Педагогикалық бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Гуманистік көзқарас қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
1.2 Қазақстан Республикасында оқушылардың гуманистік қөзқарасын қалыптастыру жұмыстарының мазмұны
0.3 Қазақ этнопедагогикасының тәрбие құралдарының гуманистік сипаты мен оның ізгілік мазмұнындағы ерекшеліктер
2. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үдерісінде оқушыларының гуманистік көзқарасын қалып-тастырудың ізгіліктік мазмұнын пайдалану
2.1 Қазақ этнопедагогиканың тәлім-тәрбие құндылықтары негізінде бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастыру жағдайы
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын пайдалану әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
Гуманистік педагогика жүйесін уағыздап, бүкіл дүниеге белгілі болған педагогтар - М. Монтессори, Р. Штайнер, С. Френе. Олар түзген тәрбие бағыттары бұл күнде атаулы педагогика лауазымын алған.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А Бейсенбаеваның[-], мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы, Х.Т.Наубаеваның[-] балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі, Қ.Т.Әтемованың[-] оқушыларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеппен отбасының бірлескен жұмысы.
Қоғамдағы әділдікті ешқашанда күштеу, зорлау арқылы жүзеге асыруға болмайды. Бұл рухани әлемнің заңдылығына қайшы келетін іс-әрекеттер. Тек адамға біткен ішкі нұрдың күшімен, шыдамшылық пен мойынсұнушылық арқылы барлық қайшылықты жеңіп шыққанда ғана руханилықтың есігі ашылады. Қаталдық пен қатыгездіктің арасы жер мен көктей. Ал іштегі жылуы жоқ қаталдық-қатыгездік деп аталады
Ал, жақсылықтың өзіндік ерекшелігі туралы қазақстандық философ Қ.Әбішев былай дейді: Жақсылықтың ешбір айнымайтын өлшемі - адамдардың әлеммен қатынасында да, өзара қатынастарында да олардың ешқашан өшпес құндылықтар екенін мойындап, олардың жалпы дүние болуының негіздерін сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк ететіннің бәрін де жамандық деп қарау[-] .
Міне, рухани өмірдің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа ғасырда қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салалардың басты бағдары мен құндылықтары өзгеріп, білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық ұстанымдар қалыптаса бастады. Әлемдік білім кеңістігімен үйлесімділікке бет алып отырған еліміздегі білім берудің жаңа мазмұны басқару жүйесіне тың жаңалықтар енгізілуін талап етеді.
Осы мақсатта біліктілікті арттыру жүйесін басқаруды білім беру үрдісіне қатысушы оқушы және мұғалім тұлғасының айналасына шоғырландыру арқылы тұлғаның бойында ізгіліктік, рухани қасиеттер пайда болатынын жаңа мазмұнда беру мәселесі көтерілуде.
Қазақ этнопедагогикасының тарихына жасалынған талдау қазақтың ұлттық мектебінің педагогикалық, психологиялық және ізгіліктік негізі халықтық тәлім-тәрбиеден, белгілі ақын-жыраулардың дүниетанымдық көзқарасынан бастау алып Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім Құдайбердиевтің педагогикалық ой-пікірінен жалғасын табатынын көрсетіп отыр. Олар адамның адам болып қалыптасып, рухани ішкі қуаты кемелденуі, оның өзіндік мұраттарына жете алуы әркімнің өз мүмкіндігіне байланысты екенін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан дәлелдеп көрсете алған [-].
Тәлім-тәрбие ғылымына терең үңілген ұлтымыздың өткізіліп, пісірілмеген күйде берік негіз бола алмайды. Бұлардың арасынан жақсы, жаманның, алтыны мен мысын айырып ала білу үшін, тәрбие майданында шынығып ысылған тарландардың тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының ойларымен жақсы таныс болу керек, ... Баланы тәрбие қылу - майданында ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз... Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін, адамдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын 4 жаны түгел кісі қылып шығару ізгіліктік тұжырымдамасын жүзеге асыруға бағытталған тұлғалық бағдарлы білім берудің педагогикалық заңдылықтарды талданады. Мысалы, ғылымда білім берудің субъектілігі Субъектінің өзіндік өмір сүру ұстанымы ретінде түсіндіріледі, Мақсат қою, жоспарлау, оқу әрекеттерін өзіндік бақылаудың саналы қызметі ретінде көрсететіледі, сол арқылы басқару төмендегі әрекеттерде жүзеге асырылады:
тұлғаның өзіндік құндылығын анықтау, өз бетіндік әрекетін ұйымдастыру;
тұлғаның жеке мәнді таныма негізінде білім беруді ұйымдастыру;
әр түрлі пәндер бойынша ұйымдастыру шараларында тұлғаның дербес және шығармашылық әрекетін қалыптастыру, т.б.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында жас ұрпақтың тәрбие жүйесін ізгілендіру мақсатында көптеген зерттеу жұмыстары орындалуда. Атап айтқанда, оқушылардың, білімгерлердің гуманистік қөзқарасын қалыптастырудың бүгінгі күйі болашағы туралы Е.З.Батталханов [-], Г.Жылқыбекова [-], С.Қожаева [-], М.Ералиева [-] Г.Нұрғалиева[-], Х.Рақымбекова[-], Ғ.Серікбаев [-], Р.Дабылтаева[-] т. б. зерттеулер жасаған.
Ізгіліктік туралы зерттеу еңбектерінде С.Қожаева Оқу тәрбие үрдісінде ізгілік - адамгершілік, әдеп қасиеттерін қамтитын жиынтық, адамның жеке тұлғалық бейнесін сапалы көрсеткіші, қоғамның, тіршіліктің дамуымен, жалпы адамзаттық құндылықтардың өзекті тірегі, негізгі бастауы десе, Х. Рақымбекова Гуманитаризация термині әдебиеттерде гуманитарлық ғылымдардың кеңеюіне. Баланы мұндай адам қыла алу үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай шаршамай, үйрете білу керек... дейді..[-] Гуманистік көзқарас қалыптастыру гуманистік парадигмада өмірге дайын адамды, әрекет жасайтын адамды Олай болса, гуманиcтік көзқарас әр уақытта гуманитарландырудың қажетті шарты болмайтындығын есте сақтау қажет. Гуманистік көзқарас гуманитарландырудың қажетті құрастырушысы болуы үшін ең кем дегенде оның адам бойында ізгі ниет пен ізгіліктік қасиеттерді қалыптастыруы міндетті болып саналады және жоғары мәдениет түрінде іске асырылуы қажет.
Қазіргі педагогикалық терминологияда оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру дегеніміз - гуманитарлық пәндердің ролін күшейту, оқу пәндерінің мазмұнының гумандылығын анықтау және оның жаңа бағалау нормаларын нақтылау, оқу процесін толық ізгілендіру- болып табылады. Парадигмасын білімді адам парадигмасымен ауыстыруды жөн деп санайды. Барлық парадигмалардың осылайша алмастырылуы барлық оқытудың әдістемелік жүйесінің маңызын қайта ойластыруды талап етеді. Т.Кун [-], М.Н.Берулова [-], В.А.Сластенин [-], т.б. ғалымдардың пікірі бойынша, гуманистік тәрбие парадигмасы - бұл білім беру міндеттерінің біркелкі шешімін табатын нақты көзқарас пен айқын стандарты болып саналып отыр.
Сонымен, бастауыш сынып оқушыларын ізгілікке тәрбиелеу мақсаты - тұлғаның үйлесімдік дамуы болып табылады және педагогикалық үрдістің қатысушылар арасындағы қарым-қатынастың ізгілік сипат алуын көздейді.
Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып отыр.
Алайда, жоғарыда қарастырылған жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігіне сәйкес олардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру мәселесінің зерттелмегенін аңғардық. Яғни жас ұрпақтың гуманистік көзқарасын қалыптастыру мәселесінің өзектілігі мен оның жас ұрпақтың жас ерекшеліктері арасындағы байланыстың толық қанағаттандырылмайтыны белгілі бір педагогикалық қайшылықты тудырып отыр. Аталған қайшылықты шешу үшін біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұны деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: педагогикалық бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ғылыми педагогикалық ізгіліктік мазмұнын анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: қазақ этнопедагогикасы құралдарының көмегімен, бастауыш сынып оқушыларына гуманистік көзқарастарын қалыптастырудың ізгілік мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, қазақ этнопедагогикасындағы жеке тұлғаның сапалық қасиеттерін қалыптастыру жүйесін ғылыми педагогикалық тұрғыдан қарастырсақ, онда жеке тұлғаның адами немесе рухани құндылықтарды қабылдауына қандай да бір арнайы ұйымдастырылған педагогикалық шарт ықпал ететіні сөзсіз. Бұл педагогикалық шарттар негізінен гуманистік тәрбиенің ізгіліктік мазмұнын анықтаумен тікелей байланысты болғандықтан бастауыш сыныптарда гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын тұжырымдаймыз. Бұл шартқа сәйкес жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптасуы аталған процесті басқару қызметінің ерекшелігіне тәуелді болады. Бірнеше кезеңді қамтитын осы процесс жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастыру әрекеттерінің рухани құндылықтар мазмұнын, олардың ізгіліктік бағытын тәрбие мақсатымен сәйкестендірумен анықталынады. Гуманистік көзқарастың бүкіладамзаттық құндылықтарды қабылдаудың жетекші күші екендігі анықталып, оны қалыптастырудың жолдары көрсетіледі.
Зертеудің міндеттері:
1) Бастауыш сынып оқушыларының тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін айқындау.
2) Бастауыш мектепте оқушылардың гуманистік қөзқарасын қалыптастыру.
3) Бастауыш сынып мұғалімінің балаларға гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын анықтап, оның тиімділігін зерттеу мәселесі бойынша жүргізілген іс-тәжірибелердің жайын зерттеу.
4) Бастауыш сынып оқушыларының бойына адамгершілік, ізгіліктік қасиеттерін қалыптастыру.
5) Бастауыш сынып оқушыларына ізгі сөздер айтуға тәрбиелеу.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық, философиялық, әдеби, ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасау; типтік жоспарларын талдау және салыстыру; педагогикалық эксперимент жұмысы; эксперимент нәтижесін бастауыш сыныптарда қолдану.
Зерттеу орны: Тараз мемлекеттік педагогикалқ институт
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу проблемасының теориялық кезеңдері жасалды, бастауыш сынып оқушыларына оқу-тәрбие ісінде мұғалімнің оқушылармен және гуманистік қөзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын жетілдіру жолы белгіленеді. Алынған материалдар зерттеудің ғылыми аппаратын жасауға негіз болды.
Екінші кезеңде мұғалімнің оқушылармен тәжірибелік жұмыстар жүргізілгенін қадағалады. Бұл кезеңнің нәтижесіне жиналған материалдар қорытыланды.
Үшінші кезеңде жиналған материалдар талданды алынған нәтижелер мен қорытындылар мектептің оқу-тәрбие үрдісіне ендірілді.
Зерттеудің мазмұны: Кіріспеде (-бет) зерттеудің көкейкестілігі анықталған. Осы проблема бойынша зерттелген ғылыми еңбектерге шолу жасалынған. Зерттеудің ғылыми аппараты жасалынып, зерттеу мақсаты, міндеттері, зерттеудің ғылыми болжамы анықталған.
1 тарауда (- бет) зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-теориялық әдебиеттерге педагогикалық талдау жасалынған. Зерттеудің проблемалық негіздері айқындалды.
2 тарауда (- бет) Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастыудың ізгіліктік мазмұнына арналған ғылыми тәжірибелік эксперимент жүргізіліп, оның нәтижесі алынды.
Қорытындыда ( бет) зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық тұжырым жасалынды
1 Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнының теориялық негіздері
1.1 Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер - қоғам дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi - жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: "..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен білім технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет.",- деп, атай келе "Қазақстан - 2030" бағдарламасында: "...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ [1].
Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында (1994) жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
ХХІ ғасырда өркениетті дамудың талабы - қоғамды ізгілендіру, яғни әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жеткізуіне байланысты болып отыр. Ізгілендіру мақсатына жету құралы - зиялылықты қалыптастыруды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, өмірлік құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыруды көздейтін сан қырлы процесс - гуманитарландыру болып табылады. Өйткені біз ертеңгі күні өзіміз қалыптастыратын қоғамда өмір сүретін боламыз, сол себепті болашақ балаларымыз гуманистік көзқараста тәрбиеленгені тиімді болмақ.
Гуманизм (лат humanus -- адамгершілік) адамгершілік, адамға деген сүйіспеншілік идеясын бейнелейтін қөзқарас. Гуманизм (адамгершілікті) -- әлемде адамды ең жоғары құндылық деп таныған біртұтас теориялық тұжырымдама. Бұл тұжырымдаманың басты ережесі тұлға қадір-беделін қорғау, оның еркіндігін тану және мойындау, бұл үшін қолайлы (өмірлік, еңбектік, оқу және т. б.) жағдайлар түзеп беру. Гуманизм - бұл жалпы адам болмысының, сонымен бірге әрбір жеке тұлғаның әмбебеп маңыздылығын қолдау- қуаттау беретін идеялар мен құндылықтар жиынтығы. Құндылықты бағыт-бағдар және нұсқау көрсетпелер жүйесі ретінде гуманизм қоғамдық мұратқа айналып отыр.
Адам өзінің ойына, әрбір ісіне баға беріп отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі, адамда жағымды сезім туғызады. Адамға пайда келтіретін жағымды ой мен істі ізгілік деп білеміз. Адам ойының және ісінің ізгі, не болмаса жауыз болуына қарап, сол ой мен іске іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз сезімдер мінез-құлық сезімдері деп аталады [98, Б 134].
Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау - оқушыға болған педагогикалық үстемдігімен танылған, педагог пен оқушы арасындағы қалыпты ізгілікті қатынастар орнату мүмкіндігін жоққа шығарған әміршіл педагогикадан бас тартып, оқушылардың тұлғалық еркіндігі мен жеке іс-әрекетіне аса жоғары мән беретін тұлғалық бағдарлы педагогикаға бет бұрыс. Бұл үдерісті ізгілендірудің басты мақсаты - оқушылардың оқымауына, өз мүмкіндіктерінен төмен оқуына , тәрбиелік істердің бейтарап қатысушысы немесе бұрқып тасыған өмірдің сырттай бақылаушысы болып қалуына мүмкіндік бермейтін жағдайлар жасау. Гуманистік педагогика әрдайым мектепті оқушыға икемдестіру тарапында, балаға қолайлы жағдай түзіп, оның психологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ұмтылады.
Гуманистік педагогиканың талаптары:1). тәрбиеленушіге адамгершілік қатынас; 2). баланың еркіндігі мен құқына құрмет; 3). Оқушы күшіне сай және түсінікті талаптар қою; 4). тәрбиеленушінің қөзқарас - бағытын, тіпті ол қойылған талаптарды орындауға қарсылық білдірген жағдайда да - сыйлай білу; 5). балаға шынайы болмысын танытуға мүмкіндік жасау; 6). тәрбиеленушінің санасына тәрбиенің нақты мақсаттарын жеткізе білу; 7). бала тәрбиесіне қажет болған сапа-қасиеттерді зорлықсыз қалыптастыру; 8). тұлға намысы мен беделіне нұқсан келтіруші әдістерді қолданбау; 9). Баланың өз наным-сенімдеріне қайшы келетін сапа-қасиеттерден бас тарту құқын тану.
Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан алып қарағанда жастар арасындағы қарым-қатынастар мен іс-әрекеттердің ізгілікке негізделуі үлкендердің үлгісімен ұлттық тәлім-тәрбиеге тіреледі. Олардың ар-намысы, мейірімділік пен парасаттылық, адамды сүйе білу, жеке бастың ар-ұжданын, еңбегін қадірлеу т.с.с. шынайы адамгершілік қасиеттері қазіргі және болашақ ұрпақ бойына табылу үшін жеке тұлғаны дұрыс қалыптастыру жолын іздестіру керек. Оқушының жеке басының рухани дамуының дұрыс болуы үшін, оның іс-әрекеттерін (оқу, білім алу, тәрбие, даму, қалыптасу) жан-жақты жетілдіру арқылы біртіндеп дамыту көзделеді. Рухани даму тұлға қалыптастырудың өзегі болып табылады. Сондықтан адамның өмірдегі орнын, атқаратын міндеті мен қоғам алдындағы жауапкершілігін, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді дұрыс түсініп, еркін араласуын қамтамасыз ету, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Ертедегі Шығыс және Еуропа философтарының еңбектерінде маңызды орын алады. Бұл гуманистік ақыл-ой ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің есімдерімен байланысты, атап айтқанда әл-Хорезм, әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн Сина, Омар Хаям, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, С.Сарайи (Шығыс). Олардың гуманистік идеясы гуманистік педагогиканың әрі қарай дамып, қалыптасуына негіз болды. Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Я.С. Рогебашвили, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы ағартушылары: Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев.
Педагогикалық мұрадағы гуманистік идеялар 20 - 30 жылдардағы педагогтардың еңбектерінде айқын көрініс тапты. Мәселен, А.В. Луначарский, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев. Бұл ғалымдардың еңбектерінде гуманистік тәрбие педагогика ғылымындағы ең нәтижелі жүйе ретінде жобаланып, болашақ ұрпақтың гуманистік жолы болып қарастырылған. Алайда 30-шы жылдардағы қоғамдағы басқарудың әкімшілдік-әміршілдік бағыты тәрбиенің гуманистік негізін тығырыққа тіреді. Жеке адам тәрбиесін, оның проблемасы даурықпа сөзге айналды.
Қазіргі қоғамның жаңару бағыты, әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында гуманистік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан қазіргі заманның педагогика ғылымында адамның қарым- қатынасында гумандық қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу, қарастыру басты мәселеге айналып отыр. Адамдық тұлғаның бейнесі көрсеткіштерінің бірі - гумандық қасиет болуы, бүкіл адамзаттық құндылықтардың біріне саналады.
Осыған орай соңғы жылдары ТМД және егеменді Қазақстан Республикасы көлемінде адамгершілік проблемасы, гумандық қатынастарды зерттеумен шұғылданып келе жатқан көрнекті ғалымдар, педагогтар мен психологтар баршылық. Одақ көлемінде З.Васильева, М.Г.Тайчинов, И.А.Кайров және т.б. Қазақстан Республикасында Л.В.Руднева, Ғ.Жүнісова, Б.Д. Қисықова.
Қазіргі кезде әлі де болса шешімін таппаған, күрделі зерттеулерді қажет ететін мәселелердің бірі - адамдар арасындағы гумандық қарым-қатынастарды қалыптастыру болып отыр.
Өсіп келе жатқан жеткіншектерімізді мәденитетті, парасатты, білікті, көрегенді етіп тәрбиелеу - олардың дүниетанымын жоғарғы азаматтық деңгейде дамытып, қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын жандандыру, ұлттық намысын қозғап, кез - келген парасатты азаматтардың, оның ішінде ұстаздардың ізгілікті ісі деп ойлаймыз. Олай болса, Елбасының Қазақстан халқына жолдауы, осы жолдаудағы 2030 жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ мерзімдік стратегиясы аса маңызды құжат болып табылады [4].
М.Әуезов гуманитарлық мәселесін өзінің алғашқы әңгімелерінен бастап Абай, Абай жолы эпопеясында жоғары деңгейге жеткізеді. Ол Абайдың шын мәніндегі толық адамдық тұлғасын сандай білді.
Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсеге айырықша көңіл аударды. Белгілі жуанмәрттілік үш хислат бірлән болар деген аңдық (шындық), кәрәм (ізгілік), нақыл, - деп, толық адамға қажет шарттарды көрсетеді. Бұл идеясын ол өз өлеңдерінде нақтылай түседі:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Сонымен қатар, Абай Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек деп, бұл үш сипаттың әрқайсысына қажетті тән қасиеттердің де ерекшелігін аша көрсетеді, жуанмәрттіктің мән-мазмұнын педагогикалық психологиялық тұрғыдан нақтылай түседі.
Ақынның 17 қара сөзінде ақыл, қайрат, жүректің әрқайсысының қызметі мен ерекшеліктерін, оларды өзара әңгімелестіру арқылы қарапайым да ұғыныңқы түсіндіреді.
Белгілі философ М.Орынбеков Абай философиясының негізгі гумандық қарым-қатынас проблемасы екенін ашып көрсеткен. Абайдың айтқан адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін-өзі бақылау, ұяттылық, парасаттылық, әр адам баласының ерекшелігі, қасиеті, болмысы жайындағы пікірлері, оның қара сөздерінде айқын баяндалған. Абай аңсаған адам тәрбиесі, үнемі оқу-ағарту ісінің алдына қойған мақсаттарының бірі болып табылады.
Ізгілік мәселесі туралы сөз болған да, соған қатысты Абай ілімін ғылыми тұрғыда әрі қарай тереңдете дамытушы ұлы тұлға-Шәкәрім Құдайбердіұлы. Бұл орайда оның поэзиялық шығармаларын айтпағанның өзінде Үш анық" атты философиялық еңбегінің орны айрықша.
"Үш анықтағы" басты ойдың өзекті жемісі Абайдың мораль философиясындағы жан құмары мәселесімен тікелей байланысты. Бұл мәселеге ғалым зор даярлықпен келген. Ол Шығыс және Батыс зерттеушілерінің еңбектерімен жете танысып, идеалистік және матералистік көзқарастарға өзіндік сыншыл ой танытады. Ол үш түрлі таным жолын анықтайды. Бірінші-заттылдық ғылым жолындағы таным, екінші- діни жолдағы дүниетаным, үшінші-ұлтжандық таным, яғни ар ілімі.Бұл соңғы мәселе мораль философиямен байланысты және оның біз қарастырып отырған ізгілік ұғымына тікелей қатысы бар. Шәкәрім: "Адамдағы ынсап, әділет, мейірім үшеуі қосылып, ұждан деген ұғым шығады... бұған нана алмаған адамның жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір заң тазарта алмайды...ұжданы сол жанның азығы екеніне ақылмен санап істесе, оның жүрегін ешнәрсе қарайта алмайды" - деп, ой толғайды. Бұл бүгінгі таңда да келелі мәселе. өйткені, адамгершілік тәрбиесі бірінші кезекке қойылмайынша, бүгінгі қоғамның оңды болуы екіталай.
Бастауыш сынып оқушыларының гумандық қатынасын қалыптастырудағы Я.А.Коменский., К.Д.Ушинский., А.С.Макаренко еңбектері кезінде өзіндік орнын алған болатын. Қазіргі ғалымдардың шығармаларынан даму заңдылықтарынң бір-бірімен өзара сабақтастығын ғылыми тұрғыдан байланыстылығын байқатуға болады. "Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасы": ..."Біздің өміріміздің басқа салаларында жаңалықтарға кең жол бере отырып, барлық өзгерістердің негізгі мәні адам тәрбиесі, адамның дамуы екендігін естен шығармауымыз керек" - деп көрсетілген. Осы тұжырымдамада негізінде өркениетті қоғамдағы орта білім жүйесінің стратегиясы мен мақсаттары айқындалған. Оның ішінде, балалардың гумандық көзқарастары мен қатынастарын қалыптастыруда бүгінгі таңдағы гуманитаризация және гуманизация ең өзекті мәселеленің бірі болып табылады. Осыған қатысты Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы: "Қоғамды гуманитарландыру - ХХІ ғасырдың табалдырығындағы өркениетті дамудың талабы" - деп, айырықша назарға алынып отыр. Мұнда осы мақсатқа жету үшін өмірлік құндылықтар мен бағдарламалардың сындарлы жүйесін орнықтыру қажеттігіне көңіл аударылады. Ол үшін бүкіл тәлім-тәрбие, білім беру және мәдениет кешенін тәрбие ісіне тұтастай жұмылдыра отырып, жүзеге асыру міндетін орындаудың қажеттілігі көрсетіледі.
Гумандық қасиеттердің қалыптастыру мәселесін қазір де көптеген ғалымдар қарастыруда. Соның бірі - Қ.Т.Әтемова бұл мәселеленің жүрек, ақыл, қайратқа қатысты қасиеттерін жіктеп көрсеткен, философ Д.Кішібеков кісілік қасиеттердің үш деңгейін анықтайды.
Сонымен жоғарыдағы зерттеушілердің гумандылық қасиеттерді қалыптастыру мәселелеріне байланысты ой-пікірлерін қорыта айтсақ:
Ізгілік ұғымы біздің тарихымызда ежелден бері өзекті орын алып келе жатыр;
Ол адамның іс-әрекет, ақыл-ойының дұрыс бағытталуындағы жетекші мотив;
Жеке адам, қоғам, тіпті бүкіл адамзат қоғамының даму келешегі де осы ізгілік, гумандылық тәрбиесінің бағыттаушы күшіне байланысты.
Гуманистік көзқарас гуманитарлық мазмұнды білім және тәрбие негізінде қалыптасады, олар әлем бейнесін негіздеу қызметін атқарады, ал ғылыми білімнің әр-түрлі өрістерін, гуманистік әлемтану негізінде интеграциялау ХХІ ғасыр адамының қалыптасуы үшін толық құнды негізді құрайды. Осы мазмұн бойынша гуманистік көзқарасқа - адами көзқарастар жүйесіндегі рухани құндылықтарды мойындауға икемделу, сол арқылы бостандыққа, бақытқа ұмтылудың жағымды әрі ізгілікті әрекеттерін жүзеге асыруға қабілетті болу - деген анықтама беруге болады деп саналады [23].
Гуманистік көзқарас қалыптастыру гуманистік парадигмада өмірге дайын адамды, әрекет жасайтын адамды парадигмасын білімді адам парадигмасымен ауыстыруды жөн деп санайды. Барлық парадигмалардың осылайша алмастырылуы барлық оқытудың әдістемелік жүйесінің маңызын қайта ойластыруды талап етеді. Т.Кун [34], М.Н.Берулова [38], В.А.Сластенин [37] т.б. ғалымдардың пікірі бойынша, гуманистік тәрбие парадигмасы - бұл білім беру міндеттерінің біркелкі шешімін табатын нақты көзқарас пен айқын стандарты болып саналып отыр.
Бұл пікірге психологиялық-педагогикалық зерттеулерден көптеген дәлелдемелер табуға болады. Жеке алып қарастыратын болсақ, А.Н.Леонтьев адам қоршаған әлем алдында жалғыз өзі тұрған жоқ, оның әлемге деген қатынасы барлық кезде адамның басқа адамдарға деген қарым-қатынасымен байланысты болып келеді, ол өз қызметі барысында адамдармен өзара қарым-қатынаста болады деп есептеген [39]. Қатынас өзінің әуелгі сыртқы формасына (бірігіп әрекет жасау, ауызша немесе ойша қатынас) сәйкес адамның қоғамда дамуының қажетті және спецификалық шартын құрайды. Материалдық және рухани мәдениет жетістіктерін игеріп, оларды өзінің қажеттілігіне, өз даралығының органдарына айналдыруы үшін адам өзін қоршаған әлем құбылыстарымен қатынасқа басқа адамдар арқылы, яғни басқа адамдармен қатынасу арқылы түседі. Бұл процесте адам (бала) сәйкес әрекетке үйренеді. Дәл осы процесс өзінің қызметтеріне қарай тәрбие процесі болып табылады. Гуманистік көзқарас қалыптастырудың күрделілігі осы қызметтердің құндылық дәрежесіне тікелей байланысты болады. Сондықтан түрлі жас ерекшеліктеріндегі ізгілік тәрбиесінің түрлеріне байланысты гуманистік көзқарас қалыптастырудың мазмұны өзгереді. Бастауыш сынып оқушыларының жас және интеллектуалдық ерекшеліктеріне байланысты ізгіліктік ұмтылыстары бағытты және мақсатты болады, олай болса олардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру нақты бағдарланған мазмұнға бейімделуі тиіс.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мүмкіндіктері
Гуманистік көзқарас қалыптастыру тұлғаның ізгілікке бағытталуын тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін ашу ғана емес, оның тұлғаның үйлесімді даму үрдісі мен субъектіліктің қалыптасу жолдарын көрсетуден тұрады.
Гуманистік көзқарас қалыптастыру мақсаты - тұлғаның үйлесімді дамуы үшін педагогикалық үрдіске қатысушылар арасындағы қарым-қатынастың ізгіліктік сипат алуын көздейді. Мұндай қатынастарды белгілеу үшін ізгілік тәрбиесі термині орын алады. Бұл тұрғыда қоғамдық білім беру құрылымдары мен оларды гуманитарландыруға басты назар аударуы тиіс.
Сонымен қатар, антикалық Демокрит, Платон, Аристотель секілді ғұламалардың, Орта Азиядағы ортағасырлық ойшылдардың педагогикалық ой-пікірлері тәжірибеде тексеріліп, дұрыс-бұрыстығы анықталмағандықтан көзқарас (воззрение) дәрежесіне көтерілмей, адамды тәрбиелеу идеясы деңгейінде қалған.
Педагогика ғылымының негізін салушы ғалымдар Я.А.Коменский [40], К.Д.Ушинский [41], кеңес педагогтары А.С.Макаренко [43], В.А.Сухомлинский [42] өздерінің педагогикалық сенімдеріне (убеждение) тәжірибе жүзінде тексеру арқылы келген. Осындай ұқсас көзқарастар көптеген педагогикалық теорияларды, ойларды, наным-түсініктерді, идеяларды қамтиды. Сол сияқты, қазақ этнопедагогикасындағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер педагогикалық тәжірибеге сүйенбей, өмірдегі болатын әртүрлі жағдайларға байланысты айтылғандықтан, біз оларды тәлім-тәрбиелік идеялар, ой-толғаныстар дәрежесінде қарастырамыз.
Олай болса, гуманиcтік көзқарас әр уақытта гуманитарландырудың қажетті шарты болмайтындығын есте сақтау қажет. Гуманистік көзқарас гуманитарландырудың қажетті құрастырушысы болуы үшін ең кем дегенде оның адам бойында ізгі ниет пен ізгіліктік қасиеттерді қалыптастыруы міндетті болып саналады және жоғары мәдениет түрінде іске асырылуы қажет.
Қазіргі педагогикалық терминологияда оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру дегеніміз - гуманитарлық пәндердің ролін күшейту, оқу пәндерінің мазмұнының гумандылығын анықтау және оның жаңа бағалау нормаларын нақтылау, оқу процесін толық ізгілендіру- болып табылады.
Ізгілікке тәрбиелеудің әлемдік теория мен тәжірибе бойынша қалыптасқан мақсаты ғасырлар бойы келе жатқан, жан-жақты және үйлесімдік сипатта дамыған тұлғалық болмыс болып табылады. Бұл мақсат тұлғаның статикалық ерекшелігін береді. Оның өсу сипаттамасы өзіндік даму және өзін көрсете білу түсініктерімен байланысты болды. Дәп осы үрдістер тұлғаның өзі мен қоғам арасындағы үйлесімділікте өзіндік даму мен өзін-өзі жетілдіру үшін жағдай туғызатын - ізгілікке тәрбиелеудің мақсаттық ерекшелігін айқындайды.
Ізгілікке тәрбиелеуде тұлғаның өз келешегіне қатысты гуманистік көзқарасы мен дүниетанымдық ұстанымдары анықталынады, олар адамды табиғаттың ерекше құбылысы ретінде тану, өзінің субъективті артықшылығын ескеруге мүмкіндік береді. Тәрбиелеу мақсатының бұлай құрылуы адамның өз өміріне ықпалын өзгерту, өз қабілеті мен шығармашылық әлеуетін ашудағы құқықтары мен жауапкершілігін түсінуіне мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар, өзіндік даму мен өзін-өзі жетілдіруде тұлғаның ішкі бостандығының таңдауы арасындағы ара-қатынас пен оған қоғамның ықпалын түсіндіреді. Демек, ізгілікке тәрбиелеу мақсатына жету арқылы адамның гуманистік көзқарасын қалыптастыру шаралары жүзеге асырылады. Осы тұрғыдан алғанда, ізгілікке тәрбиелеу мақсаты өзіне тиісті маңызды міндеттерді қояды:
- тұлғаның өмірдің мәнін ұғынуы, өзінің әлемдегі орны, өзінің бірегейлігі мен құндылығын түсінудегі философиялық-дүниетанымдық бағдары;
- өзіндік, жандүниелік қабілеттері мен шығармашылық әлеуетінің даму қарқыны мен шегін бейнелейтін, өмір сүру жауапкершілігін түсінуге мүмкіндік беретін, тұлғалық тұжырымдаманы құруға көмек беру;
- жалпы адами және ұлттық мәдениет байлығын бейнелейтін, мәдени құндылықтар жүйесіне тұлғаны араластыру, оларға деген өзіндік қарым-қатынасты белгілеу;
- ізгілік адамгершіліктің жалпы адами нормаларын, оның көлемі мен нақтылы мазмұнын (қайырымдылық, өзара түсіністік, жылы жүректілік және т.б.), ашу және тұлғалық маңызды көрсеткіш ретінде зиялылық мәдениеттендіру;
- тұлғаның зияткерлік - адамгершілік бостандығы мен теңдей өзіндік баға беру мен бағалау қабілеттілігі, іс-әрекет пен қызметті өзіндік реттеу, дүниетанымдық рефлексиясының дамуы;
- өмір салты мен этникалық және жалпы адами құндылықтардың біртұтастылық сипатында отансүйгіштік сезімнің қайта түлеуі, елдегі заңдар мен тұлғаның азаматтық құқықтарын құрметтеуге тәрбиелеу, туған елдің беделі мен байлықтарын сақтауға ұмтылу;
- елдің материалдық қоры мен жандүниелік әлеуетін құрайтын, әлеуеттік және тұлғалық сипат алатын қажеттілік пен мәжбүрлік ретіндегі еңбекке көзқарасты өзгерту. Бұлардың бәрі өз кезіндегі тұлғалық өсу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді;
салауатты өмір салтына байланысты валеологиялық ережелерді дамыту, тұлғалық және әлеуметтік ұмтылыстарды жүзеге асыру мақсатындағы өмірлік жоспар ұғымдарын қалыптастыру.
Бұл аталған міндеттердің орындалуы тұлғаның ізгіліктік тәрбиесі арқылы гуманистік көзқарасының түпкі негізін салуға мүмкіндік береді. Ол өз кезіндегі әлем, қоғам мен өзін қалыптастыруда өмірлік қажеттілікке ие болады және оны бағалау мүмкіндіктерін меңгереді.
Жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастыру гуманистік тәрбие жүйесінің бағыттаушы нәтижесі ретінде ізгіліктік ұмтылыстардың өзара әрекеттесуіне тәуелді болады, яғни жеке адам психикасының ерекшеліктерін ескеруді қажет етеді.
Бұл пікірге психологиялық-педагогикалық зерттеулерден көптеген дәлелдемелер табуға болады. Жеке алып қарастыратын болсақ, А.Н.Леонтьев адам қоршаған әлем алдында жалғыз өзі тұрған жоқ, оның әлемге деген қатынасы барлық кезде адамның басқа адамдарға деген қарым-қатынасымен байланысты болып келеді, ол өз қызметі барысында адамдармен өзара қарым-қатынаста болады деп есептеген [39]. Қатынас өзінің әуелгі сыртқы формасына (бірігіп әрекет жасау, ауызша немесе ойша қатынас) сәйкес адамның қоғамда дамуының қажетті және спецификалық шартын құрайды. Материалдық және рухани мәдениет жетістіктерін игеріп, оларды өзінің қажеттілігіне, өз даралығының органдарына айналдыруы үшін адам өзін қоршаған әлем құбылыстарымен қатынасқа басқа адамдар арқылы, яғни басқа адамдармен қатынасу арқылы түседі. Бұл процесте адам (бала) сәйкес әрекетке үйренеді. Дәл осы процесс өзінің қызметтеріне қарай тәрбие процесі болып табылады. Гуманистік көзқарас қалыптастырудың күрделілігі осы қызметтердің құндылық дәрежесіне тікелей байланысты болады. Сондықтан түрлі жас ерекшеліктеріндегі ізгілік тәрбиесінің түрлеріне байланысты гуманистік көзқарас қалыптастырудың мазмұны өзгереді. Бастауыш сынып оқушыларының жас және интеллектуалдық ерекшеліктеріне байланысты ізгіліктік ұмтылыстары бағытты және мақсатты болады, олай болса олардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру нақты бағдарланған мазмұнға бейімделуі тиіс.
Осыған байланысты біз, тәрбиеленуші мен сыртқы әлем арасындағы шынайы қарым-қатынастар жүйесінен педагогикалық заңдылықтар сипатына ие болатын объективті себеп-салдарларын атап өтуге тиістіміз. Бұл орайда жалпы педагогикалық процестегі тәрбие қызметі мен даму заңдылықтары арасынан бастысын жеке атап көрсету қажет - ол жеке тұлға дамуына бағытталған бағдар. Және жеке тұлғаның жалпы мәдени, әлеуметтік-адамгершілік және кәсіби дамуы неғұрлым өзара үйлесімді болса, адам мәдени-гуманистік қызметін жүзеге асыру барысында соғұрлым еркін және шығармашыл болмақ. Бұл заңдылықтан тәрбиенің гуманистік метақағидалары жүйесіндегі жетекші қағида - жеке тұлғаның үздіксіз жалпы және кәсіби дамуы қағидасы келіп туындайды. Оның жетекші болу себебі, басқа қағидалардың негізінде де осы заңдылық жатады және олар осы жетекші қағиданың жүзеге асырылуының ішкі және сыртқы жағдайларын жасай келе, оған бағынышты болады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, білім беруді гуманитарландыру жеке тұлғаның үйлесімді дамуының басты шарты болып қарастырылады. Тәрбие гуманды болу үшін, Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, ол дамудың жақын аймағына бағытталу керек. Бұл бағыт кез-келген жас кезеңінде жеке тұлғаның дамуы үшін міндетті түрде жан-жақты емес, бірақ міндетті түрде объективті қажетті қасиеттермен қамтамасыз ететін білім беру мақсаттарын қоюды талап етеді. Бүгінгі таңда адамға тек негізгі кәсіби білім беріп қана қоймай, жалпы адамзат мәдениетін игертуге, осының негізінде, жағымды субъективті (жеке тұлға қажеттіліктері) және білім берудің материалдық базасы мен кадрлар мүмкіншілігімен байланысты объективті жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаның барлық жағынан дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бар. Яғни, студенттердің жағымды субъективті қасиеттері - гуманистік тәрбиенің рухани құндылықтарын қажетсінуі, оларды пайдалы әрекеттерде қолдану және соның нәтижесінде гуманды әрекеттерді таңдау мүмкіндіктері дамиды. Таңдау мен талғам әрекеттері даралық қасиеттерге ие болғандықтан оларда гуманистік көзқарастың тұлғалық - даралық сапалары қалыптасады [44].
Тәрбиенің жеке тұлға дамуына бағытталғандығымен байланысты заңдылықтан тағы бір метақағида, яғни тәрбие мазмұнының табиғатпен үйлесімділігі қағидасы келіп шығады. Тәрбиенің табиғатпен үйлесімділігі қағидасы қазіргі заманда былай түсіндіріліп жүр: тәрбие -- жаратылыс және әлеуметтік процестерді ғылыми түсініп-білуге негізделуі керек, табиғат пен адам дамуының ортақ заңдарымен келісуі тиіс, адамда ноосфера мен өз басы эволюциясына деген жауапкершілікті қалыптастыру қажет. Осы туралы философ Н.Н.Кожевников: Бүгінгі заманның адамы ең алдымен өзінде ноосфераның үйлесімділігін қалыптастырудың ақырғы кезеңін көрсетеді. Тек қана өзін осы процестің элементі ретінде мойындап, ол Табиғатпен үйлесе алады, - деп жазады [45].
Осындай пайымдаудан біз гуманистік тәрбиенің мазмұны, әдістері және формалары жеке адамның жас және жыныс дифференциациясын, адамның әлеуметтік тәжірибесі мен оған көрсетілетін жеке жәрдем ұйымдастырылуы қажет екендігін ескеру арқылы олардың өзін-өзі бағалау сапалары күшейетінін тұжырымдаймыз. Нәтижесінде адамда салауатты өмір салтына деген талпыныс қалыптасып, планетарлық ойлаудың дамуы мен табиғатқа жанашырлық сезімдері тұрақтанады. Бұл қасиет гуманистік көзқарастың қалыптасуын білдіреді.
Бұл қағидаға сәйкес тек субъект-субъект қатынастары, оқуда тең құқылы бірігіп әрекеттесу жағдайларында ғана жеке тұлғаның үйлесімді дамуы мүмкін. Бұл әдіс қағидасы бойынша педагогтің суперпозициясы мен студенттің субордина-циялық позициясы жеке тұлғалық тұрғыдан тең құқықты, өзара бірігіп әрекеттесуші адамдардың позицияларына айналу керек. Мұндай өзгеру педа-гогикалық процеске қатысушылардың рөльдері мен қызметтерінің өзгеруіне тікелей байланысты. Педагог мұнда тәрбиелемейді, оқытпайды, ол тұлғаның өз бетімен дамуға деген талпынысын өзектендіреді, қолдайды, оның белсенділігін зерттейді, өз бетімен әрекет етуіне жағдайлар жасайды, яғни өз мүмкіндігін қабілетіне сәйкес бағалау еркіндігін қалыптастырады.
Жоғарыда талқыланған ғылыми-теориялық ұстанымдар мен тұжы-рымдар негізінде жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастырудың құрылымдық мазмұнының ерекшелігін айқындадық
Жеке тұлғаның бағдарлы дамуы
Кәсіби даму
Үздіксіз жалпы даму
Үйлесімді даму
Тәрбиенің жалпыадамзаттық
мәдениетпен үйлесімділігі
Тәрбиенің табиғатпен
үйлесімділігі
Тәрбие мазмұнының құндылық
негіздері
Рухани-мәдени құндылықтар
Этникалық құндылықтар
Оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру мазмұны
Ұлттық рухани ізгіліктер
Рухани-өнегелік ізгіліктер
Гуманистік көзқарас қалыптасады
1-суретте көрсетілгендей гуманистік көзқарасының барлық метақағидалары - жеке тұлғаның гуманистік тәрбиесі мен ізгіліктік тәрбиесін қалыптастыруда жалпы мәнге ие болады, педагогикалық жүйені гуманитарландыру жағдайында және білім беруді ұйымдастырудың кез-келген жағдайларында қолданылатын ережелердің бір араға шоғырланып, өзара байланысып жеткізілуіне себепкер бола алады. Гуманистік көзқарас қалыптастыру мазмұны күрделі құрылымды түзетіндіктен осы аталған барлық қағидалар өзара бір-біріне бағынады, осылайша олар иерархиялық жүйені құрайды және олардың әрқайсысы басқаларымен байланысып тұрады да, басқалары орындалғанда ғана жүзеге асады.
Сонымен бірге, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы арқылы гуманистік көзқарас қалыптастыру процесі оның даралану дәрежесі және шығармашылық бағыттылығына байланысты. Бұл заңдылық тәрбиенің даралық-шығармашылық әдісі деген метақағидасына негіз болады. Бұл тұлғанға өзінің қаншалықты өсіп дамығанын сезініп, қойған мақсатына жеткенде қуануына мүмкіндік береді. Даралық-шығармашылық әдістің негізгі мақсаты жеке тұлғаның өз қабілеттерін көрсете білуі үшін, оның шығармашылық мүмкіндіктерін анықтап (диагностикасын жасау), дамыту үшін жағдайлар жасау болып табылады. Дәл осындай әдіс гуманистік көзқарасты қалыптастырудың жеке тұлғалық деңгейін де қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін реформалауда жаңа педагогикалық парадигмалардың ішінде гуманистік парадигма тұлғалық-бағдарлы дамыту тұжырымдамасын қолдайтын бірден бір бағыт болып табылады. Бұл бағыт бойынша оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру шараларының күтетін нәтижесі тәрбие әрекеттерінің жалпыадамзаттық және табиғатпен үйлесімділігін қамтамасыз ету. Аталған шараны жүзеге асыру тетігі ретінде тәрбие мазмұнының құндылық негіздерін, яғни этникалық және рухани-мәдени құндылықтарды ұлттық ерекшеліктер негізінде анықтап жүзеге асырған дұрыс. Сонда ғана тәрбиенің өмірмен байланыстылық, сабақтастық, мазмұндық және жүйелілік принциптері жүзеге асады, күтілген нәтижеге қол жеткізіледі деп есептейміз.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелерi бiлiм мен тәрбие беру тұжырымдамасында негiзгi орын алады. Онда былай деп көрсетiлген: "Жеке тұлғаның қалыптасуы үздiксiз күрделi процесс. Әрбiр балаға жеке тұлға ретiнде қарап, оның өзiне тән санасы, еркi, өзiндiк әрекет жасай алатын қабiлетi бар екенiн ескерiп, олардың ақыл-ой қабiлетiн, жеке бас қасиеттерiн дамытып, оны қоғам талабына сай iске асыруға көмектесу".
Гуманистік тәрбиенің мақсаты - қазіргі қатаң бәсекелестік, іскер адамдар, кәсіпкерлер кезеңінде әр адамның рухани байлығы мен мәдениеттілігін жетілдіру, кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін арттыру, баланы бүгінгі өмірге сай тәрбиелеу.
Педагогикалық, психологиялық тұрғыдан гуманизм адамдар арасындағы қатынастардың сүйіспеншілікке негізделуі, адамның ар намысын құрметтеу, жоғағы парасаттылық қасиет пен қамқорлық жасау, адамды сүйе білу деп анықталады. Гумандық - адамның тұлғалық қасиеті, адам жандылық, адамға деген шынайы махаббат, сүйіспеншілік, адамды адам деп құрметтеу, бағалау, оған қамқорлық жасай білу. Гуманист - адамшылық көрсете алатын, адамшылық қарым-қатынас жасай білетін адам. Гумандық қарым-қатынас - философтардың анықтауы бойынша, адамдардың іс-әрекеті, өмір сүру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастың ерекше түрі. Адамдардың бір-бірімен өзара адамшылдыққа негізделген байланысының, қатынасының көрінісі.
Жоғарыдағы анықтамаларды қазіргі қоғамның өтпелі кезеңінде гумандық қасиеттер, қарым-қатынастар қандай болуы керек, оның теориялық жағынан қарастыруға негіз етіп аламыз. Бізге адамның ішкі жан-дүниесінің бойлығынан, білімділігінен өмірге, адамға табиғатқа, қоғамға қатынастардағы тазалық, шынайылық, негізінде құрылған гуманизм керек. Ол үшін шынайы гумандық қасиет, жалған гумандық қасиет және гумандыққа жат қасиеттер қатынаста қандай көрініс табатындығына мін беріліп, жас жеткіншек тәрбиесінде түсіндірілуі керек.
Біздер өзіміздің зерттеулерімізде адамдар арасындағы қарым-қатынастарда мынандай қасиеттер болатындығын мына 1-кестеден айқындадық.
Кесте №-1. Гумандық (ізгілікті) қасиеттер
Шынайы гумандық қасиеттер
Жалған бүркемеленген гумандық қасиеттер
Гумандыққа жат (ашық, айқын көрінетін қасиеттер)
1. Адам жандылық, адамды жақсы көрушілік,адамды сүюшілік
1.Құбылмалы мінезділік, көлгірсу
1. Адамға қатыгездік
2. Мейірімділік
2. Өзіне-өзі сынмен қараушылық
2. Зұлымдық, қараниеттілік
3. Қамқоршылық
3. Тез иланғыштық
3. Сараңдық, пайдакүнемдік
4.Қайырымдылық
4. Құлық
4. Өзімшілдік
5.Қадірді құрметтеушілік
5.Жасықтық, жалтақтық
5. Іштарлық
6. Өзге адамдарда түсінуге тырысушылық.
6.Бағынушылыққа бейімділік
6. Жалқаулық
7.Ата-ананың, ұжымның, жолдастарының көзқарастарымен санасушылық
7. Уәдесінде тұрмаушылық
7. Дөрекілік
Кесте-1
Философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерде гуманизм ұғымының мазмұнына жасалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Гуманистік көзқарас қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
1.2 Қазақстан Республикасында оқушылардың гуманистік қөзқарасын қалыптастыру жұмыстарының мазмұны
0.3 Қазақ этнопедагогикасының тәрбие құралдарының гуманистік сипаты мен оның ізгілік мазмұнындағы ерекшеліктер
2. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үдерісінде оқушыларының гуманистік көзқарасын қалып-тастырудың ізгіліктік мазмұнын пайдалану
2.1 Қазақ этнопедагогиканың тәлім-тәрбие құндылықтары негізінде бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастыру жағдайы
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын пайдалану әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
Гуманистік педагогика жүйесін уағыздап, бүкіл дүниеге белгілі болған педагогтар - М. Монтессори, Р. Штайнер, С. Френе. Олар түзген тәрбие бағыттары бұл күнде атаулы педагогика лауазымын алған.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А Бейсенбаеваның[-], мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы, Х.Т.Наубаеваның[-] балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі, Қ.Т.Әтемованың[-] оқушыларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеппен отбасының бірлескен жұмысы.
Қоғамдағы әділдікті ешқашанда күштеу, зорлау арқылы жүзеге асыруға болмайды. Бұл рухани әлемнің заңдылығына қайшы келетін іс-әрекеттер. Тек адамға біткен ішкі нұрдың күшімен, шыдамшылық пен мойынсұнушылық арқылы барлық қайшылықты жеңіп шыққанда ғана руханилықтың есігі ашылады. Қаталдық пен қатыгездіктің арасы жер мен көктей. Ал іштегі жылуы жоқ қаталдық-қатыгездік деп аталады
Ал, жақсылықтың өзіндік ерекшелігі туралы қазақстандық философ Қ.Әбішев былай дейді: Жақсылықтың ешбір айнымайтын өлшемі - адамдардың әлеммен қатынасында да, өзара қатынастарында да олардың ешқашан өшпес құндылықтар екенін мойындап, олардың жалпы дүние болуының негіздерін сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк ететіннің бәрін де жамандық деп қарау[-] .
Міне, рухани өмірдің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа ғасырда қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салалардың басты бағдары мен құндылықтары өзгеріп, білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық ұстанымдар қалыптаса бастады. Әлемдік білім кеңістігімен үйлесімділікке бет алып отырған еліміздегі білім берудің жаңа мазмұны басқару жүйесіне тың жаңалықтар енгізілуін талап етеді.
Осы мақсатта біліктілікті арттыру жүйесін басқаруды білім беру үрдісіне қатысушы оқушы және мұғалім тұлғасының айналасына шоғырландыру арқылы тұлғаның бойында ізгіліктік, рухани қасиеттер пайда болатынын жаңа мазмұнда беру мәселесі көтерілуде.
Қазақ этнопедагогикасының тарихына жасалынған талдау қазақтың ұлттық мектебінің педагогикалық, психологиялық және ізгіліктік негізі халықтық тәлім-тәрбиеден, белгілі ақын-жыраулардың дүниетанымдық көзқарасынан бастау алып Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім Құдайбердиевтің педагогикалық ой-пікірінен жалғасын табатынын көрсетіп отыр. Олар адамның адам болып қалыптасып, рухани ішкі қуаты кемелденуі, оның өзіндік мұраттарына жете алуы әркімнің өз мүмкіндігіне байланысты екенін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан дәлелдеп көрсете алған [-].
Тәлім-тәрбие ғылымына терең үңілген ұлтымыздың өткізіліп, пісірілмеген күйде берік негіз бола алмайды. Бұлардың арасынан жақсы, жаманның, алтыны мен мысын айырып ала білу үшін, тәрбие майданында шынығып ысылған тарландардың тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі заманда шыққан тәрбие ғалымдарының ойларымен жақсы таныс болу керек, ... Баланы тәрбие қылу - майданында ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз... Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін, адамдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын 4 жаны түгел кісі қылып шығару ізгіліктік тұжырымдамасын жүзеге асыруға бағытталған тұлғалық бағдарлы білім берудің педагогикалық заңдылықтарды талданады. Мысалы, ғылымда білім берудің субъектілігі Субъектінің өзіндік өмір сүру ұстанымы ретінде түсіндіріледі, Мақсат қою, жоспарлау, оқу әрекеттерін өзіндік бақылаудың саналы қызметі ретінде көрсететіледі, сол арқылы басқару төмендегі әрекеттерде жүзеге асырылады:
тұлғаның өзіндік құндылығын анықтау, өз бетіндік әрекетін ұйымдастыру;
тұлғаның жеке мәнді таныма негізінде білім беруді ұйымдастыру;
әр түрлі пәндер бойынша ұйымдастыру шараларында тұлғаның дербес және шығармашылық әрекетін қалыптастыру, т.б.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында жас ұрпақтың тәрбие жүйесін ізгілендіру мақсатында көптеген зерттеу жұмыстары орындалуда. Атап айтқанда, оқушылардың, білімгерлердің гуманистік қөзқарасын қалыптастырудың бүгінгі күйі болашағы туралы Е.З.Батталханов [-], Г.Жылқыбекова [-], С.Қожаева [-], М.Ералиева [-] Г.Нұрғалиева[-], Х.Рақымбекова[-], Ғ.Серікбаев [-], Р.Дабылтаева[-] т. б. зерттеулер жасаған.
Ізгіліктік туралы зерттеу еңбектерінде С.Қожаева Оқу тәрбие үрдісінде ізгілік - адамгершілік, әдеп қасиеттерін қамтитын жиынтық, адамның жеке тұлғалық бейнесін сапалы көрсеткіші, қоғамның, тіршіліктің дамуымен, жалпы адамзаттық құндылықтардың өзекті тірегі, негізгі бастауы десе, Х. Рақымбекова Гуманитаризация термині әдебиеттерде гуманитарлық ғылымдардың кеңеюіне. Баланы мұндай адам қыла алу үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай шаршамай, үйрете білу керек... дейді..[-] Гуманистік көзқарас қалыптастыру гуманистік парадигмада өмірге дайын адамды, әрекет жасайтын адамды Олай болса, гуманиcтік көзқарас әр уақытта гуманитарландырудың қажетті шарты болмайтындығын есте сақтау қажет. Гуманистік көзқарас гуманитарландырудың қажетті құрастырушысы болуы үшін ең кем дегенде оның адам бойында ізгі ниет пен ізгіліктік қасиеттерді қалыптастыруы міндетті болып саналады және жоғары мәдениет түрінде іске асырылуы қажет.
Қазіргі педагогикалық терминологияда оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру дегеніміз - гуманитарлық пәндердің ролін күшейту, оқу пәндерінің мазмұнының гумандылығын анықтау және оның жаңа бағалау нормаларын нақтылау, оқу процесін толық ізгілендіру- болып табылады. Парадигмасын білімді адам парадигмасымен ауыстыруды жөн деп санайды. Барлық парадигмалардың осылайша алмастырылуы барлық оқытудың әдістемелік жүйесінің маңызын қайта ойластыруды талап етеді. Т.Кун [-], М.Н.Берулова [-], В.А.Сластенин [-], т.б. ғалымдардың пікірі бойынша, гуманистік тәрбие парадигмасы - бұл білім беру міндеттерінің біркелкі шешімін табатын нақты көзқарас пен айқын стандарты болып саналып отыр.
Сонымен, бастауыш сынып оқушыларын ізгілікке тәрбиелеу мақсаты - тұлғаның үйлесімдік дамуы болып табылады және педагогикалық үрдістің қатысушылар арасындағы қарым-қатынастың ізгілік сипат алуын көздейді.
Бүгінгі жаңа қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып отыр.
Алайда, жоғарыда қарастырылған жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігіне сәйкес олардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру мәселесінің зерттелмегенін аңғардық. Яғни жас ұрпақтың гуманистік көзқарасын қалыптастыру мәселесінің өзектілігі мен оның жас ұрпақтың жас ерекшеліктері арасындағы байланыстың толық қанағаттандырылмайтыны белгілі бір педагогикалық қайшылықты тудырып отыр. Аталған қайшылықты шешу үшін біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұны деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: педагогикалық бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ғылыми педагогикалық ізгіліктік мазмұнын анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: қазақ этнопедагогикасы құралдарының көмегімен, бастауыш сынып оқушыларына гуманистік көзқарастарын қалыптастырудың ізгілік мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, қазақ этнопедагогикасындағы жеке тұлғаның сапалық қасиеттерін қалыптастыру жүйесін ғылыми педагогикалық тұрғыдан қарастырсақ, онда жеке тұлғаның адами немесе рухани құндылықтарды қабылдауына қандай да бір арнайы ұйымдастырылған педагогикалық шарт ықпал ететіні сөзсіз. Бұл педагогикалық шарттар негізінен гуманистік тәрбиенің ізгіліктік мазмұнын анықтаумен тікелей байланысты болғандықтан бастауыш сыныптарда гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын тұжырымдаймыз. Бұл шартқа сәйкес жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптасуы аталған процесті басқару қызметінің ерекшелігіне тәуелді болады. Бірнеше кезеңді қамтитын осы процесс жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастыру әрекеттерінің рухани құндылықтар мазмұнын, олардың ізгіліктік бағытын тәрбие мақсатымен сәйкестендірумен анықталынады. Гуманистік көзқарастың бүкіладамзаттық құндылықтарды қабылдаудың жетекші күші екендігі анықталып, оны қалыптастырудың жолдары көрсетіледі.
Зертеудің міндеттері:
1) Бастауыш сынып оқушыларының тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін айқындау.
2) Бастауыш мектепте оқушылардың гуманистік қөзқарасын қалыптастыру.
3) Бастауыш сынып мұғалімінің балаларға гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын анықтап, оның тиімділігін зерттеу мәселесі бойынша жүргізілген іс-тәжірибелердің жайын зерттеу.
4) Бастауыш сынып оқушыларының бойына адамгершілік, ізгіліктік қасиеттерін қалыптастыру.
5) Бастауыш сынып оқушыларына ізгі сөздер айтуға тәрбиелеу.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, психологиялық, философиялық, әдеби, ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасау; типтік жоспарларын талдау және салыстыру; педагогикалық эксперимент жұмысы; эксперимент нәтижесін бастауыш сыныптарда қолдану.
Зерттеу орны: Тараз мемлекеттік педагогикалқ институт
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу проблемасының теориялық кезеңдері жасалды, бастауыш сынып оқушыларына оқу-тәрбие ісінде мұғалімнің оқушылармен және гуманистік қөзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын жетілдіру жолы белгіленеді. Алынған материалдар зерттеудің ғылыми аппаратын жасауға негіз болды.
Екінші кезеңде мұғалімнің оқушылармен тәжірибелік жұмыстар жүргізілгенін қадағалады. Бұл кезеңнің нәтижесіне жиналған материалдар қорытыланды.
Үшінші кезеңде жиналған материалдар талданды алынған нәтижелер мен қорытындылар мектептің оқу-тәрбие үрдісіне ендірілді.
Зерттеудің мазмұны: Кіріспеде (-бет) зерттеудің көкейкестілігі анықталған. Осы проблема бойынша зерттелген ғылыми еңбектерге шолу жасалынған. Зерттеудің ғылыми аппараты жасалынып, зерттеу мақсаты, міндеттері, зерттеудің ғылыми болжамы анықталған.
1 тарауда (- бет) зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-теориялық әдебиеттерге педагогикалық талдау жасалынған. Зерттеудің проблемалық негіздері айқындалды.
2 тарауда (- бет) Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастыудың ізгіліктік мазмұнына арналған ғылыми тәжірибелік эксперимент жүргізіліп, оның нәтижесі алынды.
Қорытындыда ( бет) зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық тұжырым жасалынды
1 Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнының теориялық негіздері
1.1 Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер - қоғам дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi - жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: "..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен білім технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет.",- деп, атай келе "Қазақстан - 2030" бағдарламасында: "...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ [1].
Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында (1994) жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
ХХІ ғасырда өркениетті дамудың талабы - қоғамды ізгілендіру, яғни әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жеткізуіне байланысты болып отыр. Ізгілендіру мақсатына жету құралы - зиялылықты қалыптастыруды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, өмірлік құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыруды көздейтін сан қырлы процесс - гуманитарландыру болып табылады. Өйткені біз ертеңгі күні өзіміз қалыптастыратын қоғамда өмір сүретін боламыз, сол себепті болашақ балаларымыз гуманистік көзқараста тәрбиеленгені тиімді болмақ.
Гуманизм (лат humanus -- адамгершілік) адамгершілік, адамға деген сүйіспеншілік идеясын бейнелейтін қөзқарас. Гуманизм (адамгершілікті) -- әлемде адамды ең жоғары құндылық деп таныған біртұтас теориялық тұжырымдама. Бұл тұжырымдаманың басты ережесі тұлға қадір-беделін қорғау, оның еркіндігін тану және мойындау, бұл үшін қолайлы (өмірлік, еңбектік, оқу және т. б.) жағдайлар түзеп беру. Гуманизм - бұл жалпы адам болмысының, сонымен бірге әрбір жеке тұлғаның әмбебеп маңыздылығын қолдау- қуаттау беретін идеялар мен құндылықтар жиынтығы. Құндылықты бағыт-бағдар және нұсқау көрсетпелер жүйесі ретінде гуманизм қоғамдық мұратқа айналып отыр.
Адам өзінің ойына, әрбір ісіне баға беріп отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі, адамда жағымды сезім туғызады. Адамға пайда келтіретін жағымды ой мен істі ізгілік деп білеміз. Адам ойының және ісінің ізгі, не болмаса жауыз болуына қарап, сол ой мен іске іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз сезімдер мінез-құлық сезімдері деп аталады [98, Б 134].
Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау - оқушыға болған педагогикалық үстемдігімен танылған, педагог пен оқушы арасындағы қалыпты ізгілікті қатынастар орнату мүмкіндігін жоққа шығарған әміршіл педагогикадан бас тартып, оқушылардың тұлғалық еркіндігі мен жеке іс-әрекетіне аса жоғары мән беретін тұлғалық бағдарлы педагогикаға бет бұрыс. Бұл үдерісті ізгілендірудің басты мақсаты - оқушылардың оқымауына, өз мүмкіндіктерінен төмен оқуына , тәрбиелік істердің бейтарап қатысушысы немесе бұрқып тасыған өмірдің сырттай бақылаушысы болып қалуына мүмкіндік бермейтін жағдайлар жасау. Гуманистік педагогика әрдайым мектепті оқушыға икемдестіру тарапында, балаға қолайлы жағдай түзіп, оның психологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ұмтылады.
Гуманистік педагогиканың талаптары:1). тәрбиеленушіге адамгершілік қатынас; 2). баланың еркіндігі мен құқына құрмет; 3). Оқушы күшіне сай және түсінікті талаптар қою; 4). тәрбиеленушінің қөзқарас - бағытын, тіпті ол қойылған талаптарды орындауға қарсылық білдірген жағдайда да - сыйлай білу; 5). балаға шынайы болмысын танытуға мүмкіндік жасау; 6). тәрбиеленушінің санасына тәрбиенің нақты мақсаттарын жеткізе білу; 7). бала тәрбиесіне қажет болған сапа-қасиеттерді зорлықсыз қалыптастыру; 8). тұлға намысы мен беделіне нұқсан келтіруші әдістерді қолданбау; 9). Баланың өз наным-сенімдеріне қайшы келетін сапа-қасиеттерден бас тарту құқын тану.
Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан алып қарағанда жастар арасындағы қарым-қатынастар мен іс-әрекеттердің ізгілікке негізделуі үлкендердің үлгісімен ұлттық тәлім-тәрбиеге тіреледі. Олардың ар-намысы, мейірімділік пен парасаттылық, адамды сүйе білу, жеке бастың ар-ұжданын, еңбегін қадірлеу т.с.с. шынайы адамгершілік қасиеттері қазіргі және болашақ ұрпақ бойына табылу үшін жеке тұлғаны дұрыс қалыптастыру жолын іздестіру керек. Оқушының жеке басының рухани дамуының дұрыс болуы үшін, оның іс-әрекеттерін (оқу, білім алу, тәрбие, даму, қалыптасу) жан-жақты жетілдіру арқылы біртіндеп дамыту көзделеді. Рухани даму тұлға қалыптастырудың өзегі болып табылады. Сондықтан адамның өмірдегі орнын, атқаратын міндеті мен қоғам алдындағы жауапкершілігін, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді дұрыс түсініп, еркін араласуын қамтамасыз ету, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Ертедегі Шығыс және Еуропа философтарының еңбектерінде маңызды орын алады. Бұл гуманистік ақыл-ой ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің есімдерімен байланысты, атап айтқанда әл-Хорезм, әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн Сина, Омар Хаям, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, С.Сарайи (Шығыс). Олардың гуманистік идеясы гуманистік педагогиканың әрі қарай дамып, қалыптасуына негіз болды. Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Я.С. Рогебашвили, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы ағартушылары: Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев.
Педагогикалық мұрадағы гуманистік идеялар 20 - 30 жылдардағы педагогтардың еңбектерінде айқын көрініс тапты. Мәселен, А.В. Луначарский, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев. Бұл ғалымдардың еңбектерінде гуманистік тәрбие педагогика ғылымындағы ең нәтижелі жүйе ретінде жобаланып, болашақ ұрпақтың гуманистік жолы болып қарастырылған. Алайда 30-шы жылдардағы қоғамдағы басқарудың әкімшілдік-әміршілдік бағыты тәрбиенің гуманистік негізін тығырыққа тіреді. Жеке адам тәрбиесін, оның проблемасы даурықпа сөзге айналды.
Қазіргі қоғамның жаңару бағыты, әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында гуманистік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан қазіргі заманның педагогика ғылымында адамның қарым- қатынасында гумандық қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу, қарастыру басты мәселеге айналып отыр. Адамдық тұлғаның бейнесі көрсеткіштерінің бірі - гумандық қасиет болуы, бүкіл адамзаттық құндылықтардың біріне саналады.
Осыған орай соңғы жылдары ТМД және егеменді Қазақстан Республикасы көлемінде адамгершілік проблемасы, гумандық қатынастарды зерттеумен шұғылданып келе жатқан көрнекті ғалымдар, педагогтар мен психологтар баршылық. Одақ көлемінде З.Васильева, М.Г.Тайчинов, И.А.Кайров және т.б. Қазақстан Республикасында Л.В.Руднева, Ғ.Жүнісова, Б.Д. Қисықова.
Қазіргі кезде әлі де болса шешімін таппаған, күрделі зерттеулерді қажет ететін мәселелердің бірі - адамдар арасындағы гумандық қарым-қатынастарды қалыптастыру болып отыр.
Өсіп келе жатқан жеткіншектерімізді мәденитетті, парасатты, білікті, көрегенді етіп тәрбиелеу - олардың дүниетанымын жоғарғы азаматтық деңгейде дамытып, қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын жандандыру, ұлттық намысын қозғап, кез - келген парасатты азаматтардың, оның ішінде ұстаздардың ізгілікті ісі деп ойлаймыз. Олай болса, Елбасының Қазақстан халқына жолдауы, осы жолдаудағы 2030 жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ мерзімдік стратегиясы аса маңызды құжат болып табылады [4].
М.Әуезов гуманитарлық мәселесін өзінің алғашқы әңгімелерінен бастап Абай, Абай жолы эпопеясында жоғары деңгейге жеткізеді. Ол Абайдың шын мәніндегі толық адамдық тұлғасын сандай білді.
Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсеге айырықша көңіл аударды. Белгілі жуанмәрттілік үш хислат бірлән болар деген аңдық (шындық), кәрәм (ізгілік), нақыл, - деп, толық адамға қажет шарттарды көрсетеді. Бұл идеясын ол өз өлеңдерінде нақтылай түседі:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Сонымен қатар, Абай Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек деп, бұл үш сипаттың әрқайсысына қажетті тән қасиеттердің де ерекшелігін аша көрсетеді, жуанмәрттіктің мән-мазмұнын педагогикалық психологиялық тұрғыдан нақтылай түседі.
Ақынның 17 қара сөзінде ақыл, қайрат, жүректің әрқайсысының қызметі мен ерекшеліктерін, оларды өзара әңгімелестіру арқылы қарапайым да ұғыныңқы түсіндіреді.
Белгілі философ М.Орынбеков Абай философиясының негізгі гумандық қарым-қатынас проблемасы екенін ашып көрсеткен. Абайдың айтқан адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін-өзі бақылау, ұяттылық, парасаттылық, әр адам баласының ерекшелігі, қасиеті, болмысы жайындағы пікірлері, оның қара сөздерінде айқын баяндалған. Абай аңсаған адам тәрбиесі, үнемі оқу-ағарту ісінің алдына қойған мақсаттарының бірі болып табылады.
Ізгілік мәселесі туралы сөз болған да, соған қатысты Абай ілімін ғылыми тұрғыда әрі қарай тереңдете дамытушы ұлы тұлға-Шәкәрім Құдайбердіұлы. Бұл орайда оның поэзиялық шығармаларын айтпағанның өзінде Үш анық" атты философиялық еңбегінің орны айрықша.
"Үш анықтағы" басты ойдың өзекті жемісі Абайдың мораль философиясындағы жан құмары мәселесімен тікелей байланысты. Бұл мәселеге ғалым зор даярлықпен келген. Ол Шығыс және Батыс зерттеушілерінің еңбектерімен жете танысып, идеалистік және матералистік көзқарастарға өзіндік сыншыл ой танытады. Ол үш түрлі таным жолын анықтайды. Бірінші-заттылдық ғылым жолындағы таным, екінші- діни жолдағы дүниетаным, үшінші-ұлтжандық таным, яғни ар ілімі.Бұл соңғы мәселе мораль философиямен байланысты және оның біз қарастырып отырған ізгілік ұғымына тікелей қатысы бар. Шәкәрім: "Адамдағы ынсап, әділет, мейірім үшеуі қосылып, ұждан деген ұғым шығады... бұған нана алмаған адамның жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір заң тазарта алмайды...ұжданы сол жанның азығы екеніне ақылмен санап істесе, оның жүрегін ешнәрсе қарайта алмайды" - деп, ой толғайды. Бұл бүгінгі таңда да келелі мәселе. өйткені, адамгершілік тәрбиесі бірінші кезекке қойылмайынша, бүгінгі қоғамның оңды болуы екіталай.
Бастауыш сынып оқушыларының гумандық қатынасын қалыптастырудағы Я.А.Коменский., К.Д.Ушинский., А.С.Макаренко еңбектері кезінде өзіндік орнын алған болатын. Қазіргі ғалымдардың шығармаларынан даму заңдылықтарынң бір-бірімен өзара сабақтастығын ғылыми тұрғыдан байланыстылығын байқатуға болады. "Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасы": ..."Біздің өміріміздің басқа салаларында жаңалықтарға кең жол бере отырып, барлық өзгерістердің негізгі мәні адам тәрбиесі, адамның дамуы екендігін естен шығармауымыз керек" - деп көрсетілген. Осы тұжырымдамада негізінде өркениетті қоғамдағы орта білім жүйесінің стратегиясы мен мақсаттары айқындалған. Оның ішінде, балалардың гумандық көзқарастары мен қатынастарын қалыптастыруда бүгінгі таңдағы гуманитаризация және гуманизация ең өзекті мәселеленің бірі болып табылады. Осыған қатысты Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы: "Қоғамды гуманитарландыру - ХХІ ғасырдың табалдырығындағы өркениетті дамудың талабы" - деп, айырықша назарға алынып отыр. Мұнда осы мақсатқа жету үшін өмірлік құндылықтар мен бағдарламалардың сындарлы жүйесін орнықтыру қажеттігіне көңіл аударылады. Ол үшін бүкіл тәлім-тәрбие, білім беру және мәдениет кешенін тәрбие ісіне тұтастай жұмылдыра отырып, жүзеге асыру міндетін орындаудың қажеттілігі көрсетіледі.
Гумандық қасиеттердің қалыптастыру мәселесін қазір де көптеген ғалымдар қарастыруда. Соның бірі - Қ.Т.Әтемова бұл мәселеленің жүрек, ақыл, қайратқа қатысты қасиеттерін жіктеп көрсеткен, философ Д.Кішібеков кісілік қасиеттердің үш деңгейін анықтайды.
Сонымен жоғарыдағы зерттеушілердің гумандылық қасиеттерді қалыптастыру мәселелеріне байланысты ой-пікірлерін қорыта айтсақ:
Ізгілік ұғымы біздің тарихымызда ежелден бері өзекті орын алып келе жатыр;
Ол адамның іс-әрекет, ақыл-ойының дұрыс бағытталуындағы жетекші мотив;
Жеке адам, қоғам, тіпті бүкіл адамзат қоғамының даму келешегі де осы ізгілік, гумандылық тәрбиесінің бағыттаушы күшіне байланысты.
Гуманистік көзқарас гуманитарлық мазмұнды білім және тәрбие негізінде қалыптасады, олар әлем бейнесін негіздеу қызметін атқарады, ал ғылыми білімнің әр-түрлі өрістерін, гуманистік әлемтану негізінде интеграциялау ХХІ ғасыр адамының қалыптасуы үшін толық құнды негізді құрайды. Осы мазмұн бойынша гуманистік көзқарасқа - адами көзқарастар жүйесіндегі рухани құндылықтарды мойындауға икемделу, сол арқылы бостандыққа, бақытқа ұмтылудың жағымды әрі ізгілікті әрекеттерін жүзеге асыруға қабілетті болу - деген анықтама беруге болады деп саналады [23].
Гуманистік көзқарас қалыптастыру гуманистік парадигмада өмірге дайын адамды, әрекет жасайтын адамды парадигмасын білімді адам парадигмасымен ауыстыруды жөн деп санайды. Барлық парадигмалардың осылайша алмастырылуы барлық оқытудың әдістемелік жүйесінің маңызын қайта ойластыруды талап етеді. Т.Кун [34], М.Н.Берулова [38], В.А.Сластенин [37] т.б. ғалымдардың пікірі бойынша, гуманистік тәрбие парадигмасы - бұл білім беру міндеттерінің біркелкі шешімін табатын нақты көзқарас пен айқын стандарты болып саналып отыр.
Бұл пікірге психологиялық-педагогикалық зерттеулерден көптеген дәлелдемелер табуға болады. Жеке алып қарастыратын болсақ, А.Н.Леонтьев адам қоршаған әлем алдында жалғыз өзі тұрған жоқ, оның әлемге деген қатынасы барлық кезде адамның басқа адамдарға деген қарым-қатынасымен байланысты болып келеді, ол өз қызметі барысында адамдармен өзара қарым-қатынаста болады деп есептеген [39]. Қатынас өзінің әуелгі сыртқы формасына (бірігіп әрекет жасау, ауызша немесе ойша қатынас) сәйкес адамның қоғамда дамуының қажетті және спецификалық шартын құрайды. Материалдық және рухани мәдениет жетістіктерін игеріп, оларды өзінің қажеттілігіне, өз даралығының органдарына айналдыруы үшін адам өзін қоршаған әлем құбылыстарымен қатынасқа басқа адамдар арқылы, яғни басқа адамдармен қатынасу арқылы түседі. Бұл процесте адам (бала) сәйкес әрекетке үйренеді. Дәл осы процесс өзінің қызметтеріне қарай тәрбие процесі болып табылады. Гуманистік көзқарас қалыптастырудың күрделілігі осы қызметтердің құндылық дәрежесіне тікелей байланысты болады. Сондықтан түрлі жас ерекшеліктеріндегі ізгілік тәрбиесінің түрлеріне байланысты гуманистік көзқарас қалыптастырудың мазмұны өзгереді. Бастауыш сынып оқушыларының жас және интеллектуалдық ерекшеліктеріне байланысты ізгіліктік ұмтылыстары бағытты және мақсатты болады, олай болса олардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру нақты бағдарланған мазмұнға бейімделуі тиіс.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мүмкіндіктері
Гуманистік көзқарас қалыптастыру тұлғаның ізгілікке бағытталуын тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін ашу ғана емес, оның тұлғаның үйлесімді даму үрдісі мен субъектіліктің қалыптасу жолдарын көрсетуден тұрады.
Гуманистік көзқарас қалыптастыру мақсаты - тұлғаның үйлесімді дамуы үшін педагогикалық үрдіске қатысушылар арасындағы қарым-қатынастың ізгіліктік сипат алуын көздейді. Мұндай қатынастарды белгілеу үшін ізгілік тәрбиесі термині орын алады. Бұл тұрғыда қоғамдық білім беру құрылымдары мен оларды гуманитарландыруға басты назар аударуы тиіс.
Сонымен қатар, антикалық Демокрит, Платон, Аристотель секілді ғұламалардың, Орта Азиядағы ортағасырлық ойшылдардың педагогикалық ой-пікірлері тәжірибеде тексеріліп, дұрыс-бұрыстығы анықталмағандықтан көзқарас (воззрение) дәрежесіне көтерілмей, адамды тәрбиелеу идеясы деңгейінде қалған.
Педагогика ғылымының негізін салушы ғалымдар Я.А.Коменский [40], К.Д.Ушинский [41], кеңес педагогтары А.С.Макаренко [43], В.А.Сухомлинский [42] өздерінің педагогикалық сенімдеріне (убеждение) тәжірибе жүзінде тексеру арқылы келген. Осындай ұқсас көзқарастар көптеген педагогикалық теорияларды, ойларды, наным-түсініктерді, идеяларды қамтиды. Сол сияқты, қазақ этнопедагогикасындағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер педагогикалық тәжірибеге сүйенбей, өмірдегі болатын әртүрлі жағдайларға байланысты айтылғандықтан, біз оларды тәлім-тәрбиелік идеялар, ой-толғаныстар дәрежесінде қарастырамыз.
Олай болса, гуманиcтік көзқарас әр уақытта гуманитарландырудың қажетті шарты болмайтындығын есте сақтау қажет. Гуманистік көзқарас гуманитарландырудың қажетті құрастырушысы болуы үшін ең кем дегенде оның адам бойында ізгі ниет пен ізгіліктік қасиеттерді қалыптастыруы міндетті болып саналады және жоғары мәдениет түрінде іске асырылуы қажет.
Қазіргі педагогикалық терминологияда оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру дегеніміз - гуманитарлық пәндердің ролін күшейту, оқу пәндерінің мазмұнының гумандылығын анықтау және оның жаңа бағалау нормаларын нақтылау, оқу процесін толық ізгілендіру- болып табылады.
Ізгілікке тәрбиелеудің әлемдік теория мен тәжірибе бойынша қалыптасқан мақсаты ғасырлар бойы келе жатқан, жан-жақты және үйлесімдік сипатта дамыған тұлғалық болмыс болып табылады. Бұл мақсат тұлғаның статикалық ерекшелігін береді. Оның өсу сипаттамасы өзіндік даму және өзін көрсете білу түсініктерімен байланысты болды. Дәп осы үрдістер тұлғаның өзі мен қоғам арасындағы үйлесімділікте өзіндік даму мен өзін-өзі жетілдіру үшін жағдай туғызатын - ізгілікке тәрбиелеудің мақсаттық ерекшелігін айқындайды.
Ізгілікке тәрбиелеуде тұлғаның өз келешегіне қатысты гуманистік көзқарасы мен дүниетанымдық ұстанымдары анықталынады, олар адамды табиғаттың ерекше құбылысы ретінде тану, өзінің субъективті артықшылығын ескеруге мүмкіндік береді. Тәрбиелеу мақсатының бұлай құрылуы адамның өз өміріне ықпалын өзгерту, өз қабілеті мен шығармашылық әлеуетін ашудағы құқықтары мен жауапкершілігін түсінуіне мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар, өзіндік даму мен өзін-өзі жетілдіруде тұлғаның ішкі бостандығының таңдауы арасындағы ара-қатынас пен оған қоғамның ықпалын түсіндіреді. Демек, ізгілікке тәрбиелеу мақсатына жету арқылы адамның гуманистік көзқарасын қалыптастыру шаралары жүзеге асырылады. Осы тұрғыдан алғанда, ізгілікке тәрбиелеу мақсаты өзіне тиісті маңызды міндеттерді қояды:
- тұлғаның өмірдің мәнін ұғынуы, өзінің әлемдегі орны, өзінің бірегейлігі мен құндылығын түсінудегі философиялық-дүниетанымдық бағдары;
- өзіндік, жандүниелік қабілеттері мен шығармашылық әлеуетінің даму қарқыны мен шегін бейнелейтін, өмір сүру жауапкершілігін түсінуге мүмкіндік беретін, тұлғалық тұжырымдаманы құруға көмек беру;
- жалпы адами және ұлттық мәдениет байлығын бейнелейтін, мәдени құндылықтар жүйесіне тұлғаны араластыру, оларға деген өзіндік қарым-қатынасты белгілеу;
- ізгілік адамгершіліктің жалпы адами нормаларын, оның көлемі мен нақтылы мазмұнын (қайырымдылық, өзара түсіністік, жылы жүректілік және т.б.), ашу және тұлғалық маңызды көрсеткіш ретінде зиялылық мәдениеттендіру;
- тұлғаның зияткерлік - адамгершілік бостандығы мен теңдей өзіндік баға беру мен бағалау қабілеттілігі, іс-әрекет пен қызметті өзіндік реттеу, дүниетанымдық рефлексиясының дамуы;
- өмір салты мен этникалық және жалпы адами құндылықтардың біртұтастылық сипатында отансүйгіштік сезімнің қайта түлеуі, елдегі заңдар мен тұлғаның азаматтық құқықтарын құрметтеуге тәрбиелеу, туған елдің беделі мен байлықтарын сақтауға ұмтылу;
- елдің материалдық қоры мен жандүниелік әлеуетін құрайтын, әлеуеттік және тұлғалық сипат алатын қажеттілік пен мәжбүрлік ретіндегі еңбекке көзқарасты өзгерту. Бұлардың бәрі өз кезіндегі тұлғалық өсу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді;
салауатты өмір салтына байланысты валеологиялық ережелерді дамыту, тұлғалық және әлеуметтік ұмтылыстарды жүзеге асыру мақсатындағы өмірлік жоспар ұғымдарын қалыптастыру.
Бұл аталған міндеттердің орындалуы тұлғаның ізгіліктік тәрбиесі арқылы гуманистік көзқарасының түпкі негізін салуға мүмкіндік береді. Ол өз кезіндегі әлем, қоғам мен өзін қалыптастыруда өмірлік қажеттілікке ие болады және оны бағалау мүмкіндіктерін меңгереді.
Жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастыру гуманистік тәрбие жүйесінің бағыттаушы нәтижесі ретінде ізгіліктік ұмтылыстардың өзара әрекеттесуіне тәуелді болады, яғни жеке адам психикасының ерекшеліктерін ескеруді қажет етеді.
Бұл пікірге психологиялық-педагогикалық зерттеулерден көптеген дәлелдемелер табуға болады. Жеке алып қарастыратын болсақ, А.Н.Леонтьев адам қоршаған әлем алдында жалғыз өзі тұрған жоқ, оның әлемге деген қатынасы барлық кезде адамның басқа адамдарға деген қарым-қатынасымен байланысты болып келеді, ол өз қызметі барысында адамдармен өзара қарым-қатынаста болады деп есептеген [39]. Қатынас өзінің әуелгі сыртқы формасына (бірігіп әрекет жасау, ауызша немесе ойша қатынас) сәйкес адамның қоғамда дамуының қажетті және спецификалық шартын құрайды. Материалдық және рухани мәдениет жетістіктерін игеріп, оларды өзінің қажеттілігіне, өз даралығының органдарына айналдыруы үшін адам өзін қоршаған әлем құбылыстарымен қатынасқа басқа адамдар арқылы, яғни басқа адамдармен қатынасу арқылы түседі. Бұл процесте адам (бала) сәйкес әрекетке үйренеді. Дәл осы процесс өзінің қызметтеріне қарай тәрбие процесі болып табылады. Гуманистік көзқарас қалыптастырудың күрделілігі осы қызметтердің құндылық дәрежесіне тікелей байланысты болады. Сондықтан түрлі жас ерекшеліктеріндегі ізгілік тәрбиесінің түрлеріне байланысты гуманистік көзқарас қалыптастырудың мазмұны өзгереді. Бастауыш сынып оқушыларының жас және интеллектуалдық ерекшеліктеріне байланысты ізгіліктік ұмтылыстары бағытты және мақсатты болады, олай болса олардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру нақты бағдарланған мазмұнға бейімделуі тиіс.
Осыған байланысты біз, тәрбиеленуші мен сыртқы әлем арасындағы шынайы қарым-қатынастар жүйесінен педагогикалық заңдылықтар сипатына ие болатын объективті себеп-салдарларын атап өтуге тиістіміз. Бұл орайда жалпы педагогикалық процестегі тәрбие қызметі мен даму заңдылықтары арасынан бастысын жеке атап көрсету қажет - ол жеке тұлға дамуына бағытталған бағдар. Және жеке тұлғаның жалпы мәдени, әлеуметтік-адамгершілік және кәсіби дамуы неғұрлым өзара үйлесімді болса, адам мәдени-гуманистік қызметін жүзеге асыру барысында соғұрлым еркін және шығармашыл болмақ. Бұл заңдылықтан тәрбиенің гуманистік метақағидалары жүйесіндегі жетекші қағида - жеке тұлғаның үздіксіз жалпы және кәсіби дамуы қағидасы келіп туындайды. Оның жетекші болу себебі, басқа қағидалардың негізінде де осы заңдылық жатады және олар осы жетекші қағиданың жүзеге асырылуының ішкі және сыртқы жағдайларын жасай келе, оған бағынышты болады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, білім беруді гуманитарландыру жеке тұлғаның үйлесімді дамуының басты шарты болып қарастырылады. Тәрбие гуманды болу үшін, Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша, ол дамудың жақын аймағына бағытталу керек. Бұл бағыт кез-келген жас кезеңінде жеке тұлғаның дамуы үшін міндетті түрде жан-жақты емес, бірақ міндетті түрде объективті қажетті қасиеттермен қамтамасыз ететін білім беру мақсаттарын қоюды талап етеді. Бүгінгі таңда адамға тек негізгі кәсіби білім беріп қана қоймай, жалпы адамзат мәдениетін игертуге, осының негізінде, жағымды субъективті (жеке тұлға қажеттіліктері) және білім берудің материалдық базасы мен кадрлар мүмкіншілігімен байланысты объективті жағдайларды ескере отырып, жеке тұлғаның барлық жағынан дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік бар. Яғни, студенттердің жағымды субъективті қасиеттері - гуманистік тәрбиенің рухани құндылықтарын қажетсінуі, оларды пайдалы әрекеттерде қолдану және соның нәтижесінде гуманды әрекеттерді таңдау мүмкіндіктері дамиды. Таңдау мен талғам әрекеттері даралық қасиеттерге ие болғандықтан оларда гуманистік көзқарастың тұлғалық - даралық сапалары қалыптасады [44].
Тәрбиенің жеке тұлға дамуына бағытталғандығымен байланысты заңдылықтан тағы бір метақағида, яғни тәрбие мазмұнының табиғатпен үйлесімділігі қағидасы келіп шығады. Тәрбиенің табиғатпен үйлесімділігі қағидасы қазіргі заманда былай түсіндіріліп жүр: тәрбие -- жаратылыс және әлеуметтік процестерді ғылыми түсініп-білуге негізделуі керек, табиғат пен адам дамуының ортақ заңдарымен келісуі тиіс, адамда ноосфера мен өз басы эволюциясына деген жауапкершілікті қалыптастыру қажет. Осы туралы философ Н.Н.Кожевников: Бүгінгі заманның адамы ең алдымен өзінде ноосфераның үйлесімділігін қалыптастырудың ақырғы кезеңін көрсетеді. Тек қана өзін осы процестің элементі ретінде мойындап, ол Табиғатпен үйлесе алады, - деп жазады [45].
Осындай пайымдаудан біз гуманистік тәрбиенің мазмұны, әдістері және формалары жеке адамның жас және жыныс дифференциациясын, адамның әлеуметтік тәжірибесі мен оған көрсетілетін жеке жәрдем ұйымдастырылуы қажет екендігін ескеру арқылы олардың өзін-өзі бағалау сапалары күшейетінін тұжырымдаймыз. Нәтижесінде адамда салауатты өмір салтына деген талпыныс қалыптасып, планетарлық ойлаудың дамуы мен табиғатқа жанашырлық сезімдері тұрақтанады. Бұл қасиет гуманистік көзқарастың қалыптасуын білдіреді.
Бұл қағидаға сәйкес тек субъект-субъект қатынастары, оқуда тең құқылы бірігіп әрекеттесу жағдайларында ғана жеке тұлғаның үйлесімді дамуы мүмкін. Бұл әдіс қағидасы бойынша педагогтің суперпозициясы мен студенттің субордина-циялық позициясы жеке тұлғалық тұрғыдан тең құқықты, өзара бірігіп әрекеттесуші адамдардың позицияларына айналу керек. Мұндай өзгеру педа-гогикалық процеске қатысушылардың рөльдері мен қызметтерінің өзгеруіне тікелей байланысты. Педагог мұнда тәрбиелемейді, оқытпайды, ол тұлғаның өз бетімен дамуға деген талпынысын өзектендіреді, қолдайды, оның белсенділігін зерттейді, өз бетімен әрекет етуіне жағдайлар жасайды, яғни өз мүмкіндігін қабілетіне сәйкес бағалау еркіндігін қалыптастырады.
Жоғарыда талқыланған ғылыми-теориялық ұстанымдар мен тұжы-рымдар негізінде жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастырудың құрылымдық мазмұнының ерекшелігін айқындадық
Жеке тұлғаның бағдарлы дамуы
Кәсіби даму
Үздіксіз жалпы даму
Үйлесімді даму
Тәрбиенің жалпыадамзаттық
мәдениетпен үйлесімділігі
Тәрбиенің табиғатпен
үйлесімділігі
Тәрбие мазмұнының құндылық
негіздері
Рухани-мәдени құндылықтар
Этникалық құндылықтар
Оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру мазмұны
Ұлттық рухани ізгіліктер
Рухани-өнегелік ізгіліктер
Гуманистік көзқарас қалыптасады
1-суретте көрсетілгендей гуманистік көзқарасының барлық метақағидалары - жеке тұлғаның гуманистік тәрбиесі мен ізгіліктік тәрбиесін қалыптастыруда жалпы мәнге ие болады, педагогикалық жүйені гуманитарландыру жағдайында және білім беруді ұйымдастырудың кез-келген жағдайларында қолданылатын ережелердің бір араға шоғырланып, өзара байланысып жеткізілуіне себепкер бола алады. Гуманистік көзқарас қалыптастыру мазмұны күрделі құрылымды түзетіндіктен осы аталған барлық қағидалар өзара бір-біріне бағынады, осылайша олар иерархиялық жүйені құрайды және олардың әрқайсысы басқаларымен байланысып тұрады да, басқалары орындалғанда ғана жүзеге асады.
Сонымен бірге, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуы арқылы гуманистік көзқарас қалыптастыру процесі оның даралану дәрежесі және шығармашылық бағыттылығына байланысты. Бұл заңдылық тәрбиенің даралық-шығармашылық әдісі деген метақағидасына негіз болады. Бұл тұлғанға өзінің қаншалықты өсіп дамығанын сезініп, қойған мақсатына жеткенде қуануына мүмкіндік береді. Даралық-шығармашылық әдістің негізгі мақсаты жеке тұлғаның өз қабілеттерін көрсете білуі үшін, оның шығармашылық мүмкіндіктерін анықтап (диагностикасын жасау), дамыту үшін жағдайлар жасау болып табылады. Дәл осындай әдіс гуманистік көзқарасты қалыптастырудың жеке тұлғалық деңгейін де қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін реформалауда жаңа педагогикалық парадигмалардың ішінде гуманистік парадигма тұлғалық-бағдарлы дамыту тұжырымдамасын қолдайтын бірден бір бағыт болып табылады. Бұл бағыт бойынша оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру шараларының күтетін нәтижесі тәрбие әрекеттерінің жалпыадамзаттық және табиғатпен үйлесімділігін қамтамасыз ету. Аталған шараны жүзеге асыру тетігі ретінде тәрбие мазмұнының құндылық негіздерін, яғни этникалық және рухани-мәдени құндылықтарды ұлттық ерекшеліктер негізінде анықтап жүзеге асырған дұрыс. Сонда ғана тәрбиенің өмірмен байланыстылық, сабақтастық, мазмұндық және жүйелілік принциптері жүзеге асады, күтілген нәтижеге қол жеткізіледі деп есептейміз.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелерi бiлiм мен тәрбие беру тұжырымдамасында негiзгi орын алады. Онда былай деп көрсетiлген: "Жеке тұлғаның қалыптасуы үздiксiз күрделi процесс. Әрбiр балаға жеке тұлға ретiнде қарап, оның өзiне тән санасы, еркi, өзiндiк әрекет жасай алатын қабiлетi бар екенiн ескерiп, олардың ақыл-ой қабiлетiн, жеке бас қасиеттерiн дамытып, оны қоғам талабына сай iске асыруға көмектесу".
Гуманистік тәрбиенің мақсаты - қазіргі қатаң бәсекелестік, іскер адамдар, кәсіпкерлер кезеңінде әр адамның рухани байлығы мен мәдениеттілігін жетілдіру, кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін арттыру, баланы бүгінгі өмірге сай тәрбиелеу.
Педагогикалық, психологиялық тұрғыдан гуманизм адамдар арасындағы қатынастардың сүйіспеншілікке негізделуі, адамның ар намысын құрметтеу, жоғағы парасаттылық қасиет пен қамқорлық жасау, адамды сүйе білу деп анықталады. Гумандық - адамның тұлғалық қасиеті, адам жандылық, адамға деген шынайы махаббат, сүйіспеншілік, адамды адам деп құрметтеу, бағалау, оған қамқорлық жасай білу. Гуманист - адамшылық көрсете алатын, адамшылық қарым-қатынас жасай білетін адам. Гумандық қарым-қатынас - философтардың анықтауы бойынша, адамдардың іс-әрекеті, өмір сүру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастың ерекше түрі. Адамдардың бір-бірімен өзара адамшылдыққа негізделген байланысының, қатынасының көрінісі.
Жоғарыдағы анықтамаларды қазіргі қоғамның өтпелі кезеңінде гумандық қасиеттер, қарым-қатынастар қандай болуы керек, оның теориялық жағынан қарастыруға негіз етіп аламыз. Бізге адамның ішкі жан-дүниесінің бойлығынан, білімділігінен өмірге, адамға табиғатқа, қоғамға қатынастардағы тазалық, шынайылық, негізінде құрылған гуманизм керек. Ол үшін шынайы гумандық қасиет, жалған гумандық қасиет және гумандыққа жат қасиеттер қатынаста қандай көрініс табатындығына мін беріліп, жас жеткіншек тәрбиесінде түсіндірілуі керек.
Біздер өзіміздің зерттеулерімізде адамдар арасындағы қарым-қатынастарда мынандай қасиеттер болатындығын мына 1-кестеден айқындадық.
Кесте №-1. Гумандық (ізгілікті) қасиеттер
Шынайы гумандық қасиеттер
Жалған бүркемеленген гумандық қасиеттер
Гумандыққа жат (ашық, айқын көрінетін қасиеттер)
1. Адам жандылық, адамды жақсы көрушілік,адамды сүюшілік
1.Құбылмалы мінезділік, көлгірсу
1. Адамға қатыгездік
2. Мейірімділік
2. Өзіне-өзі сынмен қараушылық
2. Зұлымдық, қараниеттілік
3. Қамқоршылық
3. Тез иланғыштық
3. Сараңдық, пайдакүнемдік
4.Қайырымдылық
4. Құлық
4. Өзімшілдік
5.Қадірді құрметтеушілік
5.Жасықтық, жалтақтық
5. Іштарлық
6. Өзге адамдарда түсінуге тырысушылық.
6.Бағынушылыққа бейімділік
6. Жалқаулық
7.Ата-ананың, ұжымның, жолдастарының көзқарастарымен санасушылық
7. Уәдесінде тұрмаушылық
7. Дөрекілік
Кесте-1
Философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерде гуманизм ұғымының мазмұнына жасалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz