеткізген атақты
ақындардың айтқыштық, жыршылық өнерін қадір тұтып жазып алған жоқпыз. Төкпе
ақындықтың да, жазба шайырлықтың да дүлдүлі атанған Иса Байзақовтың табанда
сөз шығаратын тапқырлығын, әсем үнін келешек ұрпақ үшін таптырмас мүлік
болар-ау деп те ойламаппыз ғой. Нашар шығарма болса, “фольклоршылдық әсері”
деген кінәратты әлі күнге дейін оп-оңай айта салатынымыз да бар. Ал
халықтық әдебиеттің мәңгі тозбайтын жанды өрнектерін тану анағұрлым
қиынырақ болса керек. Біздің елімізде ауыз әдебиеті мұрасы мен оның
жасаушыларын, айтушыларын қадірлеу, бағалау жөнінде атқарылған алуан жұмыс
ескі мұраға деген коммунистік көзқарастың әділдігін, даналығын аңғартады.
Совет өкіметі жылдарында “жаңадан табылған” қаншама дарын иелері
мәдениетіміздің баюына ерекше үлес қосты. Бұрын ауылда елеусіз болып жүрген
Дағыстан ашуғы Сүлейман Стальскийдің “Жиырмасыншы ғасырдың Гомері”
атануында фольклорлық дәстүрдің мәнін терең түсінудің нышаны жатыр. Сауаты
жоқ ақын Жамбыл Жабаевтың бүкіл совет поэзиясының көшбасшысы қатарына
көтерілуі, оның өнер ерекшелігін қадір тұта алатын жаңа заманда ғана мүмкін
болды. Қарапайым орыс әйелі Марфа Крюкова орыстың былиналық өнерін қайта
“тірілтуі” де — күллі ескі мұраның қадірлеушісі бола білген советтік дәуір
жемісі. Көлемі жағынан дүние жүзінде ең үлкен эпос “Манасты” жатқа айтатын
Сағымбай Оразбақов секілді жыршылардың талантын бағалап, атағын шығарған да
біздің өскелең заманымыз. “Қырымның қырық батыры” секілді ұлан-ғайыр жырды
біздің дәуірімізге жеткізген Мұрын жырау есімін қанша ардақтасақ та
лайықты. Осы айтылғанның бәрі ауыз әдебиеті дәстүрін жалғастырып келген
өнер иелерінің советтік көркемдік мәдениетімізге зор үлес қосқанын
сипаттаса керек. Фольклор мұрасын жинау, жариялау, зерттеу, басқа тілдерге
аудару үздіксіз жүргізіліп келе жатқаны кезекті, науқандық шара емес, үлкен
мәдени революциялық қажеттілікке, коммунистік қоғам орнатып жатқан
еліміздің ұлы мұратына сәйкес жұмыс. Фольклор мұрасының қазіргі көркемдік
мәдениетке әр тараптан жалғасып жатқанын дәлелдейтін мысал мол. Ауыз
әдебиеті туындыларының сарыны өзгеріп, өңделген түрінде театр сахнасына,
сурет галереясына киноэкранға, эстрадаға, музыкаға ауысып жатқанына дәлел
көп. Осылардың ішінен бір ғана музыкалық фольклорды алып қарасақ та, оның
советтік мәдениетіміз үшін қаншалықты сарқылмас игілік болғанын байқаймыз.
Қазақтың алғашқы “Қыз Жібек”, “Ер Тарғын” сияқты операларының сазы түгелге
жуық халықтың ғажайып сұлу ән-күйлерін пайдалану негізінде жасалғанын кім
білмейді? Революцияға дейін жеке орындаушылардың көлемінен аспай келген
қаншама күй бұл күнде оркестрлер арқылы републикамызда ғана емес, басқа
жерлерде де кеңінен мәлім болып отыр. Халықтық ән-күйлер негізінде неше
алуан профессионалдық шығармалар жазылып жүргені де мәлім. Осы күнде
жұртшылыққа кеңінен танылып келе жатқан музыкалық-фольклорлық
ансамбльдердің жаңа көркемдік табыстарға жетуіне халықтық ән-күй дәстүрі
таудай тірек болып отыр. Күні кешеге дейін жоғалдыға саналып келген
музыкалық аспаптар осы күнде қайта тіріліп, үлкен эстетикалық ләззат алатын
феноменге айналды. Музыка зерттеушісі Болат Сарыбаевтың жылдар бойында
ерінбей-жалықпай еткен еңбегінің нәтижесінде қазақтың бұрын мәлімсіз болып
келген 20-дан артық музыкалық аспабы қайта жаңғырды. Домбырашылық өнердің
де Қазақстанның түрлі өлкелеріне тән дәстүрі қайта жанданып келеді. Соңғы
жылдарда жыршылық, термешілік дәстүрдің жаңа табысқа жете бастауы – атап
айтарлық құбылыс. “Алпамыс батыр”, “Қобыланды батыр”, “Қыз Жібек”, “Айман-
Шолпан” секілді сұлу жырлар айтушылардың орындауында грампластинкаға
түсірілді. Ұзақ жырларды айтатын көптеген өнерпаздардың есімі мәлім болды.
Әсіресе, өмірдің алуан мәселелерін ғибрат түрінде толғайтын термешілер
қатары әлі де қалың екенін көреміз. Мұндай дарын иелері Қазақстанмен қатар
Қарақалпақстанда да, Бұқар облысында да бар екендігі мәлімденіп отыр.
Әрине, фольклор жанрларының бәрі бірдей өзінің бұрынғы қуатты, әсерлі
қалпында деуге болмайды. Олардың өмір талабына ілесе алмай жоғалып
кеткендері де, әлсіреп азайғандары да бар. Сонымен қатар, жаңа дәуірдің
қажетіне жарап, жанданып, дамып келе жатқан түрлері де кездеседі. Соның бір
мысалы ақындар айтысы десек, бұл жанр дамуға өзінің толық мүмкіндігі бар
екендігін дәлелдеді. Ақындық айтыс – қазіргі кезде сөз өнеріне жетілудің
де, өмір шындығын батыл да өткір ашудың да, жұртшылық көңілін көтерудің де
аса ұтымды жолдарының бірі. Ал мақал-мәтелдердің, ертегілердің этикалық-
тәрбиелік қызметі әсте кемімейді. Тұрмыс-салт өлеңдерінің кейбір тараулары
қазіргі өмірдің рухани қажетіне ілесіп, жанданып келеді. Той бастар, жар-
жар, беташардың қызықтық та, ғибраттық та қызметі кемімейтіндігін өмір
тәжірибесінің өзі көрсетіп отыр. Демек, фольклор жанрының сақталуы, дамуы,
жандануы, өзінің функционалдық қызметін түрлі дәрежеде өзгертуі деген
мәселе зерттеушілер үшін жанды тақырып болып қала береді. Бір ғажабы сол:
ауыз әдебиеті ескерткіштерінің көп саласы бізде өз қалпында да, өңделген
түрінде де өмір сүріп келеді. Батырлық, ғашықтық жырлар, толғаулар өзінің
терең шыншылдығымен, биік көркемдігімен қазіргі талғамы зор тыңдаушыны да
эстетикалық қуанышқа бөлей алады. Біздің көркемдік дамуымыздағы ерекше
заңдылықтың өзі ауызша және жазбаша дәстүрінің қатар дамып келе жатқандығы
ғой. Дәл осы ақиқатты мойындамасақ, көптеген рухани мұрамызды тани алмаған
болар едік.
1982
АЛТАУ АЛА БОЛСА...
Адамзаттың ұзақ жолында өмір тәжірибесінен қорытылып шыққан небір дана
тұжырымдар, ғибратты пақылдар бар. Солардың бір саласы – ынтымақтың ырыс,
алауыздықтың сор екенін өсиет еткен мақал-мәтелдер. “Бірлік болмай, тірлік
болмас”, “Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі
келеді”, “Тозған қазды, топтанған қарға алады”, “Ағайын тату болса, ат көп,
абысын тату болса, ас көп”, “Екі қырғи таласса, бір қарғаға жем болар”,
“Көптеген жау алады, көмектескен дау алады”, “Ынтымақ – бұзылмайтын
қорған”, “Байлық – байлық емес, бірлік – байлық”, “Саусақ ашылса –
қылдырық, жұмылса – жұдырық”, “Бірлігі күшті ел азбайды, пішуі кең көйлек
тозбайды”... Бұл сөздердің астарында сансыз қайталанған құбылыс, талай өмір
сабақтары, келешек буынға ескертпе жатыр. Мақал-мәтелдің қысқа
қорытындыларында телегей-теңіз мағына, терең ой болатыны осыдан. Қазақ
халқының Ұлы Октябрь революциясына дейінгі тарихы осы ақиқатты өз тарапынан
мол мысалдармен дәлелдейді. Біріге кетсе, қандай да болсын қасақы дұшпанға
төтеп бере алатын халқымыз “бас-басына би” әкімдердің әлегінен талай-талай
қорлық пен кіріптарлыққа душар болған. Рулардың ыдыраңқылығын бүтіндеуге,
оларды “бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаратын” етуге небір саналы ерлер
ақылы мен қайратын сарп еткен. Жікшілдік, қарақан басының қамын елден
жоғары қоюшылық дерті әлгіндей асыл ерлерді дегеніне жеткізбей, жігерін құм
қылған. Жауға шабар жүрегі де, білегі де бола тұра қазақтардың ауық-ауық
Қытай, Иран, Жоңғар, т.б. басқыншыларға жем болып келгені дәл осы себептен
көрініп тұр. Халқымыз өзінің түрлі ауыз әдебиетінің мұрасында бірлікті ұлы
арман етіп көксегені тегін емес. Біздің ертеректегі барлық дерлік поэзиялық
мүлкіміз ынтымақтың жоқтығын ең зор қасіретіміз деп, куәландырып
отырғандығы да мұны сипаттайды...
Алауыздықтың адам айтқысыз кемшілікке жолықтыратынына мысал көп. Бұған
қазіргі араб халқының басындағы ауыр ахуал да толық дәлел бола алады. Басы
бірікпей, өзара тіл табыса алмай жүргендігінің салдарынан жиырмадан артық
мемлекетгігі бар, жүз миллионнан астам араб халқы ондаған жылдар бойында
бір ғана шағын ел – Израиль билеушілерінен таяқ жеп келе жатқанын кім
білмейді? Сырт көзге бұл ақылға сыймайтын ерсілік болып көрінсе де,
өкінішке қарай, шындық осылай болып отыр. Екі жүзді Израиль билеушілері сол
елдердің техникалық мешеулігін, ішкі қайшылықтарын пайдаланып,
жантүршігерлік жауыздық жасап келеді. Адамзаттың денесіндегі рак ауруы
секілді сұм сионистердің бейбіт палестина, ливан халықтарына деген зорлығы
фашистердің қылығынан асып түсті. Сионистер Палестина арабтарының атақоныс-
жерін тартып алып, өздерін тентіретіп жібергенімен қоймай, күндерін әрең
көріп жүрген ғаріп босқындарды бас сауғалап барган жерлерінде де тыныш
қалдырмай, қырып- жойып отыр. Израиль әскерлерінің тәуелсіз мемлекет Ливан
жеріне басып кіруі, қалаларын қиратуы, сан мыңдаған жазықсыз бейбіт
адамдарды өлтіруі адам баласының тарихында кездеспеген кісәпір геноцид,
барып тұрған астамшылық. Пайда десе иманын сататын, өзінен сәл мықты
кездессе қолтығына кіріп кететін, әлсіздерге соншалық мейірімсіз, сатқын
Израиль үкімдарлары дүние жүзі халқының пікірін, Біріккен Ұлттар Ұйымының
Ливандағы соғысты тоқтатып, әскерлерін өз жеріне қайтып әкету туралы
талабын құлағына ілетін емес. Олар Америка Құрама Штаттарындағы өздеріне
сыбайлас одақтастарының ағыл-тегіл көмегіне сүйеніп, Палестина арабтарын
жер бетінен жойып жіберуге шімірікпестен барып отыр. Сионистер әділдік,
адамдық, обал деген қасиетті ұғымдарды аяққа таптап, өздерінің уақытша
ұтымды жағдайда отырғандығына малданады. Араб мемлекеттері арасыңдағы
кереғарлықты желеу етіп, олар ..
“Қашқан жауға қатын ер” болғысы келеді. Капиталистік елдердегі
пайдакүнем, аяусыз, қанқұйлы сионисшіл алпауыттардың түрлі елдердің
арасында жік салып, бөлшектеп, оларға өз ықпалын жүргізу жөніндегі зұлым
жоспарының бір көрінісі осы. Арамнан жиып-терген байлығына мақтанған,
көзіне қан толған, ұлы араб халқына тажалдай өшпенділікпен кектескен
сионистерге әділет сөздері барша жұрттың басалқы ескертуі даритын
көрінбейді. Бірақ, “асқанға-тосқан” кездесетіні өмір заңы. “Аюға ақыл
үйреткен таяқ” дегендей, арабтың патриоттық күштері түбінде бірлік
табатынына, асқынған әзәзіл жауға кек оғын атып, есесін қайтаратындығына
сенеміз. Қазірдің өзінде Ливандағы соғыс майданының кейбір шептерінде жау
қарақшылары ерекше қарсылыққа кездесіп, зор шығынға ұшырап отырғаны осыны
сипаттайды. Израиль агрессорларына қарсы күресте Палестина, Ливан, Сирия
арабтары жалғыз емес. Олардың әділ күресін жаһанның бейбітшілік сүйгіш
барша халқы, қуатты держава – Совет Одағы тегеурінді түрде қолдайды. Міне,
бұл айбарлы күш өзінің алып қуатын таныта білері кәміл. Совет үкіметінің
“Совет Одағы сөз жүзінде емес, іс жүзінде арабтарды жақтап, агрессордың
Ливаннан тайып тұруына күш салуда. Израильдің қазіргі саясатын белгілеп
жүргендердің Таяу Шығыс Совет Одағының оңтүстік шекараларына тікелей жақын
орналасқан аудан екендігін, ондағы оқиғалар СССР мүддесін қозғамай тұра
алмайтынын ұмытпағаны жөн. Біз Израильге осыны ескертеміз... Совет өкіметі
жүгенсіз агрессияның тоқтатылуын талап етеді. Совет Одағы бұл ауданда
баянды бейбітшілік орнатылуы үшін өзіне байланысты нәрсенің бәрін істейтін
болады” деген мәлімдемесі көп азап шеккен, бірақ, жігері мен намысы
жасымаған араб халықтарына үлкен сенім дарытуға тиіс. “Жортуылшының басы
жолда қалады” дейді халық нақылы. Сондай-ақ бұл күнде Ливан жеріне өктемдеп
кіріп келген, бейбіт елдің тыныштығын бұзған, қарусыз жас балаларды, кемпір-
шалдарды, әйелдерді аяусыз қырып жатқан Израиль жендеттері қарғыс оғынан
жер жастанып, әлем ауасы тазаратын кез алыс емес. Израиль басқыншыларының
тапа-тал түсте бүкіл әлем жұртшылығының көз алдында тежеусіз зорлыққа баруы
– адамгершіліктен ада болғандардың әрекеті. Ендеше жер жүзінің адал ниетті
жұртшылығы бұзыққа бұғалық салатын күшті қалай да таба білетіндігі.анық.
1982
ЕЛ ТАҒДЫРЫ - ЖЕР ТАҒДЫРЫ
Ауық-ауық аудан, колхоз, совхоз аралағаннан алған әсерін қашанда үлкен
қорытынды, дәйекті тұжырымдар жасауға, келелі кеңес айтуға жете бермейтіні
болады. Өйткені өмір процесінің алуан қырлы ағысын, өзгеріп, жаңаланып,
күрделіленіп отыратын құбылысын бірер шолғанда толық түсіну мүмкін емес.
Жартыкеш әсерлерден жартыкеш ойлар тумақ. Бірақ ел тағдырына тікелей
байланысты ірі проблемаларды аңғару үшін, қысқа сапарлардың да пайдасы
болатыны анық. Осы тұрғыдан мен де көңілге түйген кейбір жайларға тоқталғым
келеді.
Шымкент, Қызылорда облыстарының мен барып жүрген жерлеріндегі негізгі
шаруашылық проблемасы – су қорын егіндік пен шабындыққа неғұрлым тиімді
пайдалану проблемасы. Облыс, аудан, совхоз басшыларының аузындағы алдымен
айтылатын сөз де осы. Түркістан аудандық партия комитетінің бірінші
секретары Махаметрасул Исақов аудан көлеміндегі су қорларын жиып пайдалану
үшін Қосқорған, Иқансу, Көлбай су қоймаларын жасауды жігерлі түрде қолға
алып, аяқтап шығуды бүгінгі күннің ғана емес, болашақ буындар алдындағы да
парызымыз деп түсіндірген еді. Ел, жер тағдырына дәл осындай жауапты ой бар
жерде ғана үлкен қажырлы, мақсатты әрекеттер жасалмақ.
Жақында Шымкент облысы Созақ ауданында “Сызған” совхозына барғанымда да
осы саладағы жақсы істерді көрдім. Қаратаудың ең биік тұсы – Мыңжылқының
теріскей баурайына орналасқан бұл совхоздың жеріне таудан бірнеше кішкене
өзеншелер аққанымен, солардың сулары бұл кезге дейін ұқыпты пайдаланылмай
келген. Қазір сол сулардың шашауын шығармай, тоғандарға байлап, шаруашылық
қажетіне жарату жүзеге асырылыпты. Атап айтқанда, бұл күнде Қайнарбұлақ
өзенінің суы Аққолқа көліне жиналатын, Кіші Қарақуыс өзенінің суы совхоз
орталығына бұрылатын, Кіші Шұқырой, Алмалы қоймаларының сулары да үнемді
пайдаланылатын болған. Осының арқасында совхоз орталығында ғана емес, одан
он шақты шақырым бүйірдегі Белқұдыққа дейін арықпен су ағатын еткен, жол
бойына талшыбықтар тігілген.
Осы өзгерістер соңғы екі-үш жылдың ішінде, совхозға маман агроном,
тәжірибелі басшы Ерімбетов Жұмаділда директор болып келгеннен бергі жерде
жүзеге асқан. “Бітер істің басына, жақсы келсін қасына” дегендей, күрделі
бетбұрыс тек саналы, табанды қайраткерліктен туатынына да бұл бір жарқын
мысал. “Жаңа директорымыздың тамаша бір ісі – бұрын далаға ағып, ысырап
болып жатқан су атаулыны тоғанға құйдырып, пайдаға жаратуы, ағаш ектіруі,
қорықтар жасауы” – дейді осы елдің тарихын жақсы білетін, бұрын колхоз,
совхоз басшылығында көп жылдар істеген, қазір пенсиядағы қадірлі ауыл
ағаларының бірі Әбілқайым Бөлетов. Соңғы жылдарда “Сызған” совхозы негізгі
шаруашылық көрсеткіштерден ілгерілеп, аудан көлемінде абыройға жете
бастағанын да ел осындай жүйелі, тегеурінді басшылықтың нәтижесі деп
бағалайды. Кейінгі екі-үш жылдың ішінде құрылыс жұмыстары жандана түскен:
25 кісілік емхана, 400 орындық жазғы клуб, қонақүй, байланыс бөлімінің үйі,
тігін шеберханасы, шопандарға арналған он бес үй, жиырма мал қорасы
салынған. Жүгері өнімінің жоғарылығы жағынан совхоз өткен жылы Шымкент
облысы бойынша бірінші орын алыпты. Совхоз негізгі кәсібі мал шаруашылығы
жөнінен де елеулі табыстарға жетіп келеді. Өткен жылдың өзінде мемлекетке
түсірген таза кіріс 420 мың сом болған. Совхоз жеріндегі 12 мың саялы ағаш
көк жазирадай көз тойдырады... Міне, осындай жетістік совхоз жұмысының
жақсы ұйымдастырылуына, іс басына еңбеккер адамдардың іріктеліп қойылуына
қатты байланысты. “Сызған” совхозы партия ұйымының секретары Әлпейісов
Әбиболла, жұмысшылар комитетінің председателі Теміров Махмұт секілді
басшылар да белсенді іс атқаратын, ысылған кадрлар көрінеді...
Қазіргі шақта су мәселесі, айталық, Қызылорда облысы үшін бірінші
проблемаға айналған десек, артық айтылғандық емес. Одақ бойынша күріштен
алынатын өнімнің бестен бірін беретін Сыр бойы диқандарының ішімдік,
егістік суға зәрулігі – алаң туғызар мұқтаждық. Бұл жетімсіздікті облыс,
аудан басшылары бес саусағындай анық біледі. Мәселен, Қызылорда облысында
күрішті көп беретін Жалағаш ауданының бірінші секретары, тәжірибелі
басшылардың бірінен саналатын Қазантаев Қонысбек, аудандық атқару
комитетінің председателі Әбдіразақов Мақсұт бұл жағдайды жыр ғып айтады.
Бұрын Сырдарияның сағасынан Аралға дейін жылына баратын су көлемі 40 млрд.
текше метр болса, оның қазір 15 млрд. текше метрі ғана қалған. Егер бұған
дейін дарияға секундына 1300 текше метр су аққан болса, бұл күнде оның
мөлшері 100 текше метр ғана, яғни, он үш есе азайған.
Ауыл, аудан, облыс қарауына жақын істер болады. Ал мынау Сыр суының
проблемасы – Одақтық деңгейде түпкілікті әділ шешімін табатын проблема.
Мұны шешуге тиісті партия, совет, шаруашылық мекемелерінің бірлесіп, үлкен
азаматтық оймен, жігерленуі парыз... Ертелі-кешті барлық тарихымыздың
елеулі тұстары, шешуші кезеңдері соғып өткен, ұлтымыздың ұйытқысы болған,
егіншілік, шаһари мәдениеттің, ертедегі ілім-білімнің тараған жері, елдік
ізгі дәстүріміздің үзілмей келе жатқан киелі өлкесі Сырдария өзенінің
тағдыры осы ұлы өзеннің суымен ұштас еді. Енді келіп, ғылым мен техника
өскен, бейбіт заманда тамам жұрттың көз алдында Сыр суын жоғалтып алу
бүгінгі қауым алдында да, келешек үшін де кешірілмес күнә болмақ. Бұл
мәселе қашан әділ шешімін тапқанша жайбарақат жүруге хақымыз жоқ. Жетекші
орындардың күн тәртібінде жазушы, қаламгер жазбаларында ұдайы орын алуға
тиіс ділгір мәселенің бірі – осы... Ал Арал теңізінің тартылып бара жатқаны
Сыр мен Әмудің халіне қатысты екенін жан ауырмай ойлау мүмкін емес.
Мемлекеттік тұрғыдан толғап, шындап кіріссе, кейбір мамандар “құрбандыққа
шалып” қойған Арал теңізінің сақталуына жол табылар еді.
Диқаншылық мәдениетінің жоғары деңгейіне жеткен, өз ісіне деген
жауаптылықтың биігіне көтерілген адамдардың жарқын тұлғасын суреттеу,
олардың үлесін елге тарату қаламгерлер борышы екені белгілі. Бұл міндет
жазушыларымыздың үлкенді-кішілі шығармаларында азды-көпті атқарылып жүргені
де анық. Бірақ көркем әдебиет бұл салада өз дәрежесіне бара қоймағанын
жасыруға болмайды. Кейде романдар, повестерде бейнеленіп отырған партия,
совет қызметкерлері мен совхоз, колхоз адамдарының тұлғасы шын өмірдегіден
анағұрлым көмескі, біржақтылау екенін көріп жүрміз. Мұның аты
суреткерлеріміздің өмір, адам, мінез заңдылықтарын, тіршіліктің сан
құбылысын, характер, байланыстар диалектикасын жете тексеріп, творчестволық
еркіндікке жетіп болмаған деген сөз. Әрине, белгілі бір күрделі құбылыстар
жөніндегі шалағай түсініктерден шала-шарпы ғана еңбек туса, таңқалуға
болмайды.
Қызылорда жеріндегі әдеби кездесулердің бірінде ақын Л.Д.Кривощеков
күріштен пирамида тұрғызған диқандарға мұғалдығы мен сәулеті сол пирамида
секілді көркем ескерткіш жасалуға лайық екен деген еді. Біздің қаламгерлер
әзірге бұл уәзипаның үдесінен шыға алмай келеді.
Әдебиет, кітап оқитын елге қаламгер қарызы мен ілтипаты мол болса
демекпіз. Сыр бойы елі көркем сөзді қадірлейтінінің алуан көрінісін
аңғаруға болады. Қармақшы аудандық атқару комитетінің қаулысы бойынша
совхоздар орталығындағы бір-бір көшеге белгілі ақындар аты берілген.
Көрнекті ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтің қабіріне сағана орнатылған,
айналасына болашақта үлкен бау боларлық ағаш егілген. Осы аудан жерінде аты
аңызға айналған күй атасы Қорқытқа ескерткіш қойылған. Қызылорда облысының
барлық аудандары мен ауылдарында қазақ әдебиетінің ұқыпты, жанашыр, зерек
оқушыларын көптеп кездестіруге болады. Бұл өлкеде мектеп оқушылары
ақындарымыздың шығармаларын жатқа айтады, әнге қосады, термелетіп
орындайды. Ана тілінің байлығына жасынан қанығып, оның шексіз сұлулығына
сүйсініп, ерте бастан өлең жазуға құлшынатындардың мол болатыны да осыған
байланысты. Жосалыдағы қазақ орта мектебінің оқу ісінің меңгерушісі,
бірнеше жинақтың авторы Қали Шыңғысов секілді өлең де, қара сөз де жазатын,
терме айтатын, өз өнерін кейінгі жеткіншектерге үйретіп отыратын ұстаздар
қаншама десеңізші! Бүкіл үй-ішімен өнерпаз, тұтас ансамбль болып шығатын
Бағатовтар семьясы секілділер аз емес. Жыршылық дәстүрді бірнеше әулет
бойынша жалғастырып келе жатқан Рүстембековтер ұрпағының өнеріне сүйсінбеу
мүмкін бе? Жалағаш ауданының “Ақсу” совхозына барғанда клуб қабырғаларына
Абайдың, Ыбырайдың, Шоқанның, Горькийдің, Мұхтардың, Жамбылдың портреттері
ілінгенін көрдік. Бұл айтылғандар елдің көркемдік мәдениетке деген
құштарлығының жекелеген көріністері ғана... Шаруашылық, тұрмыс, мәдениет,
өнер мәселелері – бір-бірімен тығыз байланысып жатқан құбылыстар. Бірі –
базис, екіншісі – қондырма деген секілді. Олай болса, өмір құбылыстарын жан-
жақты зерттеу, себеп пен салдардың өзара тәуелділігін тексеру қажеттігі
айқындала түседі. Ірі көркемдік жинақтаулар үшін өмір ағысының жеке
қырларын ғана қамту мүлде аздық етпек. Тарихқа көз салмай, бүгінгінің сырын
толық түсіне алмайтынымыз секілді келешектің мұнарасын қарамасақ, қазіргі
ісіміздің пайдалы не залалды екенін де терең пайымдай алмаймыз. Мақаламызға
табиғи ортаны қорғау, су ысырабына жол бермеу, немкеттілік пейілге бой
алдырмау, ел ризығы – жер, өзен, теңіз тағдырына көз жұмып қарамау тәрізді
мәселелерді негізгі казық етуіміздің де себебі бұл жайлардың күрделілігінен
туады.
1983
БІР АУДАРМА НЕГІЗІНДЕ ТУҒАН ОЙЛАР
Ресми есептерге қарағанда өткен жыл ішінде біздің республикалық
баспаларымыз арқылы жүзден артық кітап қазақ тіліне аударылыпты. Көлемі
жағынан қарасақ, көңіл тойғандай. Өйткені, әлем әдебиетінен таңдап алынып
шебер аударылған бір шығарманың өзі де айтуға тұрарлық оқиға саналса керек.
Бірақ, өкінішті жері сол – әлгі аталған көп кітап өз оқушысын тауып нағыз
рухани мүлкімізге айналды ма, әлде сан көбейтіп, дүкендердің текшелерінде
шаң басып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz