Этимологияның зерттеу объектісі және оның шығу тарихы

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

1 – деңгей

1. Этимологияның зерттеу объектісі және оның шығу тарихын сипаттап
жазыңыз.

2. ~~Этимология пәнінің мақсаты мен міндеттерін түсіндіріңіз.

Этимология (грек. etymos – ақиқат, шындық, logos – білім) – сөз төркінін
зерттеп, айқындаушы тарихи лексикологияның және жалпы тіл білімінің бір
саласы болып табылады. Этимологияның зерттеу нысанына, негізінен тілдегі
жеке сөздер, сөз тіркестері, граммат. тұлғалар жатады. Этимологиялық
зерттеу нысаны тек мағынасы ұмыт болуына, не күңгірттенуіне байланысты жеке-
дара қолданылмайтын сөздер, тұлғалар ғана емес, сонымен қатар тілімізде
дербес те жүйелі түрде қолданылатын жалпы лекс.-граммат. мағынасы айқын
сөздер мен сөз тұлғалары да бола береді. Этимологиялық зерттеулер мақсаты
мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен принциптерге сүйенеді. Солардың
ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік
талдаулар, түбірін індете зерттеу, т.б. Этимологиялық зерттеулер мен
сөздіктер алдына қойған мақсатына байланысты бір тілге, не бір топтағы
туыстас бірнеше тілдерге бағындырылуы мүмкін. Этимология-этимондар, яғни
сөздің ақиқат мәні, мағынасы туралы ілім деп те атала береді.Сөз тарихы,
мағынасы тіл тарихымен,сол тілді жасаушы, қолданушы халық тарихымен тығыз
байланысты. Бұл жөнінде ұлы Маркс пен Энгельстің бір-біріне жазысқан
хаттарында тілдің шығуы,тілді зерттеу әдістері, ағылшын, гот, литва, герман
тілдерінің бірнеше сөздерін салыстырған этимологиялық зерттеулер көптеп
кездеседі. Мәселен, Энгельстің айтуынша, халық тілдеріне ортақ әке,
апа,ұл,қыз,аға,іні,нағашы-жиен т.б. - орынсыз айтылған атаулар емес,
алыс, жақындық жөнінде, қандас бауырластықтың бірдейлігі, бірдей еместігі
жөнінде іс жүзінде үстем болып отырған көзқарасты көрсеткендік.
Этимологиялық зерттеулердің түрлері көп. Солардың көп тарағаны және
пайдалануға қолайлысы – этимологиялық сөздіктер. Мамандардың пікірінше,
түркі тілдері бойынша жарық көрген әр деңгейдегі этимологиялық сөздіктердің
7 түрі бар. Солардың ішінде жалпы түркі тілдерінің этимологиясына
бағытталған іргелі еңбектердің
қатарына А.Вамбери және Э.В.Севортя нның сөздіктерін айтуға болады. Жеке
түркі тілдері бойынша шыққан сөздіктердің қазақ ғалымдары түзген “Қазақ
тілінің қысқаша этимологиялық сөздігін” (1958) жатқызуға болады

3. ~~Этимологиялық принциптердің бөліну түрлері. Фонетикалық принципті
сипаттап жазыңыз.

Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен
принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-
салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік талдаулар, түбірін індете зерттеу,
т.б. Этимологиялық зерттеулер мен сөздіктер алдына қойған мақсатына
байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше тілдерге бағындырылуы
мүмкін. Этимологиялық зерттеулердің қай түрі болмасын, қандай тілге
бағытталмасын ғыл. тұрғыдан үш түрлі, атап айтқанда, фонет., морфол. және
семант. принцип-критерийге сүйенуі шарт. Сөз төркінін дұрыс та дәл
анықтаудың нәтижелі тәсілі болып саналатын бұл принцип-критерийлер жалпы
түрде емес, нақтылы тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен сол тілдердің
қалыптасу, даму заңдылықтары негізінде қолданылады. Осы орайда синхронды
және диахронды бағыттағы этимологиялық зерттеуге қойылатын тағы бір шарт –
тарихи факторлармен санасу. Этимологиялық принциптердің 4 түрі бар:
Фонетикалық, морфологиялық, семантикалық және тарихи принцип. Солардың бірі
-Фонет. принцип – әрбір тілдің немесе бір топтағы туыс тілдердің дыбыстық
жүйесіне тән (сингармонизм – үндестік пен ассимиляция, дыбыс алмасу мен
дыбыстық сәйкестігі, дыбыстың түсіп қалуы мен қосымша дыбыстың пайда болуы,
дыбыстардың қосарлануы мен әлсізденуі, дыбыстардың ұзаруы мен қысқаруы,
орын алмастыру мен апокопа, элизия мен парагогия, флексия мен фузия, т.б.)
сан алуан фонет. заңдылықтарды қатаң ескеруді талап етеді.

