А. Байтұрсынұлының тілтанымдық мұрасындағы функционалды грамматика көріністері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 2 бет
Таңдаулыға:

А. Байтұрсынұлының тілтанымдық мұрасындағы
функционалды грамматика көріністері
(Эссе)

Функционалды грамматика – элементарлық тіл бірліктерінің функцияларын
зерттейтін грамматикадағы бағыт. Функционалды грамматика біркелкі жүйедегі
тілдің әр түрлі категориялдық-семантикалық, құрылымдық деңгейлеріне жататын
құралдарды қарастырады. Функционалды грамматика грамматикалық бірліктердің,
лексика мен контекстің өзара әсер ету заңдылықтарын ашады. Осы мәселелерде
қазақ тіл білімінде функционалдық грамматиканың қалыптасуына А.
Байтұрсынұлының қосар үлесі өте мол.
А.Байтұрсынұлы өзінің зерттеулерінде функционалдық грамматиканың
мәселелерін қозғайды: кейбір грамматикалық категорияларды
семантикадан формаға қарайғы бағытт а қарастырады. Етіс категориясы жайлы
құрылымдық грамматикада әдетте оның өзгелік етіс, ортақ етіс, өздік етіс,
ырықсыз етіс деген төрт түрі сөз болса, “Тіл − құралда” бұл сан едәуір көп.
“Етістікте он түрлі етіс бар: 1) сабақты етіс, 2) салт етіс, 3) ортақ етіс,
4) өздік етіс, 5) өзгелік етіс, 6) беделді етіс, 7) ырықсыз етіс, 8) шығыс
етіс, 9) дүркінді етіс, 10) өсіңкі етіс”.
Бүгінгі таңда етістіктің арнайы бір түрі ретінде қарастырылып жүрген
салт, сабақты етістіктер А. Байтұрсынұлы еңбектерінде етіс құрамында сөз
болады. Ғалым -т‚ -қыз‚ -тыр‚ -р жұрнақтары салт етіске жалғанса, сабақты
етіс жасалатынын айтады. А. Байтұрсынұлы өзгелік етіс болу үшін тура
толықтауышпен қатар жанама толықтауыштың да болуы шарт екенін ескертеді.
Мәселен, қазіргі оқулықтарда сындыр, ағарт, жүргіз сияқты етістіктер
тұлғасына, яғни -дыр, -ғыз, -т қосымшаларының жалғануына байланысты өзгелік
етіс ретінде түсіндіріледі. Алайда, өзгелік етістің өзіндік мәніне
байланысты, іс-әрекетті субъект өзі іске асырмай, басқа біреуге істетуі
керек. Өзгелік етісті сөйлемде, қимылды екі субъект іске асыруы керек:
біреуі – қимылды орындатушы да, екіншісі – қимылды тікелей орындаушы
болады. Алайда, бұл етістіктерде (ойыншықты сындырды, үйді ағартты,
мәшинені жүргізді т.с.с.) іс-әрекетті басқа біреу емес, тікелей субъектінің
өзі атқарып тұр. Сол себепті мұндай етістіктер өзгелік етіс бола алмайды.
А. Байтұрсынұлы -дыр, -ғыз, -т қосымшалары салт етіске қосылған жағдайда
сабақты етіске айналатынын көрсете келіп, сол қосымшалар сабақты етіске
(түбір не туынды) жалғанса ғана басқа етіс түрлері жасалатынын айтады.
Жоғарыда келтірілген етістіктерді өзгелік етіске айналдыру үшін, оларға
әрі қарай да сол тұлғалар үстемелене жалғануы керек. Сонда, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.