Этнопедагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуы

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Мектептегі шәкірттеріміздің бойында халқымыз ғасырлар бойы қастер тұтып
келген ар-намыс, ождан, имандылық, инабаттылық, мейірімділік,
кішіпейілділік, ата-мекеніне, еліне деген сүйіспеншілік сияқты асыл
қасиеттерді тәрбиелеу - заман талабынан туындап отырған мәселе. Сондықтан
оқушылардың ішінде ерекше санат болып табылатын қиын балаларға адамгершілік
тәрбие берудің формаларын, әдіс-тәсілдерін, құралдарын жетілдіру аса қажет,
бұл міндетті жүзеге асырудың бастауыш буыннан басталатыны белгілі.
Қиын балаларға адамгершілік тәрбие берудің бірден-бір құралы ретінде
біз этнопедагогика құралдарын таңдап алдық. Себебі, бұл құралдар баланың
менталитетіне, ұлттық психологиялық ерекшеліктеріне, шыққан тегіне жақын,
сондықтан басқа құралдарға қарағанда неғұрлым тиімді болып
табылады.
Этнопедагогика құралдары арқылы болашақ ұрпақтың адамгершілігін
қалыптастырудың педагогикалық мәнінің артуы - қоғамдық салт-сана,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени өмірдегі саяси көзқарас пен тарихи кезеңнің
айғағы. Сондықтан, еңсе көтерген қазақ елінің жалпы тұрпатты халықтық
тәрбие жүйесінде, ең алдымен, өз халқының ғасырлар бойы қалыптасқан бай
тәжірибесіне арқа сүйері және қастерлеп дамытып түсуі заңды құбылыс.
Этнопедагогика құралдарының анықтамасы мен мазмұндық сипаттамасы С.
А..Ұзақбаева, К. Ж. Қожахметова, С. Қалиев, Р.Қ.Дүйсембінова,
Г.Р.Бахтиярова т.б. ғалымдардың зерттеулерінде айқындалған [35,36,37,38].
Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздерін айқындай отырып,
С.Қалиев халық педагогикасының құралдарына санамақ, жаңылтпаш, өлең-жыр,
тақпақ, ертегі - аңыздар, жұмбақтар, айтыстар, мақал - мәтелдер, шешендік
сөздер, салттар, ырымдар, жол - жоралар, ұлттық ойындар, әңгіме, кештер,
сабақтар мен айтыстарды жатқызады [37].
Этнопедагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуына өзіндік үлес қосқан
белгілі ғалымдар С.А.Ұзақбаева мен К.Ж.Қожахметова этнопедагогика құралдары
ретінде ауызекі халық шығармашылығын (ертегілер, аңыздар, эпостар, мақал-
мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар, санамақтар, әндер, күйлер, жыр, терме,
айтыс, толғау, дастан, т.с.с); сәндік-қолданбалы өнер; ұлттық ойындарды
(балалар, спорттық, жастардың көңіл көтеретін ойындары); дәстүрлер мен
салттарды, әдет-ғұрыптарды, т.с.с. бөліп көрсетеді [35].
Г.Р.Бахтиярова өз зерттеуінде құрал ретінде қазақ этнопедагогикасы
материалдарын қарастырады. Қазақ этнопедагогикасы материалдары дегеніміз -
халықтың бала тәрбиесінде пайдаланған құралдары (тәрбие құралдары), яки
салт - дәстүрлері мен әдет - ғұрыптары, халық шығармашылығы (поэтикалық,
музыкалық, сәндік - қолданбалы өнер), ата тек шежіресі, діни ілімдеп,
философиялық, этикалық, педагогикалық озық ой - пікірлер мен идеялар [38].

Біз өз зерттеу еңбегімізде аталмыш ғалымдардың берген анықтамасын
негізге ала отырып, этнопедагогика құралдарының құрылымдық жіктемесін былай
көрсетеміз (Сурет - 1):

Сурет - 1 Этнопедагогика құралдарының құрылымдық жіктемесі
Қазақ халқының ауызекі поэтикалық шығармашылығы - ұлттық тәжірибелер
мен тағылымдардан туған бай қазына, өшпес өнеге, тәрбие өрнектері, ауыз
әдебиет түрлері. Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі
жүйесін жас буын жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тиімді
тәсілдер болған. Сондықтан қазақ халқының ауызекі шығармашылығы - тәлімдік-
тәрбиелік ой пікірдің бастауы, халықтың рухани мұрасы. Олардың қайсысының
болсын педагогикалық мүмкіндіктері жоғары, өзіне тән мазмұны, ерекшеліктері
бар танымдық, тәлімдік мәні зор, ұлан-ғайыр дүние. Оның ішінде мақал -
мәтелдерді, жұмбақтарды, жаңылтпаштарды, санамақ, қаламақтарды т.б. тәртібі
қиын балалардың ой-өрісін дамытатын, бүкіл жан - дүниесін қалыптастыратын
бірден - бір құрал деп қарауға болады.
Ұрпақтан ұрпаққа мирас болып келе жатқан халықтың музыкалық
шығармашылық та бастауыш мектепте қиын балаларға адамгершілік тәрбие
берудің құралы бола алады. Қазақ музыкалық шығармашылығы бойынша
Қазақ әндерінің Антологиясы (құрастырған Ж.Кәрменов), Бес ғасыр
жырлайды (құрастырған М.Мағауин, М.Байділдаев), Б.Г.Ерзакович пен
З.Қоспақовтың Қазақ музыка фольклорының тарихнамасы т.б.,
А.Жұбановтың Қысқаша нота сауаты, Музыка әліппесі, Б.Сарыбаевтың
Қазақтың музыкалық аспаптары т.б. еңбектер жарық көрді.
Оқушыларға тәрбие беруде халықтың қолданбалы өнерінің материалдарын
пайдалану проблемалары педагогтардың, психологтардың, суретшілердің,
балалар бейнелеу өнерін зерттеушілердің назарларына соңғы кезде көп ілініп
жүр. Мұның өзіндік себебі бар. Халықтық өнерде ата-бабаларымыздың
тәжірибесі неғұрлым толық байқалады. Халықтық сәндік-қолданбалы бұйымдар
өзінің мазмұнының түсініктілігімен баланы өзіне тартып, оның қиялына қанат
кақтырып, бейнелеу шығармашылығын дамытуға мүмкіндік береді. Халық өнерінің
туындылары, дәстүрлі бейнелеу өнерінің түрлері тәрізді көркемөнерге деген
талғамның қалыптасуы мен дамуына игі ықпал етеді. Осы жағынан алғанда,
халықтык сәндік-қолданбалы өнерді қиын балалардың адамгершілік тәрбиесінде
пайдаланудың маңызы зор.
Сәндік - қолданбалы өнер әр адамның өмірімен, тұрмысымен тығыз
байланысты. Сәндік - қолданбалы өнер туындылары адамдардың күнде көз
алдында. Міне, сондықтан да сәндік - қолданбалы өнердің эстетикалық мәнін
түсінуді, оның көркемдік қызметін бағалай білуді үйретудің оқушыларды
мәдениетке, еңбекке, адамдармен қарым-қатынас жасай білуге тәрбиелеуде мәні
зор.
Қазақ этнопедагогикасында мектеп практикасында тиімді пайдалануға
болатын оқыту мен тәрбие құралдары баршылық. Осыған орай қазақ халқының
білім беру мен тәрбиелеу саласындағы сан ғасырлық тәжірибесін пайдалану
қажеттігі мен мүмкіндіктерін бейнелейтін жаңа ізденістер мен тың зерттеулер
пайда болды. Бастауыш мектепте халық ауызекі шығармашылығын жекеленген
пәндерді оқытуда пайдалану адамгершілік тәрбие беруде де оң нәтиже беретіні
анық. Мұны бастауыш мектепте оқыту процесінде қазақ халық шығармашылығын
пайдалану бойынша жасалынған бағдарламалар мен жарық көрген еңбектер
дәлелдейді (Кесте 1).
Кесте 1 – Бастауыш мектепте оқыту процесінде қазақ халық
шығармашылығын пайдалану нәтижелері.

Авторы Бағдарламаның немесе еңбектің Қолданыс аясы
атауы.
М.Х.Балтабаев Әсем саз оқулық, Елім-ай Ән - күй
бағдарламасы
С.А.Ұзақбаев Ән – күй сабағы оқу – Ән – күй
тәрбиелік кешен.
