ЭТНОПЕДАГОГИКА пәнінің лекция жинағы
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
БАСТАУЫШ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
ЭТНОПЕДАГОГИКА пәнінің лекция жинағы
Түркістан 2013
КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама: Этнопедагогика курсы
студенттерге халық педагогикасына байланысты базалық және әдістемелік
білімдерін бере отырып оны кәсіби іс-әректінде кеңінен пайдалануды
меңгертеді.
Этнопедагогика курсының мазмұны, бүгінгі таңда жаңа типті
мектептердегі ұлттық тәрбие негізінде оқу-тәрбие үдерісін жаңарту
мақсатындағы педагогикалық шеберлік пен жаңашыл педагогтар тәжірибелерін
меңгеруді, халық педагогикасындағы тәжірибелерді зерттеп, оларды жүйелеп
меңгеруді қамтудан тұрады.
Пәннің мақсаты: Этнопедагогика пәнінің бүгінгі тәрбие мен
білім берудің өзекті мәселелерін халықтық педагогикалық дәстүрлерін жан-
жақты оқып үйрену, байыту, шығармашылықпен дамыту негізінде шешуге
болатындығы жайлы мәлметтер арқылы мгистрант түсінігін қалыптастыру.
Қазақ халқының педагогикалық тәжірибесін мамандығына байланысты мазмұнды
компонент екендігін түсіндіру. Халық педагогикасының озық үлгілерін тәрбие
мен білім беруде қолдануды, салт-дәстүрлерімізді т.б. материалдарын
жастарды жан—жақты тәрбиелеу құралына айналдыруды меңгерту, білімдерін
қалыптастыру.
Пәннің міндеттері: Этнопедагогика пәнін оқыту нәтижесінде
магистранттар білуі тиіс:
- болашақ мұғалімдердің білім мен тәрбие берудегі халық педагогикасының
үлгілерін қолдана білуді меңгеру;
- халқымыздың сат-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарымен ұлттық ойындарын,
балалардың жас ерекшеліктеріне, қабілеттеріне сай ұйымдастырылыуын
және олардың жеке басының қалыптасуы мен дамуына ықпалын анықтау;
- халық педагогикасының озық үлгілерін оқу-тәрбие үдерісінде
пайдалануды игеру;
- халық педагогикасындағы тәрбие салаларын және олардың тәрбие берудегі
әдістерін меңгеру;
-
Пререквизиттер: Философия, психология, педагогика тарих, мәдениеттану,
әлеуметтік психология, әлеуметтік педагогика
Постреквизиттер: Халық педагогикасы негізінде оқыту мен білім беру
салт-дәстүрлерді тәрбие құралына айналдыру әдістерін, халық
педагогикасындағы материалдарды мақсатқа сай тиімді пайдаланудың жолдарын
оқушылардың бойына ұлттық мінез құлықтарды қалыптастыруды рухани
адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұнын игеріп, іскеліктерімен дағдылары
қалптасады.
Қысқартылған сөздер: СӨЖ - студенттің орындайтын өзіндік жұмысы
ОБСӨЖ - оқытушы басшылығымен орындалатын СӨЖ
Бірінші лекция: Этнопедагогика ғылымы туралы түсінік.
Лекцияның жоспары:
1. Этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері.
2. Этнос туралы ұғым.
3. Халық тәлімінің тарихи кезеңдері және оның сипаты.
Мақсаты: Студенттерге этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми-әдіснамалық
негіздерінен түсінік қалыптастыру және тарихи кезеңдеріне шолу жасау.
1. Этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері.
Белгілі бір этнос адамдардың жан дүниесіндегі мінез-құлық, сана-сезім
мен әдет-ғұрып,салт-дәстүр ерекшелігі ұрпақтан-ұрпаққа ана тілі арқылы
жетеді.
Ұлттық сана-сезімнің өсуі мен өтуі, бір жағынан, ана тілдің тағдырын
анықтаса, екінші жағынан, ана тілдің даму дәрежесі ұлттық сана сезім
деңгейінің өлшеуіші болып есептеледі.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің (этнопедагогиканы) іске асыратын ұлттық тіл
(этнолингвистика), ал оның ішкі жан дүниесімен, сана сезіммен байланысты
(этнопсихология) жүргізіледі.
Этнолингвистика – тілді этносқа қатысы жағынан зерттесе,
психолингвистика – оны адам психологиясына, ал социолингвистика – қоғам
дамуына қатысы тұрғысынан қарастырады.
Этнолингвистика – ғылымы мына ғылымдармен тығыз байланысты:
1. Фольклористика
2. Этнология.
3. Культурология
4. Мифология
Себебі, бұлардың қай-қайсысы болсын, этнос табиғатын ашуға қызмет етеді
және олардың
зерттеу нысанасы (объектісі) да ортақ.
Мысалы, диалектология – этностың жергілікті сөйлеу ерекшелігін,
этнология мен фольклористика – этностың әлденеше ғасырға созылған мәдени
даму үрдісін, заттық және рухани мәдениетін, салт-дәстүрін зерттесе,
мифология – этностың дүниетанымын, сенім-нанымын өзін-қоршаған ортаға деген
көзқарасын зерттейді. Олай болса, бұлардың бәрі де тікелей этносқа қатысты,
бәрі де этностық ерекшеліктерді сипаттайды.
Ұлт мәдениетін сөз еткенде, тарих, археология, этнология ғылымдарымен
қоса, этнопсихология, этнопедагогика және фольклористика ғылымдарының
қағидаларына сүйену қажет. Себебі, өткен замандағы ұлттық мәдени мұралардын
ұлттық психологиялық және этнологиялық (салт-сана, әдет-ғұрып, көзқарас
т.б.) ерекшеліктер айқын сезіліп тұрады. Сол арқылы әр ұлттың өзіне тән
салт-тұрмысы мен тіршілік кәсібін, сана сезімі мен ойлау ерекшелігін
байқауымызға болады.
Ал ұлт мәдениетінің озық үлгілері арқылы жас ұрпақты жан-жақты
жетілген азамат етіп тәрбиелеу – этнопедагогиканың ең өзекті мәселесі болып
табылады.
Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшелігін ғылыми теориялық
тұрғыда зерттеп, анықтауда диалектикалық философияны басшылыққа алу қажет.
Бұл жерде ұлт мәдениеті мен ұлттық тәлім-тәрбие тарихын салт-сана, әдет-
ғұрып, фольклористика, ұлттық психология мен ұлттық философия ғылымдарымен
тығыз байланыста қарастыру.
Осыған орай, П.В.Плезанов методологиялық мынадай қағидалар ұсынады:
1. Идеялардың жалпы қоғамның әлеуметтік даму процесінетәуелді екендігін
анықтау.
2. Ғылымның, әлеуметтік психологияның, әдебиеттің, өнердің даму тарихын
қоғамның даму процесімен ұштастыра қалыптастыру.
3. Тарихтың әр кезеңінде ғылымның даму барысы біркелкі болмайтын және әр
елдің саяси, экономикалық, кәсіби, мәдени, психологиялық өзіндік
ерекшелігін ескеру.
Этнопедагогикалық зерттеулерге мынадай маңызды методологиялық талаптар
қойылады.
1. Деректердің барлық түрін кешенді пайдалану;
2. Кешенді пайдалану арқылы деректердің бір-бірін тексеру және толықтыру;
3. Барлық деректерді салыстыра отырып жинақтау;
4. Деректерді зерттеуде шектес ғалымдардың (антропология, тарих,
этнология, фольклористика, логика, психология, социология, археология)
зерттеу әдістерінің жиынтығын кешенді түрде пайдалану;
5. Деректерді талдау және педагогикалық тұрғыда түсіндіру қажет.
2. Этнос туралы ұғым
Этнос гректің – etnos – тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Ғылымда
халық терминінің орнына этнос термині қолданыла бастады. Бұл термин
этностың негізгі тарихи түрі – тайпа, ұлыс, ұлт ұғымын түгел қамтиды.
Сондықтан, этнос терминін қолдануды қолдайды. Адам ұжым болып
тіршілік етеді. Оған әлеуметтік бірлестік деп те этностық бірлестік депте
қарауға болады. Әрбір адам, белгілі бір қоғам мүшесі бола отырып, сонымен
бірге ұлттың (этностың) да мүшесі болып саналады. Бұл күнде этностық
мәдениетімен ұлттық тілдердің өткені мен келешегіне көз жіберу үшін
этностың шығу тегін ғылыми методологиялық түрлерін қарастыру қажеті туындап
отыр. Бұл жөнінде соңғы жылдары ұлттық мәдениетті, ғылыми методологиялық
тұрғысында терең зерттеп, тұңғыш рет құнды еңбек жазған атақты тарихшы
ғалым Лев Гумилев болды. Ол өзінің Халықтар қалай пайда болады және
жоғалады? (1989 ж) деген атақты еңбегінде, дүние жүзі халықтарының пайда
болу,өсу ,өркендеуінің және біртіндеп оның жоғалу заңдылықтарын
диалектикалық тұрғыда,тарих, география және биология ғылымдары негізіне
сүйене отырып, этнос туралы ғылыми дәйекті анықтама берген еді.
Ұлт мәдениетін ғылыми-методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш
рет құнды еңбек жазған атақты тарихшы ғалым Лев Гумилев болды.
Лев Гумилев этнос туралы соңғы уақытқа дейін әр түрлі түсінік –
анықтамалардың болғанын анықтады. Айталық біреулер Этнос дегеніміз – шығу
тегі бір халықтар десе, екіншілері Этнос- тілдің бірлігіне негізделген
мәдениеттің тууы дейді. Ал үшіншілері Этнос – сана сезімдері бір адамдар
тобы десе, төртіншілері этнос- бір-біріне ұқсас адамдар тобы дейді.
Бесіншілері – этнос белгілі бір қоғамдық формациядағы адамдардың шартты
түрде топтасқан тобы десе, ал алтыншылары этнос – табиғаттың сыйы, этнос -
әлеуметтік категория дейді.
Л.Гумилев кеңестік ғалымдардың этнос жөніндегі көзқарастардың қорыта
келе, үш түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды ұсынады.:
1. В.А.Анучкин бастаған ғалымдар бірыңғай географиялық жағдайда этнос
мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі олардың табиғи тіршілік заңдылығын туғызды
деп қарады.
2. С.А.Тоқараев, А.Г.Агеев, И.И.Козлов сияқты екінші бір тарихшылар мен
этнографтар тобы этносты адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған
феномен деп қарады. Яғни, олар этностық әлеуметтік өміріне ерекше мән
беріп, олардың анатомиялық- физиологиялық ерекшеліктерін ескермеді.
3. Ал Л. Гумилев, М.И.Артомонов бастаған үшінші топ адамдардың шығу тегін
зерттеу процесінде материяның қоғамдық және табиғи-диалектикалық даму
заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық қозғалу
формасы мен қоғамдық формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып
қарауды ұсынды.
Көрнекті тарихшы-этнограф Лев Гумилев Этнос дегеніміз – жер
бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік аймақтың бірлігінде
жатқан, салт-дәстүрі, тұрмыс-құлқы, тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар
тобы - деп анықтама берген.
3. Халық тәлімінің тарихи кезеңдерін және оның сипаты
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәрбие
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде тапсыз қоғам болды. Мұнда тәрбие жас
пен жыныс ерекшелігіне қарай қоғамдық сипат алды. Ұлт балалар садақ
тартуды, ал қыз балалар үй жұмысына араласты
Тәрбие барлық адамдарға бірдей ортақ болды.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау, Тәңірқазған,
Шарбақты және Ұлытау өңірлерінде мекен еткен.
2. Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени-жауынгерлік тәрбие дәстүрлері.
Сақтар империясы, шамамен, біздің жыл санауымызға дейінгі VII-III
ғасырлар аралығында қазіргі Орта Азия мен Қазақстан территориясын
мекендеген.
Сақтардың көсемдері Африсиан, Томирис сол кездегі ірі мемлекет Парсы
империясының патшалары Кирге, Дайриге, Александр Македонскийге қарсы күрес
жүргізу барысында әскери көшпелі тұрмысты қалыптастырған. Жылқы жануарларын
өте қатты қадірлеген, мал баққан. Осы тұрмыс тіршіліктерге байланысты
сақтар өз ұрпақтарын дене, еңбек және эстетикалық тәрбие принциптері
негізінде тәрбиелеп өсірген.
Сол замандарда өмір сүрген, Тәңір дінінің негізін салған данышпан
Заратушра сақтар мен парсыларға әлемдегі тұңғыш Авеста кітабын жазған.
Заратушра сол кездің өзінде рухани- танымдық, тәлім тәрбиелік мәнді ойлар
айтқан.
Ғұндар б.д.д. ІІІ-ғасыр мен біздің дәуіріміздің І-ІІ ғасырлары
аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлері болды. Ғұндар
металл игерді, мал шаруашылығымен айналысты.
Бірақ, олардың ең негізгі кәсібі - әскери жауынгерлік өнер еді. Олар
өздерінің ұрпақтарын ержүрек, алғыр, епті болуға және зергерлік бұйымдар
жасауға тәрбиеледі.
Белгілі ғалым, Айдаров:
... Орхон ескерткіштерінен Түркі тайпаларының тарихы, мәдениеті,
тілі мен әдебиеті әдет-ғұрпы, салт-сана жөнінде толып жатқан деректер
табылады ..., - деп ұлттық салт-дәстүрлер мен тәлім-тәрбие жөнінде маңызды
пікірлер тұжырымдайды.
Көне мұралардың ішіндегі бізге кеңірек мәлім болғандары Орхон –Енисей
бойынан табылған, тасқа Қашап жазылған. VІ-ІІІ ғғ. Ескерткіштер: Түркі
көсемі Білге Қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметіне қойылған
құлпытастар. Оларда Ұлы Түркі Қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениеті мен жауынгерлік жортуылдары айшықты да мәнерлі тілмен өсиет сөз
үлгісінде баяндалады. Ежелгі Түркілердің ауызекі поэзия дәстүрі ІХ ғасырда
ғұмыр кешкен әнші, әрі сазгер небір тамаша күй шығарған Қорқыт атаның
есімін жеткізді. Қорқыт өзінің жанын жегідей жеген ой-сезімдерін қазалы
жанның үрейін, өлімнен қашып құтылудың амалын қобыздың азалы күйімен,
поэзиялық көркем тілмен баяндайды. Ол этнос үлгісіндегі поэзиялық мұра
ретінде біздің дәуірлерімізге жетті. Онда Сыр бойын мекендеген көшпелі
тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын діни-наным сенімдерін бейнелейтін
мәліметтер көптеп кездеседі. Олар тәлімдік жағынан да аса қызықты дерек
болып табылады.
4. Араб-Шығыс мәдениетінің Қазақ даласына тарауы, орта ғасыр
оқымыстыларының тәлімгерлік ой-пікірлері.
ІХ-Х- ғасырларда Ұлы Түркі Қағанаты бірнеше мемлекеттерге бөлініп,
Араб халифаты империясының Орта Азия мен Қазақстан территорияларына
үстемдік жүргізулеріне әкеліп соқты. Арабтар ислам дінін уағыздаумен бірге
ғылым мен білімде келуі нәтижесінде түркі халықтарының ұлы ғалымдары: Әл-
Фараби, Фирдауси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Иассауи,
Баласағұн және басқалары араб тілі мәдениетін меңгерді. Оның үлкен
прогрессивтік маңызы болды. Көптеген шаһарларда діни медреселер діни
ілімдермен шектеліп қалмай, арифметика, медицина, астрология, дінтану және
т.б. әлемдік маңызы зор дәріснама беруді мақсат етті.
Мұнда Қазақ топырағындағы Отырар қаласында дүниеге келген Шығыстың
екінші Аристотелі атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің тәлімдік-
ұстаздық еңбегі ұшан теңіз. Оның сан-салалы трактаттарында атап айтқанда
Азаматтық Саясат, Бақытқа жету жолында, Риторика, Қайырлы қала
тұрғындарының көз-қарастары туралы трактат және т.б. педагогикалық-
психологиялық, философиялық, дидактикалық және әдіснамалық ой-пікірлері
баяндалған.
ХІ-ХІІ ғасырларда қазақ жерінде түркі тілінде жазылған этикалық-
педагогикалық трактаттар көп тарады. Мысалы, Жүсіп Баласағұнның Құтты
Білік атты кітабы сол кездегі түркі тілдес халықтардың дүние тақырыбына
жазылған алғашқы кітабы. Мұнда адамға білімнің қажеттілігі, оның
тіршіліктегі мәні, бақыт туралы адамның іс-әрекетінің оң терісі, тілден
келетін пайда мен зиян, ел билеуші әкімдерге қажетті асыл қасиеттер, т.б.
көптеген мәселелер жан-жақты сөз болған.
Сол сияқты тағы бір жазба ескерткіштердің бірі- Махмұд Қашқаридың
Диуани лұғат ат түрік атты еңбегі болды. Мұнда этнопедагогикалық және
моральдық психологиялық мазмұндағы қызықты топшылаулар берілген.
6. Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім-тәрбие.
Қазақ хандығының құрылуы 14-15 ғасырларда, Алтын Орда мемлекеті мен
Ақсақ Темір империясының өзара бақталастық тарының нәтижесінде әлсіреп,
ыдырай бастаған кезеңдерге тура келеді.
Қазақ хандығы жаңа мемлекет болып қалыптасуы барысында (1470-
1718ж.ж.) 250 жылдай тәуелсіз ел болып, дербес өмір сүрді. Бірнеше ауыр
қасіреттерді, жойқын соғыстарды басынан кешірді.
Қазақ жерінің байлығына қызыққан Ресей мен Қытай империялары құпия
келісім-шарт жасасып, Қытай жоңғарларды, ал Ресей Қалмақтарды қарсы айдап
салды.
Осындай саяси оқиғалар қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық дамуын
тежеді, көне ғасырлардан бері қалыптасып келе жатқан ғылым мен білімнің,
тарих пен мәдениеттің, одан әрі дамуына қажетті жағдайлар туғыза алмады.
Қазақ халқының өзіндік мәдени, рухани, әдеби ұлттық дәстүрі
қалыптасты. Қазақ ұлтының дамуымен қалыптасуына зор үлес қосқан хандар мен
сұлтандар, билер мен жыраулар, батырлар мен ақындар: Жәнібек, Керей, Асан
қайғы, Мұхаммед –Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайыри, Қасым, Есім, Хақназар,
Тәуекел, Тәуке, Қазтуған, Ақтанберді, Шал, Әнет, Төле, Қазыбек, Әйтеке,
Әбілқайыр, Абылай, Бұқар, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек,
Сырымт.б.
Қазақ жырауларының толғау тебіреністері, қанатты сөздері өзінің
тәлімдік шарапаты жағынан ғана емес, сонымен бірге эстетикалық, отаншылдық
мәні жағынан да аса маңызды болды.
XV-XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырының өздерінің тәлімдік
идеяларымен Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар Жырау секілді дала
философтары ерекше көзге түскен еді.
Қазақтың халық педагогикасының ең алғашқы іргетасының қалана
бастауына негіз болған Асан Қайғының, Мұхаммед-Қайдар Дулати, Қадырғали
Жалайыри, Қазтуған, Шалкиіз, Үмбетай, Сыпыра, Доспамбет, Бұқар, Жиембет,
Марқасқа т.б. көптеген ақын-жыраулар болды.
Ақын-жыраулар поэзиясынан ғасырлар сырын, халықтың салт-дәстүрін, ой-
арманы мен тілек-мақсатын айқын аңғаруға болады, себебі, жыраулар
толғауларынан халықтың небір нәзік сырлары, мұң-мұқтажы, ой толғанысы,
қуаныш-сүйініші келер ұрпаққа айтар өнегелі өсиеті өзекті орын алған, яғни
олар халықтың тәлім-тәрбие мектебінің ұлағатты ұстаздарының ролшін атқарды.
1. Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт-азаттық
қозғалыстар және ағартушылық демократиялардың өркен жаюы
1730 жылы Кіші жүздің ханы Әбілхайыр өз билерімен келісе отырып,
қазақ халқын сақтап қалу мақсатында Ресей империясына бодан болуға мәжбүр
болды.
Қазақ жүздерінің басын қосуда қазақ халқының атақты, данышпан ханы
Абылайхан өте үлкен саяси-дипломатиялық күрес жүргізеді.
Патшалы Ресей бай сұлтандардың балаларына арнап, мектептер салды.
Осындай мақсаттағы оқу орындары Қазақстанда 1789 жылы ОМбы
қаласындағы Азиатское училище және 1841 жылы Батыс Қазақстандағы Бөкей
ордасында қазақ байларының балаларына арнап салынған мектептер болды.
Қазақ даласында білімнің дамуы мен қалыптасуына белгілі қоғам
қайраткері, педагог, этнограф, ағартушы Ы.Алтынсарин өте көп еңбек сіңірді.
2. Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым ретінде дамып,
қалыптасуы.
Ресей империясының құрамында болып келген Қазақстанның зиялы қауымы
саяси-демократиялық қозғалыстарға белсене араласты. Олар патшалы Ресейдің
отаршылдық және орыстандыру саясатын батыл айыптады, қазақтың шұрайлы
жерлерін қайтарып беру және жастардың білім алуларына жағдайлар туғызу,
мектептер салу туралы талаптар қойды. Қазақтың зиялы қауым-өкілдері
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев т.б. ұлттық сана-сезім
мен тәлімдік идеялардың көсемдеріне айналды.
Кеңес Одағы кезеңінде қалыптасқан педагогикалық тәжірибелер
“коомунистік тәрбие беру” атты саяси-педагогикалық диктатуралық жүйеге
ұласты.
1937-1938 жылғы жүргізілген Сталиндік жаппай құлдыраушылық пен
1941-1945 жылдардағы соғыста қазақ халқы өте үлкен қырғынға ұшырады. Ұлттық
тәлім-тәрбиенің дамуы мен қалыптасуына үлес қосқан қазақтың көптеген зиялы
азаматтары жеке басқа табынудың құрбаны болды. Мұның өзі ұлт мәдениетінің
өсуін тежеуге әкеліп соқты.
Халық педагогикасы жөніндегі ғылыми зерттеулерге шек қойылды.
Оқыулықтармен оқу-әдістемелік құралдар орыс тілінің аудармасы негізінде
пайдаланды, қазақ тіліндегі құралдар назардан тыс қалды.
Дегенмен, ұзақ ғасырдан бері келе жатқан қазақ педагогикасының
қоғамдық өмірдің қажеттілігіне айналуына бағытталған туындылар
М.Жұмабаевтың Педагогика, А.Байтұрсыновтың Оқу құралы, Сауат ашқын,
Тіл құралы, Ж.Аймауытовтың Тәрбиеге жетекші, Психология атты
еңбектері жас ұрпақтың бойына ұлттық сана-сезім көзқарасын қалыптастырды.
3. Егемен Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиенің қайта жандануы.
Кеңес Одағының құрамында болып келген Қазақстан 1991 жылдың 16
желтоқсанында өз тәуелсіздігін ресми түрде жариялап, егемен мемлекет болды.
Халық педагогикасы мен психологиясын оқу-тәрбие жұмыстарына енгізу
жолдарын ғылыми тұрғыда белгілеу мақсатында әр түрлі бағыттағы семинар-
мәжілістер, пікір алмасу іс-шаралары, сондай-ақ ұстаздардың заман
талаптарына сай білімдерін жетілдіру мәселелері қызу қолға алынды.
Қазақстан республикасы Білім министрлігі 1993 жылы Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасы атты көлемді құжат қабылдады. Тұңғыш Қазақтың салт-
дәстүрлері атты оқулық басылып шықты.
1994-1995 жылдары Рауан баспасынан қазақтың Білім проблемалары
институты даярлаған 14 ғасырды қамтитын Қазақтың тәлімдік ой-пікір
антологиясы (құрастырған Қ.Жарықбаев, С.Қалиев) орыс-қазақ тілінде жарық
көрді.
Бақылау сұрақтары:
1. Этностар мәдениеті тарихын зерттеудегі қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдарының өзара байланысы.
2. Этностар мәдениетінің біркелкі дамымау себептері, ол жөніндегі әртүрлі
көзқарастардың пайда болуы.
3. Этностар мәдениетін зерттеудегі басшылыққа алынатын әдіснамалық басты
қағидалар.
4. Қазақ халқы тәлімінің дамуына үлес қосқан ғалымдар және олардың
еңбектері.
Екінші лекция: Қазақ этнопедагогикасының ғылыми теориялық мәселелері
Лекцияның жоспары:
1.Этнопедагогика пәні туралы түсінік.
2.Этнопедагогикалық түсініктерге ғылыми анықтамалар.
Мақсаты: Қазақ этнопедагогикасының ғылыми теориялық негіздерін талдау жалпы
этнопедагогика пәні жайлы түсінік қалыптастыру.
1.Этнопедагогика пәні туралы түсінік.
Педагогика ғылымының негізі қарастыратын мәселесі адам тәрбиесі екендігі
белгілі.
Этнопедагогика ұғымын алғаш ғылыми айналымға енгізген – чуваш ғалымы
Г.Н.Волков.
Этнопедагогика – этникалық қауым педагогикасының дамуын зерттейтін
педагогикалық білімдердің жаңа саласы.
Этнопедагогика – халықтың жас ұрпақты тәрбиелеу туралы, олардың
педагогикалық көзқарастары туралы ғылым.
Этникалық педагогика тарихы жағдайда қалыптасқан ұлттық мінездегі
ерекшеліктерді зерттейді.
Этнопедагогика – белгілі бір халықтың, тайпаның өзіне тән ерекшелігі
бар дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы болып табылады.
Этнопедагогика ғылымы екі саладан тұрады:
1. Халықтың ауыз әдебиеті мен салт-дәстүрлерінен құралған ауыз әдебиеті.
2. Ұлттық тәлім-тәрбиенің жазу мәдениетіндегі көрінісі.
Этнопедагогика пәні болашақ маманды тәрбие жүйесіндегі этникалық
өзгешіліктер мен ұлттық даралық жайлы біліммен қаруландырады, көп ғасырлық
тәрбие әрекеті нәтижесінде жинақталған педагогикалық байлықты практикада
қолдана алу дағдысын алу дағдысын игертуді көздейді.
Этнопедагогиканың өзіндік ішкі тарихи педагогикалық даму заңдылықтары
бар, яғни ол жалпы және даралық заңдылықтар болып бөлінеді:
Жалпы заңдылық – этностық тәрбиенің қоғамдық болмыс, өмір саят,
қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуын, оның қайта құрылу тәуелділігін
анықтайды.
Даралық заңдылық – этнопедагогиканың ұлттық адамшылық табиғаттың
адамгершілік тұрғыдан қорғалуын, генофонды сақтау және оның табиғи дамуын
қамтамасыз ету қабілеттілігін көрсетеді.
Этнопедагогика пәні мақсаты мен міндеті. Жоғары оқу орындарында өтілетін
этнопедагогика пәні студент жастарға халық педагогикасының қырымен сырын,
ғылым негіздері мен тәлімдік мәнін ғылыми педагогикалық тұрғыда игерудің
теориясы мен әдіс-тәсілдерін меңгерту мәселесімен айналысады.
Этнопедагогиканың зерттеу нысаны - халық педагогикасы. Халық педагогикасы
халықтардың ғасырлар бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсіліне негізделген
тағылымдардың бай тәжірибесінің жиынтығы.
Ал, этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдардын жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданатын әдіс-
тәсілдерін теориялық тұрғыдан сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.
Этнопедагогиканың негізгі мақсаты - халықтық салт-дәстүрлерді дәріптейтін,
ана-тілімен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты
жетілген намысқор патриот азаматтарды тәрбиелеу.
Халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білімдерін меңгерту үшін, ең
алдымен этнопедагогикалық теорияның әдіснамалық танымдық негіздерін
үйренуге тура келеді.
1. Этнопедагогикалық түсініктерге ғылыми анықтамалар.
Этнопедагогика ғылымы халық педагогикасын зерттейтін ғылым
болғандықтан, басқа ғылымдар сияқты, бұл ғылымның да негізгі ұғымдары бар.
Төменде соларға анықтама берілген.
1. Әдет-ғұрып дегеніміз – белгілі бір қоғамда немесе ұжымда белгілі
бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық
тәртіптің бір түрі. Ол әлеуметтік өмірдің әртүрлілігіне және күрделілігіне
қарамастан, белгілі ұқсастық жағдайда адамдардың біркелкі әрекет етуін
қалайды.
Әдет-ғұрып рәсім арқылы көрсетілетін әрекет, қимыл.
2. Салт- адам өмірінің күнделікті тіршілігінде (отбасынан бастап,
қоғамдық өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас
ережелері мен жол-жора, рәсім заңдар жиынтығы. Ол жеке адам өмірінде еңбек,
іс-әрекет, адамгершілік, құқық, дін ережелермен байланысты көрініс береді
де, біртіндеп ауыл-аймақ, рух тайпаға ортақ рәсімге айналады.
Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуы әдет-ғұрып деп атаймыз, ол
оның біржолата өмір заңдылығына айналуы – салт-дәстүр деп аталады.
3. Дәстүр – қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған,
топтасқан қауымның қалыптасқан біріңғай көзқарасын, әдет-заңын
марапаттайды. Ол ғылымда, әдебиетте, мектепте, халықтық ортақ өнерде немесе
қоғамдық қатынаста көрініс беретін құбылыс.
Дәстүр идеологияға жақын, ал салт қоғамдық психологияға жақын.
Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып
келе жатқан тарихи және көне процесс. Яғни дәстүр қолданбалы іс-әрекет. Ол
қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің нұсқауынсыз еркін мәжбүрлікпен орындалады.
4. Ұлттық сезім дегеніміз адамдардың туған жерге, өскен елге, ана
тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілікті білдірудің адамды
қоршаған ортаның, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс
құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы, сонымен бірге
басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттануымен байланысты ой-
қиял, әсер сезімнің сыртқа шыққан көрінісі.
5. Ұлттық мінез – адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін тұрақты
құбылыс, ой осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық, рухани сапасымен
ерекшеленіп көзге түседі.
Қазақтың салт-дәстүрлер құрылымы.
Салт- жора, ырым, кәделер. Баланың өмірі, Құда түсу, қыз ұзату, келін
түсіру, Өлікті жөнелту, көшіп қону, ұлттық тағам дайындау, қонақ күту,
үлкенді сыйлаумен байланысты.
Дәстүр – Ғылымда, әдебиетте, өнерде әскерде.
3. Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктері.
Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі, тарихы мен мәдениеті бар. Ол
мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын көрініс табады. Сондай-ақ,
ұлттық мәдени ерекшелік сол халықтың мәдени ерекшелік сол халықтың өмір
сүру тәсілінен, діни-наным сенімінен, әдет-ғұрпынан, салт-санасы мен
дәстүрінен өзекті орын алады.
Қазақ халқының ұлттық даралығы ой-толғаныс қазынасында (ұлттық
психология), ұрпақ тәрбиелеу тәсілдерінде (этнопедагогика), салт-дәстүр
ерекшелігінде (этнография).
1. Қазақ халқының психологиялық ой-толғаныс ерекшелігі. Ол тұспалдап,
мақалдап, мақамдап, тақпақтап сөйлеу, жыр, терме, толғау, айтыс өнері
арқылы көзге көріну.
2. Қазақтың ұлттық философиясының танымдық бір ерекшелігі – атамекен,
ел жұрт мәселесі жөніндегі көзқарасы. Кіндік қаным тамған жерім- ауылым,
Отан оттанда ыстық, Отансыз ел бұралқы итпен тең, Басқа елде сұлтан
болғанша, өз еліңде ұлтан бол т.б.
3. Ана тіліне, сөз өнеріне ерекше ден қойып, жоғары баға беруінде
Өнер алды қызыл тіл, Ақылдың көзі-аталы сөзі, Жақсы сөз жарым ырыс,
Шешен сөз бастар, батыр қол бастар т.б.
4. Ұлттық базис болып есептелетін көшпелі өмірмен, мал шаруашылығымен
байланыстылығы.
Тіршіліктің тұтқасы төрт түлік мал деп ұққан қазақ малды жан мен
бірдей санаған.
Қазақ этносының пайда болу тарихы
Қай халықтың болса да мәдениетінің шарықталуы мен құлдырауы- табиғи
заңды процесс. Бір кезде (біздің жыл санауымызға дейінгі ІІ -ғасырларда)
егіншілікпен, сауда саттықпен айналысқан қытайлықтар мал шаруашылығымен
айналысқан ғұндарға қарағанда мәдениеті жоғары өркендеп ел болған. Соған
қарамастан, қытайлардың Европаны жаулап алуына жол бермеген себептерге
келсек, біріншіден жауынгер ғұн халқының ерлік іс-әрекеті бөгет болса,
екіншіден қалың қытайлықтардың құрғақшылық табиғаты қатал даладан гөрі
суымен ауасы жұмсақ, қыс болмайтын Оңтүстік Азияның теңіз жағалауын
мекендеуді қолайылы деп санауы, өзі мекендеген жерге бауыр басуы болды,
үшіншіден қытайларға қарағанда Вавилонды, Кіші Азиямен Сирияны, Египетті
жаулап алған Тұран ойпатын жайлаған мәдениеті мен экономикасы күшті
парсылықтар Европаға қара қытайлықтардың аяқтарын аттатпады.
Кез келген халықтың пайда болуы және қалыптасуы тарихы өте ұзаққа
созылатын күрделі процесс. Тарихи деректерге сүйенсек ежелгі қытай, моңғол
жазбалары мен орыс, батыс ғалымдарының еңбектеріне сүйене отырып, қазақты-
түркі, моңғол, үнді-иран тектес қазақстан територисында тұратын тіршілік
еткен Евразия даласының көшпелі үштігінен тараған сақ, ғұн, үйсін,
тайпаларының қосындысынан құралған ежелгі халық деп қараймыз.
Қазақ халқы, негізінен республикамыздың кәзіргі жерінде мекендеген
байырғы тайпалардан қалыптасқан және олардың этногенетикалық құбылыстарының
түп тамырлары сонау көне дәуіріне, андронов мәдениеті деп аталатын көне
кезеңге саяды. Егер, сол кезеңдегі көне ескерткіштеріне, айталық қыш
ыдыстарынан т.б. бұйымдарындағы ою-өрнекке көз салсақ, қазақстанның қазіргі
уақыттағы ою-өрнектерімен олардың көптеген ұқсастықтары мен ортақ үлгілерін
табуға болады.
Ертедегі темір дәуірінде (б э. б ҮІІ-ІҮ ғ.ғ) қазақ жерінде сақ
тайпалары- массагеттер, аргинейлер, дайлар, исседондар т.б. мекендеген.
Ғалымдарымыздың көпшілігі қола және темір дәуірлердің жоғарыда аталған
тұрғындарын (сақарды, үйсіндерді, қаңлыларды) үнді-иран тайпаларына, Европа
нәсіліне жатқызады. Біздің заманымыздың 1 мың жылдығының орта тұсында
ғұндардың солтүстік Моңғолиядан Амударияның төменгі ағысына дейінгі
жерлерді басып кіруі этногенетикалық құбылыстардың жаңа кезеңі болып
табылады.
Осы уақыттан бастап түркілер-сақтар, үйсіндер, қаңлылар , қыпшақтар
ұрпақтарымен жедел араласа бастады, Түркі тілі басым тілге айналды. Түрікі
қағандығы құрылып, Іле Батыс -Түркі қағандығының бөлініп шығуы (603 ж)
тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің өзар сіңісуіне жағдай туғызды. Батыс
түркі қағанаты Қаратаудың шығыс бөктерінен Жоңғарияға дейін ұлан байтақ
жерлерді алып жатты.
Феодалдық құрлыстың онша берік болмай Батыс Түркі қағандығы
ыдырағаннан кейін (702 ж) бірінің орнына бірі Түргеш қағандығы (ҮІІІ ғ)
Қарлықтар мемлекеті (ІХ-Х ғ), Оғыз мемлекті ІХ-ХІ ғ.ғ.) жылдары басқа да
тайпалар пайда болды. Сол дәуірлерде қимақтар мен қыпшақтар да үлкен қызмет
атқарды. Ол, Шығыс деректемелерінде кейде Дешті Қыпшақ депте
аталды.(Қыпшақтар даласы)
Тек, ХІ ғ. ортасынан бастап қыпшақтар оңтүстік орыс даласына еніп
қоныстанды. Сол дәуірлерде қазақ даласында басқада қазақ халқының
қалыптасуына ас ірі бөлік болып табылатын наймандар мен керейлер де үлкен
орын алды. Түркі тайпаларының халық болып бірігулеріне моңғол шапқыншылығы
кедергі жасады. Қазақстан жерлері үш моңғол ұлысының құрамына: ең үлкен
бөлігі-Жошы ұлысының құрамына ; Оңтүстік және оңтүстік шығыс Қазақстан,
Шағатай ұлысына - Жетісудың солтүстік шығыс бөлігі және Үгедей ұлысының
құрамына енеді. Бұл жерлерде түркі тайпалары өздерінің ежелгі мәдениетін
ғана емес, тілін де сақтап қалды, қала берді, шапқыншы моңғолдар түркі
ортасына сіңісіп, олардың тілін және өздері жаулап алған халықтардың
материалдық-рухани мәдениетінің көптеген салаларын қабылдады. Алтайдан
Дунайға дейінгі ұлан-байтақ жерлерді иемденген
Алтын Орда деп аталатын Жошы ұлысының феодалдық мемлекті ыдырап, ХІҮ
ғасырда оның құрамына Ақ Орда бөлініп шықтыда, ол Қазақстанның Солтүстік
Шығысындағы, Орталық және Оңтүстік аймақтарын иемденді. Оңтүстік Шығыс
Қазақстан жерінде Моғолстан мемлекеті құрылды. Тек, ХҮ ғасырдың басында Ақ
Орданың орнына көшпелі феодалдық иеліктер-Ноғай ордасы және өзбек хандығы
пайда болды. Оның біріншісі Тобылдан Еділге дейінгі жерлерді иемденді.
Ноғай ордасына маңғұт, және алшын тайпаларыда қарады. Ал өзбек хандығына
Солтүстік Арал өңірімен Сыр-дария бассейінінен бастап олар Тобыл мен
Ертіске дейінгі жерлерді иемденді. Ол жерлерде қыпшақтар, қоңыраттар,
қаңлылар т.б. тайпалар тұрды. Қазақстанның орталығымен солтүстік шығысында
орналасқан өзбек хандығы Қазақ хандығы депте аталды. Тек, ХҮ ғ ортасында
көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шайбани ханның бастауы мен орталық
Қазақстанның бөлініп Өзбек елі, Өзбек даласы атанды. Сөйтіп бұл атау
ХҮІ ғасырдың басында Орта Азияға ауыстыда, тұтас өзбек халқын білдіретін
ат болды. ХҮ ғасырдың 50-60 жылдарында көшпелі өзбектер мемлектінен Керей
мен Жәнібек бастаған тайпалар бөлініп шыққаннан кейін, олар біржолата
қазақтар деп аталатын болды. Шу, Талас өзенінің алқаптарында қазақ
хандығының құрылуы қазақ халқының басын қосып, нығаюуына және оларға
туыстық тайпалардың қосылуына жол ашты. Жалпы қазақ хандығы құрылып, жеке
мемлекет болуы ХҮІ-ХҮІІ ғасырларды қамтиды.
Ал жоңғарлардың (қалмақтардың) қазақ даласына енуі ХҮІІ ғасырдың
бас кезінен-ақ басталды. 1621-1723 ж.ж. қазақ пен жоңғарлар арасында
бірнеше рет соғыс болып, бірде қазақ, бірде жоңғарлар жеңіп, халықты қатты
күйзеліске ұшыратты. 1723 ж қалмақтар қазақтарды ойсырата жеңіп, атақты
ақтабан шұбырынды, алакөл сұлама қырғынына ұшыратты. Қазақтар 1727 жылы
Торғай даласының оңтүстік-шығыс жағында алғаш жоңғарларға күйрете соққы
береді. Ұрыс болған жер қалмақ қырған атанып кетеді. 1730 ж. қазақ
жасақтары жоңғарларды күйрете жеңіп, оларды қазақ жерінен қуып шығады. 1730
ж Тәуке ханның дүние салуына байланысты, билік үшін күрес басталып, қазақ
феодалдары хандыққа таласа бастайды. ХҮІІІ ғ-дың басында қазақ жерін
жоңғарлардың қайтадан басып алу қаупі туған кезде, қазақтардың Ресей
бодандығын қабылдауы шарасыз қажеттілікке айналды. Осы жағдайда Кіші жүз
ханы Әбілхайыр 1730 ж орыс патшасы Анна Ивановнаға хат жолдап, өзіне
қарайтын Орта жүз және Кіші жүздің барша қазақтары патша бодандығында
болғысы келетінін білдіреді.
1731 ж 19 ақпанда Анна Ивановна Әбілхайыр мен барша қазақ атына
жазылған грамотаға қол қойылды. Дегенмен, Орта жүз қазақтарының Ресейге
бағынуы бір ғасырға созылып, ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарында аяқталады.
Ал,Ұлы жүз қазақтарының Ресейге бағынуы 1818 жылдан басталып, 1848 ж
аяқталады. Сонымен қазақ халқы өз ұлтының еркіндігі үшін Моңғол, және
Жоңғарлар мен 500 ж соғысып бақса, ал орыс империясының тепкісінде 250-260
жыл болып келді.
Қазақ атауының төркіні туралы сан алуан пікірлер бар. Зертеуші
ғалымдар бірнеше топқа бөліп түсіндіреді. Мысалы, қытай зертеушісі Жан Ши-
Манның Батыс өңірі тарихындағы ұлттарды зерттеу деген еңбегінде ежелгі
қытай жылнамаларындағы үйсін, ұсын, яки, асу деген ұлыс аттары
қазақ атауларының дыбыстық баламасы дегенді айтады. Араб саяхатшысы және
жазушысы Мұхаммед Әл-Ауфи 1228 ж Үндістанда жазған Таңдаулы әңгімелер
жинағында, Алтайды мекендеген қарлықтар... тоғыз ұлысқа бөлінген,
бұлардың ішінде үш тайпа шығыл, үш ұлыс қазақ бар, дейді. Қарлықтардың
Жетісудағы үкімет билігін қолына алып, қарлық қоғамдастығын құруы 766
ждардың шамасында болған деп жазады.
Әйгілі тарихшы, этнограф, тіл ғалымы А.Вамбери 1885 ж баспадан шыққан
Түрік халықтарының этнологиясы мен этнографиясы деген кітабында көптеген
деректер келтіре отырып, қазақ деген аттың ІХ-Х ғаырларда ел атанған,
әлемге әйгілі халықтың аты болғанын айтады.
Ал, қазақтың белгілі қоғам қайраткері М.Шоқай өзінің Түркістан атты
еңбегінде қазақ тарихына шолу жасай келе Түркістан-түркілер елі деген сөз
сонау ҮІ ғасырдың өзінде-ақ моңғол дәуіріне дейінгі көшпенділер империясын,
түркі жұрты қағанатын жая қоныстанған кең байтақ аймақты мекендеген деп
жазады. Демек, қазақ атауы тек, ХҮ ғасырда ғана жарыққа шыққан дейтін
пікірлер дәлелсіз деуімізге болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Әдет-ғұрып
2.Салт
3. Дәстүр
4.Қазақтың салт-дәстүр құрылымы
5.Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктері.
6. Этнопедагогика пәні құрамы.
7. Қазақ этносының пайда болу тарихы
Үшінші лекция: Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктері
Лекцияның жоспары:
1. Қазақ этнопедагогикасының әдіснамалық және теориялық негізі.
2. Халық педагогикасы туралы түсінік.
Мақсаты: Қазақ этнопедагоикасының өзіндік ерекшеліктерін талдау және халық
педагогикасы жайлы түсінік беру.
1. Қазақ этнопедагогикасының әдіснамалық және теориялық негізі.
Қазақ этнопедагогикасының мақсаты мен міндеттері:
1. Қазақ этнопедагогикасы танымы туралы білімдерді айқындау: зерттеу
әдістері мен қағидалары;
2. Қазақ этнопедагогикасының халық педагогикасы мен әлеуметтік
педагогикамен өзара байланыстылығы;
3. Қазақ этнопедагогикасының құрылымдық-жүйелік құрамын айқындау;
4. Әдіснамалық белгілерді айқындау;
5. Зерттеулер жүргізу және бағдарламалар дайындау;
6. Қазақ этнопедагогикасы білімі туралы, білімдерін айқындау;
7. Қазақ этнопедагогикасының педдагогика ғылымдары жүйесіндегі орны;
8. Қазақ халқының ұлттық тәрбие ерекшелігін оқып-үйрену;
9. Қазақ этнопедагогикасының түсіндірме-терминологиялық жүйесін оқып-
үйрену;
10. Ұрпақ тәрбиелеуде ұлттық әлеуметтік ролдің маңыздылығын айқындау;
11. Ұлттық мінез-құлық пен өзіндік сананы қалыптастыру ерекшеліктерін оқып-
үйрену.
Қазақ этнопедагогикасының объектісі – этнопедагогика,
этнопедагогикалық зерттеу, ұлттық және дәстүрлі-тұрмыстық мәдениет және
этнопедагогикалық мәдениет.
Қазақ этнопедагогикасының қызметтері:
1. Танымдық (зерттеушілік);
2. Сыни көзқарастық (бағалаушылық);
3. Рефлекстік;
4. Этнология, этнопсихология, этносоциология, педагогиканың зерттеу
әдістерін оқып-үйрену негізінде қазақ этнопедагогикасының зерттеу
әдістерін дайындау;
5. Сипаттау, тақырыптар бойынша жіктеу, деңгейлер бойынша жүйелеу;
6. Праксеологиялық;
7. Аксеологиялық;
8. Қазақ халқының прогрессивтік дәстүрлерінің маңыздылығын оқып-үйрену;
9. Шежіре тәрбиесі заңдарының маңыздылығын танып-білу;
10. . Қазақ және басқа да халықтардың этнопедагогикасына салыстырмалы
зерттеулер әдісін дайындау;
11. Интегративтік пәндердің зерттеу әдістерін дайындау;
12. Этнопедагогиканың ішкі пәндік, пәнаралық ғылым аралық зерттеулерінің
құрал-жабдықталуын дайындау;
13. Этнопедагогикада методологиялық білімдер критерийін дайындау;
14. Ұлттық дүниеге көзқарасты қалыптастыру;
15. Халықтың ұлттық мәдениет құндылығына тәрбиелеу;
16. Ұлттық менталитетті қалыптастыру;
17. Тіліне, Отанына, тарихына деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу;
18. Мектепте, отбасында ұлттық тәрбиенің оң тәжірибелерін насихаттау;
19. Үздіксіз білім беру жүйесінде ұлттық тәрбие арқылы қазақ халқының
өзіндік тұрмыс-тіршілігін сақтау.
Қазақ этнопедагогикасының әдістері:
1. Жалпы ғылыми әдістері: анализ, дедукция, индукция, идеализация,
аналогия, байқау, эксперимент, өлшеу, модельдеу және т.б.
2. Пәнаралық әдістер: жүйелеу, комплекстік бүтіндік,
этнопедагогикалық, мәдениеттанушылық, әлеуметтанулық, этнографиялық.
Қазақ этнопедагогикасының қағидалары:
1. Объективтік;
2. Танымдық;
3. Детерменизмдік;
4. Дамытушылық;
5. Тарихилық;
6. Теория мен практиканың біртұтастығы;
7. Тарихилық пен логикалықтың біртұтастығы;
8. Кумулятивтік;
9. Кешендік;
10. Бүтіндік;
11. Жүйелік;
12. Тазалық;
13. Ұлттық және әлеуметтік қатынастар;
14. Биологиялық және әлеуметтік антропологизмінің біртұтастығы;
15. Халықтық (ұлттық);
16. Мәдениеттанушылық;
17. Табиғилық;
18. Жас және дара ерекшеліктерін есепке алу.
Қазақ этнопедагогикасының заңдары:
1. Материалистік диалектиканың заңдары: терістеуді терістеу, сандық және
сапалық өзгерістердің өзара ауысуы, қарама-қарсылықтардың бірлігі мен
өзара күресі;
2. Материалистік диалектиканың категориялары:
Құбылыс пен мән; мазмұн мен форма, қажеттілік пен кездейсоқтық, кеңістік
пен уақыт, бүтін және бөлік, сапа және қасиет, жалпы және жалқы.
3. Антропологизм философиясы – этнопедагогика заңдарының танымындағы
негіз ретінде.
4. Жалпы педагогиканың заңдары;
5. Қазақ халқының этникалық мәдениетіндегі моралдық-этикалыұ заңдары;
6. Этнопедагогика заңдарының негізі;
7. Тәрбие дәстүрлері мен адамгершілік- этикалық жүйесі этнопедагогика
заңдарының әрекетінде көрінуі ретінде;
8. Этноәлеуметтік роль этнопедагогика заңдарының негізі ретінде.
Қазақ этнопедагогикасының теориясы
Қазақ этнопедагогикасының теория-методологиялық негіздері
(К.Ж.Қожахметова).
1. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие проблемалары:
С.А.Ұзақбаева, Р.К.Дүйсембінова, Б.А.Альмуханбетов, А.К.Асанова, Т.А.Қыш-
қашбаев, С.А.Жолдасбекова және т.б.
2. Қазақтың халық педагогикасының құралдарымен адамгершілікке, еңбекке,
дене тәрбиесіне баулу проблемалары: А.К.Дайрабаева, Ж.Сакенов, С.Сатқанов,
А.К.Қисымова, Ж.К.Садирмекова, Р.К.Төлеубекова, А.Тойлыбаев, С.Иманбаева
және т.б.
3. Халық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері және оқу-тәрбие
процесінде, халық педагогикасы идеясын енгізу жолдары: С.К.Қалиев,
Т.Қоңыратбаева, Ә.Атайұлы, С.Жамансариева және т.б.
4. Республикамызда балалардың мектепке дейінгі мекемелеріндегі тәрбие-
білім беру процесінің проблемалары: Ө.С.Әшірова, Т.Иманбеков, Б.Ж.Мұқанов
және т.б.
5. Болашақ мұғалімдерді дайындау проблемалары: Т.Ш.Қуанышев,
А.С.Мағауова, К.К.Болатбаева, Ж.С.Хасанова, У.М.Абдигаппаров, Б.Ж. Мұқанова
және т.б.
6. Қазақтың дәстүрлі-көркем мәдениетінің құралдарымен оқушыларды,
жастарды саз-эстетикалық тәрбиелеу проблемалары. М.Х.Балтабаев, Е.Қозыбаев;
7. Оқушылардың этномәдениеттік білімі: Ж.Ж.Наурызбай;
8. Жоғары мектеп студенттерінің этнопедагогикалық білімі:
С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова;
Қазақ этнопедагогикасының зерттеу көздері:
1. Қазақ ойшылдары: жыршы-жыраулары, философтары, жазушылары, қазақ
халқының педагогикалық мәдениеті туралы ақындар;
2. Қазақ ауыз әдебиетінің жіктелуі: А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин,
Б.Кенжебаева, Х.Досмұхамедов;
3. Ғалым этнофилософ, этнокультуролог, этнопедагог, тарихшы, этнограф,
этнопсихологтардың еңбектері.
4. Қазақстанда педагогикалық ойлардың даму тарихына арналған зерттеулер:
Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, К.К.Құнантаева, А.И.Ильясова, А.Кубесов және
т.б.
Қазақ этнопедагогикасының терминдері, түсініктері мен
категориялары:
1. Этнос теориясынан алынған терминдер:этноним, этникалық сана, этникалық
стеореотип, этнохалықтық, дәстүр, салт, этногенез, этникалық, тіл,
дін, этнос, халық, халықтық, ұлт, субэтнос, ру, тайпа, эндогамиялық,
этникалық идеялылық.
2. Қазақ философиясынан алынған терминдер:ұлттық менталитет; ырымдар;
тиымдар; кеңістік пен уақыт туралы түсініктер; аруақтарға сыйыну; діни
көзқарастар; халық астрономиясы, халық күтізбелігі, халық медицинасы,
дүниені қабылдау, дүниені түсіну.
3. Этнопсихологиядан алынған терминдер: ұлттық психология, этникалық
психология, ұлттық сезім; ұлттық мінез-құлық; ұлттық сана; ұлттық
қызығушылық; салт; дәстүр, әдет-ғұрып; жөн-жоралғылар.
4. Мәдениет теориясынан алынған терминдер: этнопедагогикалық мәдениет;
дәстүрлі-тұрмыстық мәдениет; этностық мәдениет; халық мәдениеті;
материалдық мәдениет; рухани мәдениет; әлеуметтік нормативтік
мәдениет; халық педагогикасының мәдениеті; дәстүрлі көркем мәдениеті;
отбасылық қатынастар мәдениеті.
5. Жалпы педагогикадан алынған терминдер: тәрбиелеу; қалыптастыру; даму;
тұқым қуалаушылық; бірізділік; орта; әлеуметтену; әдіснама; ұлттық
мәдениет білімі.
6. Қазақ этнопедагогикасының категориялары: этнопедагогика; халық
педагогикасы; қазақ этнопедагогикасы; ұлттық педагогика; ұлттық
тәрбие; халықтық тәрбие; ұлттық этика; ұлттық ғылым; ұлттық әдіснама;
ұлттық мәдениет білімі.
7. Қазақ этнопедагогикасының негізгі түсініктері: тәрбие дәстүрлері;
тәрбие салттары; тәрбие ғұрыптары; тәрбие жоралғылары; ырымдар;
этнопедагогикалық білімдер; этноәлеуметтік роль; Үйрету; этникалық
өзіндік сана; ұлттандыру; табу; бата; туысқандық қатынастар нормалары;
ұлттық мектеп; мектептің ұлттық тәрбие жүйесі.
5. Халық педагогикасы туралы түсінік
Халық жадында мәңгі сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ғасырлар бойы ауызша
нақыл-ақыл, өсиет-өнеге, қағида болып тарап келген білім-білік, тәлім-
тәрбие беру тағылымдары бар.
Ол халықтық педагогика деп аталады.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский – “Бірінші тәрбиеші – халық, ал
халық ертегілері- халық педагогикасының бастауы, қайнар көзі” – деген.
Авиценна, Бируни, Фараби, Дехлеби, Рудаки, Асади, Туси және т.б.
көптеген данышпандардың педагогикалық ой-пікірлері халықтың, жеке адамның
дамуы, қалыптасуы жайлы ой-пікір, көзқарастарымен тығыз астарласып
жатады.
Орта Азия мен Қазақстан өркениетке зор үлес қосты. Орта Азияда бір
кездері жайнап, жарқырап, өздерінің ерекшелігімен жұртты таң қалдырған
көптеген тарихи мұралардан есерткіштер сақталған.
Кезінде Самарқандтың орталығы болған Регистан алаңы, Бибі ханым
мешіті, Ұлықбек, Шир-Дар және Тіллі Карри мешіттері өздерінің қайталанбас
архитектуралық ансамбльдерімен ерекшеленген.
Бұхарада артына үлкен маңызды мұралар қалдырған философ, ақын,
дәрігер, жаратылыстанушы, математик Әбу Әли ибн Сина өмір сүрген.
XV ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Ұлықбек Самарқандта өзінің
әйгілі обсерваториясын салды. Ол бір жылда 365 күн 6 сағат 10 минут 5
секунд бар екендігін анықтады. Ал қазіргі кездегі ғылымдағы мәлімет
бойынша 365 күн 6 сағат 3минут 9 секунд, яғни айырмашылығы – 1 минут 1
секунд. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.
ХІ ғасырдың басында Жүсіп Баласағұн танымдық-тәлімдік маңызы бар
(Құтты білік) дастанын жазған.
Құтты білік дастанының он бес тарау түгелдей дерлік тәлім-тәрбиелік
мәселелерді әр қырынан сөз етеді. Бұлардың бәрінде адамға білім мен
ғылымның не үшін қажет екені айтылса, енді бір тарауларда бақытқа жету
жолдары, адамның жақсы-жаман қылықтарын сөз етеді. Сол сияқты ұл мен
қызды қалай тәрбиелеу керек, олардың оқыту жолдары, бала тәрбиелеудегі
ата-ананың ролі, тағы басқада мәселелер сол заман тұрғысынан әңгіме арқау
болады. Сонымен бірге дастанда көтерілген маңызы зор мәселенің бірі
адамның мінез-құлқы, оның қоғамдағы орны туралы жайттар.
Адам – бұл дүниеге қонақ, оның өмірі өткінші, сондықтан ол артына ылғи
да жақсы сөз бен жақсы ісін қалдырып отыруы қажет. Бұл үшін ол әркез
жаман қылықтан сақтанып, адалдық пен жүріп тұруы тиіс. Екі жүзді болмай,
сөз бен істі бір жерден шығару керек – дейді.
Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Халықтық педагогика – салт-
дәстүр, жол-жорымдар, ауыз әдебиет үлгілері, бүкіл халықтық қарым
қатынастан берік орын алған тәлім-тәрбиенің түрі.
Халық педагогикасы ұғымын алғаш енгізген орыс педагогы
К.Д.Ушинский.
Халық педагогикасы – этнопедагогикасының зерттеу объектісі.
Халық педагогикасына берілген анықтамалар көп және әр түрлі.
1. Г.Н.Волков: “Халық педагогикасы – халықтың әдебиетінде, салт-
дәстүрлерінде, ырымдарында, балалар ойындарымен ойыншықтарында мәңгі
қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжірибелерінің жиынтығы”.
2. Г.Н.Филонов: “Халық педагогикасы-жергілікті халықтың қабылдаған
тәрбиелеу әдістері. Бұлар ұрпақтан ұрпаққа өмір барысында білім мен
дағдылар арқылы жалғасып отырады. Халық педагогикасы қоғамдық
тәжірибенің, мінез-құлық, жүріс-тұрыс ережелерінің, қоғамдық
дәстүрлердің, белгілі идеялогияның жалғасуын бағыттап отырады”.
3. Педагогикалық энциклопедиялық сөздік: “Халық педагогикасы дегеніміз
– ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі
ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінің мәдени ойлау процесінің
эмпирикалық негіздегі үлгілерінің жиынтығы. Халық педагогикасының негізгі
түйіні – еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді
қалыптастыру, оларды жас ұрпақтың бойына дарытып, адамгершілік, имандылық
рухында тәрбиелеу”.
4. Я.Ханбиков: “Халықтық педагогика – бұқара халықтың қарапайым
педагогикалық білімінің және тәрбиелеу саласы”.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ этнопедагогикасының зерттеу көздері
2. Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің көз қарастары.
3. Қазақ этнопедагогикасының терминдері, түсініктері мен категориялары
4. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие проблемалары
5. Қазақ этнопедагогикасының заңдары
6.Халық педагогикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
БАСТАУЫШ ОҚЫТУ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
ЭТНОПЕДАГОГИКА пәнінің лекция жинағы
Түркістан 2013
КІРІСПЕ
Пән туралы қысқаша сипаттама: Этнопедагогика курсы
студенттерге халық педагогикасына байланысты базалық және әдістемелік
білімдерін бере отырып оны кәсіби іс-әректінде кеңінен пайдалануды
меңгертеді.
Этнопедагогика курсының мазмұны, бүгінгі таңда жаңа типті
мектептердегі ұлттық тәрбие негізінде оқу-тәрбие үдерісін жаңарту
мақсатындағы педагогикалық шеберлік пен жаңашыл педагогтар тәжірибелерін
меңгеруді, халық педагогикасындағы тәжірибелерді зерттеп, оларды жүйелеп
меңгеруді қамтудан тұрады.
Пәннің мақсаты: Этнопедагогика пәнінің бүгінгі тәрбие мен
білім берудің өзекті мәселелерін халықтық педагогикалық дәстүрлерін жан-
жақты оқып үйрену, байыту, шығармашылықпен дамыту негізінде шешуге
болатындығы жайлы мәлметтер арқылы мгистрант түсінігін қалыптастыру.
Қазақ халқының педагогикалық тәжірибесін мамандығына байланысты мазмұнды
компонент екендігін түсіндіру. Халық педагогикасының озық үлгілерін тәрбие
мен білім беруде қолдануды, салт-дәстүрлерімізді т.б. материалдарын
жастарды жан—жақты тәрбиелеу құралына айналдыруды меңгерту, білімдерін
қалыптастыру.
Пәннің міндеттері: Этнопедагогика пәнін оқыту нәтижесінде
магистранттар білуі тиіс:
- болашақ мұғалімдердің білім мен тәрбие берудегі халық педагогикасының
үлгілерін қолдана білуді меңгеру;
- халқымыздың сат-дәстүрлерінің, әдет-ғұрыптарымен ұлттық ойындарын,
балалардың жас ерекшеліктеріне, қабілеттеріне сай ұйымдастырылыуын
және олардың жеке басының қалыптасуы мен дамуына ықпалын анықтау;
- халық педагогикасының озық үлгілерін оқу-тәрбие үдерісінде
пайдалануды игеру;
- халық педагогикасындағы тәрбие салаларын және олардың тәрбие берудегі
әдістерін меңгеру;
-
Пререквизиттер: Философия, психология, педагогика тарих, мәдениеттану,
әлеуметтік психология, әлеуметтік педагогика
Постреквизиттер: Халық педагогикасы негізінде оқыту мен білім беру
салт-дәстүрлерді тәрбие құралына айналдыру әдістерін, халық
педагогикасындағы материалдарды мақсатқа сай тиімді пайдаланудың жолдарын
оқушылардың бойына ұлттық мінез құлықтарды қалыптастыруды рухани
адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұнын игеріп, іскеліктерімен дағдылары
қалптасады.
Қысқартылған сөздер: СӨЖ - студенттің орындайтын өзіндік жұмысы
ОБСӨЖ - оқытушы басшылығымен орындалатын СӨЖ
Бірінші лекция: Этнопедагогика ғылымы туралы түсінік.
Лекцияның жоспары:
1. Этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері.
2. Этнос туралы ұғым.
3. Халық тәлімінің тарихи кезеңдері және оның сипаты.
Мақсаты: Студенттерге этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми-әдіснамалық
негіздерінен түсінік қалыптастыру және тарихи кезеңдеріне шолу жасау.
1. Этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми-әдіснамалық негіздері.
Белгілі бір этнос адамдардың жан дүниесіндегі мінез-құлық, сана-сезім
мен әдет-ғұрып,салт-дәстүр ерекшелігі ұрпақтан-ұрпаққа ана тілі арқылы
жетеді.
Ұлттық сана-сезімнің өсуі мен өтуі, бір жағынан, ана тілдің тағдырын
анықтаса, екінші жағынан, ана тілдің даму дәрежесі ұлттық сана сезім
деңгейінің өлшеуіші болып есептеледі.
Ұлттық тәлім-тәрбиенің (этнопедагогиканы) іске асыратын ұлттық тіл
(этнолингвистика), ал оның ішкі жан дүниесімен, сана сезіммен байланысты
(этнопсихология) жүргізіледі.
Этнолингвистика – тілді этносқа қатысы жағынан зерттесе,
психолингвистика – оны адам психологиясына, ал социолингвистика – қоғам
дамуына қатысы тұрғысынан қарастырады.
Этнолингвистика – ғылымы мына ғылымдармен тығыз байланысты:
1. Фольклористика
2. Этнология.
3. Культурология
4. Мифология
Себебі, бұлардың қай-қайсысы болсын, этнос табиғатын ашуға қызмет етеді
және олардың
зерттеу нысанасы (объектісі) да ортақ.
Мысалы, диалектология – этностың жергілікті сөйлеу ерекшелігін,
этнология мен фольклористика – этностың әлденеше ғасырға созылған мәдени
даму үрдісін, заттық және рухани мәдениетін, салт-дәстүрін зерттесе,
мифология – этностың дүниетанымын, сенім-нанымын өзін-қоршаған ортаға деген
көзқарасын зерттейді. Олай болса, бұлардың бәрі де тікелей этносқа қатысты,
бәрі де этностық ерекшеліктерді сипаттайды.
Ұлт мәдениетін сөз еткенде, тарих, археология, этнология ғылымдарымен
қоса, этнопсихология, этнопедагогика және фольклористика ғылымдарының
қағидаларына сүйену қажет. Себебі, өткен замандағы ұлттық мәдени мұралардын
ұлттық психологиялық және этнологиялық (салт-сана, әдет-ғұрып, көзқарас
т.б.) ерекшеліктер айқын сезіліп тұрады. Сол арқылы әр ұлттың өзіне тән
салт-тұрмысы мен тіршілік кәсібін, сана сезімі мен ойлау ерекшелігін
байқауымызға болады.
Ал ұлт мәдениетінің озық үлгілері арқылы жас ұрпақты жан-жақты
жетілген азамат етіп тәрбиелеу – этнопедагогиканың ең өзекті мәселесі болып
табылады.
Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшелігін ғылыми теориялық
тұрғыда зерттеп, анықтауда диалектикалық философияны басшылыққа алу қажет.
Бұл жерде ұлт мәдениеті мен ұлттық тәлім-тәрбие тарихын салт-сана, әдет-
ғұрып, фольклористика, ұлттық психология мен ұлттық философия ғылымдарымен
тығыз байланыста қарастыру.
Осыған орай, П.В.Плезанов методологиялық мынадай қағидалар ұсынады:
1. Идеялардың жалпы қоғамның әлеуметтік даму процесінетәуелді екендігін
анықтау.
2. Ғылымның, әлеуметтік психологияның, әдебиеттің, өнердің даму тарихын
қоғамның даму процесімен ұштастыра қалыптастыру.
3. Тарихтың әр кезеңінде ғылымның даму барысы біркелкі болмайтын және әр
елдің саяси, экономикалық, кәсіби, мәдени, психологиялық өзіндік
ерекшелігін ескеру.
Этнопедагогикалық зерттеулерге мынадай маңызды методологиялық талаптар
қойылады.
1. Деректердің барлық түрін кешенді пайдалану;
2. Кешенді пайдалану арқылы деректердің бір-бірін тексеру және толықтыру;
3. Барлық деректерді салыстыра отырып жинақтау;
4. Деректерді зерттеуде шектес ғалымдардың (антропология, тарих,
этнология, фольклористика, логика, психология, социология, археология)
зерттеу әдістерінің жиынтығын кешенді түрде пайдалану;
5. Деректерді талдау және педагогикалық тұрғыда түсіндіру қажет.
2. Этнос туралы ұғым
Этнос гректің – etnos – тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Ғылымда
халық терминінің орнына этнос термині қолданыла бастады. Бұл термин
этностың негізгі тарихи түрі – тайпа, ұлыс, ұлт ұғымын түгел қамтиды.
Сондықтан, этнос терминін қолдануды қолдайды. Адам ұжым болып
тіршілік етеді. Оған әлеуметтік бірлестік деп те этностық бірлестік депте
қарауға болады. Әрбір адам, белгілі бір қоғам мүшесі бола отырып, сонымен
бірге ұлттың (этностың) да мүшесі болып саналады. Бұл күнде этностық
мәдениетімен ұлттық тілдердің өткені мен келешегіне көз жіберу үшін
этностың шығу тегін ғылыми методологиялық түрлерін қарастыру қажеті туындап
отыр. Бұл жөнінде соңғы жылдары ұлттық мәдениетті, ғылыми методологиялық
тұрғысында терең зерттеп, тұңғыш рет құнды еңбек жазған атақты тарихшы
ғалым Лев Гумилев болды. Ол өзінің Халықтар қалай пайда болады және
жоғалады? (1989 ж) деген атақты еңбегінде, дүние жүзі халықтарының пайда
болу,өсу ,өркендеуінің және біртіндеп оның жоғалу заңдылықтарын
диалектикалық тұрғыда,тарих, география және биология ғылымдары негізіне
сүйене отырып, этнос туралы ғылыми дәйекті анықтама берген еді.
Ұлт мәдениетін ғылыми-методологиялық тұрғыдан терең зерттеп, тұңғыш
рет құнды еңбек жазған атақты тарихшы ғалым Лев Гумилев болды.
Лев Гумилев этнос туралы соңғы уақытқа дейін әр түрлі түсінік –
анықтамалардың болғанын анықтады. Айталық біреулер Этнос дегеніміз – шығу
тегі бір халықтар десе, екіншілері Этнос- тілдің бірлігіне негізделген
мәдениеттің тууы дейді. Ал үшіншілері Этнос – сана сезімдері бір адамдар
тобы десе, төртіншілері этнос- бір-біріне ұқсас адамдар тобы дейді.
Бесіншілері – этнос белгілі бір қоғамдық формациядағы адамдардың шартты
түрде топтасқан тобы десе, ал алтыншылары этнос – табиғаттың сыйы, этнос -
әлеуметтік категория дейді.
Л.Гумилев кеңестік ғалымдардың этнос жөніндегі көзқарастардың қорыта
келе, үш түрлі көзқарасты бөліп қарастыруды ұсынады.:
1. В.А.Анучкин бастаған ғалымдар бірыңғай географиялық жағдайда этнос
мүшелерінің бірлесіп еңбек етуі олардың табиғи тіршілік заңдылығын туғызды
деп қарады.
2. С.А.Тоқараев, А.Г.Агеев, И.И.Козлов сияқты екінші бір тарихшылар мен
этнографтар тобы этносты адам баласының әлеуметтік бірлестігінен туған
феномен деп қарады. Яғни, олар этностық әлеуметтік өміріне ерекше мән
беріп, олардың анатомиялық- физиологиялық ерекшеліктерін ескермеді.
3. Ал Л. Гумилев, М.И.Артомонов бастаған үшінші топ адамдардың шығу тегін
зерттеу процесінде материяның қоғамдық және табиғи-диалектикалық даму
заңдылықтарын, механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық қозғалу
формасы мен қоғамдық формациялық даму өзгерістерін кешенді түрде алып
қарауды ұсынды.
Көрнекті тарихшы-этнограф Лев Гумилев Этнос дегеніміз – жер
бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік аймақтың бірлігінде
жатқан, салт-дәстүрі, тұрмыс-құлқы, тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар
тобы - деп анықтама берген.
3. Халық тәлімінің тарихи кезеңдерін және оның сипаты
1. Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі тәрбие
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде тапсыз қоғам болды. Мұнда тәрбие жас
пен жыныс ерекшелігіне қарай қоғамдық сипат алды. Ұлт балалар садақ
тартуды, ал қыз балалар үй жұмысына араласты
Тәрбие барлық адамдарға бірдей ортақ болды.
Алғашқы адамдар Қазақстан территориясының Арпаөзен, Қаратау, Тәңірқазған,
Шарбақты және Ұлытау өңірлерінде мекен еткен.
2. Сақтар мен ғұндар империяларының мәдени-жауынгерлік тәрбие дәстүрлері.
Сақтар империясы, шамамен, біздің жыл санауымызға дейінгі VII-III
ғасырлар аралығында қазіргі Орта Азия мен Қазақстан территориясын
мекендеген.
Сақтардың көсемдері Африсиан, Томирис сол кездегі ірі мемлекет Парсы
империясының патшалары Кирге, Дайриге, Александр Македонскийге қарсы күрес
жүргізу барысында әскери көшпелі тұрмысты қалыптастырған. Жылқы жануарларын
өте қатты қадірлеген, мал баққан. Осы тұрмыс тіршіліктерге байланысты
сақтар өз ұрпақтарын дене, еңбек және эстетикалық тәрбие принциптері
негізінде тәрбиелеп өсірген.
Сол замандарда өмір сүрген, Тәңір дінінің негізін салған данышпан
Заратушра сақтар мен парсыларға әлемдегі тұңғыш Авеста кітабын жазған.
Заратушра сол кездің өзінде рухани- танымдық, тәлім тәрбиелік мәнді ойлар
айтқан.
Ғұндар б.д.д. ІІІ-ғасыр мен біздің дәуіріміздің І-ІІ ғасырлары
аралығында сақ тайпалары мекендеген территорияның мұрагерлері болды. Ғұндар
металл игерді, мал шаруашылығымен айналысты.
Бірақ, олардың ең негізгі кәсібі - әскери жауынгерлік өнер еді. Олар
өздерінің ұрпақтарын ержүрек, алғыр, епті болуға және зергерлік бұйымдар
жасауға тәрбиеледі.
Белгілі ғалым, Айдаров:
... Орхон ескерткіштерінен Түркі тайпаларының тарихы, мәдениеті,
тілі мен әдебиеті әдет-ғұрпы, салт-сана жөнінде толып жатқан деректер
табылады ..., - деп ұлттық салт-дәстүрлер мен тәлім-тәрбие жөнінде маңызды
пікірлер тұжырымдайды.
Көне мұралардың ішіндегі бізге кеңірек мәлім болғандары Орхон –Енисей
бойынан табылған, тасқа Қашап жазылған. VІ-ІІІ ғғ. Ескерткіштер: Түркі
көсемі Білге Қаған, Күлтегін батыр мен ақылгөй Тоныкөк құрметіне қойылған
құлпытастар. Оларда Ұлы Түркі Қағанаты халықтарының тұрмысы мен салты,
мәдениеті мен жауынгерлік жортуылдары айшықты да мәнерлі тілмен өсиет сөз
үлгісінде баяндалады. Ежелгі Түркілердің ауызекі поэзия дәстүрі ІХ ғасырда
ғұмыр кешкен әнші, әрі сазгер небір тамаша күй шығарған Қорқыт атаның
есімін жеткізді. Қорқыт өзінің жанын жегідей жеген ой-сезімдерін қазалы
жанның үрейін, өлімнен қашып құтылудың амалын қобыздың азалы күйімен,
поэзиялық көркем тілмен баяндайды. Ол этнос үлгісіндегі поэзиялық мұра
ретінде біздің дәуірлерімізге жетті. Онда Сыр бойын мекендеген көшпелі
тайпалардың тұрмысы мен әдет-ғұрпын діни-наным сенімдерін бейнелейтін
мәліметтер көптеп кездеседі. Олар тәлімдік жағынан да аса қызықты дерек
болып табылады.
4. Араб-Шығыс мәдениетінің Қазақ даласына тарауы, орта ғасыр
оқымыстыларының тәлімгерлік ой-пікірлері.
ІХ-Х- ғасырларда Ұлы Түркі Қағанаты бірнеше мемлекеттерге бөлініп,
Араб халифаты империясының Орта Азия мен Қазақстан территорияларына
үстемдік жүргізулеріне әкеліп соқты. Арабтар ислам дінін уағыздаумен бірге
ғылым мен білімде келуі нәтижесінде түркі халықтарының ұлы ғалымдары: Әл-
Фараби, Фирдауси, Авиценна, Бируни, Низами, Науаи, Қашқари, Иассауи,
Баласағұн және басқалары араб тілі мәдениетін меңгерді. Оның үлкен
прогрессивтік маңызы болды. Көптеген шаһарларда діни медреселер діни
ілімдермен шектеліп қалмай, арифметика, медицина, астрология, дінтану және
т.б. әлемдік маңызы зор дәріснама беруді мақсат етті.
Мұнда Қазақ топырағындағы Отырар қаласында дүниеге келген Шығыстың
екінші Аристотелі атанған ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің тәлімдік-
ұстаздық еңбегі ұшан теңіз. Оның сан-салалы трактаттарында атап айтқанда
Азаматтық Саясат, Бақытқа жету жолында, Риторика, Қайырлы қала
тұрғындарының көз-қарастары туралы трактат және т.б. педагогикалық-
психологиялық, философиялық, дидактикалық және әдіснамалық ой-пікірлері
баяндалған.
ХІ-ХІІ ғасырларда қазақ жерінде түркі тілінде жазылған этикалық-
педагогикалық трактаттар көп тарады. Мысалы, Жүсіп Баласағұнның Құтты
Білік атты кітабы сол кездегі түркі тілдес халықтардың дүние тақырыбына
жазылған алғашқы кітабы. Мұнда адамға білімнің қажеттілігі, оның
тіршіліктегі мәні, бақыт туралы адамның іс-әрекетінің оң терісі, тілден
келетін пайда мен зиян, ел билеуші әкімдерге қажетті асыл қасиеттер, т.б.
көптеген мәселелер жан-жақты сөз болған.
Сол сияқты тағы бір жазба ескерткіштердің бірі- Махмұд Қашқаридың
Диуани лұғат ат түрік атты еңбегі болды. Мұнда этнопедагогикалық және
моральдық психологиялық мазмұндағы қызықты топшылаулар берілген.
6. Қазақ хандығы тұсындағы ұлттық тәлім-тәрбие.
Қазақ хандығының құрылуы 14-15 ғасырларда, Алтын Орда мемлекеті мен
Ақсақ Темір империясының өзара бақталастық тарының нәтижесінде әлсіреп,
ыдырай бастаған кезеңдерге тура келеді.
Қазақ хандығы жаңа мемлекет болып қалыптасуы барысында (1470-
1718ж.ж.) 250 жылдай тәуелсіз ел болып, дербес өмір сүрді. Бірнеше ауыр
қасіреттерді, жойқын соғыстарды басынан кешірді.
Қазақ жерінің байлығына қызыққан Ресей мен Қытай империялары құпия
келісім-шарт жасасып, Қытай жоңғарларды, ал Ресей Қалмақтарды қарсы айдап
салды.
Осындай саяси оқиғалар қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық дамуын
тежеді, көне ғасырлардан бері қалыптасып келе жатқан ғылым мен білімнің,
тарих пен мәдениеттің, одан әрі дамуына қажетті жағдайлар туғыза алмады.
Қазақ халқының өзіндік мәдени, рухани, әдеби ұлттық дәстүрі
қалыптасты. Қазақ ұлтының дамуымен қалыптасуына зор үлес қосқан хандар мен
сұлтандар, билер мен жыраулар, батырлар мен ақындар: Жәнібек, Керей, Асан
қайғы, Мұхаммед –Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайыри, Қасым, Есім, Хақназар,
Тәуекел, Тәуке, Қазтуған, Ақтанберді, Шал, Әнет, Төле, Қазыбек, Әйтеке,
Әбілқайыр, Абылай, Бұқар, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек,
Сырымт.б.
Қазақ жырауларының толғау тебіреністері, қанатты сөздері өзінің
тәлімдік шарапаты жағынан ғана емес, сонымен бірге эстетикалық, отаншылдық
мәні жағынан да аса маңызды болды.
XV-XVII ғасырлардағы жыраулар шоғырының өздерінің тәлімдік
идеяларымен Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Бұқар Жырау секілді дала
философтары ерекше көзге түскен еді.
Қазақтың халық педагогикасының ең алғашқы іргетасының қалана
бастауына негіз болған Асан Қайғының, Мұхаммед-Қайдар Дулати, Қадырғали
Жалайыри, Қазтуған, Шалкиіз, Үмбетай, Сыпыра, Доспамбет, Бұқар, Жиембет,
Марқасқа т.б. көптеген ақын-жыраулар болды.
Ақын-жыраулар поэзиясынан ғасырлар сырын, халықтың салт-дәстүрін, ой-
арманы мен тілек-мақсатын айқын аңғаруға болады, себебі, жыраулар
толғауларынан халықтың небір нәзік сырлары, мұң-мұқтажы, ой толғанысы,
қуаныш-сүйініші келер ұрпаққа айтар өнегелі өсиеті өзекті орын алған, яғни
олар халықтың тәлім-тәрбие мектебінің ұлағатты ұстаздарының ролшін атқарды.
1. Ресей отаршылдығына қарсы қазақ даласындағы ұлт-азаттық
қозғалыстар және ағартушылық демократиялардың өркен жаюы
1730 жылы Кіші жүздің ханы Әбілхайыр өз билерімен келісе отырып,
қазақ халқын сақтап қалу мақсатында Ресей империясына бодан болуға мәжбүр
болды.
Қазақ жүздерінің басын қосуда қазақ халқының атақты, данышпан ханы
Абылайхан өте үлкен саяси-дипломатиялық күрес жүргізеді.
Патшалы Ресей бай сұлтандардың балаларына арнап, мектептер салды.
Осындай мақсаттағы оқу орындары Қазақстанда 1789 жылы ОМбы
қаласындағы Азиатское училище және 1841 жылы Батыс Қазақстандағы Бөкей
ордасында қазақ байларының балаларына арнап салынған мектептер болды.
Қазақ даласында білімнің дамуы мен қалыптасуына белгілі қоғам
қайраткері, педагог, этнограф, ағартушы Ы.Алтынсарин өте көп еңбек сіңірді.
2. Кеңестік дәуірдегі қазақ педагогикасының ғылым ретінде дамып,
қалыптасуы.
Ресей империясының құрамында болып келген Қазақстанның зиялы қауымы
саяси-демократиялық қозғалыстарға белсене араласты. Олар патшалы Ресейдің
отаршылдық және орыстандыру саясатын батыл айыптады, қазақтың шұрайлы
жерлерін қайтарып беру және жастардың білім алуларына жағдайлар туғызу,
мектептер салу туралы талаптар қойды. Қазақтың зиялы қауым-өкілдері
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев т.б. ұлттық сана-сезім
мен тәлімдік идеялардың көсемдеріне айналды.
Кеңес Одағы кезеңінде қалыптасқан педагогикалық тәжірибелер
“коомунистік тәрбие беру” атты саяси-педагогикалық диктатуралық жүйеге
ұласты.
1937-1938 жылғы жүргізілген Сталиндік жаппай құлдыраушылық пен
1941-1945 жылдардағы соғыста қазақ халқы өте үлкен қырғынға ұшырады. Ұлттық
тәлім-тәрбиенің дамуы мен қалыптасуына үлес қосқан қазақтың көптеген зиялы
азаматтары жеке басқа табынудың құрбаны болды. Мұның өзі ұлт мәдениетінің
өсуін тежеуге әкеліп соқты.
Халық педагогикасы жөніндегі ғылыми зерттеулерге шек қойылды.
Оқыулықтармен оқу-әдістемелік құралдар орыс тілінің аудармасы негізінде
пайдаланды, қазақ тіліндегі құралдар назардан тыс қалды.
Дегенмен, ұзақ ғасырдан бері келе жатқан қазақ педагогикасының
қоғамдық өмірдің қажеттілігіне айналуына бағытталған туындылар
М.Жұмабаевтың Педагогика, А.Байтұрсыновтың Оқу құралы, Сауат ашқын,
Тіл құралы, Ж.Аймауытовтың Тәрбиеге жетекші, Психология атты
еңбектері жас ұрпақтың бойына ұлттық сана-сезім көзқарасын қалыптастырды.
3. Егемен Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиенің қайта жандануы.
Кеңес Одағының құрамында болып келген Қазақстан 1991 жылдың 16
желтоқсанында өз тәуелсіздігін ресми түрде жариялап, егемен мемлекет болды.
Халық педагогикасы мен психологиясын оқу-тәрбие жұмыстарына енгізу
жолдарын ғылыми тұрғыда белгілеу мақсатында әр түрлі бағыттағы семинар-
мәжілістер, пікір алмасу іс-шаралары, сондай-ақ ұстаздардың заман
талаптарына сай білімдерін жетілдіру мәселелері қызу қолға алынды.
Қазақстан республикасы Білім министрлігі 1993 жылы Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасы атты көлемді құжат қабылдады. Тұңғыш Қазақтың салт-
дәстүрлері атты оқулық басылып шықты.
1994-1995 жылдары Рауан баспасынан қазақтың Білім проблемалары
институты даярлаған 14 ғасырды қамтитын Қазақтың тәлімдік ой-пікір
антологиясы (құрастырған Қ.Жарықбаев, С.Қалиев) орыс-қазақ тілінде жарық
көрді.
Бақылау сұрақтары:
1. Этностар мәдениеті тарихын зерттеудегі қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдарының өзара байланысы.
2. Этностар мәдениетінің біркелкі дамымау себептері, ол жөніндегі әртүрлі
көзқарастардың пайда болуы.
3. Этностар мәдениетін зерттеудегі басшылыққа алынатын әдіснамалық басты
қағидалар.
4. Қазақ халқы тәлімінің дамуына үлес қосқан ғалымдар және олардың
еңбектері.
Екінші лекция: Қазақ этнопедагогикасының ғылыми теориялық мәселелері
Лекцияның жоспары:
1.Этнопедагогика пәні туралы түсінік.
2.Этнопедагогикалық түсініктерге ғылыми анықтамалар.
Мақсаты: Қазақ этнопедагогикасының ғылыми теориялық негіздерін талдау жалпы
этнопедагогика пәні жайлы түсінік қалыптастыру.
1.Этнопедагогика пәні туралы түсінік.
Педагогика ғылымының негізі қарастыратын мәселесі адам тәрбиесі екендігі
белгілі.
Этнопедагогика ұғымын алғаш ғылыми айналымға енгізген – чуваш ғалымы
Г.Н.Волков.
Этнопедагогика – этникалық қауым педагогикасының дамуын зерттейтін
педагогикалық білімдердің жаңа саласы.
Этнопедагогика – халықтың жас ұрпақты тәрбиелеу туралы, олардың
педагогикалық көзқарастары туралы ғылым.
Этникалық педагогика тарихы жағдайда қалыптасқан ұлттық мінездегі
ерекшеліктерді зерттейді.
Этнопедагогика – белгілі бір халықтың, тайпаның өзіне тән ерекшелігі
бар дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы болып табылады.
Этнопедагогика ғылымы екі саладан тұрады:
1. Халықтың ауыз әдебиеті мен салт-дәстүрлерінен құралған ауыз әдебиеті.
2. Ұлттық тәлім-тәрбиенің жазу мәдениетіндегі көрінісі.
Этнопедагогика пәні болашақ маманды тәрбие жүйесіндегі этникалық
өзгешіліктер мен ұлттық даралық жайлы біліммен қаруландырады, көп ғасырлық
тәрбие әрекеті нәтижесінде жинақталған педагогикалық байлықты практикада
қолдана алу дағдысын алу дағдысын игертуді көздейді.
Этнопедагогиканың өзіндік ішкі тарихи педагогикалық даму заңдылықтары
бар, яғни ол жалпы және даралық заңдылықтар болып бөлінеді:
Жалпы заңдылық – этностық тәрбиенің қоғамдық болмыс, өмір саят,
қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуын, оның қайта құрылу тәуелділігін
анықтайды.
Даралық заңдылық – этнопедагогиканың ұлттық адамшылық табиғаттың
адамгершілік тұрғыдан қорғалуын, генофонды сақтау және оның табиғи дамуын
қамтамасыз ету қабілеттілігін көрсетеді.
Этнопедагогика пәні мақсаты мен міндеті. Жоғары оқу орындарында өтілетін
этнопедагогика пәні студент жастарға халық педагогикасының қырымен сырын,
ғылым негіздері мен тәлімдік мәнін ғылыми педагогикалық тұрғыда игерудің
теориясы мен әдіс-тәсілдерін меңгерту мәселесімен айналысады.
Этнопедагогиканың зерттеу нысаны - халық педагогикасы. Халық педагогикасы
халықтардың ғасырлар бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсіліне негізделген
тағылымдардың бай тәжірибесінің жиынтығы.
Ал, этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдардын жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданатын әдіс-
тәсілдерін теориялық тұрғыдан сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.
Этнопедагогиканың негізгі мақсаты - халықтық салт-дәстүрлерді дәріптейтін,
ана-тілімен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты
жетілген намысқор патриот азаматтарды тәрбиелеу.
Халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білімдерін меңгерту үшін, ең
алдымен этнопедагогикалық теорияның әдіснамалық танымдық негіздерін
үйренуге тура келеді.
1. Этнопедагогикалық түсініктерге ғылыми анықтамалар.
Этнопедагогика ғылымы халық педагогикасын зерттейтін ғылым
болғандықтан, басқа ғылымдар сияқты, бұл ғылымның да негізгі ұғымдары бар.
Төменде соларға анықтама берілген.
1. Әдет-ғұрып дегеніміз – белгілі бір қоғамда немесе ұжымда белгілі
бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық
тәртіптің бір түрі. Ол әлеуметтік өмірдің әртүрлілігіне және күрделілігіне
қарамастан, белгілі ұқсастық жағдайда адамдардың біркелкі әрекет етуін
қалайды.
Әдет-ғұрып рәсім арқылы көрсетілетін әрекет, қимыл.
2. Салт- адам өмірінің күнделікті тіршілігінде (отбасынан бастап,
қоғамдық өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас
ережелері мен жол-жора, рәсім заңдар жиынтығы. Ол жеке адам өмірінде еңбек,
іс-әрекет, адамгершілік, құқық, дін ережелермен байланысты көрініс береді
де, біртіндеп ауыл-аймақ, рух тайпаға ортақ рәсімге айналады.
Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуы әдет-ғұрып деп атаймыз, ол
оның біржолата өмір заңдылығына айналуы – салт-дәстүр деп аталады.
3. Дәстүр – қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған,
топтасқан қауымның қалыптасқан біріңғай көзқарасын, әдет-заңын
марапаттайды. Ол ғылымда, әдебиетте, мектепте, халықтық ортақ өнерде немесе
қоғамдық қатынаста көрініс беретін құбылыс.
Дәстүр идеологияға жақын, ал салт қоғамдық психологияға жақын.
Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып
келе жатқан тарихи және көне процесс. Яғни дәстүр қолданбалы іс-әрекет. Ол
қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің нұсқауынсыз еркін мәжбүрлікпен орындалады.
4. Ұлттық сезім дегеніміз адамдардың туған жерге, өскен елге, ана
тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілікті білдірудің адамды
қоршаған ортаның, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс
құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы, сонымен бірге
басқа сезімдер сияқты адамның жеке басының қанағаттануымен байланысты ой-
қиял, әсер сезімнің сыртқа шыққан көрінісі.
5. Ұлттық мінез – адам мінезінен, іс-әрекетінен көрінетін тұрақты
құбылыс, ой осы ұлтқа тән темпераменттік, психикалық, рухани сапасымен
ерекшеленіп көзге түседі.
Қазақтың салт-дәстүрлер құрылымы.
Салт- жора, ырым, кәделер. Баланың өмірі, Құда түсу, қыз ұзату, келін
түсіру, Өлікті жөнелту, көшіп қону, ұлттық тағам дайындау, қонақ күту,
үлкенді сыйлаумен байланысты.
Дәстүр – Ғылымда, әдебиетте, өнерде әскерде.
3. Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктері.
Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі, тарихы мен мәдениеті бар. Ол
мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын көрініс табады. Сондай-ақ,
ұлттық мәдени ерекшелік сол халықтың мәдени ерекшелік сол халықтың өмір
сүру тәсілінен, діни-наным сенімінен, әдет-ғұрпынан, салт-санасы мен
дәстүрінен өзекті орын алады.
Қазақ халқының ұлттық даралығы ой-толғаныс қазынасында (ұлттық
психология), ұрпақ тәрбиелеу тәсілдерінде (этнопедагогика), салт-дәстүр
ерекшелігінде (этнография).
1. Қазақ халқының психологиялық ой-толғаныс ерекшелігі. Ол тұспалдап,
мақалдап, мақамдап, тақпақтап сөйлеу, жыр, терме, толғау, айтыс өнері
арқылы көзге көріну.
2. Қазақтың ұлттық философиясының танымдық бір ерекшелігі – атамекен,
ел жұрт мәселесі жөніндегі көзқарасы. Кіндік қаным тамған жерім- ауылым,
Отан оттанда ыстық, Отансыз ел бұралқы итпен тең, Басқа елде сұлтан
болғанша, өз еліңде ұлтан бол т.б.
3. Ана тіліне, сөз өнеріне ерекше ден қойып, жоғары баға беруінде
Өнер алды қызыл тіл, Ақылдың көзі-аталы сөзі, Жақсы сөз жарым ырыс,
Шешен сөз бастар, батыр қол бастар т.б.
4. Ұлттық базис болып есептелетін көшпелі өмірмен, мал шаруашылығымен
байланыстылығы.
Тіршіліктің тұтқасы төрт түлік мал деп ұққан қазақ малды жан мен
бірдей санаған.
Қазақ этносының пайда болу тарихы
Қай халықтың болса да мәдениетінің шарықталуы мен құлдырауы- табиғи
заңды процесс. Бір кезде (біздің жыл санауымызға дейінгі ІІ -ғасырларда)
егіншілікпен, сауда саттықпен айналысқан қытайлықтар мал шаруашылығымен
айналысқан ғұндарға қарағанда мәдениеті жоғары өркендеп ел болған. Соған
қарамастан, қытайлардың Европаны жаулап алуына жол бермеген себептерге
келсек, біріншіден жауынгер ғұн халқының ерлік іс-әрекеті бөгет болса,
екіншіден қалың қытайлықтардың құрғақшылық табиғаты қатал даладан гөрі
суымен ауасы жұмсақ, қыс болмайтын Оңтүстік Азияның теңіз жағалауын
мекендеуді қолайылы деп санауы, өзі мекендеген жерге бауыр басуы болды,
үшіншіден қытайларға қарағанда Вавилонды, Кіші Азиямен Сирияны, Египетті
жаулап алған Тұран ойпатын жайлаған мәдениеті мен экономикасы күшті
парсылықтар Европаға қара қытайлықтардың аяқтарын аттатпады.
Кез келген халықтың пайда болуы және қалыптасуы тарихы өте ұзаққа
созылатын күрделі процесс. Тарихи деректерге сүйенсек ежелгі қытай, моңғол
жазбалары мен орыс, батыс ғалымдарының еңбектеріне сүйене отырып, қазақты-
түркі, моңғол, үнді-иран тектес қазақстан територисында тұратын тіршілік
еткен Евразия даласының көшпелі үштігінен тараған сақ, ғұн, үйсін,
тайпаларының қосындысынан құралған ежелгі халық деп қараймыз.
Қазақ халқы, негізінен республикамыздың кәзіргі жерінде мекендеген
байырғы тайпалардан қалыптасқан және олардың этногенетикалық құбылыстарының
түп тамырлары сонау көне дәуіріне, андронов мәдениеті деп аталатын көне
кезеңге саяды. Егер, сол кезеңдегі көне ескерткіштеріне, айталық қыш
ыдыстарынан т.б. бұйымдарындағы ою-өрнекке көз салсақ, қазақстанның қазіргі
уақыттағы ою-өрнектерімен олардың көптеген ұқсастықтары мен ортақ үлгілерін
табуға болады.
Ертедегі темір дәуірінде (б э. б ҮІІ-ІҮ ғ.ғ) қазақ жерінде сақ
тайпалары- массагеттер, аргинейлер, дайлар, исседондар т.б. мекендеген.
Ғалымдарымыздың көпшілігі қола және темір дәуірлердің жоғарыда аталған
тұрғындарын (сақарды, үйсіндерді, қаңлыларды) үнді-иран тайпаларына, Европа
нәсіліне жатқызады. Біздің заманымыздың 1 мың жылдығының орта тұсында
ғұндардың солтүстік Моңғолиядан Амударияның төменгі ағысына дейінгі
жерлерді басып кіруі этногенетикалық құбылыстардың жаңа кезеңі болып
табылады.
Осы уақыттан бастап түркілер-сақтар, үйсіндер, қаңлылар , қыпшақтар
ұрпақтарымен жедел араласа бастады, Түркі тілі басым тілге айналды. Түрікі
қағандығы құрылып, Іле Батыс -Түркі қағандығының бөлініп шығуы (603 ж)
тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің өзар сіңісуіне жағдай туғызды. Батыс
түркі қағанаты Қаратаудың шығыс бөктерінен Жоңғарияға дейін ұлан байтақ
жерлерді алып жатты.
Феодалдық құрлыстың онша берік болмай Батыс Түркі қағандығы
ыдырағаннан кейін (702 ж) бірінің орнына бірі Түргеш қағандығы (ҮІІІ ғ)
Қарлықтар мемлекеті (ІХ-Х ғ), Оғыз мемлекті ІХ-ХІ ғ.ғ.) жылдары басқа да
тайпалар пайда болды. Сол дәуірлерде қимақтар мен қыпшақтар да үлкен қызмет
атқарды. Ол, Шығыс деректемелерінде кейде Дешті Қыпшақ депте
аталды.(Қыпшақтар даласы)
Тек, ХІ ғ. ортасынан бастап қыпшақтар оңтүстік орыс даласына еніп
қоныстанды. Сол дәуірлерде қазақ даласында басқада қазақ халқының
қалыптасуына ас ірі бөлік болып табылатын наймандар мен керейлер де үлкен
орын алды. Түркі тайпаларының халық болып бірігулеріне моңғол шапқыншылығы
кедергі жасады. Қазақстан жерлері үш моңғол ұлысының құрамына: ең үлкен
бөлігі-Жошы ұлысының құрамына ; Оңтүстік және оңтүстік шығыс Қазақстан,
Шағатай ұлысына - Жетісудың солтүстік шығыс бөлігі және Үгедей ұлысының
құрамына енеді. Бұл жерлерде түркі тайпалары өздерінің ежелгі мәдениетін
ғана емес, тілін де сақтап қалды, қала берді, шапқыншы моңғолдар түркі
ортасына сіңісіп, олардың тілін және өздері жаулап алған халықтардың
материалдық-рухани мәдениетінің көптеген салаларын қабылдады. Алтайдан
Дунайға дейінгі ұлан-байтақ жерлерді иемденген
Алтын Орда деп аталатын Жошы ұлысының феодалдық мемлекті ыдырап, ХІҮ
ғасырда оның құрамына Ақ Орда бөлініп шықтыда, ол Қазақстанның Солтүстік
Шығысындағы, Орталық және Оңтүстік аймақтарын иемденді. Оңтүстік Шығыс
Қазақстан жерінде Моғолстан мемлекеті құрылды. Тек, ХҮ ғасырдың басында Ақ
Орданың орнына көшпелі феодалдық иеліктер-Ноғай ордасы және өзбек хандығы
пайда болды. Оның біріншісі Тобылдан Еділге дейінгі жерлерді иемденді.
Ноғай ордасына маңғұт, және алшын тайпаларыда қарады. Ал өзбек хандығына
Солтүстік Арал өңірімен Сыр-дария бассейінінен бастап олар Тобыл мен
Ертіске дейінгі жерлерді иемденді. Ол жерлерде қыпшақтар, қоңыраттар,
қаңлылар т.б. тайпалар тұрды. Қазақстанның орталығымен солтүстік шығысында
орналасқан өзбек хандығы Қазақ хандығы депте аталды. Тек, ХҮ ғ ортасында
көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шайбани ханның бастауы мен орталық
Қазақстанның бөлініп Өзбек елі, Өзбек даласы атанды. Сөйтіп бұл атау
ХҮІ ғасырдың басында Орта Азияға ауыстыда, тұтас өзбек халқын білдіретін
ат болды. ХҮ ғасырдың 50-60 жылдарында көшпелі өзбектер мемлектінен Керей
мен Жәнібек бастаған тайпалар бөлініп шыққаннан кейін, олар біржолата
қазақтар деп аталатын болды. Шу, Талас өзенінің алқаптарында қазақ
хандығының құрылуы қазақ халқының басын қосып, нығаюуына және оларға
туыстық тайпалардың қосылуына жол ашты. Жалпы қазақ хандығы құрылып, жеке
мемлекет болуы ХҮІ-ХҮІІ ғасырларды қамтиды.
Ал жоңғарлардың (қалмақтардың) қазақ даласына енуі ХҮІІ ғасырдың
бас кезінен-ақ басталды. 1621-1723 ж.ж. қазақ пен жоңғарлар арасында
бірнеше рет соғыс болып, бірде қазақ, бірде жоңғарлар жеңіп, халықты қатты
күйзеліске ұшыратты. 1723 ж қалмақтар қазақтарды ойсырата жеңіп, атақты
ақтабан шұбырынды, алакөл сұлама қырғынына ұшыратты. Қазақтар 1727 жылы
Торғай даласының оңтүстік-шығыс жағында алғаш жоңғарларға күйрете соққы
береді. Ұрыс болған жер қалмақ қырған атанып кетеді. 1730 ж. қазақ
жасақтары жоңғарларды күйрете жеңіп, оларды қазақ жерінен қуып шығады. 1730
ж Тәуке ханның дүние салуына байланысты, билік үшін күрес басталып, қазақ
феодалдары хандыққа таласа бастайды. ХҮІІІ ғ-дың басында қазақ жерін
жоңғарлардың қайтадан басып алу қаупі туған кезде, қазақтардың Ресей
бодандығын қабылдауы шарасыз қажеттілікке айналды. Осы жағдайда Кіші жүз
ханы Әбілхайыр 1730 ж орыс патшасы Анна Ивановнаға хат жолдап, өзіне
қарайтын Орта жүз және Кіші жүздің барша қазақтары патша бодандығында
болғысы келетінін білдіреді.
1731 ж 19 ақпанда Анна Ивановна Әбілхайыр мен барша қазақ атына
жазылған грамотаға қол қойылды. Дегенмен, Орта жүз қазақтарының Ресейге
бағынуы бір ғасырға созылып, ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарында аяқталады.
Ал,Ұлы жүз қазақтарының Ресейге бағынуы 1818 жылдан басталып, 1848 ж
аяқталады. Сонымен қазақ халқы өз ұлтының еркіндігі үшін Моңғол, және
Жоңғарлар мен 500 ж соғысып бақса, ал орыс империясының тепкісінде 250-260
жыл болып келді.
Қазақ атауының төркіні туралы сан алуан пікірлер бар. Зертеуші
ғалымдар бірнеше топқа бөліп түсіндіреді. Мысалы, қытай зертеушісі Жан Ши-
Манның Батыс өңірі тарихындағы ұлттарды зерттеу деген еңбегінде ежелгі
қытай жылнамаларындағы үйсін, ұсын, яки, асу деген ұлыс аттары
қазақ атауларының дыбыстық баламасы дегенді айтады. Араб саяхатшысы және
жазушысы Мұхаммед Әл-Ауфи 1228 ж Үндістанда жазған Таңдаулы әңгімелер
жинағында, Алтайды мекендеген қарлықтар... тоғыз ұлысқа бөлінген,
бұлардың ішінде үш тайпа шығыл, үш ұлыс қазақ бар, дейді. Қарлықтардың
Жетісудағы үкімет билігін қолына алып, қарлық қоғамдастығын құруы 766
ждардың шамасында болған деп жазады.
Әйгілі тарихшы, этнограф, тіл ғалымы А.Вамбери 1885 ж баспадан шыққан
Түрік халықтарының этнологиясы мен этнографиясы деген кітабында көптеген
деректер келтіре отырып, қазақ деген аттың ІХ-Х ғаырларда ел атанған,
әлемге әйгілі халықтың аты болғанын айтады.
Ал, қазақтың белгілі қоғам қайраткері М.Шоқай өзінің Түркістан атты
еңбегінде қазақ тарихына шолу жасай келе Түркістан-түркілер елі деген сөз
сонау ҮІ ғасырдың өзінде-ақ моңғол дәуіріне дейінгі көшпенділер империясын,
түркі жұрты қағанатын жая қоныстанған кең байтақ аймақты мекендеген деп
жазады. Демек, қазақ атауы тек, ХҮ ғасырда ғана жарыққа шыққан дейтін
пікірлер дәлелсіз деуімізге болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Әдет-ғұрып
2.Салт
3. Дәстүр
4.Қазақтың салт-дәстүр құрылымы
5.Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктері.
6. Этнопедагогика пәні құрамы.
7. Қазақ этносының пайда болу тарихы
Үшінші лекция: Қазақ этнопедагогикасының өзіндік ерекшеліктері
Лекцияның жоспары:
1. Қазақ этнопедагогикасының әдіснамалық және теориялық негізі.
2. Халық педагогикасы туралы түсінік.
Мақсаты: Қазақ этнопедагоикасының өзіндік ерекшеліктерін талдау және халық
педагогикасы жайлы түсінік беру.
1. Қазақ этнопедагогикасының әдіснамалық және теориялық негізі.
Қазақ этнопедагогикасының мақсаты мен міндеттері:
1. Қазақ этнопедагогикасы танымы туралы білімдерді айқындау: зерттеу
әдістері мен қағидалары;
2. Қазақ этнопедагогикасының халық педагогикасы мен әлеуметтік
педагогикамен өзара байланыстылығы;
3. Қазақ этнопедагогикасының құрылымдық-жүйелік құрамын айқындау;
4. Әдіснамалық белгілерді айқындау;
5. Зерттеулер жүргізу және бағдарламалар дайындау;
6. Қазақ этнопедагогикасы білімі туралы, білімдерін айқындау;
7. Қазақ этнопедагогикасының педдагогика ғылымдары жүйесіндегі орны;
8. Қазақ халқының ұлттық тәрбие ерекшелігін оқып-үйрену;
9. Қазақ этнопедагогикасының түсіндірме-терминологиялық жүйесін оқып-
үйрену;
10. Ұрпақ тәрбиелеуде ұлттық әлеуметтік ролдің маңыздылығын айқындау;
11. Ұлттық мінез-құлық пен өзіндік сананы қалыптастыру ерекшеліктерін оқып-
үйрену.
Қазақ этнопедагогикасының объектісі – этнопедагогика,
этнопедагогикалық зерттеу, ұлттық және дәстүрлі-тұрмыстық мәдениет және
этнопедагогикалық мәдениет.
Қазақ этнопедагогикасының қызметтері:
1. Танымдық (зерттеушілік);
2. Сыни көзқарастық (бағалаушылық);
3. Рефлекстік;
4. Этнология, этнопсихология, этносоциология, педагогиканың зерттеу
әдістерін оқып-үйрену негізінде қазақ этнопедагогикасының зерттеу
әдістерін дайындау;
5. Сипаттау, тақырыптар бойынша жіктеу, деңгейлер бойынша жүйелеу;
6. Праксеологиялық;
7. Аксеологиялық;
8. Қазақ халқының прогрессивтік дәстүрлерінің маңыздылығын оқып-үйрену;
9. Шежіре тәрбиесі заңдарының маңыздылығын танып-білу;
10. . Қазақ және басқа да халықтардың этнопедагогикасына салыстырмалы
зерттеулер әдісін дайындау;
11. Интегративтік пәндердің зерттеу әдістерін дайындау;
12. Этнопедагогиканың ішкі пәндік, пәнаралық ғылым аралық зерттеулерінің
құрал-жабдықталуын дайындау;
13. Этнопедагогикада методологиялық білімдер критерийін дайындау;
14. Ұлттық дүниеге көзқарасты қалыптастыру;
15. Халықтың ұлттық мәдениет құндылығына тәрбиелеу;
16. Ұлттық менталитетті қалыптастыру;
17. Тіліне, Отанына, тарихына деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу;
18. Мектепте, отбасында ұлттық тәрбиенің оң тәжірибелерін насихаттау;
19. Үздіксіз білім беру жүйесінде ұлттық тәрбие арқылы қазақ халқының
өзіндік тұрмыс-тіршілігін сақтау.
Қазақ этнопедагогикасының әдістері:
1. Жалпы ғылыми әдістері: анализ, дедукция, индукция, идеализация,
аналогия, байқау, эксперимент, өлшеу, модельдеу және т.б.
2. Пәнаралық әдістер: жүйелеу, комплекстік бүтіндік,
этнопедагогикалық, мәдениеттанушылық, әлеуметтанулық, этнографиялық.
Қазақ этнопедагогикасының қағидалары:
1. Объективтік;
2. Танымдық;
3. Детерменизмдік;
4. Дамытушылық;
5. Тарихилық;
6. Теория мен практиканың біртұтастығы;
7. Тарихилық пен логикалықтың біртұтастығы;
8. Кумулятивтік;
9. Кешендік;
10. Бүтіндік;
11. Жүйелік;
12. Тазалық;
13. Ұлттық және әлеуметтік қатынастар;
14. Биологиялық және әлеуметтік антропологизмінің біртұтастығы;
15. Халықтық (ұлттық);
16. Мәдениеттанушылық;
17. Табиғилық;
18. Жас және дара ерекшеліктерін есепке алу.
Қазақ этнопедагогикасының заңдары:
1. Материалистік диалектиканың заңдары: терістеуді терістеу, сандық және
сапалық өзгерістердің өзара ауысуы, қарама-қарсылықтардың бірлігі мен
өзара күресі;
2. Материалистік диалектиканың категориялары:
Құбылыс пен мән; мазмұн мен форма, қажеттілік пен кездейсоқтық, кеңістік
пен уақыт, бүтін және бөлік, сапа және қасиет, жалпы және жалқы.
3. Антропологизм философиясы – этнопедагогика заңдарының танымындағы
негіз ретінде.
4. Жалпы педагогиканың заңдары;
5. Қазақ халқының этникалық мәдениетіндегі моралдық-этикалыұ заңдары;
6. Этнопедагогика заңдарының негізі;
7. Тәрбие дәстүрлері мен адамгершілік- этикалық жүйесі этнопедагогика
заңдарының әрекетінде көрінуі ретінде;
8. Этноәлеуметтік роль этнопедагогика заңдарының негізі ретінде.
Қазақ этнопедагогикасының теориясы
Қазақ этнопедагогикасының теория-методологиялық негіздері
(К.Ж.Қожахметова).
1. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие проблемалары:
С.А.Ұзақбаева, Р.К.Дүйсембінова, Б.А.Альмуханбетов, А.К.Асанова, Т.А.Қыш-
қашбаев, С.А.Жолдасбекова және т.б.
2. Қазақтың халық педагогикасының құралдарымен адамгершілікке, еңбекке,
дене тәрбиесіне баулу проблемалары: А.К.Дайрабаева, Ж.Сакенов, С.Сатқанов,
А.К.Қисымова, Ж.К.Садирмекова, Р.К.Төлеубекова, А.Тойлыбаев, С.Иманбаева
және т.б.
3. Халық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері және оқу-тәрбие
процесінде, халық педагогикасы идеясын енгізу жолдары: С.К.Қалиев,
Т.Қоңыратбаева, Ә.Атайұлы, С.Жамансариева және т.б.
4. Республикамызда балалардың мектепке дейінгі мекемелеріндегі тәрбие-
білім беру процесінің проблемалары: Ө.С.Әшірова, Т.Иманбеков, Б.Ж.Мұқанов
және т.б.
5. Болашақ мұғалімдерді дайындау проблемалары: Т.Ш.Қуанышев,
А.С.Мағауова, К.К.Болатбаева, Ж.С.Хасанова, У.М.Абдигаппаров, Б.Ж. Мұқанова
және т.б.
6. Қазақтың дәстүрлі-көркем мәдениетінің құралдарымен оқушыларды,
жастарды саз-эстетикалық тәрбиелеу проблемалары. М.Х.Балтабаев, Е.Қозыбаев;
7. Оқушылардың этномәдениеттік білімі: Ж.Ж.Наурызбай;
8. Жоғары мектеп студенттерінің этнопедагогикалық білімі:
С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова;
Қазақ этнопедагогикасының зерттеу көздері:
1. Қазақ ойшылдары: жыршы-жыраулары, философтары, жазушылары, қазақ
халқының педагогикалық мәдениеті туралы ақындар;
2. Қазақ ауыз әдебиетінің жіктелуі: А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин,
Б.Кенжебаева, Х.Досмұхамедов;
3. Ғалым этнофилософ, этнокультуролог, этнопедагог, тарихшы, этнограф,
этнопсихологтардың еңбектері.
4. Қазақстанда педагогикалық ойлардың даму тарихына арналған зерттеулер:
Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, К.К.Құнантаева, А.И.Ильясова, А.Кубесов және
т.б.
Қазақ этнопедагогикасының терминдері, түсініктері мен
категориялары:
1. Этнос теориясынан алынған терминдер:этноним, этникалық сана, этникалық
стеореотип, этнохалықтық, дәстүр, салт, этногенез, этникалық, тіл,
дін, этнос, халық, халықтық, ұлт, субэтнос, ру, тайпа, эндогамиялық,
этникалық идеялылық.
2. Қазақ философиясынан алынған терминдер:ұлттық менталитет; ырымдар;
тиымдар; кеңістік пен уақыт туралы түсініктер; аруақтарға сыйыну; діни
көзқарастар; халық астрономиясы, халық күтізбелігі, халық медицинасы,
дүниені қабылдау, дүниені түсіну.
3. Этнопсихологиядан алынған терминдер: ұлттық психология, этникалық
психология, ұлттық сезім; ұлттық мінез-құлық; ұлттық сана; ұлттық
қызығушылық; салт; дәстүр, әдет-ғұрып; жөн-жоралғылар.
4. Мәдениет теориясынан алынған терминдер: этнопедагогикалық мәдениет;
дәстүрлі-тұрмыстық мәдениет; этностық мәдениет; халық мәдениеті;
материалдық мәдениет; рухани мәдениет; әлеуметтік нормативтік
мәдениет; халық педагогикасының мәдениеті; дәстүрлі көркем мәдениеті;
отбасылық қатынастар мәдениеті.
5. Жалпы педагогикадан алынған терминдер: тәрбиелеу; қалыптастыру; даму;
тұқым қуалаушылық; бірізділік; орта; әлеуметтену; әдіснама; ұлттық
мәдениет білімі.
6. Қазақ этнопедагогикасының категориялары: этнопедагогика; халық
педагогикасы; қазақ этнопедагогикасы; ұлттық педагогика; ұлттық
тәрбие; халықтық тәрбие; ұлттық этика; ұлттық ғылым; ұлттық әдіснама;
ұлттық мәдениет білімі.
7. Қазақ этнопедагогикасының негізгі түсініктері: тәрбие дәстүрлері;
тәрбие салттары; тәрбие ғұрыптары; тәрбие жоралғылары; ырымдар;
этнопедагогикалық білімдер; этноәлеуметтік роль; Үйрету; этникалық
өзіндік сана; ұлттандыру; табу; бата; туысқандық қатынастар нормалары;
ұлттық мектеп; мектептің ұлттық тәрбие жүйесі.
5. Халық педагогикасы туралы түсінік
Халық жадында мәңгі сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ғасырлар бойы ауызша
нақыл-ақыл, өсиет-өнеге, қағида болып тарап келген білім-білік, тәлім-
тәрбие беру тағылымдары бар.
Ол халықтық педагогика деп аталады.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский – “Бірінші тәрбиеші – халық, ал
халық ертегілері- халық педагогикасының бастауы, қайнар көзі” – деген.
Авиценна, Бируни, Фараби, Дехлеби, Рудаки, Асади, Туси және т.б.
көптеген данышпандардың педагогикалық ой-пікірлері халықтың, жеке адамның
дамуы, қалыптасуы жайлы ой-пікір, көзқарастарымен тығыз астарласып
жатады.
Орта Азия мен Қазақстан өркениетке зор үлес қосты. Орта Азияда бір
кездері жайнап, жарқырап, өздерінің ерекшелігімен жұртты таң қалдырған
көптеген тарихи мұралардан есерткіштер сақталған.
Кезінде Самарқандтың орталығы болған Регистан алаңы, Бибі ханым
мешіті, Ұлықбек, Шир-Дар және Тіллі Карри мешіттері өздерінің қайталанбас
архитектуралық ансамбльдерімен ерекшеленген.
Бұхарада артына үлкен маңызды мұралар қалдырған философ, ақын,
дәрігер, жаратылыстанушы, математик Әбу Әли ибн Сина өмір сүрген.
XV ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Ұлықбек Самарқандта өзінің
әйгілі обсерваториясын салды. Ол бір жылда 365 күн 6 сағат 10 минут 5
секунд бар екендігін анықтады. Ал қазіргі кездегі ғылымдағы мәлімет
бойынша 365 күн 6 сағат 3минут 9 секунд, яғни айырмашылығы – 1 минут 1
секунд. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.
ХІ ғасырдың басында Жүсіп Баласағұн танымдық-тәлімдік маңызы бар
(Құтты білік) дастанын жазған.
Құтты білік дастанының он бес тарау түгелдей дерлік тәлім-тәрбиелік
мәселелерді әр қырынан сөз етеді. Бұлардың бәрінде адамға білім мен
ғылымның не үшін қажет екені айтылса, енді бір тарауларда бақытқа жету
жолдары, адамның жақсы-жаман қылықтарын сөз етеді. Сол сияқты ұл мен
қызды қалай тәрбиелеу керек, олардың оқыту жолдары, бала тәрбиелеудегі
ата-ананың ролі, тағы басқада мәселелер сол заман тұрғысынан әңгіме арқау
болады. Сонымен бірге дастанда көтерілген маңызы зор мәселенің бірі
адамның мінез-құлқы, оның қоғамдағы орны туралы жайттар.
Адам – бұл дүниеге қонақ, оның өмірі өткінші, сондықтан ол артына ылғи
да жақсы сөз бен жақсы ісін қалдырып отыруы қажет. Бұл үшін ол әркез
жаман қылықтан сақтанып, адалдық пен жүріп тұруы тиіс. Екі жүзді болмай,
сөз бен істі бір жерден шығару керек – дейді.
Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Халықтық педагогика – салт-
дәстүр, жол-жорымдар, ауыз әдебиет үлгілері, бүкіл халықтық қарым
қатынастан берік орын алған тәлім-тәрбиенің түрі.
Халық педагогикасы ұғымын алғаш енгізген орыс педагогы
К.Д.Ушинский.
Халық педагогикасы – этнопедагогикасының зерттеу объектісі.
Халық педагогикасына берілген анықтамалар көп және әр түрлі.
1. Г.Н.Волков: “Халық педагогикасы – халықтың әдебиетінде, салт-
дәстүрлерінде, ырымдарында, балалар ойындарымен ойыншықтарында мәңгі
қалған педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелеу тәжірибелерінің жиынтығы”.
2. Г.Н.Филонов: “Халық педагогикасы-жергілікті халықтың қабылдаған
тәрбиелеу әдістері. Бұлар ұрпақтан ұрпаққа өмір барысында білім мен
дағдылар арқылы жалғасып отырады. Халық педагогикасы қоғамдық
тәжірибенің, мінез-құлық, жүріс-тұрыс ережелерінің, қоғамдық
дәстүрлердің, белгілі идеялогияның жалғасуын бағыттап отырады”.
3. Педагогикалық энциклопедиялық сөздік: “Халық педагогикасы дегеніміз
– ұлттар мен ұлыстардың әлденеше ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесіндегі
ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінің мәдени ойлау процесінің
эмпирикалық негіздегі үлгілерінің жиынтығы. Халық педагогикасының негізгі
түйіні – еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді
қалыптастыру, оларды жас ұрпақтың бойына дарытып, адамгершілік, имандылық
рухында тәрбиелеу”.
4. Я.Ханбиков: “Халықтық педагогика – бұқара халықтың қарапайым
педагогикалық білімінің және тәрбиелеу саласы”.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ этнопедагогикасының зерттеу көздері
2. Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің көз қарастары.
3. Қазақ этнопедагогикасының терминдері, түсініктері мен категориялары
4. Қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие проблемалары
5. Қазақ этнопедагогикасының заңдары
6.Халық педагогикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz