ҰЙЫМДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ КӨРСЕТКІШТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
I. ҰЙЫМНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАЛАРЫ 5
1.1 Ұйым туралы түсінік, түрлері 5
1.2 Басқарудың негізгі деңгейлері 8
II. ҰЙЫМДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ КӨРСЕТКІШТЕРІ 11
2.1 Ұйымды басқарудың тиімді стратегиясы 11
2.2 Ұйымдық мәдениет әлеуметтік басқарудың тиімді факторы ретінде 14
2.3 Персоналды тиімді пайдалану көрсеткіштері 18
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 26
КІРІСПЕ
Ұйымды басқару - ұйым мақсаттарына, функцияларына, басқару процесіне, менеджерлердің жұмысына және белгілі бір мақсаттарда олардың арасындағы өкілеттіктерді бөлуге тығыз байланысты ұйым теориясының негізгі ұғымдарының бірі. Осы жүйенің шеңберінде барлық деңгейдегі менеджерлер категориялары және кәсіптік мамандануға қатысатын барлық басқару процесі жүреді. Ұйымның басқару жүйесі оның барлық процестерінің уақтылы және сапалы орындалуын қамтамасыз ету үшін құрылған. Демек жүйенің үздіксіз жетілуіне, тұтастай алғандағы жүйе мен оның жекелеген компоненттерін дамыту мақсатында ұйымдар мен маман басшылары басты назарын аударады. Басқару жүйесін зерделеу және жетілдіру жекелеген ұйым шеңберіндегі де, мемлекет, тұтастай алғанда қоғамның мақсаттары мен міндеттеріне тезірек жетуге көмектесетіні анық.
Менеджмент нарықтық экономикада жұмыс істейтін кәсіпорынның, фирманың заманауи басқару жүйесі ретінде олардың тиімді жұмыс істеуі және өндірістік қызмеіні дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауды көздейді. Біз қазіргі заманғы ғылыми-техникалық жетістіктерді кеңінен қолдану арқылы жеке қарым-қатынастарды реттеу жолымен жеке сұраныстарға, нарық қажеттіліктеріне бағдарланған, нарықтық қатынастардың объективті қажеттілігі мен заңдылықтары арқылы қалыптасатын осындай басқару жүйесі туралы (қағидаттар, әдістер, ұйымдастырылған құрылым) туралы айтып отырмыз. Қазіргі заманғы менеджменттің ерекшелігі мынада: сыртқы экономикалық қызметте ресурстық тапшылығы жағдайында экономиканы ұтымды басқаруды, ең төменгі шығындармен түпкілікті нәтижелерге жету, өндірістің немесе тұтыну тауарларының жаңа нарықтық жағдайларына оңтайлы бейімделуін, заманауи электрондық есептеу техникасын, қатысу дәрежесін қамтамасыз етуді ұйымдастыру. Нарықтық экономикада кәсіпорының тиімді қызмет етуі көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Сол себепті басқаруды ұйымдастырудың маңыздылығы әрбір ұйым, әрбір қор, әрбір кәсіпорын үшін өте маңызы зор. Өйткені кәсіпорын аз шығын мен көп пайда табу үшін тиімді басқару, жоспарлау, ұйымдастыру, жігерлендіру, бақылауды жақсы жүргізе білуі керек. Мұның бәрі кәсіпорынды нарықта өз орнын ұстап тұруына, басқа кәсіпорындармен бәсекелестікке түсуге, жоғары сапалы өнім шығаруға, кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасымен дұрыс қарым-қатынас жүргізуіне жұмысшыларды еңбекке жігерлендіруге, жаңа технологияларды өндіріске қолдануға, нарықтық экономиканың ағымына байланысты жедел, тиімді шешімдер қабылдауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар осы шаруашылықтардың шараларының барлығын белгілі бір жүйеге келтіріп, бақылау жасауға ықпал етеді. Басқаруды ұйымдастырудың қажеттілігін сұраныс пен ұсынысын қамтамасыз етуде маңызы зор.
Қандайда болмасын кәсіпорын нарықта өз орнын табы білуі, бірден бір ықпал ететін басқаруды ұйымдастыру екендігіне көз жеткізу осы тақырыптағы курстық жұмысқа негіз болды.
I. ҰЙЫМНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАЛАРЫ
1.1 Ұйым туралы түсінік, түрлері
Менеджмент туралы сөз болғанда ең бірінші біз ұйым сөзі мағынасын түсінуіміз керек. Себебі менеджмент тек қана ұйым бар жерде жүзеге асырылады. Менеджмент дегеніміз басқару, бірақ ол машинаны, станокты басқару емесұйымды, ондағы адамдарды басқару болып табылады. Ал ұйым дегеніміз саналы түрде барлығы бірігіп, бір мақсатты көздеген адамдар тобы.
Ұйым болу үшін белгілі бір талаптар орындалуы қажет: ұйым болу үшін өздерін сол топтың бір бөлігі деп есептейтін кем дегенде екі адам болуы керек; кем дегенде көздеген бір мақсаты болуы керек; мақсатқа жету үшін бірігіп, жұмыс істейтін мүшелері болу керек. Міне, осы аталған талаптар орындалған жағдайда ұйым пайда болып, құрылады. Қоғам мүшелерінің басым көпшілігі бір немесе бірнеше ұйымдарға кіреді. Ұйымдарды саяси ұйымдар, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар, қоғамдық ұйымдар, діни ұйымдар, зерттеулік, өндірістік, мемлекеттік, жеке меншік, шаруа қожылықтары, тұрақты немесе тұрақсыз деп бөлуге болады. Яғни топ болып, атқарылатын барлық іс-әрекеттер мен жұмыстар міндетті түрде белгілі бір форманы бейнелейтін ұйымдық құрылыммен ерекшеленеді. Кез келген ұйымның өзіндік мақсаты болады. Яғни ұйымның жалпы мақсаты, бөлімдердің мақсаттары, бөлімшелердің мақсаттары, цехтың мақсаттары, топтың мақсаттары және жеке тұлғаның мақсаттары секілді. Осы аталған мақсаттардың барлығын ұйымның жалпы мақсатты қамтуы тиіс. Керісінше болған жағдайда қайшылықтардың орын алуы салдарынан ұйым мақсатына жете алмайды. Ұйым өзінің мақсатына табысты түрде жетуі үшін төмендегі мәселелерді басқаруы тиіс: - Ресурстар (қайнар көздер): ұйымның негізгі қолданылатын қайнар көздері адамдар, капитал, технология, ақпарат, материалдар болып табылады. Сыртқы ортамен байланысы: тұтынушылар, экономикалық қызметтер, кәсіподақ, заң, бәсекелестер, қоғамның көзқарасы, техника, технология және басқалары жатады. Сыртқы ортадағы болған өзгерістер ұйымның ішкі ортасына да әсерін тигізіп өзгертеді. Тікелей еңбек бөлінісі: ұйымда еңбек бөлінісі жасалғаннан кейін ұйымның мақсатына жету үшін жұмыстарды үйлестіру қажет. Ұйымдағы жұмыстардың жүзеге асуы тек жұмысшымен ғана байланысты емес, сонымен қатар жұмысшыны басқаратын басшылардың еңбегімен де тығыз байланысты. Осы себепті басқарушы-бағынышты құрылымы пайда болады. Тиімді түрде жұмыстың өз деңгейінде атқарылуы үшін белгілі бір тұлғалардың жауапты болуы керек. Еңбектің жоғарыдан төмен қарай бөлінісін тікелей еңбек бөлінісі деп атаймыз. Жанама еңбек бөлінісі: белгілі бір жұмысты жүзеге асыру үшін әр түрлі іс-әрекеттерге қарай еңбек бөлінісін жасауды горизонталды еңбек бөлінісі деп атаймыз. Бұл жағдайда жұмыстары бір-бірімен байланысты, бірақ функционалдық қызметтері деңгейлес болып, бір-біріне бағынбайтын тек өздерінен жоғары тұрған басшыға бағыныштылық құрылымы пайда болады. Бөлімшелер: күрделі құрылымды ұйымдарда жұмыстар бөлімшелерге бөліне отырылып (жанама еңбек бөлінісі арқылы) жүзеге асады. Сондықтан да бөлімшелердің басқарылуы жұмыс тиімділігімен байланысты болғандықтан оны басқару міндеті туындайды. Басқарудың қажеттілігі: ұйым алға қойған мақсатына жету үшін тікелей еңбек бөлінісін жасайды. Ал тікелей еңбек бөлінісі басқару үрдісін тудырады. Жоғарғы және төменгі еңбек бөлінісі арасындағы қатынас басқаруды қажет етеді.Әрбір ұйым қандай да бір мақсат көздеп, сол мақсаттың нәтижесіне жету үшін әрекет етіп, өмір сүруі қажет. Ұйымдардың іс-әрекеті, басқару әдістері мен стилі, мақсаттарының жай немесе күрделілігі әртүрлі болады. Тек қана бір ескеретін жағдай, тиімді жұмыс атқарып, көздеген мақсатына жету үшін барлық ұйымға тән ұйымның жалпы сипаттамалары болады. Ұйымның түрлерін төмендегідей етіп топтастыруға болады:- табиғи ұйым; - жасанды ұйым: - ресми; - бейресми; - унитарлы модель; - плюралистикалық ұйым; - корпоративтік ұйым;- ассоциативті ұйым;- механикалық және органикалық ұйымдар;Табиғи ұйым - өдігінен қалыптасатын ұйым болып табылады. Жасанды ұйымдар: белгілі бір мақсатқа жету үшін оған қажетті жұмыстардың бәрін жинап, белгілі бір ретке келтіру, еңбек бөлінісін жасау, мамандандыру және қажетті технологиялық ерекшеліктерді пайдалана отырып адамдардың қолдан жасайтын мекемесі болып табылады. Ресми ұйым жоғары тәртіппен құралған әлеуметтік жүйе ретінде қалыптасып күшін заңдық негіздерден алады. Бейресми ұйым болса тұлғалардың жеке-өздерінің қажеттіліктеріне қарай өзара ынтымақтастық топты құратын топ. Унитарлы модель: қатаң бағынышты тәртіппен норма мен регламентке негізделген сыртқы мақсатқа жету үшін мүшелердің біртұтас әрекет етуі. Мысалы: мемлекеттік мекемелер жоғарғы жақтағы инфрақұрылымдағы өзгерістер, төменгі жақта жұмысқа адамдардың қамтылуына септігін тигізеді. Плюралистикалық ұйым: тек қана біріге отырып мақсатқа жетуге болатын жағдайларда өз еріктерімен ұйымдасатын ұйымдарды плюралистикалық ұйым деп атаймыз. Мұндай ұйым корпоративтік және ассоциативтік болып жүзеге асады. Корпоративтік ұйымдарда мүшелер өзінің мақсатына жету үшін уақытша өзінің суверенитетінен айрылады, яғни бағынышты болады (еркін жоғалтады). Ассоциативті ұйымдарда мүшелерге өздерінің тәуелсіздіктерін жоғалтпау мақсатында күнделікті үйлестіру мүмкіндіктер жасалады. Олар өзара қалай бәсеке жасау керектігі туралы, қалай ынтымақтастықты құру туралы келісім-шартқа отырады. Жалпы келісіммен шешім қабылданады. Ал ассоциацияның басшысы субъектілерді үйлестіру рөлін атқарады. Механикалық ұйымдар қызметі нақты маманданған, регламент бойынша жоспарланған, байланыстың вертикалдытүріне негізделіпбиліктің орталықтан жүргізілетін құрылымын көрсететін ұйымның түрі болыптабылады. Органикалық ұйымдар өзгермелі технология қолданғанда және сыртқы ортамен байланыс күрделі және динамикалық болғанда қолданылады. 1.2 Басқарудың негізгі деңгейлері Әр түрлі ұйымдарда басқару деңгейінің әр түрлі көлемі болуы мүмкін, бірақ олардың барлығы үш негізгі категорияға бөлінеді (Американдық социолог-теоретик Парсостың анықтауы бойынша). №1 кесте1Инстититуционалды деңгейЖоғарғы звеноны басқару (топ-менеджерлер)2Басқару деңгейОртаңғы звеноны басқару (мидл-менеджерлер)3Техникалық деңгейТөменгі звенонны басқару (супервайзерлер)Төменгі звено жетекшілері - бұлар операциялық жетекешілер. Басқарушылырдың емес, жұмысшылардың үстінен бақылайтын ұйым деңгейі. Қаржылық органдарда бұл - инспекторлар, бухгалтерлер, ревизорлар, операторлар. Олардың қызмет мазмұнының негізі құрамы:Міндеттердің дұрыс орындалуы ақпаратты үздіксіз қамтамасыз етуге байланысты өндірістік міндеттердің орындалуын бақылау;Бөлінген ресурстардың қолдануына жауапты;Төменгі звено басқарушының қызметі әр түрлі, көптеген өзара байланысты жұмыстан тұрады. Ортаңғы жұмыстың жетекшілері төменгі звено қозғалыстарын басқарады. Олар мәселелерді анықтайды, талқылау жүргізеді, жаңа шығармашылық ұсыныстар жасайды. ортаңғы звено жетекшілері - жоғарғы звено мен төменгі звено жетекшісінің арасындағы буын. Олар жоғарғы звено жасаған шешімдердің ақпаратын дайындайды және осы шешімдерді трансформация арқылы технологиялық ыңғайлы формада береді. Қаржы органдарында бұларға бухгалтерлер, жетекші және басты ревизор, аға операторлар жатады. Жоғарғы звено жетекшілері - аз көлемдегі топ. Тіпті ең ірі ұйымдарда санаулы адамдар ғана болады. Қаржы органдарының құрамына қаржылық бақылау басқарушылары, салық комитетінің төреағасының орынбасарлары және төреағалары, қаржы бөлігінің басқарушы, инспектор, бухгалтер, ревизор, оператор бөлігінің басқарушылары кіреді. Жоғарғы звенонвң мықты жетекшілері компанияның барлық бейнесіне өз ізін қалдарады. Жетістікті қызмет жасайтын қызметшілер үлкен ұйымдарда өте жоғары бағаланады, олардың еңбегі жақсы төленеді. Басқару әдістерінің сұрақтарын құру. Басқарушылық қарам-қатынастар - жоғарғы және төменгі, басқарушылар мен бағынушылардың қарым-қатынастары. Басқару әдісі объектіге субъект ықпалының құралы және олардың өзара ықпалының амалы болып табылады. Басқару әдістері туралы сұрақтарды құру басқару жүйесінің бөлімдер құрылымының басқарушылық қарым-қатынастары және басқару жүйесінің бөлімдер құрылымының басқарушалық қарым-қатынастары туралы сұрақтарды құру.Бұйрықты әдістің механизмдері №2 кесте Әкімшілік - бұйрық, өкім, нұсқау. Нормативті - жоғарыдан бекітілген материалды рұқсаттар, еңбекақы.Экономикалық - жоғарыдан бекітілген материалды рұқсаттар, еңбекақы, төленетін пайданың пайызы.Әлеуметті-психологиялық бұйрықта жарияланған ескерту жетекшінің ұсынысы бойынша мақтау қағаздар, мадақтау, бұйрықтағы игіліктер, ұжымның әлеуметтік даму жоспары жіне оларды жүзеге асыру шараларының ұйымдастырылуы.Экономикалық әдіс механизмдері: аударылған пайданың келісімді, пайызды, өнімнің келісімді бағасы, келісімді еңбекақы, келісіммен қарастырылған м атериалды материалды рұқсаттар.Әлеуметті-психиологиялық әдіс механизмдерді келісімді: сын, ақпаратпен қамтамасыз ету, басқарушының халық алдында сөйлеуі. Бұйрықты басқару әдісі - субъект пен обьектілер қарым-қатынастары, билік және тұтынушылық.Ұйымның жетістігін, табысын құраушылар: - Өміршеңдік; - Өмір сүру мүмкіндігін ұзарту; - Нәтижелік және тиімділік; II. ҰЙЫМДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ КӨРСЕТКІШТЕРІ2.1 Ұйымды басқарудың тиімді стратегиясыНарықтық экономикадағы басқару рөлін жоғарылату қосымша ресурстарды (еңбек, қаржылық, материалдық) басқаруға әкеледі. Кәсіпорын иесі үшін басқару нәтижесінде ресурстарды жұмсау ғана емес, басқарудың нарықтық жағдайда кәсіпорынға қандай стратегиялық артықшылықтар беру дәрежесі, оның бәсекеге қабілеттілігін күшейту, кәсіпорынның қоғамдық маңыздылығын алаңдатады. Бәсекелес ортада менеджерлер өнімділікті және тиімділікті қамтамасыз етуі керек.Басқару тиімділігі тұжырымдамасы ұйымның өндірістік қызметінің тиімділік тұжырымдамасымен сәйкес келеді. Дегенмен, өндірісті басқару өзіндік экономикалық сипаттамаларға ие. Басқару нәтижелілігіндегі басты критерий - басқарылатын объектінің тиімділігі. Басқару тиімсіздігі басқару экономикасының құрамдас бөлігі болып табылады, оған мыналар жатады:Басқарушылық әлеует, яғни басқару жүйесі иелігіндегі барлық ресурстардың жиынтығы. Басқарушылық әлеует материалдық және зияткерлік нысандарда болады;Тиiстi басқару функцияларын iске асыру жөнiндегi жұмыстың мазмұны, ұйым, технологиясы және көлемiмен айқындалатын шығындар мен басқару шығыстары;Басқарушылық жұмыс сипаты;Басқарудың тиімділігі, яғни ұйым қызметінің барысында белгілі бір мақсаттарға жетудегі халық әрекеттерінің тиімділігі.Тиімділік - бұл жүйенің жұмыс істеуінің тиімділігі және басқарушы процестердің және басқару жүйелерінің өзара әрекеттесуі. Тиімділік басқарушы органның мақсаттарды жүзеге асыру деңгейін көрсетеді, жоспарланған нәтижелерге қол жеткуі. Басқарудың тиімділігі өндірістің тиімділігінде көрініс табады, яғни өндірістің тиімділігі болып табылады. Басқарушы қызметінің тиімділігіне бірнеше факторлар әсер етеді:Қызметкердің әлеуеті, белгілі бір жұмысты орындау мүмкіндігі;Өндіріс құралдары;Персоналдың және тұтастай алғанда ұжымның әлеуметтік аспектілері;Ұйымның мәдениеті.Басқарудың тиімділігін бағалау пайда мен басқару шығындарын өлшеу арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.Басқарудың тиімділік критерийлері фирманың мақсаттарымен тығыз байланысты. Бақылау ерекшелігі - мекеменің даму мақсаттары басқарудың функциясы болып табылады, оларды жүзеге асыру әкімшілік жұмыс істеуі және басқарылатын объектінің шеңберінде жүзеге асырылады.Ұйымның әлеуметтік-экономикалық ортадағы тиімділігін критерийлері: тұрақтылық (өндірістік, құрылымы, нарықта лауазымы), өсуі (өндіру өсімі, жұмыспен қамту, инновация саны), ұйымның сыртқы орта өзгерістеріне бейімделу қабілеті (қоршаған орта мен ұйымның көрсеткіштерінің қарым-қатынасы).Бағалаудың бағдарлары:мақсатқа жету;жұмыс істеу сапасы;үнемшілдік;өндірістің технологиялық базасының өзгеруі;жұмыс күшінің сапасын өзгерту;сыртқы әлеуметтік-экономикалық жағдай;Ұйымды басқару жүйесінің шынайы тиімділігін бағалаудағы тағы бір үлесі басқару іс-шараларын жүзеге асыру үшін басқару объектінің қызмет нәтижесі болып табылады. Өнімдер мен қызметтерді шығарумен байланысты басқару объектісінің негізгі міндеті - фирманың тұтас қызметін бағалау. Басқарудың потенциалды тиімділігі басқару органдарының басқарылатын объектісіндегі өзгерістерді ескеру және бағалау. Ең бастысы - өндірістің технологиялық негізіндегі өзгерістер, еңбек сапасының өзгеруі, сыртқы және ішкі жағдайлар.Жалпы басқару жүйесінің тиімділігін бағалау критерийлері оның элементтерінің нақты өлшемдерімен толықтырылуға тиіс. Біріншіден, олардың жұмыс істеу критерийлерінің жалпы жүйесіне қосылуы олардың толықтығын және бағалаудың күрделілігін қамтамасыз етеді.Екіншіден, бұл қайнар көздерді анықтауға және басқару тиімділігін арттыру факторларын өлшеуге, оның сапасын арттыруға және шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Тұрақты өзара байланыста болатын, бір элементінің өзгеруі басқаға тиісті өзгеріс туғызатын олар, жүйенің сапасына тұтас жаңалық береді.Қызметтің сапасы екі бағытта бағаланады:Ұйымдастыру құрылымдары;Ақпараттық қолдау.Ұйымдастыру құрылымдарының тиімділігі бірінші кезекте, орталықтандыру мен орталықсыздандырудың тарихи өзгерісімен, ұйымдық формалардың икемділігімен байланысты. Өнімділік критерийлері, жалпы алғанда, басқару деңгейлеріндегі құрылымдар мен өзара әрекеттесулердің санын, құрылымдық мақсаттардың дәрежесін және олардың арасындағы құрылымды, көлденең және тік байланыстарды бағалауға қатысты.Сондай-ақ, ұйымдық құрылымдағы ақпараттық басқарудың өлшемі, басқару қызметінің түрлі аспектілерінің өзара әрекеттесу дәрежесі қолданылады. Осыдан иерархиялық деңгейлерді төмендету туралы талап туындайды. Құрылымы мен мақсаттарын иерархия деңгейімен үйлестіруді бағалайтын критерий қолданылады.Ақпараттық қолдау критерилері қызмет көрсетудің басқару операциялық құжаттарының тұрақтылығы мен сенімділігін көрсетеді және келесі бағыттар бойынша анықталады:Ағымдағы ақпаратты күрделілігімен өңдеудің тиімділігі; 2) Арнайы сұраулар бойынша ақпарат берудің жылдамдығы мен дәлдігі (қажетті ақпаратты таңдау сапасы мен жауап дайындауға жұмсалған уақытты азайту);Ақпараттың сенімділігі мен қауіпсіздігі;Ақпараттың уақтылығы;Қажетті ақпараттың болуы;Артық ақпараттың жоқтығы;Функциональды байланыстардың сапасы;Деректерді жинау, өңдеу және беру ауқымынан үнемдеу; Осылайша, заманауи басқару теориясының қажеттілігі бар. Біріншіден, басқару тиімділігінің көрсеткіштерін фирманың өнімділігі мен тиімділігімен үйлестіру; екіншіден, қосымша критерийлерді пайдалана отырып, басшылықтың фирмаға көп жақты әсерін ескеру қажет.2.2 Ұйымдық мәдениет әлеуметтік басқарудың тиімді факторы ретіндеБелгілі бір әлеуметтік ортада ұйым деген түсінік қалыптасады. Ұйым дегеніміз - белгілі бір ниеттер мен мақсаттарды орындау үшін құрылған және ережелердің ресми құрылымымен, биліктік қатынастармен, еңбек бөлінісімен, сипатталатын ұжым түрі. Яғни ұйым болып құрылу үшін адамның санасында мәдениет деген түсінік қалыптасу керек. Мәдениет - адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Ұйымдық мәдениет - бұл формальды және формальды емес ережелердің, іс-әрекет нормаларың, дәстүр мен әдет-ғұрыппен, жекелік және топтық қызығушылығы, құндылығы, осы ұйым жұмысшылардың мінез-құлық ерекшелігі мен жүйесі. Ұйымдық мәдениеті белсенді ұйымдарда өзінің фирмендік философиясына арнаулы көңіл бөледі. Фирманың статусы, қағидалары насихатталады. Мекеменің мәдени нормалары - мекеме ... жалғасы
КІРІСПЕ 3
I. ҰЙЫМНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАЛАРЫ 5
1.1 Ұйым туралы түсінік, түрлері 5
1.2 Басқарудың негізгі деңгейлері 8
II. ҰЙЫМДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ КӨРСЕТКІШТЕРІ 11
2.1 Ұйымды басқарудың тиімді стратегиясы 11
2.2 Ұйымдық мәдениет әлеуметтік басқарудың тиімді факторы ретінде 14
2.3 Персоналды тиімді пайдалану көрсеткіштері 18
ҚОРЫТЫНДЫ 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 26
КІРІСПЕ
Ұйымды басқару - ұйым мақсаттарына, функцияларына, басқару процесіне, менеджерлердің жұмысына және белгілі бір мақсаттарда олардың арасындағы өкілеттіктерді бөлуге тығыз байланысты ұйым теориясының негізгі ұғымдарының бірі. Осы жүйенің шеңберінде барлық деңгейдегі менеджерлер категориялары және кәсіптік мамандануға қатысатын барлық басқару процесі жүреді. Ұйымның басқару жүйесі оның барлық процестерінің уақтылы және сапалы орындалуын қамтамасыз ету үшін құрылған. Демек жүйенің үздіксіз жетілуіне, тұтастай алғандағы жүйе мен оның жекелеген компоненттерін дамыту мақсатында ұйымдар мен маман басшылары басты назарын аударады. Басқару жүйесін зерделеу және жетілдіру жекелеген ұйым шеңберіндегі де, мемлекет, тұтастай алғанда қоғамның мақсаттары мен міндеттеріне тезірек жетуге көмектесетіні анық.
Менеджмент нарықтық экономикада жұмыс істейтін кәсіпорынның, фирманың заманауи басқару жүйесі ретінде олардың тиімді жұмыс істеуі және өндірістік қызмеіні дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауды көздейді. Біз қазіргі заманғы ғылыми-техникалық жетістіктерді кеңінен қолдану арқылы жеке қарым-қатынастарды реттеу жолымен жеке сұраныстарға, нарық қажеттіліктеріне бағдарланған, нарықтық қатынастардың объективті қажеттілігі мен заңдылықтары арқылы қалыптасатын осындай басқару жүйесі туралы (қағидаттар, әдістер, ұйымдастырылған құрылым) туралы айтып отырмыз. Қазіргі заманғы менеджменттің ерекшелігі мынада: сыртқы экономикалық қызметте ресурстық тапшылығы жағдайында экономиканы ұтымды басқаруды, ең төменгі шығындармен түпкілікті нәтижелерге жету, өндірістің немесе тұтыну тауарларының жаңа нарықтық жағдайларына оңтайлы бейімделуін, заманауи электрондық есептеу техникасын, қатысу дәрежесін қамтамасыз етуді ұйымдастыру. Нарықтық экономикада кәсіпорының тиімді қызмет етуі көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Сол себепті басқаруды ұйымдастырудың маңыздылығы әрбір ұйым, әрбір қор, әрбір кәсіпорын үшін өте маңызы зор. Өйткені кәсіпорын аз шығын мен көп пайда табу үшін тиімді басқару, жоспарлау, ұйымдастыру, жігерлендіру, бақылауды жақсы жүргізе білуі керек. Мұның бәрі кәсіпорынды нарықта өз орнын ұстап тұруына, басқа кәсіпорындармен бәсекелестікке түсуге, жоғары сапалы өнім шығаруға, кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасымен дұрыс қарым-қатынас жүргізуіне жұмысшыларды еңбекке жігерлендіруге, жаңа технологияларды өндіріске қолдануға, нарықтық экономиканың ағымына байланысты жедел, тиімді шешімдер қабылдауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар осы шаруашылықтардың шараларының барлығын белгілі бір жүйеге келтіріп, бақылау жасауға ықпал етеді. Басқаруды ұйымдастырудың қажеттілігін сұраныс пен ұсынысын қамтамасыз етуде маңызы зор.
Қандайда болмасын кәсіпорын нарықта өз орнын табы білуі, бірден бір ықпал ететін басқаруды ұйымдастыру екендігіне көз жеткізу осы тақырыптағы курстық жұмысқа негіз болды.
I. ҰЙЫМНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАЛАРЫ
1.1 Ұйым туралы түсінік, түрлері
Менеджмент туралы сөз болғанда ең бірінші біз ұйым сөзі мағынасын түсінуіміз керек. Себебі менеджмент тек қана ұйым бар жерде жүзеге асырылады. Менеджмент дегеніміз басқару, бірақ ол машинаны, станокты басқару емесұйымды, ондағы адамдарды басқару болып табылады. Ал ұйым дегеніміз саналы түрде барлығы бірігіп, бір мақсатты көздеген адамдар тобы.
Ұйым болу үшін белгілі бір талаптар орындалуы қажет: ұйым болу үшін өздерін сол топтың бір бөлігі деп есептейтін кем дегенде екі адам болуы керек; кем дегенде көздеген бір мақсаты болуы керек; мақсатқа жету үшін бірігіп, жұмыс істейтін мүшелері болу керек. Міне, осы аталған талаптар орындалған жағдайда ұйым пайда болып, құрылады. Қоғам мүшелерінің басым көпшілігі бір немесе бірнеше ұйымдарға кіреді. Ұйымдарды саяси ұйымдар, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар, қоғамдық ұйымдар, діни ұйымдар, зерттеулік, өндірістік, мемлекеттік, жеке меншік, шаруа қожылықтары, тұрақты немесе тұрақсыз деп бөлуге болады. Яғни топ болып, атқарылатын барлық іс-әрекеттер мен жұмыстар міндетті түрде белгілі бір форманы бейнелейтін ұйымдық құрылыммен ерекшеленеді. Кез келген ұйымның өзіндік мақсаты болады. Яғни ұйымның жалпы мақсаты, бөлімдердің мақсаттары, бөлімшелердің мақсаттары, цехтың мақсаттары, топтың мақсаттары және жеке тұлғаның мақсаттары секілді. Осы аталған мақсаттардың барлығын ұйымның жалпы мақсатты қамтуы тиіс. Керісінше болған жағдайда қайшылықтардың орын алуы салдарынан ұйым мақсатына жете алмайды. Ұйым өзінің мақсатына табысты түрде жетуі үшін төмендегі мәселелерді басқаруы тиіс: - Ресурстар (қайнар көздер): ұйымның негізгі қолданылатын қайнар көздері адамдар, капитал, технология, ақпарат, материалдар болып табылады. Сыртқы ортамен байланысы: тұтынушылар, экономикалық қызметтер, кәсіподақ, заң, бәсекелестер, қоғамның көзқарасы, техника, технология және басқалары жатады. Сыртқы ортадағы болған өзгерістер ұйымның ішкі ортасына да әсерін тигізіп өзгертеді. Тікелей еңбек бөлінісі: ұйымда еңбек бөлінісі жасалғаннан кейін ұйымның мақсатына жету үшін жұмыстарды үйлестіру қажет. Ұйымдағы жұмыстардың жүзеге асуы тек жұмысшымен ғана байланысты емес, сонымен қатар жұмысшыны басқаратын басшылардың еңбегімен де тығыз байланысты. Осы себепті басқарушы-бағынышты құрылымы пайда болады. Тиімді түрде жұмыстың өз деңгейінде атқарылуы үшін белгілі бір тұлғалардың жауапты болуы керек. Еңбектің жоғарыдан төмен қарай бөлінісін тікелей еңбек бөлінісі деп атаймыз. Жанама еңбек бөлінісі: белгілі бір жұмысты жүзеге асыру үшін әр түрлі іс-әрекеттерге қарай еңбек бөлінісін жасауды горизонталды еңбек бөлінісі деп атаймыз. Бұл жағдайда жұмыстары бір-бірімен байланысты, бірақ функционалдық қызметтері деңгейлес болып, бір-біріне бағынбайтын тек өздерінен жоғары тұрған басшыға бағыныштылық құрылымы пайда болады. Бөлімшелер: күрделі құрылымды ұйымдарда жұмыстар бөлімшелерге бөліне отырылып (жанама еңбек бөлінісі арқылы) жүзеге асады. Сондықтан да бөлімшелердің басқарылуы жұмыс тиімділігімен байланысты болғандықтан оны басқару міндеті туындайды. Басқарудың қажеттілігі: ұйым алға қойған мақсатына жету үшін тікелей еңбек бөлінісін жасайды. Ал тікелей еңбек бөлінісі басқару үрдісін тудырады. Жоғарғы және төменгі еңбек бөлінісі арасындағы қатынас басқаруды қажет етеді.Әрбір ұйым қандай да бір мақсат көздеп, сол мақсаттың нәтижесіне жету үшін әрекет етіп, өмір сүруі қажет. Ұйымдардың іс-әрекеті, басқару әдістері мен стилі, мақсаттарының жай немесе күрделілігі әртүрлі болады. Тек қана бір ескеретін жағдай, тиімді жұмыс атқарып, көздеген мақсатына жету үшін барлық ұйымға тән ұйымның жалпы сипаттамалары болады. Ұйымның түрлерін төмендегідей етіп топтастыруға болады:- табиғи ұйым; - жасанды ұйым: - ресми; - бейресми; - унитарлы модель; - плюралистикалық ұйым; - корпоративтік ұйым;- ассоциативті ұйым;- механикалық және органикалық ұйымдар;Табиғи ұйым - өдігінен қалыптасатын ұйым болып табылады. Жасанды ұйымдар: белгілі бір мақсатқа жету үшін оған қажетті жұмыстардың бәрін жинап, белгілі бір ретке келтіру, еңбек бөлінісін жасау, мамандандыру және қажетті технологиялық ерекшеліктерді пайдалана отырып адамдардың қолдан жасайтын мекемесі болып табылады. Ресми ұйым жоғары тәртіппен құралған әлеуметтік жүйе ретінде қалыптасып күшін заңдық негіздерден алады. Бейресми ұйым болса тұлғалардың жеке-өздерінің қажеттіліктеріне қарай өзара ынтымақтастық топты құратын топ. Унитарлы модель: қатаң бағынышты тәртіппен норма мен регламентке негізделген сыртқы мақсатқа жету үшін мүшелердің біртұтас әрекет етуі. Мысалы: мемлекеттік мекемелер жоғарғы жақтағы инфрақұрылымдағы өзгерістер, төменгі жақта жұмысқа адамдардың қамтылуына септігін тигізеді. Плюралистикалық ұйым: тек қана біріге отырып мақсатқа жетуге болатын жағдайларда өз еріктерімен ұйымдасатын ұйымдарды плюралистикалық ұйым деп атаймыз. Мұндай ұйым корпоративтік және ассоциативтік болып жүзеге асады. Корпоративтік ұйымдарда мүшелер өзінің мақсатына жету үшін уақытша өзінің суверенитетінен айрылады, яғни бағынышты болады (еркін жоғалтады). Ассоциативті ұйымдарда мүшелерге өздерінің тәуелсіздіктерін жоғалтпау мақсатында күнделікті үйлестіру мүмкіндіктер жасалады. Олар өзара қалай бәсеке жасау керектігі туралы, қалай ынтымақтастықты құру туралы келісім-шартқа отырады. Жалпы келісіммен шешім қабылданады. Ал ассоциацияның басшысы субъектілерді үйлестіру рөлін атқарады. Механикалық ұйымдар қызметі нақты маманданған, регламент бойынша жоспарланған, байланыстың вертикалдытүріне негізделіпбиліктің орталықтан жүргізілетін құрылымын көрсететін ұйымның түрі болыптабылады. Органикалық ұйымдар өзгермелі технология қолданғанда және сыртқы ортамен байланыс күрделі және динамикалық болғанда қолданылады. 1.2 Басқарудың негізгі деңгейлері Әр түрлі ұйымдарда басқару деңгейінің әр түрлі көлемі болуы мүмкін, бірақ олардың барлығы үш негізгі категорияға бөлінеді (Американдық социолог-теоретик Парсостың анықтауы бойынша). №1 кесте1Инстититуционалды деңгейЖоғарғы звеноны басқару (топ-менеджерлер)2Басқару деңгейОртаңғы звеноны басқару (мидл-менеджерлер)3Техникалық деңгейТөменгі звенонны басқару (супервайзерлер)Төменгі звено жетекшілері - бұлар операциялық жетекешілер. Басқарушылырдың емес, жұмысшылардың үстінен бақылайтын ұйым деңгейі. Қаржылық органдарда бұл - инспекторлар, бухгалтерлер, ревизорлар, операторлар. Олардың қызмет мазмұнының негізі құрамы:Міндеттердің дұрыс орындалуы ақпаратты үздіксіз қамтамасыз етуге байланысты өндірістік міндеттердің орындалуын бақылау;Бөлінген ресурстардың қолдануына жауапты;Төменгі звено басқарушының қызметі әр түрлі, көптеген өзара байланысты жұмыстан тұрады. Ортаңғы жұмыстың жетекшілері төменгі звено қозғалыстарын басқарады. Олар мәселелерді анықтайды, талқылау жүргізеді, жаңа шығармашылық ұсыныстар жасайды. ортаңғы звено жетекшілері - жоғарғы звено мен төменгі звено жетекшісінің арасындағы буын. Олар жоғарғы звено жасаған шешімдердің ақпаратын дайындайды және осы шешімдерді трансформация арқылы технологиялық ыңғайлы формада береді. Қаржы органдарында бұларға бухгалтерлер, жетекші және басты ревизор, аға операторлар жатады. Жоғарғы звено жетекшілері - аз көлемдегі топ. Тіпті ең ірі ұйымдарда санаулы адамдар ғана болады. Қаржы органдарының құрамына қаржылық бақылау басқарушылары, салық комитетінің төреағасының орынбасарлары және төреағалары, қаржы бөлігінің басқарушы, инспектор, бухгалтер, ревизор, оператор бөлігінің басқарушылары кіреді. Жоғарғы звенонвң мықты жетекшілері компанияның барлық бейнесіне өз ізін қалдарады. Жетістікті қызмет жасайтын қызметшілер үлкен ұйымдарда өте жоғары бағаланады, олардың еңбегі жақсы төленеді. Басқару әдістерінің сұрақтарын құру. Басқарушылық қарам-қатынастар - жоғарғы және төменгі, басқарушылар мен бағынушылардың қарым-қатынастары. Басқару әдісі объектіге субъект ықпалының құралы және олардың өзара ықпалының амалы болып табылады. Басқару әдістері туралы сұрақтарды құру басқару жүйесінің бөлімдер құрылымының басқарушылық қарым-қатынастары және басқару жүйесінің бөлімдер құрылымының басқарушалық қарым-қатынастары туралы сұрақтарды құру.Бұйрықты әдістің механизмдері №2 кесте Әкімшілік - бұйрық, өкім, нұсқау. Нормативті - жоғарыдан бекітілген материалды рұқсаттар, еңбекақы.Экономикалық - жоғарыдан бекітілген материалды рұқсаттар, еңбекақы, төленетін пайданың пайызы.Әлеуметті-психологиялық бұйрықта жарияланған ескерту жетекшінің ұсынысы бойынша мақтау қағаздар, мадақтау, бұйрықтағы игіліктер, ұжымның әлеуметтік даму жоспары жіне оларды жүзеге асыру шараларының ұйымдастырылуы.Экономикалық әдіс механизмдері: аударылған пайданың келісімді, пайызды, өнімнің келісімді бағасы, келісімді еңбекақы, келісіммен қарастырылған м атериалды материалды рұқсаттар.Әлеуметті-психиологиялық әдіс механизмдерді келісімді: сын, ақпаратпен қамтамасыз ету, басқарушының халық алдында сөйлеуі. Бұйрықты басқару әдісі - субъект пен обьектілер қарым-қатынастары, билік және тұтынушылық.Ұйымның жетістігін, табысын құраушылар: - Өміршеңдік; - Өмір сүру мүмкіндігін ұзарту; - Нәтижелік және тиімділік; II. ҰЙЫМДЫ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ КӨРСЕТКІШТЕРІ2.1 Ұйымды басқарудың тиімді стратегиясыНарықтық экономикадағы басқару рөлін жоғарылату қосымша ресурстарды (еңбек, қаржылық, материалдық) басқаруға әкеледі. Кәсіпорын иесі үшін басқару нәтижесінде ресурстарды жұмсау ғана емес, басқарудың нарықтық жағдайда кәсіпорынға қандай стратегиялық артықшылықтар беру дәрежесі, оның бәсекеге қабілеттілігін күшейту, кәсіпорынның қоғамдық маңыздылығын алаңдатады. Бәсекелес ортада менеджерлер өнімділікті және тиімділікті қамтамасыз етуі керек.Басқару тиімділігі тұжырымдамасы ұйымның өндірістік қызметінің тиімділік тұжырымдамасымен сәйкес келеді. Дегенмен, өндірісті басқару өзіндік экономикалық сипаттамаларға ие. Басқару нәтижелілігіндегі басты критерий - басқарылатын объектінің тиімділігі. Басқару тиімсіздігі басқару экономикасының құрамдас бөлігі болып табылады, оған мыналар жатады:Басқарушылық әлеует, яғни басқару жүйесі иелігіндегі барлық ресурстардың жиынтығы. Басқарушылық әлеует материалдық және зияткерлік нысандарда болады;Тиiстi басқару функцияларын iске асыру жөнiндегi жұмыстың мазмұны, ұйым, технологиясы және көлемiмен айқындалатын шығындар мен басқару шығыстары;Басқарушылық жұмыс сипаты;Басқарудың тиімділігі, яғни ұйым қызметінің барысында белгілі бір мақсаттарға жетудегі халық әрекеттерінің тиімділігі.Тиімділік - бұл жүйенің жұмыс істеуінің тиімділігі және басқарушы процестердің және басқару жүйелерінің өзара әрекеттесуі. Тиімділік басқарушы органның мақсаттарды жүзеге асыру деңгейін көрсетеді, жоспарланған нәтижелерге қол жеткуі. Басқарудың тиімділігі өндірістің тиімділігінде көрініс табады, яғни өндірістің тиімділігі болып табылады. Басқарушы қызметінің тиімділігіне бірнеше факторлар әсер етеді:Қызметкердің әлеуеті, белгілі бір жұмысты орындау мүмкіндігі;Өндіріс құралдары;Персоналдың және тұтастай алғанда ұжымның әлеуметтік аспектілері;Ұйымның мәдениеті.Басқарудың тиімділігін бағалау пайда мен басқару шығындарын өлшеу арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.Басқарудың тиімділік критерийлері фирманың мақсаттарымен тығыз байланысты. Бақылау ерекшелігі - мекеменің даму мақсаттары басқарудың функциясы болып табылады, оларды жүзеге асыру әкімшілік жұмыс істеуі және басқарылатын объектінің шеңберінде жүзеге асырылады.Ұйымның әлеуметтік-экономикалық ортадағы тиімділігін критерийлері: тұрақтылық (өндірістік, құрылымы, нарықта лауазымы), өсуі (өндіру өсімі, жұмыспен қамту, инновация саны), ұйымның сыртқы орта өзгерістеріне бейімделу қабілеті (қоршаған орта мен ұйымның көрсеткіштерінің қарым-қатынасы).Бағалаудың бағдарлары:мақсатқа жету;жұмыс істеу сапасы;үнемшілдік;өндірістің технологиялық базасының өзгеруі;жұмыс күшінің сапасын өзгерту;сыртқы әлеуметтік-экономикалық жағдай;Ұйымды басқару жүйесінің шынайы тиімділігін бағалаудағы тағы бір үлесі басқару іс-шараларын жүзеге асыру үшін басқару объектінің қызмет нәтижесі болып табылады. Өнімдер мен қызметтерді шығарумен байланысты басқару объектісінің негізгі міндеті - фирманың тұтас қызметін бағалау. Басқарудың потенциалды тиімділігі басқару органдарының басқарылатын объектісіндегі өзгерістерді ескеру және бағалау. Ең бастысы - өндірістің технологиялық негізіндегі өзгерістер, еңбек сапасының өзгеруі, сыртқы және ішкі жағдайлар.Жалпы басқару жүйесінің тиімділігін бағалау критерийлері оның элементтерінің нақты өлшемдерімен толықтырылуға тиіс. Біріншіден, олардың жұмыс істеу критерийлерінің жалпы жүйесіне қосылуы олардың толықтығын және бағалаудың күрделілігін қамтамасыз етеді.Екіншіден, бұл қайнар көздерді анықтауға және басқару тиімділігін арттыру факторларын өлшеуге, оның сапасын арттыруға және шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Тұрақты өзара байланыста болатын, бір элементінің өзгеруі басқаға тиісті өзгеріс туғызатын олар, жүйенің сапасына тұтас жаңалық береді.Қызметтің сапасы екі бағытта бағаланады:Ұйымдастыру құрылымдары;Ақпараттық қолдау.Ұйымдастыру құрылымдарының тиімділігі бірінші кезекте, орталықтандыру мен орталықсыздандырудың тарихи өзгерісімен, ұйымдық формалардың икемділігімен байланысты. Өнімділік критерийлері, жалпы алғанда, басқару деңгейлеріндегі құрылымдар мен өзара әрекеттесулердің санын, құрылымдық мақсаттардың дәрежесін және олардың арасындағы құрылымды, көлденең және тік байланыстарды бағалауға қатысты.Сондай-ақ, ұйымдық құрылымдағы ақпараттық басқарудың өлшемі, басқару қызметінің түрлі аспектілерінің өзара әрекеттесу дәрежесі қолданылады. Осыдан иерархиялық деңгейлерді төмендету туралы талап туындайды. Құрылымы мен мақсаттарын иерархия деңгейімен үйлестіруді бағалайтын критерий қолданылады.Ақпараттық қолдау критерилері қызмет көрсетудің басқару операциялық құжаттарының тұрақтылығы мен сенімділігін көрсетеді және келесі бағыттар бойынша анықталады:Ағымдағы ақпаратты күрделілігімен өңдеудің тиімділігі; 2) Арнайы сұраулар бойынша ақпарат берудің жылдамдығы мен дәлдігі (қажетті ақпаратты таңдау сапасы мен жауап дайындауға жұмсалған уақытты азайту);Ақпараттың сенімділігі мен қауіпсіздігі;Ақпараттың уақтылығы;Қажетті ақпараттың болуы;Артық ақпараттың жоқтығы;Функциональды байланыстардың сапасы;Деректерді жинау, өңдеу және беру ауқымынан үнемдеу; Осылайша, заманауи басқару теориясының қажеттілігі бар. Біріншіден, басқару тиімділігінің көрсеткіштерін фирманың өнімділігі мен тиімділігімен үйлестіру; екіншіден, қосымша критерийлерді пайдалана отырып, басшылықтың фирмаға көп жақты әсерін ескеру қажет.2.2 Ұйымдық мәдениет әлеуметтік басқарудың тиімді факторы ретіндеБелгілі бір әлеуметтік ортада ұйым деген түсінік қалыптасады. Ұйым дегеніміз - белгілі бір ниеттер мен мақсаттарды орындау үшін құрылған және ережелердің ресми құрылымымен, биліктік қатынастармен, еңбек бөлінісімен, сипатталатын ұжым түрі. Яғни ұйым болып құрылу үшін адамның санасында мәдениет деген түсінік қалыптасу керек. Мәдениет - адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Ұйымдық мәдениет - бұл формальды және формальды емес ережелердің, іс-әрекет нормаларың, дәстүр мен әдет-ғұрыппен, жекелік және топтық қызығушылығы, құндылығы, осы ұйым жұмысшылардың мінез-құлық ерекшелігі мен жүйесі. Ұйымдық мәдениеті белсенді ұйымдарда өзінің фирмендік философиясына арнаулы көңіл бөледі. Фирманың статусы, қағидалары насихатталады. Мекеменің мәдени нормалары - мекеме ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz