Этнопсихологиядағы ұлттық мәселелер

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі.

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті

Психология және әлеуметттік педагогика кафедрасы

Этнопсихологияның субъективті және обективті мәселелері

Орындаған: Смайлова А.К.
Тексерген: Тукебаева С.

Алматы 2007 ж.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі.

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті

Психология және әлеуметттік педагогика кафедрасы

Этнопсихологиядағы ұлттық мәселелер

Орындаған: Смайлова А.К.
Тексерген: Тукебаева С.

Алматы 2007 ж.
Жоспар:

1. Ұлттық сана дене не?
2. Ұлттық қызығушылық деген не?
3. Ұлттық талғам ұғымына анықтама беріңіз.
4. Ұлттық тіл ұғымына анықтама беріңіз және оның
қызметтері қандай?
5. Ұлттық бағалау деген не?

Этнопсихологиядағы ұлттық мәселелер

Халықтың психологиялық кескінің ерекшеліктерін зерттеу мәселесі
адамдардың практикалық қажеттіліктері нәтижесінде, ел тұрғындарының әдет-
ғұрпын және мінез құлық спецификасын білуге деген олардың табиғи
ұмтылысынан пайда болды. (яғни олар бұл арқылы этникалық, экономикалық және
мәдени байланыстарды ұстап тұрады).
Геродот пен Тациттен басталған ежелгі ғалымдар қиырдағы елдерді
және оңда өмір сүретін халықтар туралы баяндай отырып, олардың мінез-
құлқын, әдет-ғұрпын, сонымен қатар әдеттерін сипаттауға аз көңіл аударған
жоқ. Бұл, көрші елдермен қарым-қатынаста, олардың ниеттері мен ойларын,
жүріс-тұрыс сипатын, қылықтарын түсінуді жеңілдетеді – деп есептелді.
Этностың өмір сүріп тұруы тек қана, оның адамдарға тікелей құбылыс
(феномен) ретінде сезілетінін айтады. “Этнос” деген терминде тұрған
құбылысты анықтау үшін, жалпы сыртқы бағдар болып, халық деген сөзді
қолданғанда, оны өзіндік атауы бар адамдар қауымдастығы деп таныған
жағдайда қызмет ете алады. Осы жеке өзіндік атауды, “этнос” деген сөзден
шыққан “этноним” терминімен белгілеу қабылданғаны бізге белгілі.
“Халық”, “халықтық”, және “ұлт” деген сөздер оны басқа ұлттардан
ерекшелендіріп тұратын, нақтылы белгілері бар, дәл қазіргі уақыттағы
адамдардың қолма-қол ақшасы ретінде түсінілді; бұл жағдайда халықтық
адамзатқа қатынасты көрнекті ұғым болып табылады және логикалық түрде оған
тәуелді. Екіншіден, халықтық белгелі бір индивидуалдылық ретінде, белгілі
тұтастай, бірыңғай және дамушы мінез ретінде, рухани бірлік ретінде, тұлға
ретінде болжануы мүмкін. (Сорока Росинский , 55-104)
Этнос деген сөз онға жуық мағынаға ие. Олардың ішінде: халық, тайпа,
тобыр, адамдар тобы, адамдар табы, бөгде жерлік тайпа, тілшілер, табын, ру.
Бұл сөздің этималогиялық талдауы ондағы кейбір ортақ қасиеттерге ие тірі
организмдердің әрқандай жиынтығын көруге мүмкіндік береді. (әдет-ғұрып,
жүріс-тұрыс, сыртқы түр және т.б.). XX ғасырдың ғылымдары өздерінің
практикалық іс-әрекеттерінде, нақты бір халықтарды зерттей отырып, әсіресе
мынандай “ұлт”, “нәсіл”, “тайпа” деген терминдерді қолданды. Этнос термині
өзбетінше жеке мағынада тек біртіндеп қолданыла бастайды.
Этностың жеке өзбетінше құбылыс ретіндегі, бірінші жалпы
концепциясы С.М. Широкогоровқа жатады. Ол этносты “ойлану процесі өтіп
жататын, элементтердің дамуы және өлуі ретінде мүмкіндік беретін форма деп
қарастырады”. Оның анықтамасы бойынша “этнос – бір тілде сөйлейтін,
өздерінің шығу тегінің бір екенін мойындайтын, әдет-ғұрып комплекстерін,
сақталған және баяндалған дәстүрлерді меңгерген, сонымен қатар оны
басқалардан ерекшелей алатын” адамдар тобы.
Этносты сипаттауда объективті және субъективті факторларды үйлестіру
тенденциясы ортақ мәдениетті игерген немесе сондай адамдар әулетіне жататын
ырықсыз адамдар тобы ретінде, яғни өзіндік теңестірілетін немесе басқа
адамдармен қатынаста өзін жалпы ырықсыз топқа жатқызады. Бір зерттеушілер,
мысалы этностың басты белгілері тіл мен мәдениет деп атаса, басқа
зерттеушілер бұған аймақ бірлігі мен этникалық өзіндік сананы қосады,
кейбіреулер психикалық қалып ерекшеліктеріне тоқталады. Оны анықтауда
қажеттілік туады.
Л.Н. Гумилевтың айтуынша, этностар – бұл биосфера мен социосфера
шекарасында жатқан (құбылыс) және жер биосферасының құрылуында арнайы
жүктелген міндеті бар құбылыс. Этносты немесе суперэтносты құру процесіне
кеңістік пен уақыт әсер етеді. Кеңістік – бұл ландшафтық және этникалық
қоршау;. Ландшафтық қоршау шаруашылық түріне әсер етеді, осы этностың –
салты оның мүмкіндіктері мен перспективасын анықтайды. Этникалық қоршау –
көрші елдермен достық немесе жаулық түрде байланыс жасау және бұл
құрылған мәдениет сипатына өте қатты әсер етеді. Жаңа этностар монотонды