4. ~~Этимологиялық принциптердің бөліну түрлері. Морфологиялық принципті
сипаттап жазыңыз.

Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен
принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-
салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік талдаулар, түбірін індете зерттеу,
т.б. Этимологиялық зерттеулер мен сөздіктер алдына қойған мақсатына
байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше тілдерге
бағындырылуы мүмкін. Этимологиялық зерттеулердің қай түрі болмасын,
қандай тілге бағытталмасын ғыл. тұрғыдан үш түрлі, атап айтқанда, фонет.,
морфол. және семант. принцип-критерийге сүйенуі шарт. Сөз төркінін дұрыс
та дәл анықтаудың нәтижелі тәсілі болып саналатын бұл принцип-критерийлер
жалпы түрде емес, нақтылы тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен сол
тілдердің қалыптасу, даму заңдылықтары негізінде қолданылады. Осы орайда
синхронды және диахронды бағыттағы этимологиялық зерттеуге қойылатын тағы
бір шарт – тарихи факторлармен санасу. Этимологиялық принциптердің 4 түрі
бар: Фонетикалық, морфологиялық, семантикалық және тарихи принцип.
Солардың бірі -Морфол. принцип – сөздердің тұлғалық өзгерістеріне
байланысты заңдылықтарына негізделеді. Лексемаларға жасалатын морфол.
талдаудың басты мақсаты, мәселен, түркі тілдерінің жалғамалық құрылысына
сәйкес, олардың ілкі түбір, жай түбір, туынды түбір және граммат.
тұлғалардың ара-жігін ажырату болып саналады. Сондай-ақ морфол. принцип-
критерий сөзжасам процесіне негіз болушы көптеген модель-үлгілер мен сан
алуан граммат. тұлғалардың ішінен этимологиясы анықталуға тиісті
лексиканың табиғатын тап басып тану үшін, өзіне ұқсас басқа сөздерден
айыру үшін қажет.

5. ~~Этимологиялық принциптердің бөліну түрлері. Семантикалық принципті
сипаттап жазыңыз.

Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер
мен принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-
салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік талдаулар, түбірін індете зерттеу,
т.б. Этимологиялық зерттеулер мен сөздіктер алдына қойған мақсатына
байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше тілдерге
бағындырылуы мүмкін. Этимологиялық зерттеулердің қай түрі болмасын,
қандай тілге бағытталмасын ғыл. тұрғыдан үш түрлі, атап айтқанда, фонет.,
морфол. және семант. принцип-критерийге сүйенуі шарт. Сөз төркінін дұрыс
та дәл анықтаудың нәтижелі тәсілі болып саналатын бұл принцип-критерийлер
жалпы түрде емес, нақтылы тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен сол
тілдердің қалыптасу, даму заңдылықтары негізінде қолданылады. Осы орайда
синхронды және диахронды бағыттағы этимологиялық зерттеуге қойылатын тағы
бір шарт – тарихи факторлармен санасу. Этимологиялық принциптердің 4 түрі
бар: Фонетикалық, морфологиялық, семантикалық және тарихи принцип.
Солардың бірі -Семант. принцип – сөздердің мағынасын анықтауда
этимологияның негізгі критерийлерінің бірі болып саналады. Өйткені
мағынасыз сөз болмайтыны белгілі және ол мағына сол сөздің дыбыстық не
морфол. тұлғасына да тікелей қатысты. Сөз мағыналарының көнеруі,
күңгірттенуі, ұмыт болуы, тоғысуы, іштей жіктеліп, көп мағынаға, тіпті
біртекті омонимдерге айналуы, т.б. сөз табиғатына тән семант. заңдылықтар
– этимологиялық принцип.

6. ~~Этимологиялық принциптердің бөліну түрлері. Тарихи принципті
сипаттап жазыңыз.

Этимологиялық зерттеулер мақсаты мен нысанына қарай әр алуан тәсілдер мен
принциптерге сүйенеді. Солардың ішінде жиі қолданылатындары: тарихи-
салыстырма тәсілі, морфемдік-модельдік талдаулар, түбірін індете зерттеу,
т.б. Этимологиялық зерттеулер мен сөздіктер алдына қойған мақсатына
байланысты бір тілге, не бір топтағы туыстас бірнеше тілдерге
бағындырылуы мүмкін. Этимологиялық зерттеулердің қай түрі болмасын,
қандай тілге бағытталмасын ғыл. тұрғыдан үш түрлі, атап айтқанда, фонет.,
морфол. және семант. принцип-критерийге сүйенуі шарт. Сөз төркінін дұрыс
та дәл анықтаудың нәтижелі тәсілі болып саналатын бұл принцип-критерийлер
жалпы түрде емес, нақтылы тілдердің өзіндік ерекшеліктері мен сол
тілдердің қалыптасу, даму заңдылықтары негізінде қолданылады. Осы орайда
синхронды және диахронды бағыттағы этимологиялық зерттеуге қойылатын тағы
бір шарт – тарихи факторлармен санасу. Этимологиялық принциптердің 4 түрі
бар: Фонетикалық, морфологиялық, семантикалық және тарихи принцип.
Солардың бірі -Тарихи принцип – Этимологияның тарихи лексикологиямен,
этнолингвистика және этнография, т.б. тоғысар бір туысы. Өйткені тіл
абстракция емес, ол белгілі этностың туындысы, ал этнос белгілі бір
геосаяси аумақта, тарихи кеңістікте жасап келген феномен. Оның болмысын
анықтайтын өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі, өмір тіршілігі, т.б. рухани-
материалдық мәдениеті болады. Бұл аталған этимол. принцип-критерийлер
өзара тығыз байланыста, қатыстырыла қолданылады.

7. ~~Этимологияның өзекті мәселелері. Түркі этимологиясының өзекті
мәселелерін түсіндіріңіз.

Академик Ә.Қайдар “Түркі этимологиясы: өзекті мәселелер мен міндеттер” атты
еңбегінде этимологиялық реконструкцияны зерттеудің барлық жағдайына
арналған универсалды ғылыми-теориялық талдау әдістері мен критерийлердің
болмайтындығын ескерте келіп, этимологияның фонетикалық, морфологиялық
критерийлерімен қатар, семантикалық критерийлерді де белгілейді: 1)
лексикалық бірліктің бастапқы және кейінгі мағыналарының қайсысының
негізгі, түпкі мағына екенін тап басып тану; 2) сөз мағынасында жалпыдан
жекеге, бүтіннен бөлшекке немесе керісінше дамуының болатынын ескеру; 3)
сөз тұлғасының дыбыстық өзгеріске түсуі кезінде оның мағынасының
өзгеретінін немесе сараланатынын естен шығармау; 4) гомогенді және
гетерогенді омонимдерді шатастырмау; 5) сөз мағынасының өзгеруінде тілдік
қана емес, бейтілдік факторлардың болатынын бағамдау; 6) кейбір сөздердің
мағынасын салыстыруда олардың тарихи түбірлес екенін (сағақ, сақал,
сағанақ, сағалдырық, саға, сағана, сағалау) ұмытпау қажеттігін айтады.
Ә.Қайдар қазақ тіл біліміндегі этимологияға арналған еңбектерді көне
сөздердің, топоним, этноним, диалектілік, басқа тілден енген лексикалардың,
түбір, біріккен сөздердің, қос сөздердің этимологиясын зерттеуге арналған
жұмыстар ретінде бағалайды. Бұл дегеніңіз, тілдік бірліктердің қазақ
этимологиясында жеке-дара, дербес қарастырылып жатқанының көрінісі. Осы
кемшілікті жою үшін ғалым төрт түрлі міндетті алға қояды: 1) қазақ тілі
материалдары негізінде этимологиялық реконструкция жасаудың әдістемесі мен
ұстанымдық мәселелерінің ғылыми-теориялық негіздемесін жасау; қазақ
тіліндегі базалық лексиканың қыпшақтық немесе түркілік қалыпқа қатысын
неғұрлым тереңірек талдау; 2) жалпы және жеке түркі тілдеріне тән түбірлер
мен негіздерді айқындауға бағышталған салыстырмалы-тарихи зерттеулер
жүргізу; 3) этимологиялық сөздіктерді құрастыруда “Қазақ тіліндегі
этимологиялық зерттеулер тәжірибесі” тәрізді ғылыми негіздемелік еңбек
жазу; 4) түркі тілдеріндегі этимологиясы айқындалған лексика мен
грамматикалық формалардың толық тізбесін жасап, этимология мәселелеріне
арналған еңбектердің толық библиографиясын құрастыру. Еңбекте сөз болған
мәселелер, қойылған міндеттер күні бүгін де өз өзектілігін жойған жоқ.

8. ~~Этимологияның негізгі салалары.Ғылыми этимология және халықтық
этимологияға анықтама беріңіз.

Ғылыми этимология – сөз төркінін, морфемалар тарихын, дамуын дәл анықтап,
көз жеткізе, көңіл сендіре ғылыми түрде түсіндіру. Ал халық этимологиясы,
жоғарыда айтқанымыздай, кейбір адамдардың кейбір сөз мағынасын өзінше
тұспалдап, өзінше топшылау жасап түсініктеме беруі.
Ғылыми этимологиялық зерттеулерде белгілі бір сөздің – морфеманың алғашқы
мағынасын, сырын, қандай өзгерістерге түскенін айқындау үшін бес түрлі
принцип – зерттеу тәсілі қолданылады: генеалогиялық принцип, фонетикалық
принцип, морфологиялық принцип, семантикалық принцип, этиологиялық
принциптер. Бұлар бір-бірімен тығыз байланыста болады, бір-бірін толықтырып
отырады. Бұлар тарихи фонетикамен, тарихи лексикологиямен, семасиологиямен,
ономасиологияның барлық салаларымен, тарихи грамматикамен де қоян-қолтық
бірлікте, байланыста болады. Дегенмен, этимологиялық бес принциптің
әрқайсысының сәл де болса өзіндік ерекшелігі бар.
‘’’Халықтық этимология’’’ — сөздердің дыбыстық ұқсастығына қарай шығу тегін
анықтауға байланысты пайда болған атау. “Халықтық этимология” терминін 1952
ж. неміс лингвисі Ферстеманн енгізген. Ал Н.В. Крушевский “лексикалық
ассимиляция” деген терминді ұсынды. Халықтық этимология - да халықтың
дамуындағы тарихи факторлар, тілдің фонетикалық, морфологиялық және
морфонологиялық заңдылықтары ескеріле бермейді. Сол себепті көп жағдайда
Халықтық этимология болжамдары ғылыми этимологияға қайшы келіп жатады.
Ғылыми этимология сияқты Халықтық этимология да атаулардың уәжділігін
анықтауды мақсат етеді. Алайда онда сөздердің дыбыстық ұқсастықтары, сыртқы
сәйкестік негізге ғана алынып, олардың мағыналық байланысын табуға
тырысады. Мәселен, “поликлиника” сөзін гректің poly (“много”) сөзімен
байланыстыра отырып, жартылай клиника (полуклиника) деп түсіндірушілер бар.
Сонымен қатар орыс тіліндегі “малиновый звон” тіркесін Халықтық этимология
- да таңқурай (малина) дыбысы ретінде түсіндіреді. Ал бұл тіркес Бельгияның
Малин қ-ндағы арнайы музыка мектебінің әуендеріне байланысты пайда болған.
Сондай-ақ қазақ тілінде “бухгалтер” сөзін “бұқ”, “ал”, “тұр” сөздерінің
бірігуінен жасалған деп түсіндіру де Халықтық этимологияға жатады. Яғни,
сөздердің шығу төркіні, этимологиялық сипаттамасы тарихи шындықпен, ақиқат
болмыспен сәйкес келмейді. Мұнда тілдің даму заңдылықтары ескерілмей,
сөздердің дыбыстық жағынан кездейсоқ сәйкес келуі ғана негізге алынады.
Халықтық этимология құбылысы осы кезге дейін негізінен субъективті психол.
лингвистика тұрғысынан сөз болып келді. Сөздердің шығу төркінін дұрыс
түсіндіре алмағанмен, мәдениет зерттеушілер үшін, лингвомәдениеттанымдық
зерттеулер үшін Халықтық этимологияның берері мол. Халықтық этимология
халықтың дүниетанымын, менталитетін (ділін) түсінуге мүмкіндік береді.

9. ~~Этимологияның ерекшеліктері мен ұстанымдарын атап шығыңыз.

Ғылыми этимологиялық зерттеулерде белгілі бір сөздің – морфеманың алғашқы
мағынасын, сырын, қандай өзгерістерге түскенін айқындау үшін бес түрлі
принцип – зерттеу тәсілі қолданылады: генеалогиялық принцип, фонетикалық
принцип, морфологиялық принцип, семантикалық принцип, этиологиялық
принциптер. Бұлар бір-бірімен тығыз байланыста болады, бір-бірін толықтырып
отырады. Бұлар тарихи фонетикамен, тарихи лексикологиямен, семасиологиямен,
ономасиологияның барлық салаларымен, тарихи грамматикамен де қоян-қолтық
бірлікте, байланыста болады. Дегенмен, этимологиялық бес принциптің
әрқайсысының сәл де болса өзіндік ерекшелігі бар.
Генеалогиялық принцип – жүйелілік принципі деген сөз. Бұл принцип бойынша
сөз төркінін айқындағанда, тілдердің генеалогиялық классификациясына
сүйеніледі, тілдердің туыстығы еске алынады. Мәселен, қазақ сөзінің бірінің
шығу жайын қазақ тілімен туыстас қырғыз, ұйғыр, әзірбайжан, чуваш, тува,
якут т.б. тілдердің материалдарын салыстыра, соларды ескере отырып
іздестіру керек. Сонда ғана сөздің жалпы мағынасы айқындала түседі, көмескі
мағынасының сыры ашылады.
Мәселен, жоғарыда қазақта тоқты-торым, қыз-қырқын тәрізді қос сөздерді
келтірдік. Осылардағы тоқтысы, қызы түсінікті; торымы мен қырқынының не
екенін екінің бірі біле бермейді. Сөйтсек, торым – көне түркі тілінде
түйенің ботасы; моңғолда торым – тайлақ деген сөз; чувашта қырқын – қыз
деген сөз.
Фонет. принцип – әрбір тілдің немесе бір топтағы туыс тілдердің дыбыстық
жүйесіне тән (сингармонизм – үндестік пен ассимиляция, дыбыс алмасу мен
дыбыстық сәйкестігі, дыбыстың түсіп қалуы мен қосымша дыбыстың пайда болуы,
дыбыстардың қосарлануы мен әлсізденуі, дыбыстардың ұзаруы мен қысқаруы,
орын алмастыру мен апокопа, элизия мен парагогия, флексия мен фузия, т.б.)
сан алуан фонет. заңдылықтарды қатаң ескеруді талап етеді. Морфол. принцип
– сөздердің тұлғалық өзгерістеріне байланысты заңдылықтарына негізделеді.
Лексемаларға жасалатын морфол. талдаудың басты мақсаты, мәселен, түркі
тілдерінің жалғамалық құрылысына сәйкес, олардың ілкі түбір, жай түбір,
туынды түбір және граммат. тұлғалардың ара-жігін ажырату болып саналады.
Сондай-ақ морфол. принцип-критерий сөзжасам процесіне негіз болушы көптеген
модель-үлгілер мен сан алуан граммат. тұлғалардың ішінен Этимологиясы
анықталуға тиісті лексиканың табиғатын тап басып тану үшін, өзіне ұқсас
басқа сөздерден айыру үшін қажет. Семант. принцип – сөздердің мағынасын
анықтауда Этимологияның негізгі критерийлерінің бірі болып саналады.
Өйткені мағынасыз сөз болмайтыны белгілі және ол мағына сол сөздің дыбыстық
не морфол. тұлғасына да тікелей қатысты. Сөз мағыналарының көнеруі,
күңгірттенуі, ұмыт болуы, тоғысуы, іштей жіктеліп, көп мағынаға, тіпті
біртекті омонимдерге айналуы, т.б. сөз табиғатына тән семант. заңдылықтар –
Этимологиялық принцип. Тарихи принцип – Этимологияның тарихи
лексикологиямен, этнолингвистика және этнография, т.б. тоғысар бір туысы.
Өйткені тіл абстракция емес, ол белгілі этностың туындысы, ал этнос белгілі
бір геосаяси аумақта, тарихи кеңістікте жасап келген феномен. Оның болмысын
анықтайтын өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі, өмір тіршілігі, т.б. рухани-
материалдық мәдениеті болады. Бұл аталған этимол. принцип-критерийлер өзара
тығыз байланыста, қатыстырыла қолданылады.
Этиологиялық принцип (гр. Aitia – себеп, себептілік мағыналы сөзі) нақты
бір сөздің нақты қандай жағдайларға, қандай себептерге байланысты шыққанын
терең де жан-жақты білуді қажет етеді. Осыған орай, этимология тарих,
этнография, археология, фольклор және басқа ғылымдар деректерін де арқау
етеді, соларды басшылыққа аалды. Мәселен, қазақ тілінде етік тігетін біз
сөзінің алғашқы дыбысталуы бігіз екенін айтқанбыз. Бұл форма бірсыпыра
тілде сақталған. Ал осы сөздің түпкі мағынасы мүйіз сөзімен байланысты
екен; соған қарағанда, біз алғашында мүйізден жасалуы да ықтимал. Мүйіз
сөзінің көне формасы – мұңұз ұйғыр тілінде сақталыпты. Алғашқы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.