Ш.Б.Құлманова Музыка пәні бойынша оқу - Ән – күй
әдістемелік кешен.
М.А.Оразалиев Ән – күй бағдарламасы және Ән – күй
әдістемелік нұсқаулар, ән – күй
хрестоматиясы.
Қ.А.Аймағамбетов Дүниетану пәні бойынша оқу - Дүниетану
әдістемелік кешен.
О.С.Сатқанов Сәндік – қолданбалы өнер Еңбекке баулу
негізінде еңбекке баулуды оқыту
бағдарламасы.
Қ.К.Болатбаев Бейнелеу өнерін оқыту Бейнелеу өнері
бағдарламасы
Б.А.Тойлыбаев Дене саламаттылығы Дене тәрбиесі
бағдарламасы
Н.Албытова Әліппені оқытуда қазақ Тіл дамыту
фольклорын пайдалану
әдістемелік нұсқаулар
Р.С.Елубаева Қазақ тілі сабақтарында Қазақ тілі
халықтық педагогика арқылы
оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу әдістемелік нұсқау.
Қ.А.Сарбасова Бастауыш сыныптарда Математика
математикадан сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастыру оқу -
әдістемелік құрал.

Қазақстанда оқушыларға халық педагогикасын, қазақ этнопедагогикасы
материалдарын пайдалану арқылы адамгершілік тәрбие беру мәселесі бойыншада
қомақты зерттеулер жүргізілді (Кесте 2). Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде
бағдарламалар жасалып, мектептің оқу – тәрбие процесіне ендірілді. Аталмыш
бағдарламалар тәрбие жұмыстарын жетілдіруге, оқушылардың адамгершілік
тәрбиелілік деңгейлерін арттыруға мүмкіндік береді.
Кесте 2 - Этнопедагогика саласында бастауыш сынып оқушыларына
адамгершілік тәрбие беру бойынша орындалған зерттеулер нәтижелері.

Зерттеуші ғалымдар Оқу - әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етілуі.
Р.К.Төлеубекова Адамгершілік тағылымы бағдарламасы, Бала
тәрбиесіндегі халықтық педагогика әдістемелік
құрал.
С.Қалиев Тәлім – тәрбие хрестоматиясы.
Ә.Табылдиев Әдеп әліппесі бағдарламасы, Тағылым оқу –
тәрбиелік құрал.
Ә.Ашай Әдеп әліппесі бағдарламасы.
Т.И.Қоқымбаева Әдеп әліппесі пәнін оқытуға әдістемелік
нұсқаулар.
К.Ж.Қожахметова, Қыздар әліппесі бағдарламасы.
Л.С.Сырымбетова,
Қ.Адамова
М.Р.Құрсабаев Атамекен бағдарламасы
А.Қыраубаева Сенім бағдарламасы
З.Ахметова Кәусәр бұлақ бағдарламасы
Р.Ә.Сқақова Тұрмыс – салт бағдарламасы
А.Ж.Едігенова Ертегілер әлемінде үйірме жұмысының бағдарламасы

Мамандар оқушылардың рухани-адамгершілік тұлғасын қалыптастыру ісі
оларға адамзат баласының қолы жеткен қоғамдық-тарихи тәжірибесін игерту
және тұтастай алғанда әлеуметтік - этикалық нормалар мен жалпы адамзаттық
ізгіліктерді қатар игертуге болатынын дәлелдеп берді. Бұл өлшемдер халықтық
дәстүрлерде, адамгершілік уағыздарда, діни мәдениетте нақты жазылып
қойылған және әлеуметтік ойдың тәуір белгілері, тұлғаның қасиеттері,
адамгершілік үлгілері шоғырландырылған күйде әдептіліктің қоғамда
қабылданған үлгісі ретінде көрінеді [40]. Сонымен бірге ғалым С.Қалиев
оқушылар тәрбиесінде халықтық педагогиканың алатын орны туралы мынадай ой
тұжырымдайды: Кез - келген халықтың адамгершілік-рухани өмірінің барлық
кезеңінде халықтық педагогика үлгілері бай және сан алуан, өйткені ол сан
түрлі этникалық ұлыстардың мыңдаған жылғы тәжірибесімен жасалған
педагогикалық мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады. Дәстүрлердің
ескісі де, жаңасы да бұрын болмаған өзгерістерге ұшырауда. Бірақ олардағы
басты нәрсе - өтіп бара жатқан ұрпақ пен келер ұрпақтың арасындағы жанды
байланыс сақталып келеді. Сондықтан осы заманғы тәрбиенің мәні халықтардың
прогрессия, ізгілікті дәстүрлерін қайта жандандыру арқылы ұрпақтардың
адамгершілігін нығайту болып табылады. Мұның өзі халықтың бала
тәрбиесіндегі ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып келе жатқан тәжірибесінің өзі
педагогикалық мәдениеттің бір бөлігі ретінде этнопедагогика құралы болып
табылатынын дәлелдейді.
Кесте – 3. Этнопедагогика құралдарының қиын балаларға адамгершілік
тәрбие берудегі педагогикалық мүмкіндіктері.

№ Атаулары Мазмұндық сипаттамасы Қиын балалардың
адамгершілік
тәрбиесіндегі әлеуеті
1. Ауызекі Ауызекі поэтикалық Адамдық қасиеттің
поэтикалық шығармашылық құралдарына бір-біріне қарама-қарсы
шығармашылық санамақтар, жұмбақтар, болып келетін сипаттары
жаңылтпаштар, мақал - - мейірімділік пен
мәтелдер, шешендік сөздер, қатыгездік, қайырымдылық
ертегі, аңыздар, т.б. жатады. пен қайырымсыздық,
Санамақтар балаға жақсы таныс жақсылық пен жамандық,
қоршаған дүние заттары мен ерлік пен ездіктің мәнін
адамдар өмірінің тыныс - ашып көрсетуге мүмкіндік
тіршілігі арқылы өлеңмен сан туады; адамгершілік
үйрету тәсілі іспеттес. сананы, сенімді, сезімді
Жұмбақтар адам баласы санасыныңқалыптастырады;
даму процесінде әр алуан адамгершілік
құбылыстарды түсініп, білуге мінез-құлықтың нақты
жетектеу, талпындыру, баланың ережелерін құруға
ой-өрісін, қиялын кеңейтуді мүмкіндік береді; балаға
көздеген мақсаттан туған. Ол насихат, өсиет айту,
қара сөз түрінде де, өлең жіберген қателерін
түрінде де, айтыс түрінде де көрсету, оларды түзету
кездеседі, бейнелі суретпен құралы болып табылады;
айтылады. Жаңылтпаш бала тілін біліміндегі
ширатудың қолайлы құралы, қалайкемістіктерді жоюға
болса солай, мағынасыз айтыла ықпал етеді; білім
салған сөз емес, керісінше, ол алуға, қоршаған ортаны
белгілі бір желіге құрылады, танып-білуге деген
дүниетанымдық, тәрбиелік мәні қызығушылығын оятуға
бар. Жаңылташ балаға жастайынантүрткі болады; ойлауын,
ана тілінің бай қорын игеруге, есте сақтауын,
таза, майда, анық, әуенді, қабылдауын, зейінін,
көркем сөйлеуге көмектеседі, қиялын дамытады;
сөзді қастерлеуге тәрбиелейді. эмоциялық көңіл-күйін
Мақал-мәтелдер халықтың сан реттейді, жағымсыз
ғасырлық даналығын, эмоциялардың алдын
ақыл-өсиетін, балалар мен – алуға септігін
жастарды тәрбиелеу тәжірибесін,тигізеді; ерік күшін
халықтың педагогикасының аса тәрбиелейді; өзін
маңызды идеяларын өз бойына қоршаған адамдармен
жинақтап, қорытқан. Қазақ сыйластық қарым-қатынас
халқының мақал - мәтелдері жасауға, ата - анасын
халқымыздың бүкіл сыйлауға баулиды; өзін -
тыныс-тіршілігінің барлық өзі анықтауға, реттеуге,
жақтарын қамти отырып, бағалауға, дамытуға
адамгершілік, имандылық, итермелейді; туған елге,
ақыл-ой, еңбек, дене, жерге сүйіспеншілікті,
эстетикалық тәрбиелердің ұлттық намысты, ата-баба
мазмұнын, тәрбие мақсатын, тарихына,
әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын тұрмыс-тіршілігіне,
ашып көрсете алған. дәстүріне сыйластық
Шешендік сөздер баланы сөз көзқарасты
қадірін білуге үйретеді, қалыптастырады; тілін
ата-бабаны ардақтауға дамытып, сөйлеу
тәрбиелейді, философиялық, мәдениетіне үйретеді;
данышпандық ой мен өткір сөздіңбаланың ақыл-ой мен дене
мән-мағынасын сезініп, терең еңбегін тиімді
ойлауға, тауып сөйлеуге ұйымдастыруға мүмкіндік
құлшындырады, ой қисындарын береді; халықтың тұрмыс
кеңейтіп, сөз өнеріне -тіршілігімен, өмірлік
қызықтырады. Ертегілер - халық тәжірибесімен, кәсіби
өмірін бейнелейтін, қиялға еңбегімен таныстырады;
құрылған оқиғалы көркем дүниетанымды байытады
шығарма. Онда халықтың ғасырлар(жан -жануарлар,
бойғы жинақталған өмір өсімдіктер, тас
тәжірибесі, мәдениеті мен атаулары, т.с.с); оқудың
салты, әдет-ғұрпы, шаруашылық өмірмен, практикамен
кәсібінің түрлері, тілінің байланысын көрсетеді;
шебер ерекшеліктері қамтылған. өз халықтардың
Аңыз әңгімелер мәдениетіне, әдебиеті
шыншыл-дыққа, сергектікке, мен дәстүріне
елін сүйіп, еңбек сыйластықты
етуге, қалыптастырады; Жеке
зұлымдықпен күресе білуге мүддені қоғамдық
үйретеді. мүддемен ұштастыра
білуге тәрбиелейді.
2. Музыкалық Музыкалық шығармашылық Білім, білік, дағдының
шығармашылық құралдарына ән-жырлар, күй көлемін арттыруға
жатады. мүмкіндік туады; музыка
Ән-жырлар адамзат баласын саласынан білімдерін
рухани жақындастырудың, кеңейтеді, есту және
дамытудың құралы. Халықтың есте сақтауын,
ән -жырлық шығармашылығы қабылдауын, ынтасын
өзінің шынайы да арттырады; ләззаттану,
көркемділігімен сезімтал әсерлену сезімдерін,
балалар әлеміне қатты әсерін эстетикалық баға беру
тигізеді. қабілеттерін
Күй - қазақ халқының ежелден тәрбиелейді;
келе жатқан аспаптық музыкалық адамгершілік ізгі
жанры. Күй мазмұны қасиеттерді
халықтың өмірлік тәжірибесіне, қалыптастырады;
тарихи оқиғаларына, оқу-танымдық
философиялық ой-пікірлеріне, белсенділіктерін
аңсаған арман-тілегіне, ішкі арттырады,
рухани дүниесінің сырларына көңіл-күйлеріне жағымды
негізделіп, терең толғаныспенықпал етіп, сергітіп,
жүректің түбінен ой қозғайды. бойларына күш-қуат
береді.
3. Сәндік – Сәндік-қолданбалы өнерге Халықтың сәндік
қолданбалы тән ерекшеліктер - айналадағы қолөнерімен тереңірек
қолөнер қоршаған ортамен, өмірмен, таныстырып, оған деген
еңбекпен тығыз байланыста аялы көзқарасты
болуы. қалыптастырады,
Сәндік - қолданбалы өнер эстетикалық талғамды
көркемдік - эстетикалық дамытады, өнерді
құндылығымен, өткендегі танып-білуге
мәдениетпен, ұлттық қызығушылықты арттырады;
дәстүрлермен рухани психологиялық-эмоциялық
сабақтастығымен ерекшеленді. жағымды қатынасты
қалыптастырады.
4. Діни ілімдер Дін және діни ілімдер адамдардыАдам баласы кішіпейіл
имандылық пен әдептілікке, болумен басқалардың
тазалық пен қайырымдылыққа сүйіспеншілігіне,
тәрбиелеуді мақсат тұтады. Оны байыпты болуымен
ислам дініндегі мұсылмандық бесбасқалардың құрметіне ие
парызға (1.Шахадат айту, болады... Ұлылық тек
2.Ораза ұстау, 3.Намаз оқу, қана көркем мінезбен
4.Садақа беру, 5.Қажыға бару) (ахлақ) тығыз байланыста
қойылатын талаптар айғақтайды. болады. Байсалды кісілер
Мәселен, ораза ұстау кезінде болса, ұдайы дәрежелерін
аузы берік адам жанжал шығарғанжәне адамгершілік
жанмен айтыс-тартысқа бармау, абыройын қорғайды деген
ғайбат сөз сөйлемеу, өзін - өзісияқты хадис сөздері -
тежеп ұстау дағдысына үйренеді.адам баласы тек қана
Намаз оқу тән тазалығына бет-бейнесі, сыртқы
дағдыландырады. Намаз оқу көркімен ғана емес,
барысында кеудені тік ұстау мінезімен, тәртібімен,
тұлға бітімінің сымбатты жан-дүниесінің
қалыптасуына, намаз сөздерін сұлулығымен көрікті,
анық, таза айту сөйлеу көркем деген
мәдениетінің дамуына септігін адамгершілікті
тигізеді (Г.Р.Бахтиярова). уағыздайтын өнеге-ғибрат
үлгісі.
5. Әдет – ғұрып Әдет - ғұрыптар - халықтың Адамгершілік
қоғамдық мінез - құлқының, мінез-құлықты
олардың өмірлік тұрмыс салтыныңқалыптастырады, жасы
тарихи қалыптасқан, азды-көп үлкенді сыйлауға, кішіге
тұрақты нормалары, олар қамқор болуға,
ұрпақтан ұрпаққа беріліп, ата-ананың, бауырдың,
қоғамдық пікірдің арқасында туыс-ағайындардың
сақталады. Әдет - ғұрыптар - қадір-қасиетін түсінуге
адамдардың тұрмысындағы жетелейді, әдептілікке
қоғамдық қатынастардың тарихи баулиды, ұлттық мінезді
қалыптасқан тұрақты нормалары -қалыптастыруға ықпал
(Н.С.Сәрсенбаев). етеді.
6. Салт – дәстүрлерДәстүрлер - адамдардың Моральдық-этикалық
қоғамдық қатынастарының тарихи қарым-қатынасты
қалыптасқан тұрақты және тәрбиелейді, өзара
мейлінше қорытылған нормалары сыйластықты,
мен принциптері, олар ұрпақтан түсіністікті,
ұрпаққа беріліп отырады және инабаттылықты,
қоғамдық мінез - құлықтың ізеттілікті
арқасында сақталады дәріптейді;
(Н.С.Сәрсенбаев). еңбексүйгіштікке, өнерді
құрметтеуге баулиды,
халықтың тұрмыс –
тіршілігін үйренеді.
7. Ұлттық ойындар Ұлттық ойындар әрбір халықтың Өзін қоршаған адамдармен
педагогикалық дәстүрлі адамгершілік
құралдарының бірі болып қарым-қатынас жасауға
саналады. Онда ежелден адам баулиды; ойын
өмірінің бейнесі, тұрмысы, барысында өзін- өзі
салт-дәстүрі, еңбегі; халықтық тануға, бағалауға,
намыс, ерлік, батылдық туралы өзін-өзі түзетуге
көзқарастары; жылдамдық, мүмкіндік туады; тұлғаны
тездік, шеберлік пен әдемі де әлеуметтендіру іске
әсем қимылдарды меңгеру асырылады; баланың өмір
тілектері; шығармашылық тұрғыдақұбылыстарын
ойлау қабілеті, ұстамдылыққа, танып-білуге талпынысын,
ептілікке, тапқырлыққа, жеңіскеой-өрісін, қиялын
жету талпынысы айқын қамтылған кеңейтеді, адамгершілік
(С.А.Ұзақбаева). ізгі қасиеттерді
қалыптастырады.
8. Ойшылдардың Қазақ халқының ағартушы-ларыныңҰлағатты тәрбиенің
көзқарастары тәлім-тәрбиелік тағылымдары. нәрімен сусындатады.
9. Жыршы-жыраулардыҰлттық ойлау ерекшелігін, Өмір, тарих, қоғам,
ң ой-пікірлері мәдени мұраның өзіндік сипатын адам, тағдыр жайлы
айқын танып білуге болатын ақыл-нақылдар,
ақыл-ойға, терең тәлімге өсиет-өнегелер
құрылған поэзиялық сөз маржаны адамгершілік сананы,
(С.Қалиев). сезімді, сенімді
қалыптастырады.

1.3. Қиын балаларды этнопедагогика құралдары арқылы адамгершілікке
тәрбиелеудің моделі
Қай уақытта болмасын мектепте қиын оқушылардың болғаны
және болатыны да мәлім.
Қазіргі кездегі мектептердегі білім мен тәрбие беру мазмұнын талдай
отырып, біз қиын балаларды тәрбиелеуде мынадай қайшылыктардың орын алып
отырғанын анықтадық:
- әр оқушының жыныстық, дербес, ұлттық және психологиялық
ерекшеліктерінің толық есепке алынбауы салдарынан тәрбиенің тұлғаның
дамуына кері әсер етуі;
- оқушыға тек бедел арқылы әсер етуге негізделген әкімшілік, әмір
етушілік тәрбие стилінің әлі де болса қолданылуынан тұлғаның еркіндігінің
шектелуі;
- оқушының өзін - өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі дамытуға мүмкіндік
беретін тұлғаға бағдарланған қатынастың толық жүзеге асырылмауы;
- тұлғаның қызығушылықтары мен бейімділіктерін негізге алмау, оның
өзін-өзі тәрбиелеудегі ішкі мүмкіндіктерін ескермеу, қабілеттерін
әлеуметтік
жағдаймен байланыстырмау салдарынан тәрбие жұмыстарының
үстүрт жүргізілуі;
- білімді ізгілендіруде тәрбиелік мүмкіндіктердің толық ескерілмеуі,
этникалық мәдени білімнің дүниежүзілік мәдениетпен байланыста
қарастырылмауы салдарынан тұлғаның адамгершілік сапаларын қалыптастырудың
кешенді түрде іске асырылмауы;
- тәрбие ісінде отбасымен және басқа да әлеуметтік институттармен
байланыстың, сабақтастықтың болмауы салдарынан тұлғаны әлеуметтендірудің өз
деңгейінде жүргізілмеуі;
- қиын балалардың бойында ұлтымызға тән қасиеттерді - ар-намыс,
ождан, имандылық, инабаттылық, мейірімділік, кішіпейілділік, ата-мекеніне,
еліне деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мақсатында ұлттық тәрбие берудің
өз деңгейінде ұйымдастырылмауы;
- қиын балалардың тәрбиесіне байланысты ғылыми әдебиеттердің, оқу-
әдістемелік құралдардың жеткіліксіздігінен олармен жүргізілетін тәрбие
жұмыстарының ғылыми негіздері дәрежесінің төмендігі.
Қазақстандық ғалым Р.К.Төлеубекова Бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін
пайдалануды зерттей отырып, адам бойындағы барлық қасиеттердің құрылысы
бірдей болатындығы және олар төрт бөліктен - сезім, сана, сенім және мінез
- құлық дағдысынан тұратындығы туралы қорытынды жасайды.
Бірақ тәрбиелейтін қасиеттеріне қарай бұл бөліктердің тәрбие беру
процесінде жетекшілік ролі өзгеріп отыруы мүмкін. Себебі, ол отбасындағы
тәрбиеге, баланың жас ерекшелігіне, баланың бойында қалыптасқан
қастиеттеріне, қоршаған ортасына байланысты болады.
Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптасу процесінде адамгершілік
сезімдер ерекше орын алады. Адамгершілік сезімді тәрбиелеу көп қырлы
процесс. Адамгершілік сезім туралы ғылыми әдебиеттерде бірнеше анықтамалар
бар:
Сезім дегеніміз - әлеуметтік және табиғи өмірдің сан алуан жақтарына
эмоциялық қатынас.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес
келу - келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психикалық процестің
түрін с е з і м-деп атайды.
Алуан түрлі сезім, қуаныш пен қайғы, ашу, қорқу, үят, сүйіспеншілік,
жек көрушілік, шошыну, абыржу, наздану т.б. осындай сезімнің түрлері
болады.
Сезімдердің бір тобы адамға күш-қуат, қажырлылық тудырады. Мәселен,
елжандылық, намыс сезімі, қүмарлану сезімі т.б.. Ал, екінші тобы керісінше,
адамның күш-жігерін бәсеңдетіп, енжарлылыққа, селқостыққа апарады. Оған
қайғы, уайым, қорқу, қобалжу, абыржу, үмітсіздену т.б. сезімдер жатады.
Адамгершілік сезімдері адамдардың бірлесе жасаған әрекеттері
процесінде туып, дамиды да, осы қоғамда қалыптасқан адамгершілік
ережелеріне бағынады. Олар басқа адамдардың және адамның өзінің мінез-
құлық әсерлерінен туады. Мінез-құлықтарды жақсы бағалау адамға қанағаттану
сезімін туғызады да, жаман бағалау іштей наразылық тудырады.
Қазақ халқының тарихында ұлы батырлардың, хандар мен биллердің халқы
үшін теңдесі жоқ елдігі жайлы әсерлеп, көркемдеп әңгімелеу бала сезіміне
өте қатты әсер етіп, оның адамгершілік, елжандылық ізгі сезімдерін
оятады.
Әсерленушілік басқа адамның өміріне жаны ашушылдық
сезімталдығы нәтижесінде де тууы мүмкін. Сөйтіп, педагог ұжым өмірін жарқын
да сезімге бай етіп ұйымдастыра алса, мұның өзі Отан сүю, ұжым алдындагы
борышын өтеу сияқты жоғары адамгершілдік сезімдерін қалыптастыруға негіз
болмақ.
Осыдан біздер балалардың көңіл-күйінде, бойында пайда болған сезім
олардың санасына көп жағдайда ықпал жасайды деп тұжырымдаймыз.
Сана - обьективті шындықты идеалды түрде бейнелеудің ең жоғарғы
формасы.
Психологтардың (М.Мұқанов, А.Темірбеков, Ж.Балаубаев, Қ.Жарықбаев,
Ж.Намазбаева, т.б.) пікірінше, сана өз болмысын обьективті дүниенің мән
жайын, мазмұнын, ұғымын білуінде белсенді қызмет атқаратын психологиялық
процестердің (түсіну, сезіну, қабылдау, ойлау т.б.) заңды нәтижесі болып
табылады. Сана - шындықты бейнелеудің механизмі мен формаларын тарихи
дамудың сатыларына сәйкес айқындайтын философия, әлеуметтану мен
психологияның және жалпы танымның ең басты категорияларының бірі болып
табылады.
Сана жеке адам санасы және қоғамдық сана болып екіге бөлінеді. Сана
адамдардың іс-әрекеті мен еңбек процесінде пайда болып, тілдің шығуымен
тығыз байланысты қалыптасады. Адамгершілік сана адамгершілік сенімді
тудырады.
Сенім әрбір іс-әрекеттің, мінез-құлықта адамның бағыт-бағдарын,
принципшілдігін анықтайды. Алайда күнделікті тәжірибеде сенім мен мінез-
құлық, іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп отырады. Оқушы адамгершілік,
имандылық талаптарды, ережелерді түсініп, оған сенгендеріне қарамастан
мінез-құлығында, адамдармен араласу барысында адамгершілікке жатпайтын
теріс әрекеттер жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде адамгершілік ереже, нормалар туралы
түсінік ұғымдардың негізіндегі адамгершілік сенімінің алатын орны ерекше.
Жеке адамның адамгершілік сенім дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Алайда бұл процесс әрдайым тура өте бермейді. Мәселен,
еңбек қоғам игілігінің қайнар көзі екендігін бәрі біледі. Бірақ бәрі
біркелкі еңбек етпейді. Сондықтан тұрақты сенімді қалыптастыру - қазіргі
мектептің аса маңызды міндеті. Біздің балаларымызға күшті сезім туғызарлық,
мінез-құлқы мен істерінде көрінетін терең идеялы сенім керек. Ондай сенім
ойлағанда, сезінгенде ғана емес, адам өзі басынан кешкен жағдайда, өзінің
жеке тәжірибесінде дәлелденген жағдайда тууы мүмкін. Сондықтан тәрбие
жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық нормалары жайлы түсіндіріп
қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай, іс-әрекеттерінде
олардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.