ландшафттарда пайда болмайды, ал ландшафтық аймақтар шекарасында және
этникалық контакт зоналарында пайда болады. Уақыт – бұл этногенез фазасы
мен этникалық қоршау фазасы, ол этникалық контакт варианттарын анықтап
отырады. Этностарға табиғатпен күнделікті қарым-қатынас арқылы географиялық
орта әсер етеді. Ата-бабалардан жалғасқан дәстүрлер, өзінің рөлін ойнайды,
үйреншікті өшпенділік немесе көрші елдермен достық (этникалық қоршаумен) -
өзінің, мәдени әсерлері, дін – бұның өзіндік мәні бар, бірақ бұлардан басқа
табиғаттың кез-келген құбылысы сияқты этносқа қатысты да даму заңы бар.
Оның көпқырлы процестерде көрінуі және халықтың пайда болуы мен жоғалуын
біз этногенез деп атаймыз. Этностың кескініне тек қана ішкі даму әсер
етпейді, сонымен қатар бөгде әсерлер бар – мәдени - ... жеңіске жету, әдет-
ғұрыптарын мәжбүрлеу арқылы өзгерту, және этностық қызмет түрлерін
өзгертетін экономикалық қысым жасау.
Солай етіп, “этнос – тұрақты, табиғи түрде құрылған адамдар ұжымы,
өздерін барлық ұқсас ұжымға қарсы қоя алатын, өзіндік жүріс-тұрыс
стереотипімен ерекшеленетін, яғни тарихи уақытта заңды өзгеретін адамдар
ұжымы”. (Гумилев ,114)
Ю.В. Бромлей, этносты екі үлкен топқа бөлуді ұсынды және
негіздеді: этнос қысқа мағынада және этнос кең ұғымда. Олардың біреуі жалпы
түрде “жалпы мәдениеттің шартты стабилді ерекшеліктерін (тіл) және
психикасын меңгерген; сонымен қатар өз бірлігінің санасын және өзгерлерден
айрықша сондай құрылуы, яғни өзіндік өзіндік-сана меңгерген белгілі бір
аймақта тарихи құрылған адамдар жиынтығын” ретінде анықталған болуы мүмкін.
(Бромлей Ю.В.)
Аймақтың тұтастығы – этностың қалыптасуындағы маңызды жағдай,
бірақ қалыптасып қойған халық оны сақтамауы мүмкін. Ондай қауымдастық
біздің алдымызда көптеген адамдар қатарымен бірлескен тарихи дәстүрлер
нәтижесі ретінде, осы қауымдастықтың рухани және материалды атрибуттарында
өзгертілген дәстүрлер, және оның мүшесінің санасында әсер қалдырған
дәстүрлер тұрды. Сонымен енді метаэтникалық қауымдастық бөлініп шығады –
бірнеше этносты қамтитын білім, бірақ этникалық қасиетті меңгергендері аз
қарқында. С.И. Брук пен Н.Н. Чебоксаров, “метаэтникалық қауымдастық”
терминін ұсына отырып, оның кіріспесінде 2 жағдайды белгілей өтеді:
1) Метаэтникалық қауымдастық этностар жиынтығын елестетеді.
(метагалактика терм. ұқсас).
2) Осы қауымдастық өзгеру жағдайында болады (метастабилді жағдай
ұғымымен ұқсас).
В.В. Пименовтың пікірінше этностың демографиялық құрылымы да аз мәнге
ие емес. “Себебі этнос демографиялық қайта жаңғартуға қабілетті адамдар
жиынтығын танытады. Сонымен бірге оның шеңберінде жыныс бойынша және жас
бойынша бөлінеді, ұрпақтардың ауысуы өтеді, тұрғындардың табиғи өсуі орын
алады” (Пименов В.В., 40). Этностың қызмет етуі үшін, оны құрап тұрған
адамдардың саны яғни сандық көрсеткіштері де маңызды болып табылады.
Қарастырылып отырған мәселенің генетикалық аспектісін сипаттай
отырып, этностың пайда болуы үшін территория бірлігі оның орналасуы маңызды
орын алады. Тарих этникалықтың қазіргі феномені әртүрлі халықта әртүрлі
болатынын көрсетеді. Этникалық өзбетіншелікті, ерекшелікті қызғын іздеу
ретінде тек қана саны аз халықтарға ғана емес, ал барлығына тән, бірақ ол
әртүрлі формада көрінеді.
Этностың өзарақатынасы – бұл топаралық қатынас түрінің тарихи
алғышарты. Сондықтан ол адамзаттық бұрынғы тарихымен антропогенез ішінде
туындаған, бірінші кезекте этникалық топқа тиістілігі белгісі бойынша “біз”
“олар” қарама –қайшылығы арқылы дамып отырғанәлеуметтік әрекет ұйымының
психологиялық заңдылықтарымен неғұрлым терең байланысты. Тарихи процесс
топаралық қарама-қарсылыққа неғұрлым мұқияттықпен дифференциацияны енгізді:
кластық, профессионалдық және т.б.
Дифференциациямен бір мезгілде “әлеуметтік процестің әлеуметтік
субъектісі және қоғамдық зат алмасудың күрделенуімен” (Маркс) негізгі
психологиялық реттеуші қалыптасты - әлеуметтік субъектілердің бір-бірімен
қатынасы, өзіне және ақиқатқа қатынасы. Осыдан өндіріс қатынасымен,
бірлескен өзара тәуелді әрекетпен құндылық қатынастың үзіліссіз байланысы
болады. Бұл бағалау әлеуметтік субъектілердің қоғамдық позициясын
бейнелейді. Осы бағалаудың қалыптасуы “өзінің” позиция мен “басқаның”
позициясын барлық уақытта салыстырып отыру жолымен өтеді.
А.А. Потебнидің пікірінше кез-келген этностың этноқалыптастырушы
белгісі тіл болып табылады. осыдан шығатыны әртүрлі халықтардың өкілдері
ұлттық тілдің көмегімен басқа тәсілден күшті, өзінің ойын қалыптастырады.
Солай етіп, А.А. Потебни мынадай маңызды шешімдер қатарына келді:
а) халықтың өзінің тілін жоғалтуы, оның ұлттығын
жоғалтумен барабар;
б) әртүрлі ұлттың өкілдеріне қарым-қатынастағы барлық
адамдардың ойлау түрін есепке алып отыратын,
этникаралық қарым-қатынастың спецификалық
ерекшеліктері мен механизмдері бар болғандықтан
адекватты өзара түсіншілікті орнату барлық уақытта
мүмкін бола бермейді;
в) мәдениет пен білім белгілі бір халықтардың
этноспецификалық сипаттамасын теңестірмейді, ал оны
дамытады және бекітеді;
Кейде біріккен адамдардың негізгі факторы ретінде олардың
қауымдастығының мәдениеті мен болмысын көрсетеді. Ол бұндай емес, себебі,
халық, этнос қандай да тек қана бір белгімен -–тек қана тілмен, тек қана
жалпы территориямен немесе тек қана жалпы мәдениетпен сипатталып қоймайды,
сонымен қатар ол осылардың жиынтығымен сипатталады. Қандай этнос болсын –
ол тарихи мәдени қауымдастық этносты-халықты шектеуде, әдетте, мынадай тіл,
дін, халықтың өнер, ауызша шығармашылық, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, жүріс-
тұрыс нормасы және сырттай айқын компоненттерін көрсетеді. Мәдениеттің осы
аталған барлық компоненттер әрбір халықта әртүрлі өзіндік мінездік қырларға
ие – этникалық бейне ұрпақтан, ұрпаққа беріле отырып, этникалық мәдениетті
құрайды.
Әрекет субъектісі ретінде, этникалық топ өзінің барлық өмір сүру
барысында тек өзіне ғана тән мәдениетті жасайды және қайта жаңғыртады, ол
өзінің тұтастығында басқа мәдениеттермен бірге ғана қалыптасады. Бірде-бір
жаңа мәдениет басқа мәдениетпен өзара әрекеттен тыс дамымайды және өмір
сүрмейді, ал өзара әрекеттің өзі уникалды мәдениет жүйесінің қиылысуы
негізінде өзінің спецификасына ие болады.
Әрбір мәдени акт шекарада мәнді өмір сүреді, оның мәнділігі мен
салмақтығы да осыда, шекарадан шығатын болса, ол тірегін жоғалтады, бос,
мақтаншақ болады, туылады және өледі.
Өз халқымыздың өкілі ретінде біздің әрбіріміз, - оған тән мәдени
ерекшеліктердің үлкен комплексін тасушы болып табыламыз. Олар әрине
ұрпақтан ұрпаққа биологиялық жол арқала берілмейді. Біз олардың көп бөлігін
балалық шағымызда, ата-аналарымыздан, басқа үлкен адамдардан және
қатарларымыздан аламыз. әрбір мәдениет өзіне ғана тән ерекшеліктерді
дамытуға жағдай жасайды. Адамның қандай да бір халыққа жатуы, оның туу,
шығу тегі жағдайымен (анықталады) және тәрбие беру мен оқыту процесінде
анықталады. Тәрбие беру адамды адам етеді. Әр халыққа тән барлық әдеттер
мен әдет-ғұрыптар, мінез-құлықтық барлық этникалық ерекшеліктері
тәрбиеленеді. Әрине әрбір қоғамдастық үшін, адамның тұлға болып қалыптасуы,
этникалық мәдениеттен, құндылықтан, дәстүрлерден тыс мүмкін емес
болғандықтан, оның балаларының тек қана өз халқының лайықты өкілдері болып
жетілуі маңызды. Жеке адамның қалыптасуына мәдени-психологиялық әсер, оның
этникалық құндылықтарды, рухани бейнені белсенді игерумен байланысты. Г.
Шпеттің пікірі брйынша жеке-дара адамның ұлттық құндылыққа, тарихқа, тарихи
есінің қатысты болуы, биологиялық тұқым қуалаушылықпен өлшенбейді, ал осы
тарихтың мазмұнын жасайтын, мәдени құндылыққа саналы түрдегі қарым-
қатынастың дәрежесімен өлшенеді. Этникалық специфика белгілі бір дәрежеде
әрбір халықтың тарихи тәжірибесінде шоғырланады, немесе осы тәжірибені
меңгеру индивидтің әлеуметтену процесіндегі маңызды мазмұны болып табылады.
Өзінің дамуы барысында жеке адам, қоршаған орта арқылы, әсіресе отбасы мен
мектебі арқылы ұлттық мәдениетінің, әдет-ғұрпының, дәстүрінің спецификасына
жақындайды. Солай етіп, индивидтің рухани дамуы көбінесе этникалық
мәдениеттің екі деңгеймен байланысты, оның элементтері көбіне адамның
рухани мәнін, жан-дүние өмірінің бағыттылығын тұлға ретінде анытайды.
Мәдениет – болмыстың жаңа формасы сияқты, қоғамдық сананың ерекше
күйі. Этностың қызмет етуіне, олардың әрбір мүшесінің өзінің спецификалық
қауымдастығын, яғни этникалық өзіндік-сана саналы түрде сезінуі жатады.
Б.Ф. Поршнев топтық ең басты психологтялық сипаттамасы “біз-
сезім” деген атаудың бар болуы болып табылады, деген шешімге келді. “Біз-
сезім” бір қауымдастықты екінші қауымдастықтан ажырата білу қажеттілігін
көрсетеді және кейбір топқа жататынын саналы түрде сезінудің өзіндік бір
индикаторы болып табылады.
Этнос теориясындағы этникалы өзіндік сана мәселесіне тоқтала
кетсек, этнос теориясы шеңберінде соңғы уақытта зерттеліп жүрген көптеген
сұрақтардың ішінде, маңызды орынды этникалық өзіндік сана мәселесі алады,
яғни бұнда біз ең басты бейне сана, кейін белгілі бір халыққа жататынымызды
түсінеміз. Осы сұрақтарды жеке қарастыратын болсақ, әсіресе “этникалық
өзіндік сана” ұғымының мазмұнын және этностың жалпы ұғымын немесе оның жеке
типтерін, (сонымен бірге ұлттың да) аңықтаудағы оның дербес ролін
қарастыруда, әлі күнге дейін келіспеушілік бар. Қазіргі уақытта осы
саладағы зерттеудегі ситуацияны жақсы түсіну үшін, мақсатты түрде сұрақты
қысқаша тарихынан бастау керек.
Этникалық өзіндік сана100 жылдан астам уақыт бойы адамдардың
ұлттық тиістілігін анықтау үшін негізгі белгі болып есептеледі, бұл өз
кезегінде өмірдің қажеттілігімен дегенін істеткен этникалық статистиканың
дамуының шарты болды және әлемнің көптеген елдерінде ұлттық сұрақтың
маңыздылығын анықтады.
Расында, XIX ғасырдың бірінші жартысында европалық ғалымдардың
арасында ұлттық пен тілдік тиістіліктің тепе-тендігі туралы көзқарас әлі
үстемдік еткен жоқ болатын, сондықтан да ұлттық құрым ең бастысы тілдік
құраммен сәйкес анықталады.
Ф. Энгельс ұлттық мәселе туралы өз еңбектерінде ұлт пен тіл
арақатынасы мәселесіне үлкен көңіл бөлді. “По Ие Рейн” деген мақаласында ол
ұлттың нағыз шекарасы көпшіліктің қалауы тілімен анықталады деп көрсетеді,
яғни бұл дегеніміз ұлттық бірлік сезімі немесе ұлттық өзіндік сана .
Сонымен қатар Энгельстің басқа да туындыларында ұлт пен тілдік тиістіліктің
сәйкес келмеуі туралы көптеген жағдайлар келтірілген.
Ұлттық өзіндік сана ұлт ұғымының анықтамасына әлі кірмеген, бірақ
И.И. Потехин оңтүстік-африкалық банттың ұлттық қауымдастыққа бірігуін
сипаттай отырып, оны ұлттқа тән төрт белгімен есептей отырып, тең дәрежеде
қарастырады: тілдік ортақтығы, аймағы, экономикалық өмірі және мәдениет
қауымдастығында пайда болатын психикалық қалып. Ұлттық мәселе туралы және
ұлт теориясы туралы еңбектерін кейбір философтар “ұлттық сананың” рөліне
көңіл аударды, бірақ та бұл ұғымының мазмұны, мағынасы жағынан ашылмаған
болатын және осы уақытта этнографияда жеткілікті түрде орнаған ұлттық
өзіндік сана ұғымына енгізілмеген болатын.
Ұлттық өзіндік сана типтері
Э. Эриксон қоғамдағы дағдарысты, жаңа бірдейліктің элементтері
құрылған кездегі, жеке адам дамуындағы ерекше айналмалы пункт ретінде
қарастырды. Жаңа бірдейлікті іздеудегі бұл айналу және де тұтастай адамдар
қоғамдастығы – этникалық топ және ұлт үшін де орналған.
Этникалық өзіндік-сана трансформациясы оның ядросынан – этникалық
бірдейліктен басталады. Біз оның трансформарциясының үш түрін қарастырамыз.
Біріншіден, этникалық бірдейлігі жоқ болып кетуі мүмкін, ол этникалыққа
жатуының белгісіздігінен, этникалылықтың актуалды еместігінен көрінеді.
Екіншіден, өзінің этникалық тобынан кету мүмкіндігі және этникалық критерий
бойынша емес, тұрақты әлеуметтік-психологиялық аймақты іздеу. Үшіншіден,
этникалық бірдейлік гиперболаға айналуы мүмкін, және этникааралық қатынас
контекстіндегі дискриминациялық форманы қабылдайды.
Этникалық бірдейліктің трансформациясын қарастыра отырып, біз оның
“позитивті этникалық бірдейлікке” қатысты өзгеруін есепке аламыз. Позитивті
этникалық бірдейлік көптеген адамдарға тән және толеранттылықтың мынадай
балансын көрсетеді, өзінің жеке және басқа этникалық топқа қатынаста яғни
оны, бір жағынан, өзбетінше жеке жағдай және этникалық топтың стабильді
өмір сүруі ретінде, басқа жағынан – көп-ұлтты әлемде мәдениаралық өзара
әрекетте бейбіт жағдай ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Сондықтан да,
позитивті этникалық ұқсастық біз үшін “норма” статусына ие.
Этникалық бірдейліктің трансформациясының негізгі түрлеріне
сәйкес нормадан ауытқуы, этникалық индифференттілік, гипо-ұқсастықтық
(этнонигилизм) және гипер-бірдейлік (этноэгоизм, этноизоляционизм және
ұлттық фанатизм) типі бойынша өтеді.
Этникалық бірдейлік “норма” типі бойынша жоғарғы толеранттылықты және
этникааралық контактіге дайындықты сипаттайды. Нормаға үйлесетін, өзінің
және басқа халықтарға қатынастың позитивтілігі, бұл қатынастағы эмоционалды
біржақтылықты көрсетпейді. Космополитизмге қарама-қарсы, “әлем азаматы”
идеологиясы, этникалық бірдейлігі “нормалды” адамға өзінің жеке
мәдениетінің құндылықтарын табиғи бағалау (ұнату) тән.
Егер этникалық бірдейлік типін “тұлғалық-топтың” ұқсастық
континиумында қарастырсақ, онда “норма” тұлғалық полюске жақын, ал оның
дағдарыстық трансформациясы тұлғаның “кеңеуі” нәтижесінде – топтық полюске
жақын. Гипо-бірдейлік пен гипер-бірдейлік – құрамындағы саналы және сана
тыс компоненттердің келіспеуі дәрежесін саналы деңгейге бейнелеуші,
психикалық инфляция күйінің индикаторы. Гипо-бірдейлік те, гипер-бірдейлік
те этникалық өзіндік-сана құрылымында ұжымдық “көлеңкемен” идентификация
салдарынан негативті элементтердің белсенділігін тудырады.
Санадан тыс сфераға “ұжымдық көлеңкені” ығыстырудың дағдарысты
жағдайларындағы шарасыз әрекеттер, түрлі нәтижелер беруі мүмкін. Өзіндік
сана гипо-ұқсастық бойынша трансформацияланған индивидтер бұндай ығыстыруды
нашар орындайды және бұл оларда иррационалды сипатқа ие. Нәтижесінде
этнонигилистік тенденциялар өзінің жеке этномәдени құндылықтарын қолдағысы
келмейтінін бейнелейді, бұл этникалық келістікті, қысымды, өзінің этникалық
өкілдері үшін ұятты сезінуден көрінеді.
Этнонигилистер ұжымдық көлеңкені ығыстыра отырып, өзінің жеке тобынан
алшақтайды.
Этникалық өзіндік санасы трансформацияланған индивидтер, гипер-
бірдейлік типі бойынша негативті “ұжымдық көлеңкені” алшақтата отырып, оны
басқа этникалық топқа (проецирует) қондырады. Ондай типті трансформациялау
негізінде позитивті этникалық бірдейлікке гипертрофталған ұмтылыс жатыр.
Гипер-бірдейлік- өзгеше бір этникалық нарциссизм,топ өкілдерінің
этникалық басым бола түсуге ұмтылуын сипаттайтын өзіндік сананың
“басталушы” типінің сипаттамасы.Этникааралық өзара әрекетте о л этникалық
шыдамсыздықтың әртүрлі формасында көрінеді: басқа этникалық топтың
мүшесінің қатысуына реакция ретінде пайда болатын жақтырмаушылық.
“Өзіміздікі”және ”бөтендікі” деп қатаң бөлу , бөтенге деген негативті
бейнені және оған қатынаста жаулық нұсқауды тудырады, сонымен қатар топтық
өзара әрекетке иерархиялық авторитарлық көзқарас бойынша “өз” тобы басым
болады, ал “бөтен” топ бағыныңқы болып табылады. Гипер - бірдейліктің
лоялды түріне қатысты біз оны этноэгоизм ретінде белгілейміз. Ол “менің
халқым” конструктісінің призмасы арқылы қабылдау нәтижесі ретінде
вербалды деңгейде көрінуі мүмкін . Бірақ, мысалы , басқа этникалық топтың
мүшелерімен қарым - қатынаста жақтырмаушылық пен қысымды немесе, өзінің
халқы үшін бөтенің есебінен мәселелерді шешу құқығын мойындау.
Этникалық бірдейліктің неғұрлым терең трансформациясы этникалық
өзіндік сананың этно-изолиоционизм типі бойынша қалыптасуына сәйкес келеді.
Бұл өз халқының басымдылығына сенуден, ұлттық мәдениетін “тазалау”
қажеттілігін мойындаудан, ұлтаралық некелік одаққа негативті қатынасынан
көрінеді.
Гипер-бірдейліктің соңғы түрі “ұлттық фанатизм” болып табылады –
этникалық қызығушылықтар үшін, этникалық “тазалауға” дейін баратын, кез-
келген әрекетке дайын болу, басқа халықтың әлеуметтік артықшылықтарын және
ресурстарын қолдану құқығынан бас тарту, адам құқығынан халықтың этникалық
құқығының басымдылығын мойындау, өз халқының игілігі үшін күресіп, кез-
келген тасаттықтан ақтау. Гипер-бірдейліктің негізі этноцентризм болып
табылады, яғни бұл үғым П.Гумплович пен У.Самнерден келе жатыр және ол
Т.Адорно мен оның әріптестерінің ”Авторитарная личность” деген белгілі
кітабында кілтті ұғымдардың бірі.
Этноцентризм этникалық сананың феномені ретінде этникалық топтардың
өзара әрекеті мен өзара әсер процестерін зерттеп жүрген әлеуметтік
психологтардың, социологтардың, этнографтардың назарын ертеден тартып жүр.
Этноцентризм өз көрінісінің кез-келген формасында этникааралық контактіге
талқандаушы әсер көрсететіндіктен ,бұл феноменді әсіресе қазіргі жағдайда
яғни елде этникалық қақтығыстар күнделікті реалдылыққа айналған кезде
зерттеу өзекті. Бірінші рет этноцентризм У.Самнердің “Халықтық әдет-ғұрып
“ деген еңбегінде қарастырылды.Оның көзқарасы бойынша ,этноцентризм
интоптың позитивті этномәдени сипаттамасының гипертпофиясымен байланысты.
Бұдан ауттобы мәдениетінің үстінен ,интоптық мәдиниеттің басымдылығы
пайымдалады, яғни бұл этникаралық қатынаста алшақтауға, қолайсыз жағдайда,
өшпенділікке алып келуі сөзсіз. Этноцентризм формасында көрінетін, этно-
контактілігі топтардың өзара қатынасының тек қана бірден бір мүмкін болатын
ракурсын талдай отырып, Самнер оған универсалды сипаттама берді, - интопты
қатынастарға барлық уақытта интеграция мен бірлесіп еңбек ету тән, ал
ауттопқа – бәсекелестік пен өшпенділік тән деп болжады. Солай етіп, ол
топаралық қабылдау мен өзара әрекет тәсілі ретінде этноцентризмнің тек қана
қажеттілігін емес, сонымен қатар оның универсалдылығын да тұжырымдады.
Этноцентризм өзінің және бөтен этникалық топтың сипатының бейнесі
ретінде екі диалектикалық байланыс процестерінің негізінде, этностардың
қарым-қатынасы барысында пайда болады (сближения и обособления) жақындау
және жекелену. Этникалық топтың өзара әрекеті адаптациялық процестерімен
қоса жүреді, ол әртүрлі формада өтуі мүмкін: этникаралық интеграциядан
этномәдени изоляцияға дейін. Этникалық топтың сәтті адаптациясы, өзінің
жеке мәдениетіне қатынасы сияқты, этноконтактілі топқа да позитивті
қатынаста болады. Этникалық топтың дезадаптациясы этноконтактілі топтың
мәдениетін толықтай шеттетуде, өзінің жеке мәдениетіне жоғары
толеранттылықты ұйғаратын этномәдени изоляциядан көрінеді. Солай етіп,
“этноцентризм” термині кең мағынада, этникалық топтың өзара әрекет
процесінде пайда болатын, үйреншікті этникалық сананың спецификалық
феноменін белгілеу үшін қолданылады, және ол ингруппаға жоғары позитивті
қатынаста, ал ауттопқа негативті эмоционалды – бағалаушы қатынаста
сипатталады.
Этникааралық адаптацияны зерттеудегі кеңестік және шетелдік
тәжіриибелерге сүйене отырып, біз, этноцентризмді бірқатар позитивті топтық
ұқсастықты күйзелтумен, этникалық топ мүшелерінің "біз“ сезімін жуып
кетумен байланысты деп болжаймыз (Лебедева Н.М. “Социология этнических
миграции” Москва. 1993).
Этниоцентризм өз көрінісінің кез-келген формасында этникалық
топтың қалыпты өзара әрекет жасауына, олардың сәтті этномәдени
адаптациясына кедергісін тигізеді. Сондықтан да этноцентризмді топтың
үйреншікті санасының, оның табиғатылық, әлеуметтік және психологиялық
функцияларының белгілі бір күйі ретінде зерттеу, этникааралық проблеманың
конструктивті шешіміне алып келуі керек.
Сонымен этникалық сана мен өзіндік сана мәселесі отандық ғылымда
әртүрлі позияцияда қарастырады. Бұл осы феноменнің мәні мен табиғатын
анықтаушы методологиялық принциптер мен көзқарастардың болуын анықтайды.
Оларды зерттеумен психологтар, этнологтар, социологтар және
философтар айналысады. Этникалық сана мен өзіндік сана бір жағынан
адамдардың индивидуалды сипаттамасы, басқа жағынан белгілі бір этникалық
белгісі бойынша интеграцияланған, қандай да бір әлеуметтік топқа тән болып
табылады.
Отандық психологияда ұлттық өзіндік санаға арналған алғашқы
жұмыстардың бірі 1915 ж. шыққан П.И. Ковалевскийдің жұмысы болып табылады.
Онда этникалық өзіндік санаға трактовка психикалық процесс ретінде және
массалық өзіндік сана феномені ретінде беріледі. “Ұлттық өзіндік сана” –
деп жазады Ковалевский, - бұл тұлғаның өзін бүтіннің бөлшегі деп
мойындайтын, ойлау актісі, ... Халықтың қоғамдық өзіндік сана түрлері бар,
біздің жеке қажеттіліктеріміздің ынтымағының санасы бар, ...
Ретроспективті бағытта сананы және өзіндік сананы зерртеудің
негізгі базасы Б.Т. Ананьевтің барлық антропологиялық ғылымдарды жалпылаған
“Адам, таным” пән ретінде деген интегралды зерттеуіне кірген фундаменталды
жаңалығы болып табылады. Ананьев дамытқан еңбек бірлігінде, таным мен
қатынаста айқындалатын психологиялық дамудың бұралымы.
Қандай да бұралым виткасының іс-әрекеті жеке адам санасымен
этностың табиғатын шарттандырады. Сана мен іс-әрекет бірлігі С.Л.
Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, Б.М. Теплов, В.В. Ивановскийдің және т.б.
жұмыстарында айтылды.
“Ұлттық психиканың” мүшесі тіл деп мойындады Д.Н. Овсянико –
Куликовский. Этникалық сана мәні тасышулар мінез-құлықтын мынадай
әлеуметтік – нормаланған формалары тіл, би, ритуал, тұрақты физуалды
символдар және элементтер, яғни кез-келген шындықтын этно мәдени
элементтері атқарады. Бұл элементтердің мағынасын саналы түрде сезіну,
оларды өзіндік өмірлік іс-әрекет сферасына қосу – индивидтің этносқа
тиістілігін және оның этникалық сананы түсінуін білдіреді. Соңғысы
этникалық қоғамдастық оның этно-мәдени және этнопсихологиялық ерекшеліктері
туралы, яғни қалыптасуы басқа этникалық топтармен өзара әрекет барысында
өтетін елестер жүйесі ретінде қарастырылады.
Этникалық өзіндік сананың табиғаты этникалық топтың өзіндік
бейнеленуге қабілеттілігінен ғана тұрмайды, сонымен қатар этникалық әлемде
жеке бөлек адамның өзін саналы түрде сезінуге қабілеттілігінен тұрады.
Мәселенің бұл жағының өзі оның этнопсихологиялық зерттеулерінің шеңберіне
енуіне себеп болды. И.С. Конның ескертуі бойынша қазіргі этнопсихология не
өзінің тематикасы бойынша, не өзінің әдісі бойынша тұтастай бөлікті
құрамайды. Бұл этносоциологияға қатысты. Кез-келген этникалық көрінулердегі
этностың дамуы мен құрылуын зерттеуде, этникааралық қатынасты зерттеуде
жетекші рөл этнология мен әлеуметтік антропологияға тән. Этникалық сана,
этникалық мінез, этникалық мінез-құлық сияқты ұғымдарды пәнаралық зерттеу
неғұрлым көлемді және нәтижелі картинаны береді.
1923 жылдың өзінде орыс этнографы С.М. Широкогоров этнос – адамзаттың
түр ретінде мәдени және соматиканың өзгерістер процесі өтіп жататын және
өзін шығу тегі бірдей, дәстүрі, тілі және өмір салтымен бірлескен адамдар
тобы ретінде саналы түрде сезінетін бірлік болып табылады деп айтты. Этнос
теориясын құрудағы бірінші қадам Широкогоров атымен байланысты.
Этникалық санамен өзіндік сананы зерттеу дәстүрі кең теориялық
және эмпирикалық базаға ие. Оның негізінде этностың құрылуының, табиғатының
және мәннің әртүрлі түсінігі жатыр. Неғұрлым кең таралғаны Ю.В. Бромлей
берген анықтама болып табылады. “Этнос – бұл белгілі бір территорияда
тарихи қалыптасқан тұрақты тіл ерекшеліктерімен, мәдениет және психика”,
сонымен қатар өзінің бірлігінің санасымен және өзіндік атауда беогіленген
және басқа ұқсас түрлерінен айырмашылығы бар түрақты адамдар жиынтығы.
Этникалық қасиет (тіл, мәдениет, сана) тек қана сәйкес келуші жағдайда –
аймақтық, табиғаттық, әлеуметтік – экономикалық, мемлекеттік-құқықтық
қалыптасады.
Бірақ Бромлей этникалық өзіндік сананың өзін әртүрлі бағалады,
алғашқыда ол бұны “этностың қызмет етуінің міндетті шартты” деп анықтады,
кейінрек оны бөлек – “этностың міндетті компоненті” деп жіктеді. Бромлей
этникалық өзіндік сана механизмі жайлы, оның маңызының объективті негізін
өндеді. “Этникалық өзіндік сананы этникалық тиістілікті саналы түрде
жатқызуға негіз жоқ” дей отырып, ол компоненттер мпектрін кеңейтті. Себебі,
өзіндік сана бұл адамның өзінің әрекеттерін, сезімдерін, мінез-құлық
мотивтерін және т.б. саналы түрде сезіну. Соған сәйкес этникалық өзіндік
санаға этнос мүшелерінің өз қоғамдастығының мінезі мен әрекетін, оның
қасиеті мен жетістіктерін талдауы кіреді, ол этникалық автостереотип деп
аталады. Этникалық сана этникалық қоғамдастықтың мүшелерінің барлық
қызығушылықтар жиынтығын әлеуметтік-психологиялық нұсқаумен стеореотипті
қоса алғанда өзінде ұстап тұрған неғұрлым кең ұғым (құбылыс) ретінде
анықталады. Этникалық өзіндік сана индивидтің дін белгілі бір этникалық
қоғамдастықтың мүшесі ретінде елестетуі мен қабылдауын бейнелейтін
этникалық сананың бір бөлігі. Этникалық сана ұғымы, көп нәрсені қамтыса да
этникалық өзіндік сана ұғымына қарағанда кешірек пайда болды, қазір
этникалық өзіндік сана ұғымы қазіргі әдебиеттерде “этникалық бірдейлік”
терминімен айырбастала бастады. Бұл терминнің мәнін ашқан Г.У. Солдатова
болатын.
С.А. Токарев әлеуметтік байланыстардың өзара қатынасы этникалық сананы
тудырады деп болжай келе, этникалық өзіндік сананың тарихи алғышарты
этникалық сананың құрамды бөлігі ретінде болады деп көрсетті.
В.И. Козловтың көзқарасы бойынша этникалық өзіндік сана
адамдардың ұзақ уақыт бойында бірлесіп өмір сүру барысында бірқатар
факторлардың әсер етуінен пайда болады. Оның қалыптасуына әлеуметтік орта,
жалпы шығу тегі туралы түсініктер мен ортақ тарихи тағдырлар және т.б.
күшті әсер етеді. Этникалық өзіндік сананы индивидуалдылықтың даму факторы
ретінде қарастыратын болсақ: жүйелік бағыт позициясы бойынша адам
индивидуалдылығының 2 тәсілін бөліп шығаруға болады. Бірінші жағынан,
индивидуалдылық және оған тән спецификалық өзара байланыс, өзбетінше жеке
жүйе ретінде (қарастырылады). Екінші жағынан, социуммен өзара әрекет
процесінде қалыптасушы және дамушы әлеуметтік шартталған жүйе ретінде
қарастырылады. (16)
Белгілі бір тарихи, мәдени-лингвистика бірлігінде қалыптасушы
этникалық қоғамдастық, этникалық индивидуалдылықта көрсетілген, адамның
индивидуалдылық қасиетінің ерекше үйлесімін тудырады. Тіл, дін, салт-
дәстүр, халықтың шығарма және мәдениетте объективтелген басқа да түрлері
этникалық специфика өкілдерінің, негізгі этникалық белгілерінің функциясын
атқарады. Бұл белгілердің өзара әрекеті, олардың этникалық қоғамдастықтың
қалыптасуына және қайта жаңғартылуына индуцияланған әсері әрбір жеке
адамның қандай да бір этносқа жататынын шешуші этникалық өзіндік-сезім
түрінде көрінеді, ол адамның өмір сүру бейнесін анықтайды, (өмір сүру
стилі, қарым-қатынасы, белсенділігі және т.б.), оның индивидуалдылығының
дамуына маңызды әсер етеді. (Психологич. журнал№5 96г).
Өзінің дамуы мен қайта жаңғартылуы барысында пайда болады. Этникалық
қоғамдастық пен оның белгілерінің қалыптасуын шарттандыратын факторлардың
нәтижесі этникалық өзіндік сана болып табылады. Саналы түрде сезіну
білімдер жиынтығының продуцентін және шындық объектісі туралы түсінікті
(этникалық комплексте) білдіреді. Объективтелген бейнелер – этникалық
реалдылықты бейнелеуіне түсінік, индивидуалдылықтын қасиетімен өзара
байланысқа түсе отырып, интегралдық индивидуалдылық ұйымының функциясын
атқарады (телеологиялық детерминация).

Әдебиеттер тізімі:

1. О.В. Галустова Этнопсихология. М., 2005.
2. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. М., 1999.
3. Аймағанбетова О.Х. Основа этнопсихологии. А; 2003

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі.

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті

Психология және әлеуметттік педагогика кафедрасы

Құбығұл Жарықпаевтың жалпы этнопсихологияға қосқан
еңбектері.

Орындаған: Смайлова А.К.
Тексерген: Тукебаева С.

Алматы 2007 ж.

Жоспар

1. Этнопедагогика мен этнопсихология түсініктері
2. Құбығұл Жарықпаевтың еңбектері.
3. Қазақтың баласын қазақша оқытып, тәрбиелейік.
4. Ұлттық тәрбиеге кең өріс.

I. Еліміздің егемендігін жариялап, тәуелсіздігін алған жылдар
ішінде жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу мәселесі бұрын соңды
болып көрмеген жағдайда рухани өміріміздің алтын дінгегіне
айнала бастады. Қазақтың тағдыры, келешенкте ел болуы да, - деп
жазды Мағжан Жұмабаев, - мектептің қандай негізінде құрылуына
барып тіреледі. Мектебімізді таза, сау, берік, һәм өз жанымызға
үйлесетін негізгі құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ
серттесуге болады. Сондай негізгі құра алмасақ, келешегіміз
күңгірт.
Соңғы жылдары бізде Ұлт психологиясы – ұлттық тәлім – тәрбиеміздің
өзегі, - деген қанатты сөз жиі айтылып келеді. Халқымыздың ғасырлар бойы
жиі айтылып келеді. Халқымыздың ғасырлар бойы тірнектеп жинаған ұлттық
тәрбиесіне, жөн-жосақ, жол-жоралғысына, бір сөзбен айтқанда бүкіл тыныс
тіршілігіне (менталитет) қатысты мәселелер әр қырынан сөз болып жүр. Бұл
айтылғандар оқу-тәрбие мекемелерінде осы салада жүргізіліп жатқан іс-
шараларға оң ықпалын тигізіп жатқаны да байқалады. Десек те ұлттық тіл мен
ұлттық тәрбиеге байланысты көлеңкелі жақтарымыз да аз емес.
II. 1. Этнопедагогика – ұлттар мен ұлыстардың атадан балаға мирас
болған тәлім-тәрбиелік тәжірбиесінің (дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып, т.б,)
қыры мен сыры туралы ғылым. Мұны халық педагогикасы деп те атап жүр.
Алайда бұлардың арасында біраз айырмашылықтар бар.
Мәселен, этнопедагогика – ұлт пен ұлыс, кез келген тайпа адамына
ортақ, жинақталған тәлім-тәтбиенің ғылыми жүйесі. Сондықтан оның ауқымы
кең. Халық педагогикасының ауқымы, арман-мақсаты, талап-тілегі нақты,
жинақ, белгілі көзқарасқа сай құрылады. Сондықтан этнопедагогикада
қарастырылатын тәлім – тәрбелік мәселелердің бәрі бірдей біздің кәдімізге
жарай бермейді, өйткені ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.