Этнопсихологияның негізгі теориялық мәселелері

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

І бөлім .Этнопсихологияның негізгі теориялық мәселелері

1. Этнопсихологияның мақсаты мен міндеттері.

Өкінішке қарай, қазір этнопсихология жүйеленген біртұтас ілімге
айнала алмай келеді. Әзірше негізгі ұғымдары, принциптері, әдістемесі,
зерттелуінің біртұтас, жүйелі мазмұны қалыптасқан емес. Маңызды
этнопсихологияның құбылыстары түсінуде толық айқындық жетіспейді,
терминологиялық ауытқұшылықтар да орын алып отыр, соған қарамастан, бүгінде
мынадай өзіндік бағыттарды бөліп көрсетуге болады:
1. Ойлау, есте сақтау, эмоция, сөйлеу т.б. психофизиологиялық процестердің
этникалық ерекшеліктерін салыстыра зерттеу. Бұл бағыт жалпы және әлеуметтік
психологияда негізделеді.
2. Әр түрлі этникалық қоғамдастықтың мәдениетінің ерекшеліктерін зерттеуге
бағытталған культурологиялық зерттеулер№ Бұл бағыт этнология мен
культурология мағлұматтарына сүйенеді;
3. Этникалық сана мен топтар, этностар арасында қарым – қатынастарды
зерттеу. Бұл бағыт әлеуметтік психология мен әлеуметтік философия сүйенеді.
4. Отбасылық – некелік қарым – қатынас пен бала тәрбиесіндегі
этнопсихологиялы мәселелерді зерттеу. Бұл бағыт педагогикамен байланысты.
Этникалық қақтығыстар, олардың шығу себептері, оны шешудің тиімді
жолдарын іздену мәселелерін зерттеуге баса назар аударады. Ұлттық өз -
өзін тану этникалық теңдіктің даму мәселелері де маңызды болып табылады.
Міне, осылайша этносаралық қарым – қатынас мәселердегі қазіргі
өмірлік мәні зор нәрселерді шешуде тек этнопсихология ғана – қабілетті ілім
екендігі айқындалады. Сондықта ғылым ретіндегі этнопсихологияның міндеті –
белгілі бір этностың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу, сол сияқты
саналы не кездейсоқ байқалып қалатын этникалық тәуелдікпен байлансты жеке
адам мен топ психологиясы да зерттеледі.
Зерттеу мақсаты, әдетте, мәселені екі түрлі аспектіде – теориялық
және қолданбалы – қарастыруды талап етеді. Этнопсихологияның теориялық
міндетін қазіргі даму күнінде былайша қарастыруға болады:
1. Этнопсихологияның мәнді қасиеттерімен қарым – қатынасын бейнелетін,
оны күнгірт түсінуді жоққа шығаратын теориялық анықтамасын, базалық,
басты ұғымдарды ірікпен лу;
2. Халқтардың этнопсихологиялық ерекшеліктерін қалыптастыратын негізгі
факторларды түсіну және теориялық жағынан зерттеу;
3. Жеке адамның және топтық деңгейдегі ұлттық сана – сезім мәселесін ең
қажетті мәселеге айналдыру (актуальдандыру).
4. Жеке адамның және топтық деңгейдегі этникалық тепе – теңдіктің
қалыптасуымен дамуы ерекшеліктерін зерттеу.
5. Этностар арасындағы қабылдау, этностар арасында имеленіс және этностар
арасындағы келісімнің дамуының әлеуметтік – психологиялық мәселелерін
теориясын зерттеу;
Этнопсихологияның қолданбалы міндетіне қазіргі даму жағдайындағы
ұлттар арасындағы қарым – қатынасты қалыптастыратын құнды міндеттер кіреді:
1. Әр түрлі халықтардың этнопсихологиялық ерекшеліктерін олардың ұлттық
психологиясы мен айқындау және ұлттық мінездеме беру мақсатымен
салыстыра зерттеу.
2. Олардың өмір сүруінің элеуметтік – психологиялық жағдайын,
қалыптасқан ұлттық қарым – қатынас ерекшеліктерін, сол сияқты ұлттар
арасындағы экономикалық, әлеуметтік - саяси әріптестікті салыстыра
зерттеу.
3. Этностар арасындағы өзара әрекетін, этносаралық, ишеленістің
психологиялық механизмдерін, сол сияқты Этноцентризм мен этностық
интолеранттылық құбылысын эмтерикалық зерттеу№
4. Этносаралық әрекеттестікті тереңдетіп, жетілдіретін практикалық
ұсыныстар жасау, халықтар арасындағы экономикалық, мәдени және саяси
түсінісушіліктің әр түрллі формаларын жетілдіру.
5. Этносаралық келісім мен жеке адамның этнопсихологиялық бейімделуінің
психологиялық тренингінің бағдарламасын жасау.
6. Әлеуметтік – саяси, ұлттық және ұлтаралық (этносаралық) процестің
одан әрі дамуының психологиялық болжамы.
Әріне этнопсихологияның теориялық және қолданбалы міндеттері
жоғарыда айтылғандармен шектеліп қалмаса керек. Қазіргі этносаралық қарым
– қатынас жаңа этнопсихологиялық құбылыстар мен проблемалар тудырады,
оларды шешуге неғұрлым актуальды, уақытқа үндесетін міндеттер ойлап
табылады. Ал мұның өзі тек психологтар емес, фолософтардық,
саясаткерлердің, мәдениеттанушылардың, социологтардың, этнологтардын күш
біріктіріп, бірлесе әрекет етуін талап етеді.
2. Этнопсихологиядағы объекті мен субъекті мәселесі.
Этнопсихологиядағы объект проблемасы тек психологтардың ғана емес,
көптеген гуманитарлық ғылымдар өкілдерінің назар аударуын керек етеді. Ол
этнопсихологияның салыстырмалы түрде жас, әрі даму үстіндегі ғылым
екендігінде емес, ол көптеген ғылыммен байланысты, ол байланыс олардың
зерттеу объектісінің ортақ екендігінде болып отыр.
Ғылыми әдебиетте зерттеудің объектісі ретінде айқын не көмескі
қайшылықтары бар, проблемалық ситуация тудыратын құбылыстар алынады.
Мұндай құбылыс есебінде этникалық қауымдастық алынады, себебі ол
тұрақты және динамикалық құрылым қайшылықтармен бірге негізделеді.
Тұтас және динамикалық құрылым болуы себепті ол тұрақты қасиеті
және белгісіне қарай толық жатқан этнодиффиренциялардан тұрады, бұлардың
әрқайсысын зерттеу әр түрлі ғылым салаларының үлесі болып табылады.
Мысалы, этникалық территориялық диелокациясын, этнодиференциялаушы
белгісі ретінде география зерттейді, этностың тұрмыстық – дәстүрлік
мәдениетін қауымның этнодифференциялаушы белгісі ретінде этнология
зерттейді.
Маңызды этнодифференциялауыш белгі ретінде этностық қауымның тілін,
мәдениетін атауға болады, олар лингвистика тіл білімі, мәдениеттану
ғылымдарының объектісі болып табылады.
Адам мен әлеуметтік қауымдастықтың (үлкен және кіші топтар) жалпы
психологияның дамуы этнодифференциялаушы белгі ретінде әлеуметтік
психологияның зерттеу объектісі.
Онда этнопсихологияның зерттеу объектісі деп нені атауға болады?
Этнопсихология этностық қауынды қоғамдық психология жағынан оның
қалыптасуы мен қызметінің заңдылығы жағынан келіп тексереді. Бір бұл ғана
емес, этностық қаумының рухани – психологиялық тіршілігінің жалпы
заңдылықтарын зерттеу де үлкен мәнге ие.
Ғылымда әлі күнге әлеуметтік пен экология ұғымының өзі кең түрде
талас тудырып келеді. Кең мағынасында әлеуметтік психология деп, қандай
формада көрінетіне қарамастан, барлық қоғамдық психиканы атайды, өйткені
барлық психикалық процесс, психикалық күй және психикалық қасиет әлеуметтік
жағынан орайластырып қойылған. Бірақ тек писхикалық процесстер ғана емес
(ойлау, қабылдау, есте сақтау) сонымен бірге ең қарапайым психикалық
процесстер (есіту, дәм сезу, органикалық сезімдер) де әлеуметтік жағынан
орайлас.
Демек, әлеуметтік психология психикалық процестердің, психикалық
қасиет пен психикалық жүйелердің реттелген қосындысы, ол белгілі бір
этностық қауымды біріктіреді. Бұдан басқа, әлеуметтік психологияға толып
жатқан компоненттер, мысалы, талғам, әдет-ғұрып, арман-мүддесі, дәстүрі,
ғасырлар бойы жинақталған еңбек тәжірибесі, эмпирикалық танымы т.б. кіреді.
Сондықтан әлеуметтік психологияның ғылыми жағынан анықталған обьектісі
болып қоғамдық психологияны қоғамдық сананың бір түрі ретінде қарастыруы.
Этнопсихология үшін ең зәру мәселе жеке - адам мен қауымдық
психологияның арақатынасын зерттеу.
Қоғамдық психология адамның жеке психологиясынан жоғары тұрған нәрсе
емес екенін мойындау оны зерттеудің маңызды әдістемесі болып табылады. Оған
әрбір нақты адамдардың психикалық күйі, психикалық қасиетін, психикалық
процесстерді зерттеуді енгіземіз. Сондай-ақ ол өз алдына оқшау тұратын
нәрсе емес және ол жеке адам психологиясына да, сол сияқты кәсіби топтар
мен класстар психологиясына да тәуелді емес.
Демек, қоғамдық психологияны мойындау жеке адамның қайталанбас астары
болатын жоққа шығару емес, сол сияқты белгілі бір этностық қауым өз ішінде
бөлінетін класстар мен топтар психологиясын да жоққа шығармайды. Қоғамдық
психология жеке адам психологиясымен де, кәсіби топтар мен кластар
психологиясымен де қайшылықты бірлікте болады.
Міне, осылайша, психологияның обьектісі этникалық қауымдық
психологиясын қоғамдық сананың бір формасы ретінде зерттеу болып шығады.
Этнопсихологияның зерттеу обьектісін мұндай бірлікте қарастырудан
шығатын қорытынды: әлеуметтік психология, этнология, мәдениеттану және
этнопсихологияның зерттеу обьектілері бір болғанмен, қай жағынан қарастыруы
әр алуан.
Ал этнопсихологияның предметіне келсек, бұл мәселеде әлі шешілмеген
нәрселер бар, дау тудырып келеді. Кейбір зерттеушілер (Ю.В. Бромлей, Б.Ф.
Боршнев, С.М. Арутюнян т.б.) этнопсихологияның предметі деп ұлттық
психологияның қалпын атауды ұсынады да, оған мыналарды жатқызады: ұлттық
мінез-құлық, ұлттық қалып, ұлттық темперамент, ұлттық сезім, әдет жиынтығы,
талғамы, ырым-сенімі, тілмен байланысты қарым-қатынас жасау ерекшеліктері
т.б.
Г.М. Андреева, В.Г. Крысько, Э.А. Саракуев этнопсихологияның предметі
жеке адамдар мен топтардың ұлттық психологиялық ерекшеліктерін зерттеуді,
оның адамдардың өмірі мен мінез-құлқына әсерін зерттеуді айтады.
Бірақ А.О. Бороноев мұндай анықтама этнопсихология предметі ұғымын
тарылтады, сондай-ақ мұндай ғылым бар екеніне күдік тудырады. Соңдықтан ол
этнопсихология предметін этникалық қауымның ұлттық-психологиялық
ерекшеліктерінен емес, этникалық даму мен этносаралық қарым-қатынас
ерекшеліктері мен әлеуметтік – психологияның процесстері деп іздену керек
дейді. Сонда ғана бірнеше зерттеу блоктары айқындалады.
Бірінші блокқа жеке психология мен жеке сана – сезімді зерттеу кіреді,
шын мәнінде бұған белгілі бір этникалық қауымның тіршілік дағдысы мен
мәдениет саласындағы этнопсихологияның жүйелі мазмұнын зерттеу енеді.
Екінші зерттеу блогы әр түрлі этникалық қауым өкілдерінің тікелей
қатысуынан туындайтын әлеуметтік – психологиялық құбылыстары зертейді,
негіздейді. Әңгіме ең алдында, қарым – қатынас заңдылығын зерттеу
(коммуникативті, интерактивті, перцептивті) туралы болып отыр, сонымен
бірге әр этнос өкілдерінің нақты бір ситуацияда өзара түсініктің әлеуметтік
– психологиялық аспектілерін зерттеуде болып отыр.
Үшінші блок этногенездің, этностық қауымның дамуының әлеуметтік –
психологиялық заңдылықтарын зерттеуге бағытталған. Зертеудің бұл аспектісі
бұл күндері актуальды. Ол қазіргі көп мемлекеттерде әсіресе совет
өкіметінен кейінгі мемлекеттерде жүріп жатқан ұлттық бірлесу, егемендік
сезім ұқсастығының көптеген проблемаларын айқындай береді.
Адамның жеке тұлға болуы қоғамнан тыс болуы мүмкін еместіктен
этнопсихология предметіне Этнос және адам проблемасын енгізу маңызды
екені белгілі болады.
Міне, солайша, А.О.Боронось ұсынған этнопсихология предметі ұғымына
этникалық сана ғана емес, адамның қалыптасуына, оның құндылығына әсер ету
жолдары да кіреді.

3. Этнопсихологияның принциптері.

Ғылыми әдебиеттерде принцип деп нақты әлеуметтік,
әлеуметтік – психологиялық және этнопсихологиялық зерттеулерге
методологиялық қызмет атқаратын бастапқы теориялық жағдайда айтады.
Этнопсихологияда принцип этностық қауымның барлық психикалық
процестерін, қасиеттері мен қалпын түсіндіретін қоғамдық психологияның
жалпы мәселелерін анықтайды. Демек, оның түпкі мақсаты әлеуметтік
психология мен әлеуметтік сананың қалыптасуы, қызмет ету заңдарын ашуға
бағытталған.
Этнопсихологиялық зерттеулердің принципі мәселесін қалыптастыруға
Б.Ф. Поршнев үлкен үлес қосты, ол өзінің әлеуметтік – этностық
психологияның принциптері деген еңбегінде басты принциптерді анықтады. Ол
психологияның барлық принциптері: бейнелеу принциптері, сана мен қызметке
байланысты принциптері, даму принципі, бірлік принципі т.б. принциптер
этностық психология аппаратына да түгелдей енуге тиіс деп есептейді.
Этнопсихологияның басты принциптерінің бірі – детерминизм
прициптері, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.