Бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгермеушілігін ( ана тілі пәнінен) болдырмаудың жолдары
Қазақстан Республикасы білі және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
"Қорғауға жіберілді"
Бастауыш оқыту теориясы
мен әдістемесі кафедра
меңгерушісі
___________Б.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгермеушілігін ( ана тілі пәнінен) болдырмаудың жолдары.
050102-мамандығы - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған: СПМ-615 тобының студенті
Мирзанеметова Нихолла
Ғылыми жетекшісі
магистр-оқытушы: Нұртазаева Нұргүл
Түркістан 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Бастауыш сынып оқушыларынның оқу үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың оқуға үлгермеу себептерінің педагогикалық - психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Бастауыш сыныпта үлгермейтін оқушыларды оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ. Бастауыш сыныпта ана тілі пәнінен үлгермейтін оқушыларды оқытудың әдістемелік негіздері
2.1. Оқуға үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері
және оны ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2. Ана тілін (1-сынып) оқыту үдерісінде үлгермеуші оқушылармен
жүргізілетін іс-әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі қазіргі таңда өзгермелі және өскелең талаптар мен қажеттеліктерді қанағаттандыра отырып, отандық білім саласын әлемдік білім кеңістігіне кіріктіруге бетбұрыс жасауда.
ҚР Білім Заңында ...ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау деп көрсетілген. Бұл білім жүйесін жетілдіру және оны сапалы деңгейге көтеруді алға тартады[1].
Ел Басының Қазақстан халқына Қазақстан-2030 жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады... деген сенімі жай айтылған сөз емес [2].
Осыған орай, ғылыми зерттеу барысында әлемдік озық тәжірибелер мен отандық білім жүйесіндегі ерекшеліктер зерделенуде. Біріккен ұлттар ұйымы мен сауатталықтың он жылдығы (2003-2012 жж) құжат жұмыстарында сауаттылық дағдыларының жаңа түсінігі - адамның өзгермелі жағдайға бейімделуге арналған ақпараттарды іздеп табуы және пайдалануы, оның қоршаған ортаның шақыруларына тиімді қарсы тұра білу біліктілігі деп берілген. Халықаралық іс-тәжірибеде білім стандарты күтілетін нәтижелер (білім нәтижелері) түрінде берілген білім мақсат жұмыстарының жүйесі деп қарыстырылып, Нәтижеге бағдарланған білім моделіне көшуге басым бағыт беріледі. Онда білім компоненттілігі оқушының жеке пәндер бойынша бір-бірінен алшақтықта емес, кешенді түрде жеке тұлғаға бағдарланған (білім, білік, дағдыны іс-әрекет білім компоненттілігін қабылдауды қамтамасыз етеді.
Бұл жағдайда білім компетентілігі көп жақты қызмет атқарып, білім объекті болудан тірі білімге айналатынын байқадық. Оқытудағы оқушының сапалық сипаттамасының құрамдас бөлігі ретіндеге базалық компетенцияларының кең ауқымды сипаты түрінде нақтылынған мақсат оқытудың күтілетін нәтижелерін береді (Жадрина М.Ж.) Осыған орай жеке тұлғаның сұраныстары мен мүмкіндіктерін ескере отырып, нәтижеге бағдарланған білім жүйесін қалыптастыру қолға алынуда. Атап айтқанда, жаңа мазмұнға сай білім беруді демократияландыру негіздері мен жалпы ұлттық базалық компетенциялары анықталып, білім аймақтары нақтыланып, түйінді және пәндік компетенциялар айқындалуда. Жалпы орта білім жүйесіне құрылымдық және білім мазмұнындық өзгерістер енгізіледі. Оқу сапасын жетілдіруде білім мақсажұмыстарының күтілетін нәтижеге бағдарлануы жан-жақты білімді, өз мамандығын жетік білетін, бәсекеге түсе алатын жеке тұлғаны бастауыш сатыдан бастап дайындауға бағыттайды. Мектептің бастауыш сатысында оқушының сапалық және сандық білім деңгейін анықтау арқылы, оқу сапасын жетілдіруге мүмкіндік туады. Мектептегі әрбір оқушының даму динамикасын және оқу барысында алғанбілім нәтижесінің сапасын жан-жақты және әділ бағалауға қол жеткізеді. Осыған орай мектептің бастауыш сатысында оқыту мазмұнын жаңалау және технологияларды пайдалануға байланысты жетілдіру жұмыстары жүргізілуде.
Педагогиканың негізін қалаушы ағартушылар: Я.А.Коменский, Т.А.Ильина, А.С.Макаренко, Жан-Жак Руссо, Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев т.б. берік білім беру пікірлерін білдірген.
Қазіргі кезде бұл мәселемен Қазақстан және ТМД ғалымдары: Р.М.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева, В.П.Карибжанова, Г.К.Шолпанқұлова, К.Т.Әтешова, ал бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгерімі мәселесімен Т.Жүндібаева, К.Тілеубергенова, С.Нашарипова сынды озық тәжірибелі педагогтар айналысуда.
Оқытудың, тәрбиелеудің, білім берудің түрлі мүмкіндіктерінің алдын ала болуын қалайтын, сабақ берудің сапалы деңгейін көрсететін білік пен дағдыларды қалыптастыру, қазіргі мұғалімдердің ең басты міндеттерінің бірі.Сондықтан нашар үлгеретін және үлгермейтін оқушылардың білім мен білік дағдыларының жағдайын және сыныптардағы үлгермеушілікті болдырмау жөніндегі педагогтардың іс-әрекетін талдай отырып, дипломдық жұмысымыздың тақырыбын "Бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгермеушілігін (ана тілі пәнінен) болдырмаудың жолдары" деп атадық.
Зерттеудің мақсаты: Оқу-тәрбие үдерісін жандандыру негізінде оқушылармен жеке жұмыстың түрлі формасын, мұғалімнің оқушылармен жеке жұмыстармен қарым-қатынасын көрсету. Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға үлгермеуін анықтау және оны болдырмаудың педагогикалық шартжұмыстарын қарастыру, баланың шығармашылық қабілетін дамыту жолдары мен маңыздылығын көрсету.
Зерттеудің нысаны: Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие барысы
Зерттеудің міндеттері:
- Бастауыш сынып оқушыларынның оқу үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық негіздерін айқындау
- Бастауыш сыныпта ана тілі сабағынан үлгермейтін оқушыларды
оқытудың ерекшеліктерін анықтау
- Бастауыш сыныпта ана тілінен үлгермейтін оқушыларды оқытудың әдістемелік негіздері ұйымдастыру
- Оқуға үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері
және оны ұйымдастыру
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныпта ана тілі сабақжұмыстарында үлгермеушілікті болдырмау жолдары
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша сұрақ-жауап, бақылау, байқау, әңгімелесу әдістері қолданылды. Психологиялық, педагогикалық, және әдістемелік әдебиеттермен танысып, бастауыш сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау жұмыстары жүргізілді..
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, 2 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде алынған жұмыстың өзектілігі, қазіргі таңда сапалы беру ғана, жас ұрпақтың білім деңгейін жоғары дәрежеге жеткізу бүгінгі күннің басты талабы екені жайла сөз болады. Сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсат, міндеттеріне, нысанасына, пәні жайлы айтылады.
"Бастауыш мектеп оқушыларының оқу үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық негіздері " атты І бөлім оқушылардың оқуға үлгермеу себептеріне теориялық тұрғыдан жолдаулар мен негіздеулер берілген.
Сондай-ақ, ана тілінен үлгермейтін оқушылардың оқытылу ерекшеліктері көрсетілген. ІІ бөлім Бастауыш сыныпта ана тілінен үлгермейтін оқушыларды оқытудың әдістемелік негіздері үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыстың түрлері, оны ұйымдастырудың ерекшеліктері сөз болды. 1 сыныптағы ана тілі пәнінен үлгермейтін оқушылармен жүргізілетін іс-әрекеттер жайлы айтылады және екі ашық сабақтың үлгі нұсқаулығы келтірілді.
Қортындыда, үлгермейтін оқушылармен жүргізілген жұмыстардың нәтижесінің қаншалықты деңгейде болғандығы сөз етіледі.
І. Бастауыш сынып оқушыларынның оқу үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың оқуға үлгермеу себептерінің педагогикалық - психологиялық негіздері
Тәрбие - жалпы халыктық іс. Бұл ұран емес, өмірдің талабы. Мұнсыз жарқын болашақтың саналы азаматын қалыптастыру мүмкін емес. Жасөспірімді тәрбиелеу проблемасын сөз еткенде, оның маңызды бір аспектісін айтпай кетуге болмайды. Ол сабақты нашар үлгеретін, тәртіпсіз
В.А.Сухомлинскийдің "Мұғалім екіні оқушыға тапсырманы түгелдей дерлік орындамағанда ғана қоюы керек, мұндай баға алғаны оқушы өзін айыпты екенін сезгендей болсын" деген сөзін негізге алу керек. Мектеп басшыларының назарында мұғалім емес, оқушы да тұруы шарт [3].
Оқушы сабақта болған жоқ. Осының өзі педагогикалық проблема, ол мұғалімге ой салсын. Сенің жәрдемің қажет, оны тез арада өзінің немесе оқушылармен ұйымдастыр, сабақка катыспау себебін зерттеп біл. Қайтіп көмектесуді ойлан. Жаңа оқу жылының алғашқы күндеріндегі сынып жиналысжұмыстарында, әсіресе бірінші сыныптарда олардьщ ата-аналарын, мектеп ережесімен таныстырып онда оқушы сабаққа қатыспаса, өтілген материалды өзінше оқып үйренуге міндетті екені жазылғанын түсіндіру керек. Оқушылардың білімін тексеруге міндетті. Оқушы сабаққа келмесе, ол сол күнгі өтілген тақырып бойынша, арнайы сынақ тапсыруы керек. Бұл қашанда мүғалім мен оқушыға заң. Дегенмен дәл осылайша бұл проблеманы толық шешуге мүмкіндік жоқ. Сондықтан мұғалімдер оқуға нақты жәрдем беру жолдарының басқа әдістерін қарастырған жөн. Әдетте орталықтанған жүйені қолдану пайдалы. Мектепте бас кезекшінің, оның әрбір сыныптағы жәрдемшілерінің, оқу төрайымының атқарар ісі кыруар. Бұлар күн сайын сабаққа қатыспағандардың, қанағаттанғысыз баға алғандардың тізімін алып сыньш жетекшіге береді. Міне осындай жанды әрекеттен соң мектеп басшылары апта сайынғы жоспарларына, ең қажеттілерін қосып іс-шаралар белгілейді. Оқушылармен әңгімелесу белсенділермен пікірлесу әр түрлі формада өткізілгені жөн. Көбінесе сабаққа келмегендер мен үлгермеушілер мәселесі кіші педкеңесте оқушылар кеңесінде қаралып, кеткен кемшіліктерді түзеу жөнінде шұғыл шара қабылдануы керек. Қажет болған жағдайда пәндер бойынша әңгіме өткізіліп кейде оқушыны қандай тақырыпта меңгермегенді ескертіліп кеспе қағаздар жүйесі қолданылады .
Жазғы демалыс алдында, үлгермейтін оқушының ата-анасы шақырылып, үлгермеген пәні бойынша, баласына берілген тапсырмалармен таныстырады. Оқушының оқу үлгерімі мұғалімге де байланысты. Барлық кінәні оқушыға артпай сынып жетекші пән мүғалімімен тығыз байланысып сол баланың ерекше мінез-құлқы жөнінде өзара пікірлесе, тәрбие ісі нәтижелі болмақ. Жасыратыны жоқ, сабақтанқашатын оқушының мұғалімге наразылығы кездеседі. Кейде талап қоюдың жөні осылай деп, орынсыз ойластырылмай қойылатын жазаның оқушылардың нәзік сезіміне кері әсер етеді.
Осындай жазғыру шараларының салдарынан өзге де қолайсыз жағдайлар кездеседі. Кейбір жағдайларда семьяда әкесі не шешесі жоқ балалардың тәртіп бұзушылығы ерекше, ерсі қылықтары басымдау. Сол себепті ондай оқушыға мұғалімдер мейлінше қамқорлық жасауы керек. Бүгінгі жасөспірімдер еліктеуге әуес. Олар өздері үшін үлгі боларлық нәрсе іздейді. Кейде жаман әдеттерге тез бой алдырады.
А.С.Макаренко былай деп көрсетті: "Тәрбие дегеніміз шын мәнісінде әлеуметтік үдеріс. Бәрі де адамда затта құбылыста тәрбиелейді. Бірақ бәрінен бұрын және бәрінен көбірек тәрбие беретін - адам. Олардың бірінші орында тұратыны ата-аналар мен педагогтар"
Адам тәрбиесі - үлкен шеберлікпен білімділікті талап ететін маңызды іс. Өз бойында мәдениеттіліктің нышаны болмаған адамның баласына тәрбие беру мүмкін де емес. Салиқалы, адамгершілігі мол әрбір адам өзінің бала тәрбиесіне, олардың мінез-кұлқы мен жүріс тұрысына жете көңіл бөліп, соның жолында еңбек етеді [4].
Бала тәрбиесіне ата-ана мен ұстаздардың ықпалы өте зор. Бала ата-анасынан ала алмаған тәрбиенің кейбір тұсжұмыстарын ұстазынан ала алса, кейде керісінше болып жатады. Балаға тәрбие берумен қатар ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақи қадір-қасиетімізді жоғалтпай, керісіншс білімділікпен, ізгілікпен толықтыра отырып, саналы да сапалы түрде келер ұрпаққа аманат етіп қалдыру басты міндетіміз.
Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу жолдары жаңа оқу жылы басталмай тұрып жұмыс жоспары мен оны жүргізудің әдіс-тәсілдері бірлестік отырысында талқыланып белгіленіп алады үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу үшін алдымен олар арнайы зерттеледі. Оқушыны зерттеуде мына мәселелерге баса назар аударылады. Ұжыммен, ортамен карым-қатынасы оқу- тәрбие үдерісіне семьяның ықпалы. Қоғамдық және үй жұмысжұмыстарына араласуы.
Үйде күн режимінің жоспарлануы және оның орындалу барысы. Денсаулығы туралы медициналық анықтамалар мен ұсыныстар. Сабаққа қатысуы мен бірыңғай талапты орындауы. Дара ерекшеліктері. Ойлау қабілетінің деңгейі. Зейіні мен есте сақтауы. Ерік жігері. Табандылығы. Қызығушылығы. Жеке пәндер бойынша үлгерімінің көрсеткіштері. Үлгермеу себептері.
Осы мәселелер анықталғаннан кейін баланың жеке пәндер бойынша білімі мен дағдыларын есепке ала отырып, ондағы негізгі олқылықтар анықталады. Жеке жұмыстар сол кемшіліктерді жоюға бағытталып оңайдан қиынға карай сатылап жүргізіледі. Зерттеу жұмысжұмыстарының қорытындыларына сәйкес алдағы уақытта жүргізілетін педагогикалық жұмыстар белгіленеді. Мысалы, Қанат деген оқушыға зерттеу нәтижелеріне орай мынадай педагогикалық жұмыстар жүргізу керек деп ұйғарды.
Ата-анасымен тығыз байланыс жасау.
Үйдегі күн режимін белгілеп, оны орындаудың қажеттілігін ата-анаға түсіндіру.
Қазақ үшін отбасынан киелі ештеңе жоқ. Өйткені адам баласының ой-санасы өсіп, ақыл-ойының кемелденуі үшін де тіршілік нәрі санаға отбасынан кіреді, отбасында көрген жақсы-жаман қылықтардың бәрі бала сезіміне әсер етеді, күллі парасат, пайым отбасынан өрбиді деп ұғады. Сондықтан қазақ салтында Отбасының тәлім-тәрбиесі ерекше дәстүр. Сол отбасының ұйытқысы - әке мен ана. Әке - Отбасының иесі, қорғаны, қамқоры, ал Ана - отты өшірмей, маздатып жағушы, жылылық иесі. Осы екі киеден қуат алған ұрпақ әрқашан еліне жақсылық сәулесін себетін айбынды азаматқа айналады. Ата-ананың мұраты - өрендерінің жүрегіне ізгіліктің, салауаттың таза, мөлдір, тұнық калпымен дамуы.
Қазақ үшін отбасынан киелі ештеңе жоқ. Өйткені адам баласының ой-санасы өсіп, ақыл-ойының кемелденуі үшін де тіршілік нәрі санаға отбасынан кіреді, отбасында көрген жақсы-жаман қылықтардың бәрі бала сезіміне әсер етеді, күллі парасат, пайым отбасынан өрбиді деп ұғады. Сондықтан қазақ салтында Отбасының тәлім-тәрбиесі ерекше дәстүр. Сол отбасының ұйытқысы - әке мен ана. Әке - Отбасының иесі, қорғаны, қамқоры, ал Ана - отты өшірмей, маздатып жағушы, жылылық иесі. Осы екі киеден қуат алған ұрпақ әрқашан еліне жақсылық сәулесін себетін айбынды азаматқа айналады. Ата-ананың мұраты - өрендерінің жүрегіне ізгіліктің, салауаттың таза, мөлдір, тұнық калпымен дамуы.
Отбасы - үйелмендер ынтымағы мен берекесінің ұйыған орны, үлгі алар мекені. Сондықтан Әке көрген оқ жанар, шеше көрген тон пішер деп пайымдайтын қазақ өмірлік ереженің жібін сабақтап, әрі қарай жалғастырып әкетуді - ұрпақтың борышы деп санаған. Ізгі мұрат - әкеге қарап ұлдың, шешеге қарап қыздың өсуімен ұштасып жатады. Сондықтан ең алдымен әке мен шешенің өздері ұрпақжұмыстарына өнеге болып саналады. Саналылық та, даналылық та, иманжүзділік те, адамгершілік те бала бойына Отбасының тәлімі арқылы дариды да, өзгермес касиетке айналады. Сондай игі мақсатпен әр отбасының мүшесі өз ұрпағының болашағы үшін қам жасайды, жеткіншектеріне жол нұсқайды, адамдық парасатты, пәк адалдықты үйретеді. Бұл қазақи өмір салтының заңы. Қазақ ұрпағын сақтаған осы жол, қазақ баласы осы қағидамен тәрбие көрсе, бақытқа кенелері хақ.
Профессор Ә. Табылдиев Отбасы - үйелмендердің жанұялық бірлігі, профессор Қ. Жарықбаев Отбасы - семья, жанұя, үйелмен сөздерінің синонимі, ал әлеуметтанушылар Отбасы - неке немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, мүшелері қоғамдық тұрмыста, өзара моралдық жауапкершілікте, өзара көмекте бір-бірімен байланысы: күйеуі мен әйелінің арасындағы, ата-анасы мен балалардың арасындағы қарым-қатынас деп түсіндіреді.
Қазір дүние жүзі отбасы құндылықжұмыстарына қайта мән бере бастады. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы Халықаралық отбасы күнін белгіледі. Отбасы - адам баласының дүниеге келгенінде есігін айқара ашып енетін үйі, өсіп ер жететін, тәрбие алатын аса қажетті, әрі касиетті алтын бесігі. Адамзат ұрпағына отбасына аса құнды ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа ешнәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Балаға ата-ана тәрбиесінің орнын ешнәрсе толтыра алмайды.
Отбасы мүшелерінің адалдық пеи мейірімділік, жауапкершілік псн кешірімділікке негізделген қарым-қатынасының бала тәрбиесіне ықпалы зор. Алайда үлкендердің мінез-құлқы мен іс-әрекеті сыйлауға тұратындай, жасөспірімдерге үлгі көрсететіндей болуы абзал. Сондай-ақ отбасы тәрбиесінің тағы бір артықшылығы үйдегі адамдардың жас шамасы әртүрлі болса да, бір-бірімен рухани жакындығы, мақсат ынтымақтастығында деп айтуға болады [5].
Отбасы - үйелмендер ынтымағы мен берекесінің ұйыған орны, үлгі алар мекені. Сондықтан Әке көрген оқ жанар, шеше көрген тон пішер деп пайымдайтын қазақ өмірлік ереженің жібін сабақтап, әрі қарай жалғастырып әкетуді - ұрпақтың борышы деп санаған. Ізгі мұрат - әкеге қарап ұлдың, шешеге қарап қыздың өсуімен ұштасып жатады. Сондықтан ең алдымен әке мен шешенің өздері ұрпақжұмыстарына өнеге болып саналады. Саналылық та, даналылық та, иманжүзділік те, адамгершілік те бала бойына Отбасының тәлімі арқылы дариды да, өзгермес касиетке айналады. Сондай игі мақсатпен әр отбасының мүшесі өз ұрпағының болашағы үшін қам жасайды, жеткіншектеріне жол нұсқайды, адамдық парасатты, пәк адалдықты үйретеді. Бұл қазақи өмір салтының заңы. Қазақ ұрпағын сақтаған осы жол, қазақ баласы осы қағидамен тәрбие көрсе, бақытқа кенелері хақ.
Ана тілі сабақжұмыстарында ата-аналармен ойындар, эстафеталар, дебаттар т.б, ұйымдастыру. Баланың отбасымен қарым-қатынасын анықтау үшін сауалнама түзіп, балалармен сұрақ-жауап жүргізуге болады (2-қосымшаға қараңыз) Осындай өткізілетін шараларды әр түрлі тақырыпта алдын-ала дайындап ата-анамен бірігіп өткізіп тұруға болады. Отбасылық тәрбиенің маңызы туралы IX ғасырда өмір сүрген ұлы данышпан бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың жауы, ол оның барлық өміріне апат әкеледі дейді. Сондай-ақ, қазақтың қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлы бір сөзінде: Біріншіден, бесік жырын айтатын келіндердің азайып бара жатқанынан қорқамын, екіншіден, немерелеріне ертегі айтып бере алмайтын әжелердің көбейіп бара жатқанынан қорқамын, үшіншіден, дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын. Өйткені, бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, дәстүрді бойына сіңіріп өспеген баланың көкірек көзі көр бола ма деп қорқамын. Ал, көрдің қолына балта берсең, шаба салады, найза берсең, сұға салады, намыстанбай бұға салады. Мен табиғатынан, тағдырынан болған соқырлықтан жазылмасаң, халық болудан қаламыз ба деп қорқам деп, ұрпақ болашағына алаңдайтынын білдіреді.
Сонымен, ата-аналардың басты мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы зор, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу.
Бала үлгерімін дұрыс ұйымдастырылуы үшін ата-анадан мынадай белгілі ережелерді сақтай білуі талап етіледі:
баланың дамуын үнемі қадағалап отыру;
бала денсаулығына қамқорлық жасау;
баланың оқуына көмек беру;
баланы болашақ өмірге даярлау, т.с.с.
Күн өткен сайын жас ұрпақтың талғамы өзгеріп, қоғаммен бірге ілгері дамып отырады. Осыған орай оның талабын қанағаттандыратын, қоғамның, ұлтымыздың ұстанған бағытымен сабақтас тәрбие жүйесін асыру-ұстаз бен ата-ананың басты міндеті.
Әр мереке күндеріне байланысты ата-аналар сынып сағатжұмыстарына, кештерге, кездесулерге шақырылып, балалардың орындауында қойылған концерттерге, көріністерге, түрлі конкурстар мен пікір сайыстарға катынасып отырғаны абзал. Педагогикалық практика жұмысжұмыстарына барғанда, сынып жетекшісі ретінде осы тәрбие жұмысжұмыстарына ат салысумен қатар, өз сыныбымда да іс-шаралар жүргіздім. Сыныпта "Әке -асқар тау", "Анам менің ардақтым" атты шығармалар конкурсы жарияланып, ең үздіктері таңдалды. "Біздің отбасымыздағы дәстүр", "Демалыс сәттерінен" тақырыпжұмыстарында сыныптық, отбасылық альбомдар, қабырға газеттері шығарылды. Жиналыстарда отбасындағы кітап қоры, имандылық иірімдері жайлы айтылып, тәрбие туралы әдебиеттер ұсынылып, тәрбиелік кеңестер айтылып берілді, мысалы, төмендегідей:
Егер баланы үнемі сынай берсе, оқуға құлқы болмайды:
Бала кекшілдікте өссе, қатыгез болады.
Бала төзімділікте өссе, басқаларды түсінуге үйренеді.
Бала адалдықта өссе, өтірікке бармайды.
Оқылатын баяндамаға, әңгімеге байланысты даналардың нақыл сөздері жазылып қойылды. Мәселен:
Ұл -қызыңа әдеп үйрет, білім бер,
Қос жалғанда нәсіп көріп, күлімдер.
Ұлыңды үйрет күллі өнер, білімге,
Ол өнермен дүние табар түбінде.
Жақсылық қыл, шамаң келсе, баршаға,
Шүбәланба, қайтар қарым қаншама.
Өз ұрпағының қамын ойламайтын бірде-бір ұлт жоқ. Егеменді елретінде біздің елдің де өзінің ұлттық мектебі, өз педагогикасы, ұлттық тәрбиесі, ұлттық оқуы болуы керек. Қазақ мектебінің мұғалімі ретінде балаға ұлттық тәрбие беруде өзінше үлес қосып жүрген тәрбиелі ұстаздардың оқу-тәрбие үдерісінде осы сынды жүргізілетін жұмыстары өте орынды. Бүгінгі жастардың бойына халқымыздың ғасырлар бойы қастер тұтып келген ар-намыс, атамекен мен ана тіліне сүйіспеншілік, қайырымдылық, ата-ананы, әйелді құрметтеу қасиетін дарыту - олардың өз еліне, өз тіліне өгей тартып кетпеуінің басты шарты. Сондықтан бала тәрбиелеуде халықтық педагогика тағылымына сүйену керек. Себебі: халық педагогикасы - ұлттық сана-сезімнің өсуіне әсер етеді, өз тарихына, оның мәдени қазыналарына, дәстүріне деген ықыласын оятады [6].
Белгілі педагог А.С.Макаренко "Ата-анаға арналған кітабында" "...Бала тәрбиесінде сіздің іс- қимылыңыздың өзі шешуші роль атқарады. Сіз тәрбиені сөз арқылы немесе үйрету, бұйыру арқылы іске асырамын деп ойламаңыз. Тәрбие өмірдің әр сәтінде, тіпті сіз үйде болмаған кезде де іске асады. Тәрбие сіздің қалай киінетініңіз, өзгелермен қалай сөйлесетініңіз, олар туралы не ойлайтыныңыз, қалай күлетініңіз, осы іс-әрекеттеріңіздің бәрі де балаңыз үшін маңызды. Тіпті дауыс екпінінің өзгеруін де бала сезінеді, сіздің барлық ойыңыз баланың көкейіне беймәлім жолмен жетіп жатады, сіз оны байқамайсыз да. Ал отбасында сіз дөрекілік көрсетіп, жұбайыңызды жәбірлесеңіз, осы ісіңізбен сіз балаға жаман тәрбие бересіз..." - дейді. Ересектер мен балалардың өмірі тек өнегелі іс-қылықтардан тұрмайтыны белгілі, кейде олар шалыс басады, ол кезде тіпті, кейбіреулер қылмысқа да барады. Сондықтан да есею жолындағы басты нәрсе - баланы парасатты іске, адал қылыққа үйрету, жақсы іс атқару, ата-ананы, мұғалімді, достары мен танысжұмыстарын, бейтаныс адамдарды да қуаныта білу. Өмір тәжірибесі көрсеткендей, екі түрлі отбасына назар аударуға болады. Біріншісі - материалдық игілікті алға қойып, соған жетуді мақсат еткендіктен, рухани құлдырауға соқтығуда. Екіншісі - материалдық игілікті жеткілікті отбасында бала мен ата-ана арасында эмоционалдық, мейірімділік қарым-қатынастың орнықпағандығы айқындалады. Осы жағдайлар отбасында жас өспірімдерді тәрбиелеуде ескерілуі қажет. Отбасындағы тәрбиенің тиімді болуы ондағы карым-қатынас түрлерінің орнығуына байланысты. Отбасында түрлі қарым-қатынастар орын алады:
ынтымақтастық қарым-катынас, яғни отбасы мүшелерінің өзара
қарым -қатынасы түсіністік пен көмекке бағытталған:
ортақ мүддеге негізделген бірыңғай қарым-қатынас;
жақсы қарым-қатынасты сақтай отырып, өзара жетістікке жетуді
көздеген қарым-қатынас;
бәсекелестік, барлық жағдайда өзінің бәсекеде ұтуын көздеген
қарым-қатынас;
түрлі себептерден туындаған отбасындағы қайшылықты қатынас.
Демек, әр отбасында түрлі қарым-қатынастың орнығуынан баланыңжеке тұлғалық қасиеті қалыптасады. Отбасында түрлі қарым-қатынас қалыптары көрініс береді. Кейбір отбасында отбасы мүшелерін бетімен жібереді, мұндай жағдайда ешқандай қарым-қатынас болмайды. Ал кейбір отбасында бедел орын алған қарым-қатынас орнайды. Оның да өзіндік ерекшеліктері бар, онда біреудің басқаларға басымдылық танытуы, бұйыруы баланың тұлғалық қасиетінің дамуына жағымсыз ықпал етеді. Қазіргі кезде заман ағымына қарай, отбасында демократиялық қарым-қатынасқа ұмтылушылық бар, яғни әр отбасы мүшесі тең құқықты қарым-катынасты орнатуды көздейді. Отбасында орныққан қарым-қатынас түрі мен қалыпжұмыстарына сәйкес баланың тұлғалық қасиеттері қаланады. Бала әрқашан да ата-анадан жүрек жылуын, мейірімділікті қажет етеді, ол ата-ананы өмірдің тірегі санайды [7].
Оқушының ұжыммен байланысын нығайту мақсатында арнайы әңгімелер, тәрбие сағатын өткізу, мінез-құлқының жақсы жақжұмыстарын жетілдіру сабақта жұмыстар жүргізу белсенділігін жетілдіру оқуға ынталы, алғыр балалардың жолдастық көмегін ұйымдастыру.
Баланың кабілетін, зейінін, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты дидактикалық материалдарды техникалық құралдарды мейлінше молынан пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану.
Есте сақтауын дамыту мақсатында шағын да тілге жеңіл материалдарды мақал-мәтелдер мен жұмбақ жаңылтпаштарды жаттауға ұсынып отыру. Барлық жеке жұмыстарда "Оңайдан қиынға, жеңілден күрделіге" принципін басшылыққа алып қайталауға көбірек мән беру. Оқушының еңбектерінің жақсы жақжұмыстарын дер кезінде байқап, тиісінше мақтап, өз күшіне сенімін ояту, т.б.
Жұмыс барысында үлгерімі төмен оқушылардың жеке пәндер бойынша біліміндегі олқылықтар анықталып жүргізілетін жұмыстар соларға орай нақты белгіленеді, олардың нәтижелері жазылып отырады. Үлгерімі төмен оқушыларға өткен материал мен өтілетін материал арасындағы сабақтастықты білдіруге баса назар аударылды. Жеке жұмыстардың мақсаты ең алдымен баланың білімді саналы меңгеруі ойлау қабілетін дамыту. Оның алған білімдерін іс-тәжірибеде қолдану дағдыларын дамыту.
Сондықтан тәжірибе көрсеткендей зерттеу жұмысжұмыстарын үнемі және ғылыми тұрғыда жүргізіп жеке жұмыстарды біртіндеп күрделендіріп отыру қажет. Оқудың белгілі бір кезеңінде үлгерімі төмен болған оқушылардың жоғарыдағыдай жұмыстар барысында едәуір жақсы нәтижеге бастауы осы бағыттың дұрыстығын көрсетеді.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы, олардың сабағындағы жұмысымен тығыз байланысты. Мұның табысты болуы сабақтың калай өткенін мұғалімнің үйге тапсырманы қалай бергеніне байланысты. Сондықтансабақтың сапасы жоғары болса оқушылардың үй жұмысы соғұрлым табысты болады. Үйге берілген тапсырманы үш топқа бөлуге болады. Олар: ауызша (оқушының материалын оқып үйренуі, өлеңдер, ережелер жаттау), жазбаша (жазбаша жаттығуды, есеп шығаруды, шығарма т.б.), оқу-практикалық тапсырмалар, (тәжірибелер, бақылаулар т.б.).
Оқушының үй жұмысын ұйымдастырудың маңызды мәселесі оның көлемі т.б. Түрлі жастың балалары үйге берілген тапсырманы орындауда түрліше уақыт жіберуі мүмкін. Олардың ақыл-ой сабақты ұйымдастыруды гигиеналық және педагогикалық талаптарды ескерген жөн. Мектеп ережесінде бұл мәселеге байланысты оқушының үй тапсырмасын орындауына мынадай уақыт мөлшері анықталған. Мысалы: 1 сыныпқа - 1 сағат, 2 сыныпқа- 1,5 сағат, 3-4 сыныпқа- 2 сағат.
Барлық тақырыпты мұғалім жоспарлаған кезде үйге берілген тапсырманың олардың мазмұны мен көлемінің маңызы зор. Бұл жағдайда тапсырма сан алуан болады да, сыныпта оқып, үйренетін оқу материалдарының бір бөлігі болады.
Сөйтіп, теориялық материалдарды оқып үйренуді практикалык тапсырмамен дұрыс ұштастыруға болады. Үйге берілген тапсырмаларды оқушының ойдағыдай орындауы мұғалімнің жұмыс сапасына байланысты да. Сондықтан да әрбір тапсырмаға нұсқау қосарлануы тиіс. Бұлардың формалары төмендегідей болады:
1. Бұрын қолданылған тәсіл мен тапсырма орындауды жәй көрсету.
2. Екі-үш мысалмен тапсырманы көрсетіп жіберу.
3. Үйге берілген тапсырманың ең қиын жақжұмыстарын сыныпта талдау.
4. Жұмысқа және тапсырмаларды орындау әдістеріне қойылатын
талаптарды түсіндіру.
Оқушылар жас болған сайын, нұсқау соғұрлым нақты егжей-тегжейлі болу керек. Мысалы: 15 - беттегі ережені жаттау, 16 - беттегі 3-4 жаттығуды орындау.
Оқушыларды тапсырманы күн сайын орындап отыруға үйрету маңызды. Ол үшін мынадай шаралар жүйесі қажет:
а). Оқушыға мұкият нұсқау беріп, дер кезінде жұмысқа үйрету.
ә). Олардың жұмысына бақылау жасаудың нақтылы жүйесін ойластыру;
б). Оқушылардың режимдері дәл сақталуына жету;
в). Кездескен қиыншылықтарды өздігінен шешуге үйрету.
Кейде тіпті оқу жұмысын мұғалімнің дұрыс ұйымдастырарда да сыныпта бірнеше артта қалатын және үлгермейтін оқушылар болады. Бұл құбылыс сан алуан себептерден туады. Кейде мұғалім оқушының ерекшелігін ескерумен, онымен өзінің жұмысын онша дұрыс кұра алмағандықтан да туады.
Кейбір оқушылар қандай да бір пәннің қиыншылығын үнемі дұрысбағалай білмейді. Сондықтан да артта қалады.
Ата-аналар тарапынан олардың оқуына, мінез-құлқына бақылау болмағандықтан оқушылардың үлгермеуі мүмкін. Артта қалу үлгермеу оқушыға қатты әсер етеді. Ол өз күшіне сенуден қалады, оқуды жиі тастап кетеді. Артта қалуды жою құралдарының бірі - қосымша сабақ. Оқушылармен бұл жұмысты бастамас бұрын артта қалудың себебі мен сипатын анықтау керек. Егер оқушы ауырып артта қалса, бірақ жақсы үлгеретін болса, мұғалімнің басшылығымен істелетін өзіндік жұмыс, ұштастырылуы керек. Егер оқушы жалқауланса оны тым қамқорлыкқа ала бермей, мұғалімнің жолдасжұмыстарының ата-аналардың бастауымен оны жұмыс істеуге көндіру керек.
Жеке жұмыс - артта қалу басталысымен мұғалім оқушыға көмек көрсетуі керек.
Істелетін жұмыстар ерікті де міндетті сипатта болуы керек. Әсіресе нашар оқушыларға көмек беру үшін жақсы оқушыны тарту керек.
Мұғалімнің басшылығымен қосымша сабақ беруді көп пайдалануға болмайды. Әсіресе сыныпты түгел қалдыру зиян. Өйткені жұмыс нәтижесі болмайды. Сабақта үлгермеушілікті туғызатын елеулі себептердің бірі - оқу жұмысын жүйелі және жоспарлы түрде жүргізу шеберлігі мен дағдысының жоқтығынан болады. Мұғалім міндеті - әрбір оқушыны оқи білуге үйрету. Әсіресе оқу жұмысындағы талаптың зейін жинақылығы ойланып оқуға әдеттілік және өз бетімен кітап оқи білу, үйге берілген тапсырмаларды дәйектілікпен орындау т.б. қасиеттерге тәрбиеленген жөн.
Сондықтан да оқу жұмысы оқушылардың жалпы дамуына ықпал жасауына бірігіп күш-жігер жасау, соған қол жеткізу.
Үлгермеушілік сабақ барысында қалыптасады және оның алдын алуға, күресуге болады. Нашар бағаға әкеп соқтыратын оқушы үлгермеушінің себептері оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырмауда, мектепішілік бақылаудың мерзімді жүрмеуінде, санитарлық-гигиеналық нормалардың бұзылуында жатыр. Бұлардың ішіндегі негізгілері мыналар:
- жекелеген мұғалімдердің сабақ жұмыстарының сапасыздығы жаңа материалды тиісінше түсіндіре алмауы, бекіту жұмыстың әлсіз жүруі оқушы білімін есепке алудың болмауы, мұғалімнің тиісті дәрежеде талап етпеуі:
- үй тапсырмасын орындау жұмысын дұрыс ойластырмау және тыңғылықты тексерудің болмауы.
- мұғалімдердің өз оқушыларын дұрыс білмеуі, жеке жұмыстың болмауы, танымдық қызығуын дамыта алмау.
- мектепте үлгермеушіліктщ алдын-алу жөнінде жүйелі жұмыстың болмауы, мектеп әкімшілігі мен сынып жетекшілерінің, әлеуметтің ортақ жұмыс жүргізбеуі;
- тәрбие жұмысындағы олқылықтар, оқушылардың сабақтағы нашар тәртібі, өз міндеттерін саналы түрде түсінбеуі, мектеп әкімшілігітарапынан тәртіп бұзушыларға уақтылы және тиісті шара қолданбауы;
- бағалаудағы біржақтылық;
- оқыту мен тәрбие үдерісінде сабақтастық болмауы;
- сабақтан қалдыру, оқушының ауырып қалуы, т.б.
Білім негізі - бастауыш сыныпта қаланатыны жұртшылыққа белгілі жағдай. Оқушының бұл сыныптарда алған білімінің тиянақты да сапалы болуы - жоғарғы сыныпқа барғанда жақсы оқуының кепілі болатындығын ешкім жасыра алмайды. Оған біздің жыл сайын төрт жыл оқытып, қолымыздан шығарып жүрген жас түлектеріміздің білім жүйесі айғақ болады. Сондықтан да бастауыш сыныптарда сабақ беру жүйесін жетілдіруге халық ағарту органдары көп көңіл бөліп келеді. Жаңа бағдарламаға көшкен оқушылар ізденгіш, өз бетінше жұмыс істеуге икемді, ішкі сезімге бай, ақыл-ойы өткір болып тәрбиеленуде. Әрине, бұл - мұғалімдер жұртшылығының еңбегі. Мектеп жұмысының алға басуы, оқушылардың алған білімнің тиянақты, сапалы болуы, қорыта келгенде, мұғалімдердің күнделікті дайындығы мен оның педагогикалық шеберлігіне, ізденгіштігіне жеке басының білімі мен ерекшелігіне байланысты.
Орыстың тамаша демократы В.Г.Белинский тәрбиешіні, мұғалімді бекерге бағбанмен салыстырмаған.
Бастауыш сынып оқушыларын жоғары сыныпқа барғанда сабақты нашар оқитыны және жеке пәндерден үлгере алмайтын себебі біздіңше мыналар: біріншісі - бастауыш сыныптарда оқыту жұмысжұмыстарының дер кезінде жүйелі, тиянақты, сапалы өтілмеуінен, екіншісі - мұғалімдердің тәжірибесіздігі мен әдістемені жете меңгермейтіні, шеберлігінің жоқтығы, күнделікті өмірдің жаңалықжұмыстарынан бейхабарлығы, өз жұмысына немқұрайлы қарайтындығы.
Осындай жағдайлардан барып оқушылар өткен сабақты толык түсіне алмайды. Өйткені сабақ қызықсыз, тартымсыз болғандықтан, бала ынта қойып тыңдамайды. Сондықтан үй жұмысы да орындалмайды. Бала өткен материалға түсінбегендіктен, жаңа сабақты да түсіне алмайды. Себебі бір сабақ екінші сабақпен байланысты. Сабақ үлгермеушілік біртіндеп келіп осындайдан шығады.
Кейде сабақ қызықты, өз дәрежесінде өтіп жатыр делік. Осындай жағдайда да кейбір оқушылар көңілімен тыңдамай, басқа жұмыспен айналысып отырып, сабақты түсінбей қалады. Мұғалім де ол оқушыны аңғармай қалады, бұл да сабақ үлгермеушілікке апарып соғады. Сондықтан мұғалім сабақ өткізгенде де сақ болуы керек. Әр баланың тек сабақ емес, сабақтан тыс уақытта да психологиясына, біліміне, қабылдау кабілетіне, үй жағдайына көңіл бөлінсін. Оның қай сабақтан үлгермейтіні есепке алынып, кезінде көмек берілсін. Бұлар - үлгіртудің жолы.
Осындайлардың салдарынан өте жақсы оқушы жақсыға, жақсысыортаға, орташасы нашар оқитын болады. Олардың қызығушылығы жойылады да, үлгермеушілер көбейе бастайды. Оқушының сабақ үлгермеуінің тағы бір себебі: мұғалім олардан кезінде сұрамайды. Күдер үзіп, көңілі қалған бала сабақ оқуды қояды. Бұл - мұғалімнің қатесі.
Үлгермеушілік ата-аналармен жүйелі қарым-қатынас жасамаудан да шығады. Баланың үйінде жағдайы болмаса, сабақты оқуға да ынтасы болмайды. Оқушының сабаққа келмеуі немесе жиі-жиі кешігуі кезінде анықталмаса да залал. Мұғалім ауырып немесе басқа себептен келмей қалса, кез келген мұғалімді жібереді. Ол сабаққа дайындалмайды және сыныптың талабын да білмейді. ІV сыныпқа барғаннан кейін ІІІ сыныпта үлгірген оқушының да үлгермеуі мүмкін. Ол - жыл басынан пән мұғалімдерімен сынып жетекшісінің жыл бұрын бекітілуінен. Оның үстіне мұғалімдердің жиі ауысып, сабақ кестесінің тұрақты болмауынан да болады.
Міне, оқушылардың үлгермейтін себебін қысқаша айтқанымызда осылай. Енді сол себептерді болдырмау жолына бәріміз болып ат салысуымыз керек.
Біздің ойымызша, бұл істер әрбір мұғалім өз алдындағы талаптарды жете түсініп, қолынан келетін жұмысты дұрыс ұйымдастырып, қажымай-талмай көп ізденіп, еңбек етсе, сөзсіз, ойдағыдай орындалады. Бүған қазір барлық жағдай бар. Ең бастысы - әрбір жеке пән мұғалімінің сол пәннен терең білімі болуы қажет. Екінші - сол білімді оқушыларға саналы түрде жеткізе білу. Оның жолдары мен әдіс, тәсілдері көп. Мысалы, өз тәжірибемде ең алдымен оқушылардың сабаққа деген қызығуы мен ынта, назарын арттырамын. Ол үшін талғамнан өткен көрнекіліктер мен техникалык құралдарды, таратылып берілетін үлестірмелерді, тіпті, сұралатьш оқушыларыммен қалай қорытатынымды да күн бұрын белгілеймін.
Оқушы сабақ айтып тұрғанда ойын бөлмей, жауабы аяқталған соң, бағаны не үшін қойғаныңды баланың берген жауабының кемістігі мен жетістігін айта түсіндірген жөн. Бұл, сөзсіз оқушылардың сабақ үлгеруіне, материалдарды саналы меңгеруіне ықпал жасайды.
Оқушы жауап бере алмай тұрып қалса, мұғалім ой салатындай жетекші сұрау беру керек. Мұндайда жауаптың мазмұн толықтығына ғана емес, оның тіліне, ой жүйесіне, бастауы мен аяқтауына көңіл бөлген дұрыс. Сонда оқушының тілі ұстарып, оған қойылған баға әділ болады да оқуға, өзіне деген сенімі артады.
Үй тапсырмасының маңызы өте зор. Ол балаларды өз бетінше жұмыс істеуге үйретіп, жауаптылық сезімін туғызады, білімді игеріп алуға көмектеседі.
Тапсырманың мақсаты мен мазмұны, сондай-ақ оны орындаудың тәсілдері сабақ үстінде түсіндіріледі. Мақсат олардың сабақ үстінде алған білімдерін бекіту, үйренген дағдыларын жетілдіру, сондай-ақ өздігінен білім алу шеберлігін дамыту. Мысалы, оқушы бір қысқа өлеңді жаттау үшін олалдымен өлеңді 3-4 жолдан бірнеше бөлімге бөліп, әуелі бірінші бөлімін, содан кейін екінші бөлімін бірнеше рет қайталайды. Соңынан ол бөлімдерді қосып, тағы жаттайды. Өлең жаттаудың басқа да тәсілі көп. Кейбір оқушылар өлеңді әуелі басынан аяғына дейін түгел 2-3 рет оқып шығады, қиын жерлерін қайталап айтады, осыдан соң түгел кайталайды. Зерттеулерге қарағанда өлең жаттаудың бұл түрі де нәтижелі.
Қабағын түйіп, ашулы дауыспен, жекірумен сабақ өткізетін мұғалімдер де бар. Әрине, ондай мұғалімнің сабағы оқушыларды тартпайды да, қызықтырмайды. Ал өз пәнін, оның әдістемесін, балалардың өзгешелігін, психологиялық процестерін жетік білетін мұғалімдерді, сөз жоқ, оқушылар ұнатады да құрметтейді және ондай мұғалімнің сабағында жалықпайды.
Атақты педагог А.С.Макаренко айтқандай, бала мұғалімнің бет құбылысы мен дауыс ырғағынан не айтқалы тұрғанын білгені пайдалы екенін тәжірибе көрсетті. Аз сөйлеп, көп нәтиже шығару, кұрғақ қағидадан еңбекке дағдыландыру - алдағы басты міндеттеріміздің бірі. Біздер, мұғалімдер, қиын да қызықты еңбегімізбен Ы.Алтынсарин айтқандай, мектептің жүрегі болуымыз керек. Ақауы жоқ, таза қанды, тоқырап, тоқтап қалуды білмейтін, өз білмегенін біреуден көрмейтін, өмір бойы балалармен бірге соға беретін жүрек керек мектепке.
Мектептің жүрегі бола білу - өмірден өз орнын табу деген сөз.
Жас ұрпаққа білім берудің негізгі формасы - сабақ. Онда өтілетін материалды түсіндіріп қана қоймай, балалардың білімін тексерудің маңызы зор. Оқушылардың білім сапасы, көбіне, жаңа сабақтьт түсіндірген кезінде зер салып тыңдауына байланысты. Зейін қойып тыңдамағн оқушы тапсырманы өз бетімен оқып білуде, орындауда көп киыншылықтарға кездеседі. Сабақта өзін дұрыс үстамайды, басқаларға кедергі жасайды.
Оқушылардың үй тапсырмаларын орындауына қатаң бақылау қажет.
Оқушының дәптері - мұғалім жұмысының айнасы екенін естен шығармаған жөн. Оқушылардың білімін ауызша сұрап тексеруді сабақтың әр кезінде жүргізуге болады. Баға қоярда бұрын өтілген материалдан қосымша сұрақтар қоямын.
Қандай пән болсын өтілетін материалдардың өткендегісі мен жаңасының арасында ұқсастықтар мен айырмашылықтар болады. Жаңа материалды сабақтың бірінші кезеңінде түсіндіремін. Үй тапсырмасын пысықтағанда жаңа материалдан салыстырмалы сұрақтар қойып, оқушы жауабын кеңейтемін. Бағаны сабақтың соңында, оқушылардың берген жауапжұмыстарына қысқаша талдау жасағаннан кейін қоямын.
Үлгермеушілікті тудыратын факторлардың бірі - мұғалімнің оқушы білімін тексерудің және бағалаудың әр түрлі әдістерін орынды пайдалана білмеуінде. Күнделікті сабақ барысында 3-4 оқушыдан ғана сұрап, сол бағалардың негізінде тоқсандық қорытынды шығару оқушы білімініңдәрежесін толық көрсетпейді. Оқушылардың ауызша жауаптары мен жазбаша жұмыстары үшін күнделікті бағалардың негізінде тоқсандық баға қойылады [8].
Баға қойғанда оқушылардың жазбаша жұмысжұмыстарының сауаттылық дәрежесі еске алынуы тиіс. Окушылардың ауызша жауапжұмыстарын бағалауда мына негіздерге сүйенеміз:
1) Оқушы білімінің толықтығы, яғни оқып жүрген сыныбының
бағдарламалық материалын толық меңгеруі.
2) Оқушының білім сапасы:
а) оқушы анықтамалар мен ережелерді жете түсіне ме, оны мысалдар келтіріп, дәлелдеп айтып бере ала ма? Жауапжұмыстарында қандай қателер жіберді, олардың сипаты қандай, қателерін оқушы өздігінен түзей ала ма? ә) Оқушының алған білімін іс-тәжірибеде дұрыс қолдана білуі, берілген тапсырманы өздігінен толық орындай алуы.
3) Оқушы оқу материалын стильдік жағынан жатық тілмен толық айтып бере алуы қажет. Баланы оқыту, білім беру, бағалау үлкен тәрбиелік міндетті де қамтитыны белгілі. Сабақтың тәрбиелік сапасына жету алуан түрліжолдармен іске асады. Солардың бірі - сұралған оқушының білім дәрежесін әділ бағалау, қойылған бағаны жариялау.
Біздің ойымызша, әр бағаның сұралған балаға ғана емес, бүкіл сынып оқушыларына қатысы бар.
Бағаны жариялау сапасы белгілі тақырып немесе бөлім материалдарын түгел меңгеруге сынып оқушыларын толық ұмтылдыратындай болсын. Ол үшін оқушыға қойылған баға жай айтыла салмай, жариялана түсіндірілуі қажет. Бұл әдіс бойынша екі түрлі мақсат жүзеге асады. Біріншіден, қойылған бағаның әділдігі дәлелденеді, екіншіден мұғалімнің ескертпесі бойынша оқушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
"Қорғауға жіберілді"
Бастауыш оқыту теориясы
мен әдістемесі кафедра
меңгерушісі
___________Б.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгермеушілігін ( ана тілі пәнінен) болдырмаудың жолдары.
050102-мамандығы - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған: СПМ-615 тобының студенті
Мирзанеметова Нихолла
Ғылыми жетекшісі
магистр-оқытушы: Нұртазаева Нұргүл
Түркістан 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І. Бастауыш сынып оқушыларынның оқу үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың оқуға үлгермеу себептерінің педагогикалық - психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Бастауыш сыныпта үлгермейтін оқушыларды оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ. Бастауыш сыныпта ана тілі пәнінен үлгермейтін оқушыларды оқытудың әдістемелік негіздері
2.1. Оқуға үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері
және оны ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2. Ана тілін (1-сынып) оқыту үдерісінде үлгермеуші оқушылармен
жүргізілетін іс-әрекеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі қазіргі таңда өзгермелі және өскелең талаптар мен қажеттеліктерді қанағаттандыра отырып, отандық білім саласын әлемдік білім кеңістігіне кіріктіруге бетбұрыс жасауда.
ҚР Білім Заңында ...ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау деп көрсетілген. Бұл білім жүйесін жетілдіру және оны сапалы деңгейге көтеруді алға тартады[1].
Ел Басының Қазақстан халқына Қазақстан-2030 жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады... деген сенімі жай айтылған сөз емес [2].
Осыған орай, ғылыми зерттеу барысында әлемдік озық тәжірибелер мен отандық білім жүйесіндегі ерекшеліктер зерделенуде. Біріккен ұлттар ұйымы мен сауатталықтың он жылдығы (2003-2012 жж) құжат жұмыстарында сауаттылық дағдыларының жаңа түсінігі - адамның өзгермелі жағдайға бейімделуге арналған ақпараттарды іздеп табуы және пайдалануы, оның қоршаған ортаның шақыруларына тиімді қарсы тұра білу біліктілігі деп берілген. Халықаралық іс-тәжірибеде білім стандарты күтілетін нәтижелер (білім нәтижелері) түрінде берілген білім мақсат жұмыстарының жүйесі деп қарыстырылып, Нәтижеге бағдарланған білім моделіне көшуге басым бағыт беріледі. Онда білім компоненттілігі оқушының жеке пәндер бойынша бір-бірінен алшақтықта емес, кешенді түрде жеке тұлғаға бағдарланған (білім, білік, дағдыны іс-әрекет білім компоненттілігін қабылдауды қамтамасыз етеді.
Бұл жағдайда білім компетентілігі көп жақты қызмет атқарып, білім объекті болудан тірі білімге айналатынын байқадық. Оқытудағы оқушының сапалық сипаттамасының құрамдас бөлігі ретіндеге базалық компетенцияларының кең ауқымды сипаты түрінде нақтылынған мақсат оқытудың күтілетін нәтижелерін береді (Жадрина М.Ж.) Осыған орай жеке тұлғаның сұраныстары мен мүмкіндіктерін ескере отырып, нәтижеге бағдарланған білім жүйесін қалыптастыру қолға алынуда. Атап айтқанда, жаңа мазмұнға сай білім беруді демократияландыру негіздері мен жалпы ұлттық базалық компетенциялары анықталып, білім аймақтары нақтыланып, түйінді және пәндік компетенциялар айқындалуда. Жалпы орта білім жүйесіне құрылымдық және білім мазмұнындық өзгерістер енгізіледі. Оқу сапасын жетілдіруде білім мақсажұмыстарының күтілетін нәтижеге бағдарлануы жан-жақты білімді, өз мамандығын жетік білетін, бәсекеге түсе алатын жеке тұлғаны бастауыш сатыдан бастап дайындауға бағыттайды. Мектептің бастауыш сатысында оқушының сапалық және сандық білім деңгейін анықтау арқылы, оқу сапасын жетілдіруге мүмкіндік туады. Мектептегі әрбір оқушының даму динамикасын және оқу барысында алғанбілім нәтижесінің сапасын жан-жақты және әділ бағалауға қол жеткізеді. Осыған орай мектептің бастауыш сатысында оқыту мазмұнын жаңалау және технологияларды пайдалануға байланысты жетілдіру жұмыстары жүргізілуде.
Педагогиканың негізін қалаушы ағартушылар: Я.А.Коменский, Т.А.Ильина, А.С.Макаренко, Жан-Жак Руссо, Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев т.б. берік білім беру пікірлерін білдірген.
Қазіргі кезде бұл мәселемен Қазақстан және ТМД ғалымдары: Р.М.Қоянбаев, А.А.Бейсенбаева, В.П.Карибжанова, Г.К.Шолпанқұлова, К.Т.Әтешова, ал бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгерімі мәселесімен Т.Жүндібаева, К.Тілеубергенова, С.Нашарипова сынды озық тәжірибелі педагогтар айналысуда.
Оқытудың, тәрбиелеудің, білім берудің түрлі мүмкіндіктерінің алдын ала болуын қалайтын, сабақ берудің сапалы деңгейін көрсететін білік пен дағдыларды қалыптастыру, қазіргі мұғалімдердің ең басты міндеттерінің бірі.Сондықтан нашар үлгеретін және үлгермейтін оқушылардың білім мен білік дағдыларының жағдайын және сыныптардағы үлгермеушілікті болдырмау жөніндегі педагогтардың іс-әрекетін талдай отырып, дипломдық жұмысымыздың тақырыбын "Бастауыш сынып оқушыларының оқу үлгермеушілігін (ана тілі пәнінен) болдырмаудың жолдары" деп атадық.
Зерттеудің мақсаты: Оқу-тәрбие үдерісін жандандыру негізінде оқушылармен жеке жұмыстың түрлі формасын, мұғалімнің оқушылармен жеке жұмыстармен қарым-қатынасын көрсету. Бастауыш мектеп оқушыларының оқуға үлгермеуін анықтау және оны болдырмаудың педагогикалық шартжұмыстарын қарастыру, баланың шығармашылық қабілетін дамыту жолдары мен маңыздылығын көрсету.
Зерттеудің нысаны: Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие барысы
Зерттеудің міндеттері:
- Бастауыш сынып оқушыларынның оқу үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық негіздерін айқындау
- Бастауыш сыныпта ана тілі сабағынан үлгермейтін оқушыларды
оқытудың ерекшеліктерін анықтау
- Бастауыш сыныпта ана тілінен үлгермейтін оқушыларды оқытудың әдістемелік негіздері ұйымдастыру
- Оқуға үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері
және оны ұйымдастыру
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныпта ана тілі сабақжұмыстарында үлгермеушілікті болдырмау жолдары
Зерттеу әдістері: зерттеу тақырыбы бойынша сұрақ-жауап, бақылау, байқау, әңгімелесу әдістері қолданылды. Психологиялық, педагогикалық, және әдістемелік әдебиеттермен танысып, бастауыш сыныптарда жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау жұмыстары жүргізілді..
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, 2 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде алынған жұмыстың өзектілігі, қазіргі таңда сапалы беру ғана, жас ұрпақтың білім деңгейін жоғары дәрежеге жеткізу бүгінгі күннің басты талабы екені жайла сөз болады. Сондай-ақ зерттеу жұмысының мақсат, міндеттеріне, нысанасына, пәні жайлы айтылады.
"Бастауыш мектеп оқушыларының оқу үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық негіздері " атты І бөлім оқушылардың оқуға үлгермеу себептеріне теориялық тұрғыдан жолдаулар мен негіздеулер берілген.
Сондай-ақ, ана тілінен үлгермейтін оқушылардың оқытылу ерекшеліктері көрсетілген. ІІ бөлім Бастауыш сыныпта ана тілінен үлгермейтін оқушыларды оқытудың әдістемелік негіздері үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыстың түрлері, оны ұйымдастырудың ерекшеліктері сөз болды. 1 сыныптағы ана тілі пәнінен үлгермейтін оқушылармен жүргізілетін іс-әрекеттер жайлы айтылады және екі ашық сабақтың үлгі нұсқаулығы келтірілді.
Қортындыда, үлгермейтін оқушылармен жүргізілген жұмыстардың нәтижесінің қаншалықты деңгейде болғандығы сөз етіледі.
І. Бастауыш сынып оқушыларынның оқу үлгермеушілігін болдырмаудың педагогикалық негіздері
1.1 Оқушылардың оқуға үлгермеу себептерінің педагогикалық - психологиялық негіздері
Тәрбие - жалпы халыктық іс. Бұл ұран емес, өмірдің талабы. Мұнсыз жарқын болашақтың саналы азаматын қалыптастыру мүмкін емес. Жасөспірімді тәрбиелеу проблемасын сөз еткенде, оның маңызды бір аспектісін айтпай кетуге болмайды. Ол сабақты нашар үлгеретін, тәртіпсіз
В.А.Сухомлинскийдің "Мұғалім екіні оқушыға тапсырманы түгелдей дерлік орындамағанда ғана қоюы керек, мұндай баға алғаны оқушы өзін айыпты екенін сезгендей болсын" деген сөзін негізге алу керек. Мектеп басшыларының назарында мұғалім емес, оқушы да тұруы шарт [3].
Оқушы сабақта болған жоқ. Осының өзі педагогикалық проблема, ол мұғалімге ой салсын. Сенің жәрдемің қажет, оны тез арада өзінің немесе оқушылармен ұйымдастыр, сабақка катыспау себебін зерттеп біл. Қайтіп көмектесуді ойлан. Жаңа оқу жылының алғашқы күндеріндегі сынып жиналысжұмыстарында, әсіресе бірінші сыныптарда олардьщ ата-аналарын, мектеп ережесімен таныстырып онда оқушы сабаққа қатыспаса, өтілген материалды өзінше оқып үйренуге міндетті екені жазылғанын түсіндіру керек. Оқушылардың білімін тексеруге міндетті. Оқушы сабаққа келмесе, ол сол күнгі өтілген тақырып бойынша, арнайы сынақ тапсыруы керек. Бұл қашанда мүғалім мен оқушыға заң. Дегенмен дәл осылайша бұл проблеманы толық шешуге мүмкіндік жоқ. Сондықтан мұғалімдер оқуға нақты жәрдем беру жолдарының басқа әдістерін қарастырған жөн. Әдетте орталықтанған жүйені қолдану пайдалы. Мектепте бас кезекшінің, оның әрбір сыныптағы жәрдемшілерінің, оқу төрайымының атқарар ісі кыруар. Бұлар күн сайын сабаққа қатыспағандардың, қанағаттанғысыз баға алғандардың тізімін алып сыньш жетекшіге береді. Міне осындай жанды әрекеттен соң мектеп басшылары апта сайынғы жоспарларына, ең қажеттілерін қосып іс-шаралар белгілейді. Оқушылармен әңгімелесу белсенділермен пікірлесу әр түрлі формада өткізілгені жөн. Көбінесе сабаққа келмегендер мен үлгермеушілер мәселесі кіші педкеңесте оқушылар кеңесінде қаралып, кеткен кемшіліктерді түзеу жөнінде шұғыл шара қабылдануы керек. Қажет болған жағдайда пәндер бойынша әңгіме өткізіліп кейде оқушыны қандай тақырыпта меңгермегенді ескертіліп кеспе қағаздар жүйесі қолданылады .
Жазғы демалыс алдында, үлгермейтін оқушының ата-анасы шақырылып, үлгермеген пәні бойынша, баласына берілген тапсырмалармен таныстырады. Оқушының оқу үлгерімі мұғалімге де байланысты. Барлық кінәні оқушыға артпай сынып жетекші пән мүғалімімен тығыз байланысып сол баланың ерекше мінез-құлқы жөнінде өзара пікірлесе, тәрбие ісі нәтижелі болмақ. Жасыратыны жоқ, сабақтанқашатын оқушының мұғалімге наразылығы кездеседі. Кейде талап қоюдың жөні осылай деп, орынсыз ойластырылмай қойылатын жазаның оқушылардың нәзік сезіміне кері әсер етеді.
Осындай жазғыру шараларының салдарынан өзге де қолайсыз жағдайлар кездеседі. Кейбір жағдайларда семьяда әкесі не шешесі жоқ балалардың тәртіп бұзушылығы ерекше, ерсі қылықтары басымдау. Сол себепті ондай оқушыға мұғалімдер мейлінше қамқорлық жасауы керек. Бүгінгі жасөспірімдер еліктеуге әуес. Олар өздері үшін үлгі боларлық нәрсе іздейді. Кейде жаман әдеттерге тез бой алдырады.
А.С.Макаренко былай деп көрсетті: "Тәрбие дегеніміз шын мәнісінде әлеуметтік үдеріс. Бәрі де адамда затта құбылыста тәрбиелейді. Бірақ бәрінен бұрын және бәрінен көбірек тәрбие беретін - адам. Олардың бірінші орында тұратыны ата-аналар мен педагогтар"
Адам тәрбиесі - үлкен шеберлікпен білімділікті талап ететін маңызды іс. Өз бойында мәдениеттіліктің нышаны болмаған адамның баласына тәрбие беру мүмкін де емес. Салиқалы, адамгершілігі мол әрбір адам өзінің бала тәрбиесіне, олардың мінез-кұлқы мен жүріс тұрысына жете көңіл бөліп, соның жолында еңбек етеді [4].
Бала тәрбиесіне ата-ана мен ұстаздардың ықпалы өте зор. Бала ата-анасынан ала алмаған тәрбиенің кейбір тұсжұмыстарын ұстазынан ала алса, кейде керісінше болып жатады. Балаға тәрбие берумен қатар ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан қазақи қадір-қасиетімізді жоғалтпай, керісіншс білімділікпен, ізгілікпен толықтыра отырып, саналы да сапалы түрде келер ұрпаққа аманат етіп қалдыру басты міндетіміз.
Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу жолдары жаңа оқу жылы басталмай тұрып жұмыс жоспары мен оны жүргізудің әдіс-тәсілдері бірлестік отырысында талқыланып белгіленіп алады үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізу үшін алдымен олар арнайы зерттеледі. Оқушыны зерттеуде мына мәселелерге баса назар аударылады. Ұжыммен, ортамен карым-қатынасы оқу- тәрбие үдерісіне семьяның ықпалы. Қоғамдық және үй жұмысжұмыстарына араласуы.
Үйде күн режимінің жоспарлануы және оның орындалу барысы. Денсаулығы туралы медициналық анықтамалар мен ұсыныстар. Сабаққа қатысуы мен бірыңғай талапты орындауы. Дара ерекшеліктері. Ойлау қабілетінің деңгейі. Зейіні мен есте сақтауы. Ерік жігері. Табандылығы. Қызығушылығы. Жеке пәндер бойынша үлгерімінің көрсеткіштері. Үлгермеу себептері.
Осы мәселелер анықталғаннан кейін баланың жеке пәндер бойынша білімі мен дағдыларын есепке ала отырып, ондағы негізгі олқылықтар анықталады. Жеке жұмыстар сол кемшіліктерді жоюға бағытталып оңайдан қиынға карай сатылап жүргізіледі. Зерттеу жұмысжұмыстарының қорытындыларына сәйкес алдағы уақытта жүргізілетін педагогикалық жұмыстар белгіленеді. Мысалы, Қанат деген оқушыға зерттеу нәтижелеріне орай мынадай педагогикалық жұмыстар жүргізу керек деп ұйғарды.
Ата-анасымен тығыз байланыс жасау.
Үйдегі күн режимін белгілеп, оны орындаудың қажеттілігін ата-анаға түсіндіру.
Қазақ үшін отбасынан киелі ештеңе жоқ. Өйткені адам баласының ой-санасы өсіп, ақыл-ойының кемелденуі үшін де тіршілік нәрі санаға отбасынан кіреді, отбасында көрген жақсы-жаман қылықтардың бәрі бала сезіміне әсер етеді, күллі парасат, пайым отбасынан өрбиді деп ұғады. Сондықтан қазақ салтында Отбасының тәлім-тәрбиесі ерекше дәстүр. Сол отбасының ұйытқысы - әке мен ана. Әке - Отбасының иесі, қорғаны, қамқоры, ал Ана - отты өшірмей, маздатып жағушы, жылылық иесі. Осы екі киеден қуат алған ұрпақ әрқашан еліне жақсылық сәулесін себетін айбынды азаматқа айналады. Ата-ананың мұраты - өрендерінің жүрегіне ізгіліктің, салауаттың таза, мөлдір, тұнық калпымен дамуы.
Қазақ үшін отбасынан киелі ештеңе жоқ. Өйткені адам баласының ой-санасы өсіп, ақыл-ойының кемелденуі үшін де тіршілік нәрі санаға отбасынан кіреді, отбасында көрген жақсы-жаман қылықтардың бәрі бала сезіміне әсер етеді, күллі парасат, пайым отбасынан өрбиді деп ұғады. Сондықтан қазақ салтында Отбасының тәлім-тәрбиесі ерекше дәстүр. Сол отбасының ұйытқысы - әке мен ана. Әке - Отбасының иесі, қорғаны, қамқоры, ал Ана - отты өшірмей, маздатып жағушы, жылылық иесі. Осы екі киеден қуат алған ұрпақ әрқашан еліне жақсылық сәулесін себетін айбынды азаматқа айналады. Ата-ананың мұраты - өрендерінің жүрегіне ізгіліктің, салауаттың таза, мөлдір, тұнық калпымен дамуы.
Отбасы - үйелмендер ынтымағы мен берекесінің ұйыған орны, үлгі алар мекені. Сондықтан Әке көрген оқ жанар, шеше көрген тон пішер деп пайымдайтын қазақ өмірлік ереженің жібін сабақтап, әрі қарай жалғастырып әкетуді - ұрпақтың борышы деп санаған. Ізгі мұрат - әкеге қарап ұлдың, шешеге қарап қыздың өсуімен ұштасып жатады. Сондықтан ең алдымен әке мен шешенің өздері ұрпақжұмыстарына өнеге болып саналады. Саналылық та, даналылық та, иманжүзділік те, адамгершілік те бала бойына Отбасының тәлімі арқылы дариды да, өзгермес касиетке айналады. Сондай игі мақсатпен әр отбасының мүшесі өз ұрпағының болашағы үшін қам жасайды, жеткіншектеріне жол нұсқайды, адамдық парасатты, пәк адалдықты үйретеді. Бұл қазақи өмір салтының заңы. Қазақ ұрпағын сақтаған осы жол, қазақ баласы осы қағидамен тәрбие көрсе, бақытқа кенелері хақ.
Профессор Ә. Табылдиев Отбасы - үйелмендердің жанұялық бірлігі, профессор Қ. Жарықбаев Отбасы - семья, жанұя, үйелмен сөздерінің синонимі, ал әлеуметтанушылар Отбасы - неке немесе қандас туыстыққа негізделген шағын топ, мүшелері қоғамдық тұрмыста, өзара моралдық жауапкершілікте, өзара көмекте бір-бірімен байланысы: күйеуі мен әйелінің арасындағы, ата-анасы мен балалардың арасындағы қарым-қатынас деп түсіндіреді.
Қазір дүние жүзі отбасы құндылықжұмыстарына қайта мән бере бастады. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы Халықаралық отбасы күнін белгіледі. Отбасы - адам баласының дүниеге келгенінде есігін айқара ашып енетін үйі, өсіп ер жететін, тәрбие алатын аса қажетті, әрі касиетті алтын бесігі. Адамзат ұрпағына отбасына аса құнды ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа ешнәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Балаға ата-ана тәрбиесінің орнын ешнәрсе толтыра алмайды.
Отбасы мүшелерінің адалдық пеи мейірімділік, жауапкершілік псн кешірімділікке негізделген қарым-қатынасының бала тәрбиесіне ықпалы зор. Алайда үлкендердің мінез-құлқы мен іс-әрекеті сыйлауға тұратындай, жасөспірімдерге үлгі көрсететіндей болуы абзал. Сондай-ақ отбасы тәрбиесінің тағы бір артықшылығы үйдегі адамдардың жас шамасы әртүрлі болса да, бір-бірімен рухани жакындығы, мақсат ынтымақтастығында деп айтуға болады [5].
Отбасы - үйелмендер ынтымағы мен берекесінің ұйыған орны, үлгі алар мекені. Сондықтан Әке көрген оқ жанар, шеше көрген тон пішер деп пайымдайтын қазақ өмірлік ереженің жібін сабақтап, әрі қарай жалғастырып әкетуді - ұрпақтың борышы деп санаған. Ізгі мұрат - әкеге қарап ұлдың, шешеге қарап қыздың өсуімен ұштасып жатады. Сондықтан ең алдымен әке мен шешенің өздері ұрпақжұмыстарына өнеге болып саналады. Саналылық та, даналылық та, иманжүзділік те, адамгершілік те бала бойына Отбасының тәлімі арқылы дариды да, өзгермес касиетке айналады. Сондай игі мақсатпен әр отбасының мүшесі өз ұрпағының болашағы үшін қам жасайды, жеткіншектеріне жол нұсқайды, адамдық парасатты, пәк адалдықты үйретеді. Бұл қазақи өмір салтының заңы. Қазақ ұрпағын сақтаған осы жол, қазақ баласы осы қағидамен тәрбие көрсе, бақытқа кенелері хақ.
Ана тілі сабақжұмыстарында ата-аналармен ойындар, эстафеталар, дебаттар т.б, ұйымдастыру. Баланың отбасымен қарым-қатынасын анықтау үшін сауалнама түзіп, балалармен сұрақ-жауап жүргізуге болады (2-қосымшаға қараңыз) Осындай өткізілетін шараларды әр түрлі тақырыпта алдын-ала дайындап ата-анамен бірігіп өткізіп тұруға болады. Отбасылық тәрбиенің маңызы туралы IX ғасырда өмір сүрген ұлы данышпан бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың жауы, ол оның барлық өміріне апат әкеледі дейді. Сондай-ақ, қазақтың қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлы бір сөзінде: Біріншіден, бесік жырын айтатын келіндердің азайып бара жатқанынан қорқамын, екіншіден, немерелеріне ертегі айтып бере алмайтын әжелердің көбейіп бара жатқанынан қорқамын, үшіншіден, дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын. Өйткені, бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, дәстүрді бойына сіңіріп өспеген баланың көкірек көзі көр бола ма деп қорқамын. Ал, көрдің қолына балта берсең, шаба салады, найза берсең, сұға салады, намыстанбай бұға салады. Мен табиғатынан, тағдырынан болған соқырлықтан жазылмасаң, халық болудан қаламыз ба деп қорқам деп, ұрпақ болашағына алаңдайтынын білдіреді.
Сонымен, ата-аналардың басты мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы зор, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу.
Бала үлгерімін дұрыс ұйымдастырылуы үшін ата-анадан мынадай белгілі ережелерді сақтай білуі талап етіледі:
баланың дамуын үнемі қадағалап отыру;
бала денсаулығына қамқорлық жасау;
баланың оқуына көмек беру;
баланы болашақ өмірге даярлау, т.с.с.
Күн өткен сайын жас ұрпақтың талғамы өзгеріп, қоғаммен бірге ілгері дамып отырады. Осыған орай оның талабын қанағаттандыратын, қоғамның, ұлтымыздың ұстанған бағытымен сабақтас тәрбие жүйесін асыру-ұстаз бен ата-ананың басты міндеті.
Әр мереке күндеріне байланысты ата-аналар сынып сағатжұмыстарына, кештерге, кездесулерге шақырылып, балалардың орындауында қойылған концерттерге, көріністерге, түрлі конкурстар мен пікір сайыстарға катынасып отырғаны абзал. Педагогикалық практика жұмысжұмыстарына барғанда, сынып жетекшісі ретінде осы тәрбие жұмысжұмыстарына ат салысумен қатар, өз сыныбымда да іс-шаралар жүргіздім. Сыныпта "Әке -асқар тау", "Анам менің ардақтым" атты шығармалар конкурсы жарияланып, ең үздіктері таңдалды. "Біздің отбасымыздағы дәстүр", "Демалыс сәттерінен" тақырыпжұмыстарында сыныптық, отбасылық альбомдар, қабырға газеттері шығарылды. Жиналыстарда отбасындағы кітап қоры, имандылық иірімдері жайлы айтылып, тәрбие туралы әдебиеттер ұсынылып, тәрбиелік кеңестер айтылып берілді, мысалы, төмендегідей:
Егер баланы үнемі сынай берсе, оқуға құлқы болмайды:
Бала кекшілдікте өссе, қатыгез болады.
Бала төзімділікте өссе, басқаларды түсінуге үйренеді.
Бала адалдықта өссе, өтірікке бармайды.
Оқылатын баяндамаға, әңгімеге байланысты даналардың нақыл сөздері жазылып қойылды. Мәселен:
Ұл -қызыңа әдеп үйрет, білім бер,
Қос жалғанда нәсіп көріп, күлімдер.
Ұлыңды үйрет күллі өнер, білімге,
Ол өнермен дүние табар түбінде.
Жақсылық қыл, шамаң келсе, баршаға,
Шүбәланба, қайтар қарым қаншама.
Өз ұрпағының қамын ойламайтын бірде-бір ұлт жоқ. Егеменді елретінде біздің елдің де өзінің ұлттық мектебі, өз педагогикасы, ұлттық тәрбиесі, ұлттық оқуы болуы керек. Қазақ мектебінің мұғалімі ретінде балаға ұлттық тәрбие беруде өзінше үлес қосып жүрген тәрбиелі ұстаздардың оқу-тәрбие үдерісінде осы сынды жүргізілетін жұмыстары өте орынды. Бүгінгі жастардың бойына халқымыздың ғасырлар бойы қастер тұтып келген ар-намыс, атамекен мен ана тіліне сүйіспеншілік, қайырымдылық, ата-ананы, әйелді құрметтеу қасиетін дарыту - олардың өз еліне, өз тіліне өгей тартып кетпеуінің басты шарты. Сондықтан бала тәрбиелеуде халықтық педагогика тағылымына сүйену керек. Себебі: халық педагогикасы - ұлттық сана-сезімнің өсуіне әсер етеді, өз тарихына, оның мәдени қазыналарына, дәстүріне деген ықыласын оятады [6].
Белгілі педагог А.С.Макаренко "Ата-анаға арналған кітабында" "...Бала тәрбиесінде сіздің іс- қимылыңыздың өзі шешуші роль атқарады. Сіз тәрбиені сөз арқылы немесе үйрету, бұйыру арқылы іске асырамын деп ойламаңыз. Тәрбие өмірдің әр сәтінде, тіпті сіз үйде болмаған кезде де іске асады. Тәрбие сіздің қалай киінетініңіз, өзгелермен қалай сөйлесетініңіз, олар туралы не ойлайтыныңыз, қалай күлетініңіз, осы іс-әрекеттеріңіздің бәрі де балаңыз үшін маңызды. Тіпті дауыс екпінінің өзгеруін де бала сезінеді, сіздің барлық ойыңыз баланың көкейіне беймәлім жолмен жетіп жатады, сіз оны байқамайсыз да. Ал отбасында сіз дөрекілік көрсетіп, жұбайыңызды жәбірлесеңіз, осы ісіңізбен сіз балаға жаман тәрбие бересіз..." - дейді. Ересектер мен балалардың өмірі тек өнегелі іс-қылықтардан тұрмайтыны белгілі, кейде олар шалыс басады, ол кезде тіпті, кейбіреулер қылмысқа да барады. Сондықтан да есею жолындағы басты нәрсе - баланы парасатты іске, адал қылыққа үйрету, жақсы іс атқару, ата-ананы, мұғалімді, достары мен танысжұмыстарын, бейтаныс адамдарды да қуаныта білу. Өмір тәжірибесі көрсеткендей, екі түрлі отбасына назар аударуға болады. Біріншісі - материалдық игілікті алға қойып, соған жетуді мақсат еткендіктен, рухани құлдырауға соқтығуда. Екіншісі - материалдық игілікті жеткілікті отбасында бала мен ата-ана арасында эмоционалдық, мейірімділік қарым-қатынастың орнықпағандығы айқындалады. Осы жағдайлар отбасында жас өспірімдерді тәрбиелеуде ескерілуі қажет. Отбасындағы тәрбиенің тиімді болуы ондағы карым-қатынас түрлерінің орнығуына байланысты. Отбасында түрлі қарым-қатынастар орын алады:
ынтымақтастық қарым-катынас, яғни отбасы мүшелерінің өзара
қарым -қатынасы түсіністік пен көмекке бағытталған:
ортақ мүддеге негізделген бірыңғай қарым-қатынас;
жақсы қарым-қатынасты сақтай отырып, өзара жетістікке жетуді
көздеген қарым-қатынас;
бәсекелестік, барлық жағдайда өзінің бәсекеде ұтуын көздеген
қарым-қатынас;
түрлі себептерден туындаған отбасындағы қайшылықты қатынас.
Демек, әр отбасында түрлі қарым-қатынастың орнығуынан баланыңжеке тұлғалық қасиеті қалыптасады. Отбасында түрлі қарым-қатынас қалыптары көрініс береді. Кейбір отбасында отбасы мүшелерін бетімен жібереді, мұндай жағдайда ешқандай қарым-қатынас болмайды. Ал кейбір отбасында бедел орын алған қарым-қатынас орнайды. Оның да өзіндік ерекшеліктері бар, онда біреудің басқаларға басымдылық танытуы, бұйыруы баланың тұлғалық қасиетінің дамуына жағымсыз ықпал етеді. Қазіргі кезде заман ағымына қарай, отбасында демократиялық қарым-қатынасқа ұмтылушылық бар, яғни әр отбасы мүшесі тең құқықты қарым-катынасты орнатуды көздейді. Отбасында орныққан қарым-қатынас түрі мен қалыпжұмыстарына сәйкес баланың тұлғалық қасиеттері қаланады. Бала әрқашан да ата-анадан жүрек жылуын, мейірімділікті қажет етеді, ол ата-ананы өмірдің тірегі санайды [7].
Оқушының ұжыммен байланысын нығайту мақсатында арнайы әңгімелер, тәрбие сағатын өткізу, мінез-құлқының жақсы жақжұмыстарын жетілдіру сабақта жұмыстар жүргізу белсенділігін жетілдіру оқуға ынталы, алғыр балалардың жолдастық көмегін ұйымдастыру.
Баланың кабілетін, зейінін, қызығушылығын арттыру мақсатында ойын элементтерін пайдалану, оқушының оған белсенділігін арттыру. Сабақты дидактикалық материалдарды техникалық құралдарды мейлінше молынан пайдаланып жүргізу, жеке жұмыста да көрнекіліктер пайдалану.
Есте сақтауын дамыту мақсатында шағын да тілге жеңіл материалдарды мақал-мәтелдер мен жұмбақ жаңылтпаштарды жаттауға ұсынып отыру. Барлық жеке жұмыстарда "Оңайдан қиынға, жеңілден күрделіге" принципін басшылыққа алып қайталауға көбірек мән беру. Оқушының еңбектерінің жақсы жақжұмыстарын дер кезінде байқап, тиісінше мақтап, өз күшіне сенімін ояту, т.б.
Жұмыс барысында үлгерімі төмен оқушылардың жеке пәндер бойынша біліміндегі олқылықтар анықталып жүргізілетін жұмыстар соларға орай нақты белгіленеді, олардың нәтижелері жазылып отырады. Үлгерімі төмен оқушыларға өткен материал мен өтілетін материал арасындағы сабақтастықты білдіруге баса назар аударылды. Жеке жұмыстардың мақсаты ең алдымен баланың білімді саналы меңгеруі ойлау қабілетін дамыту. Оның алған білімдерін іс-тәжірибеде қолдану дағдыларын дамыту.
Сондықтан тәжірибе көрсеткендей зерттеу жұмысжұмыстарын үнемі және ғылыми тұрғыда жүргізіп жеке жұмыстарды біртіндеп күрделендіріп отыру қажет. Оқудың белгілі бір кезеңінде үлгерімі төмен болған оқушылардың жоғарыдағыдай жұмыстар барысында едәуір жақсы нәтижеге бастауы осы бағыттың дұрыстығын көрсетеді.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы, олардың сабағындағы жұмысымен тығыз байланысты. Мұның табысты болуы сабақтың калай өткенін мұғалімнің үйге тапсырманы қалай бергеніне байланысты. Сондықтансабақтың сапасы жоғары болса оқушылардың үй жұмысы соғұрлым табысты болады. Үйге берілген тапсырманы үш топқа бөлуге болады. Олар: ауызша (оқушының материалын оқып үйренуі, өлеңдер, ережелер жаттау), жазбаша (жазбаша жаттығуды, есеп шығаруды, шығарма т.б.), оқу-практикалық тапсырмалар, (тәжірибелер, бақылаулар т.б.).
Оқушының үй жұмысын ұйымдастырудың маңызды мәселесі оның көлемі т.б. Түрлі жастың балалары үйге берілген тапсырманы орындауда түрліше уақыт жіберуі мүмкін. Олардың ақыл-ой сабақты ұйымдастыруды гигиеналық және педагогикалық талаптарды ескерген жөн. Мектеп ережесінде бұл мәселеге байланысты оқушының үй тапсырмасын орындауына мынадай уақыт мөлшері анықталған. Мысалы: 1 сыныпқа - 1 сағат, 2 сыныпқа- 1,5 сағат, 3-4 сыныпқа- 2 сағат.
Барлық тақырыпты мұғалім жоспарлаған кезде үйге берілген тапсырманың олардың мазмұны мен көлемінің маңызы зор. Бұл жағдайда тапсырма сан алуан болады да, сыныпта оқып, үйренетін оқу материалдарының бір бөлігі болады.
Сөйтіп, теориялық материалдарды оқып үйренуді практикалык тапсырмамен дұрыс ұштастыруға болады. Үйге берілген тапсырмаларды оқушының ойдағыдай орындауы мұғалімнің жұмыс сапасына байланысты да. Сондықтан да әрбір тапсырмаға нұсқау қосарлануы тиіс. Бұлардың формалары төмендегідей болады:
1. Бұрын қолданылған тәсіл мен тапсырма орындауды жәй көрсету.
2. Екі-үш мысалмен тапсырманы көрсетіп жіберу.
3. Үйге берілген тапсырманың ең қиын жақжұмыстарын сыныпта талдау.
4. Жұмысқа және тапсырмаларды орындау әдістеріне қойылатын
талаптарды түсіндіру.
Оқушылар жас болған сайын, нұсқау соғұрлым нақты егжей-тегжейлі болу керек. Мысалы: 15 - беттегі ережені жаттау, 16 - беттегі 3-4 жаттығуды орындау.
Оқушыларды тапсырманы күн сайын орындап отыруға үйрету маңызды. Ол үшін мынадай шаралар жүйесі қажет:
а). Оқушыға мұкият нұсқау беріп, дер кезінде жұмысқа үйрету.
ә). Олардың жұмысына бақылау жасаудың нақтылы жүйесін ойластыру;
б). Оқушылардың режимдері дәл сақталуына жету;
в). Кездескен қиыншылықтарды өздігінен шешуге үйрету.
Кейде тіпті оқу жұмысын мұғалімнің дұрыс ұйымдастырарда да сыныпта бірнеше артта қалатын және үлгермейтін оқушылар болады. Бұл құбылыс сан алуан себептерден туады. Кейде мұғалім оқушының ерекшелігін ескерумен, онымен өзінің жұмысын онша дұрыс кұра алмағандықтан да туады.
Кейбір оқушылар қандай да бір пәннің қиыншылығын үнемі дұрысбағалай білмейді. Сондықтан да артта қалады.
Ата-аналар тарапынан олардың оқуына, мінез-құлқына бақылау болмағандықтан оқушылардың үлгермеуі мүмкін. Артта қалу үлгермеу оқушыға қатты әсер етеді. Ол өз күшіне сенуден қалады, оқуды жиі тастап кетеді. Артта қалуды жою құралдарының бірі - қосымша сабақ. Оқушылармен бұл жұмысты бастамас бұрын артта қалудың себебі мен сипатын анықтау керек. Егер оқушы ауырып артта қалса, бірақ жақсы үлгеретін болса, мұғалімнің басшылығымен істелетін өзіндік жұмыс, ұштастырылуы керек. Егер оқушы жалқауланса оны тым қамқорлыкқа ала бермей, мұғалімнің жолдасжұмыстарының ата-аналардың бастауымен оны жұмыс істеуге көндіру керек.
Жеке жұмыс - артта қалу басталысымен мұғалім оқушыға көмек көрсетуі керек.
Істелетін жұмыстар ерікті де міндетті сипатта болуы керек. Әсіресе нашар оқушыларға көмек беру үшін жақсы оқушыны тарту керек.
Мұғалімнің басшылығымен қосымша сабақ беруді көп пайдалануға болмайды. Әсіресе сыныпты түгел қалдыру зиян. Өйткені жұмыс нәтижесі болмайды. Сабақта үлгермеушілікті туғызатын елеулі себептердің бірі - оқу жұмысын жүйелі және жоспарлы түрде жүргізу шеберлігі мен дағдысының жоқтығынан болады. Мұғалім міндеті - әрбір оқушыны оқи білуге үйрету. Әсіресе оқу жұмысындағы талаптың зейін жинақылығы ойланып оқуға әдеттілік және өз бетімен кітап оқи білу, үйге берілген тапсырмаларды дәйектілікпен орындау т.б. қасиеттерге тәрбиеленген жөн.
Сондықтан да оқу жұмысы оқушылардың жалпы дамуына ықпал жасауына бірігіп күш-жігер жасау, соған қол жеткізу.
Үлгермеушілік сабақ барысында қалыптасады және оның алдын алуға, күресуге болады. Нашар бағаға әкеп соқтыратын оқушы үлгермеушінің себептері оқу-тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастырмауда, мектепішілік бақылаудың мерзімді жүрмеуінде, санитарлық-гигиеналық нормалардың бұзылуында жатыр. Бұлардың ішіндегі негізгілері мыналар:
- жекелеген мұғалімдердің сабақ жұмыстарының сапасыздығы жаңа материалды тиісінше түсіндіре алмауы, бекіту жұмыстың әлсіз жүруі оқушы білімін есепке алудың болмауы, мұғалімнің тиісті дәрежеде талап етпеуі:
- үй тапсырмасын орындау жұмысын дұрыс ойластырмау және тыңғылықты тексерудің болмауы.
- мұғалімдердің өз оқушыларын дұрыс білмеуі, жеке жұмыстың болмауы, танымдық қызығуын дамыта алмау.
- мектепте үлгермеушіліктщ алдын-алу жөнінде жүйелі жұмыстың болмауы, мектеп әкімшілігі мен сынып жетекшілерінің, әлеуметтің ортақ жұмыс жүргізбеуі;
- тәрбие жұмысындағы олқылықтар, оқушылардың сабақтағы нашар тәртібі, өз міндеттерін саналы түрде түсінбеуі, мектеп әкімшілігітарапынан тәртіп бұзушыларға уақтылы және тиісті шара қолданбауы;
- бағалаудағы біржақтылық;
- оқыту мен тәрбие үдерісінде сабақтастық болмауы;
- сабақтан қалдыру, оқушының ауырып қалуы, т.б.
Білім негізі - бастауыш сыныпта қаланатыны жұртшылыққа белгілі жағдай. Оқушының бұл сыныптарда алған білімінің тиянақты да сапалы болуы - жоғарғы сыныпқа барғанда жақсы оқуының кепілі болатындығын ешкім жасыра алмайды. Оған біздің жыл сайын төрт жыл оқытып, қолымыздан шығарып жүрген жас түлектеріміздің білім жүйесі айғақ болады. Сондықтан да бастауыш сыныптарда сабақ беру жүйесін жетілдіруге халық ағарту органдары көп көңіл бөліп келеді. Жаңа бағдарламаға көшкен оқушылар ізденгіш, өз бетінше жұмыс істеуге икемді, ішкі сезімге бай, ақыл-ойы өткір болып тәрбиеленуде. Әрине, бұл - мұғалімдер жұртшылығының еңбегі. Мектеп жұмысының алға басуы, оқушылардың алған білімнің тиянақты, сапалы болуы, қорыта келгенде, мұғалімдердің күнделікті дайындығы мен оның педагогикалық шеберлігіне, ізденгіштігіне жеке басының білімі мен ерекшелігіне байланысты.
Орыстың тамаша демократы В.Г.Белинский тәрбиешіні, мұғалімді бекерге бағбанмен салыстырмаған.
Бастауыш сынып оқушыларын жоғары сыныпқа барғанда сабақты нашар оқитыны және жеке пәндерден үлгере алмайтын себебі біздіңше мыналар: біріншісі - бастауыш сыныптарда оқыту жұмысжұмыстарының дер кезінде жүйелі, тиянақты, сапалы өтілмеуінен, екіншісі - мұғалімдердің тәжірибесіздігі мен әдістемені жете меңгермейтіні, шеберлігінің жоқтығы, күнделікті өмірдің жаңалықжұмыстарынан бейхабарлығы, өз жұмысына немқұрайлы қарайтындығы.
Осындай жағдайлардан барып оқушылар өткен сабақты толык түсіне алмайды. Өйткені сабақ қызықсыз, тартымсыз болғандықтан, бала ынта қойып тыңдамайды. Сондықтан үй жұмысы да орындалмайды. Бала өткен материалға түсінбегендіктен, жаңа сабақты да түсіне алмайды. Себебі бір сабақ екінші сабақпен байланысты. Сабақ үлгермеушілік біртіндеп келіп осындайдан шығады.
Кейде сабақ қызықты, өз дәрежесінде өтіп жатыр делік. Осындай жағдайда да кейбір оқушылар көңілімен тыңдамай, басқа жұмыспен айналысып отырып, сабақты түсінбей қалады. Мұғалім де ол оқушыны аңғармай қалады, бұл да сабақ үлгермеушілікке апарып соғады. Сондықтан мұғалім сабақ өткізгенде де сақ болуы керек. Әр баланың тек сабақ емес, сабақтан тыс уақытта да психологиясына, біліміне, қабылдау кабілетіне, үй жағдайына көңіл бөлінсін. Оның қай сабақтан үлгермейтіні есепке алынып, кезінде көмек берілсін. Бұлар - үлгіртудің жолы.
Осындайлардың салдарынан өте жақсы оқушы жақсыға, жақсысыортаға, орташасы нашар оқитын болады. Олардың қызығушылығы жойылады да, үлгермеушілер көбейе бастайды. Оқушының сабақ үлгермеуінің тағы бір себебі: мұғалім олардан кезінде сұрамайды. Күдер үзіп, көңілі қалған бала сабақ оқуды қояды. Бұл - мұғалімнің қатесі.
Үлгермеушілік ата-аналармен жүйелі қарым-қатынас жасамаудан да шығады. Баланың үйінде жағдайы болмаса, сабақты оқуға да ынтасы болмайды. Оқушының сабаққа келмеуі немесе жиі-жиі кешігуі кезінде анықталмаса да залал. Мұғалім ауырып немесе басқа себептен келмей қалса, кез келген мұғалімді жібереді. Ол сабаққа дайындалмайды және сыныптың талабын да білмейді. ІV сыныпқа барғаннан кейін ІІІ сыныпта үлгірген оқушының да үлгермеуі мүмкін. Ол - жыл басынан пән мұғалімдерімен сынып жетекшісінің жыл бұрын бекітілуінен. Оның үстіне мұғалімдердің жиі ауысып, сабақ кестесінің тұрақты болмауынан да болады.
Міне, оқушылардың үлгермейтін себебін қысқаша айтқанымызда осылай. Енді сол себептерді болдырмау жолына бәріміз болып ат салысуымыз керек.
Біздің ойымызша, бұл істер әрбір мұғалім өз алдындағы талаптарды жете түсініп, қолынан келетін жұмысты дұрыс ұйымдастырып, қажымай-талмай көп ізденіп, еңбек етсе, сөзсіз, ойдағыдай орындалады. Бүған қазір барлық жағдай бар. Ең бастысы - әрбір жеке пән мұғалімінің сол пәннен терең білімі болуы қажет. Екінші - сол білімді оқушыларға саналы түрде жеткізе білу. Оның жолдары мен әдіс, тәсілдері көп. Мысалы, өз тәжірибемде ең алдымен оқушылардың сабаққа деген қызығуы мен ынта, назарын арттырамын. Ол үшін талғамнан өткен көрнекіліктер мен техникалык құралдарды, таратылып берілетін үлестірмелерді, тіпті, сұралатьш оқушыларыммен қалай қорытатынымды да күн бұрын белгілеймін.
Оқушы сабақ айтып тұрғанда ойын бөлмей, жауабы аяқталған соң, бағаны не үшін қойғаныңды баланың берген жауабының кемістігі мен жетістігін айта түсіндірген жөн. Бұл, сөзсіз оқушылардың сабақ үлгеруіне, материалдарды саналы меңгеруіне ықпал жасайды.
Оқушы жауап бере алмай тұрып қалса, мұғалім ой салатындай жетекші сұрау беру керек. Мұндайда жауаптың мазмұн толықтығына ғана емес, оның тіліне, ой жүйесіне, бастауы мен аяқтауына көңіл бөлген дұрыс. Сонда оқушының тілі ұстарып, оған қойылған баға әділ болады да оқуға, өзіне деген сенімі артады.
Үй тапсырмасының маңызы өте зор. Ол балаларды өз бетінше жұмыс істеуге үйретіп, жауаптылық сезімін туғызады, білімді игеріп алуға көмектеседі.
Тапсырманың мақсаты мен мазмұны, сондай-ақ оны орындаудың тәсілдері сабақ үстінде түсіндіріледі. Мақсат олардың сабақ үстінде алған білімдерін бекіту, үйренген дағдыларын жетілдіру, сондай-ақ өздігінен білім алу шеберлігін дамыту. Мысалы, оқушы бір қысқа өлеңді жаттау үшін олалдымен өлеңді 3-4 жолдан бірнеше бөлімге бөліп, әуелі бірінші бөлімін, содан кейін екінші бөлімін бірнеше рет қайталайды. Соңынан ол бөлімдерді қосып, тағы жаттайды. Өлең жаттаудың басқа да тәсілі көп. Кейбір оқушылар өлеңді әуелі басынан аяғына дейін түгел 2-3 рет оқып шығады, қиын жерлерін қайталап айтады, осыдан соң түгел кайталайды. Зерттеулерге қарағанда өлең жаттаудың бұл түрі де нәтижелі.
Қабағын түйіп, ашулы дауыспен, жекірумен сабақ өткізетін мұғалімдер де бар. Әрине, ондай мұғалімнің сабағы оқушыларды тартпайды да, қызықтырмайды. Ал өз пәнін, оның әдістемесін, балалардың өзгешелігін, психологиялық процестерін жетік білетін мұғалімдерді, сөз жоқ, оқушылар ұнатады да құрметтейді және ондай мұғалімнің сабағында жалықпайды.
Атақты педагог А.С.Макаренко айтқандай, бала мұғалімнің бет құбылысы мен дауыс ырғағынан не айтқалы тұрғанын білгені пайдалы екенін тәжірибе көрсетті. Аз сөйлеп, көп нәтиже шығару, кұрғақ қағидадан еңбекке дағдыландыру - алдағы басты міндеттеріміздің бірі. Біздер, мұғалімдер, қиын да қызықты еңбегімізбен Ы.Алтынсарин айтқандай, мектептің жүрегі болуымыз керек. Ақауы жоқ, таза қанды, тоқырап, тоқтап қалуды білмейтін, өз білмегенін біреуден көрмейтін, өмір бойы балалармен бірге соға беретін жүрек керек мектепке.
Мектептің жүрегі бола білу - өмірден өз орнын табу деген сөз.
Жас ұрпаққа білім берудің негізгі формасы - сабақ. Онда өтілетін материалды түсіндіріп қана қоймай, балалардың білімін тексерудің маңызы зор. Оқушылардың білім сапасы, көбіне, жаңа сабақтьт түсіндірген кезінде зер салып тыңдауына байланысты. Зейін қойып тыңдамағн оқушы тапсырманы өз бетімен оқып білуде, орындауда көп киыншылықтарға кездеседі. Сабақта өзін дұрыс үстамайды, басқаларға кедергі жасайды.
Оқушылардың үй тапсырмаларын орындауына қатаң бақылау қажет.
Оқушының дәптері - мұғалім жұмысының айнасы екенін естен шығармаған жөн. Оқушылардың білімін ауызша сұрап тексеруді сабақтың әр кезінде жүргізуге болады. Баға қоярда бұрын өтілген материалдан қосымша сұрақтар қоямын.
Қандай пән болсын өтілетін материалдардың өткендегісі мен жаңасының арасында ұқсастықтар мен айырмашылықтар болады. Жаңа материалды сабақтың бірінші кезеңінде түсіндіремін. Үй тапсырмасын пысықтағанда жаңа материалдан салыстырмалы сұрақтар қойып, оқушы жауабын кеңейтемін. Бағаны сабақтың соңында, оқушылардың берген жауапжұмыстарына қысқаша талдау жасағаннан кейін қоямын.
Үлгермеушілікті тудыратын факторлардың бірі - мұғалімнің оқушы білімін тексерудің және бағалаудың әр түрлі әдістерін орынды пайдалана білмеуінде. Күнделікті сабақ барысында 3-4 оқушыдан ғана сұрап, сол бағалардың негізінде тоқсандық қорытынды шығару оқушы білімініңдәрежесін толық көрсетпейді. Оқушылардың ауызша жауаптары мен жазбаша жұмыстары үшін күнделікті бағалардың негізінде тоқсандық баға қойылады [8].
Баға қойғанда оқушылардың жазбаша жұмысжұмыстарының сауаттылық дәрежесі еске алынуы тиіс. Окушылардың ауызша жауапжұмыстарын бағалауда мына негіздерге сүйенеміз:
1) Оқушы білімінің толықтығы, яғни оқып жүрген сыныбының
бағдарламалық материалын толық меңгеруі.
2) Оқушының білім сапасы:
а) оқушы анықтамалар мен ережелерді жете түсіне ме, оны мысалдар келтіріп, дәлелдеп айтып бере ала ма? Жауапжұмыстарында қандай қателер жіберді, олардың сипаты қандай, қателерін оқушы өздігінен түзей ала ма? ә) Оқушының алған білімін іс-тәжірибеде дұрыс қолдана білуі, берілген тапсырманы өздігінен толық орындай алуы.
3) Оқушы оқу материалын стильдік жағынан жатық тілмен толық айтып бере алуы қажет. Баланы оқыту, білім беру, бағалау үлкен тәрбиелік міндетті де қамтитыны белгілі. Сабақтың тәрбиелік сапасына жету алуан түрліжолдармен іске асады. Солардың бірі - сұралған оқушының білім дәрежесін әділ бағалау, қойылған бағаны жариялау.
Біздің ойымызша, әр бағаның сұралған балаға ғана емес, бүкіл сынып оқушыларына қатысы бар.
Бағаны жариялау сапасы белгілі тақырып немесе бөлім материалдарын түгел меңгеруге сынып оқушыларын толық ұмтылдыратындай болсын. Ол үшін оқушыға қойылған баға жай айтыла салмай, жариялана түсіндірілуі қажет. Бұл әдіс бойынша екі түрлі мақсат жүзеге асады. Біріншіден, қойылған бағаның әділдігі дәлелденеді, екіншіден мұғалімнің ескертпесі бойынша оқушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz