Ғ.ЕСІМНІҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДА АЛАР ОРНЫ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ КАФЕДРАСЫ
Б.Б. Бурлибаев
Ғ.ЕСІМНІҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДА АЛАР ОРНЫ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ
5В020100-философия мамандығы
ТҮРКІСТАН - 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
Философия кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
_______ Ө.А.Малдыбеков
_________________2014 ж.
дипломдық жұмыс
Ғ.ЕСІМНІҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДА АЛАР ОРНЫ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ
5В020100-философия мамандығы
Студент ___________________ Б.Б. Бурлибаев
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Ө. А.Малдыбеков
ТҮРКІСТАН - 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҒАРИФУЛЛА ЕСІМ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
0.1 Ғ.Есімнің өмірі мен дүниетанымдық көзқарасының қалыптасып, дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
0.2 Ғ.Есім шығармашылығы жөнінде сұхбат, еркін ойлау мәселесі ... ... ...13
2 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚАЗЫНАСЫНА АЙНАЛҒАН АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ЗЕРДЕЛЕГЕН Ғ.ЕСІМ ДҮНИЕТАНЫМЫ
2.1 Ғ.Есім шығармашылығындағы Хакім Абай: заман талабы мен қоғамдағы адам бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Абай Құнанбайұлы және қазақ мәдениеті мен руханиятының ерекшеліктерін танытқан Ғ.Есім танымындағы философиялық құндылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 . Ғ.Есім танымындағы рух тәрбиесі және оның қазақ ұлттық
мәдениетінен алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..63
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Ғарифулла Есім дүниетанымы, оның шығармашылық жетістіктері мен идеяларындағы адам мәселесінің қоғам өміріндегі діни-философиялық және ғылыми-практикалық маңызы қарастырылды. Қазақ философиясының бай дүниетанымдық мәдениеті мен дағды-дәстүрдер арасындағы сабақтастық рухани құндылықтарды қайта жаңғыртуда екенін танытты. Сондықтан, бүгіндері қазақ ұлтының дағды-дәстүріндегі адам жанының тазалығы, нәпсі, сопылық ұстанымдар және кемел адам мәселесі зерттеудің негізгі обьектісіне айналып отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғарифулла Есім танымында дүниенің ең манызды бөлігі адам, оның жаратылыс табиғаты мен даму жолындағы құндылықтар әлемі. Ғарифулла Есім көзқарасында қоғамды жетілдіретін адам, жер жаннатын іздеген, мәңгілік ел мен тарихи бастамаларымызға негізделген идеялар рухани қуаты бар құндылық ретінде танылады. Абай Құнанбайұлы Адамды хайуаннан айыратын екі қасиетке назар аудартады. Оның бірі: дүниені тану ақикатты білу, ғылымды үйрену, екіншісі көпке пайдасы тиетін еңбек істеу. Болмыстың түп негізі хақ деп білу ақиқатты тану [1].
Ғарифулла Есім тағдыр, талғам, ой құдіреті-даналықта, дана болу, рухани жетілгенді бойына түю, бас болып ерлік жасау, еліне құрмет, қоғамда ғибратты өмір сүруді жоғары бағалады. Елбасы мен Асан қайғы өмірі тұтас еліктейтін ғұмыр. Таңшолпан бүгінгі мен кешегінің бейнесі-тарихи бейне. Қазақ даласының кемеңгер ғалымдары назарынан да тыс қалмаған өмір мен өлім, жер ұйық пен таза қоғам идеялары өз жаңалығымен қоғам тыныс-тіршілігіне еніп, сол қалпы қазіргі таңға дейін құнды болып отырған жайы бар. Мұсылмандық дүниетаным қазақ ақын - жыраулары, ойшылдары шығармаларында да өзіндік орнын тапқан. Қазақ жырауларының жырларында ислам сеніміне қатысты әр түрлі шығыстық жанрлар көрініс тауып келген, бұл Абай Құнанбайұлы шығармаларыа талдау жасап, келешек қоғамға таныту Ғарифулла Есім зерттеулерінен анық көрініс тапқан.
Қорқыттан бастап қазақ халқының аңызынан орын алған танымдық көзқарас исламдық сеніммен біте қайнасқанына да ақындар шығармашылығының үлесі мол. Әр ақынның дүниетанымы мен көзқарасынан мұны байқау қиын емес. Ғарифулла Есім саналы әрекеттер мен ойлы тың мәселелерді ақын-жыраулар шығармашылығынан молынан алған. Ғарифулла Есім ақындар танымын қарастыра отырып қазақ халқына даналар дүниетанымының түрлі құнды ұғымдарын танытқан.
Мемлекетіміз өркениетті елдер қатарына қосылып, әлем құрылымының белсенді мүшесі болуы үшін бірінші кезекте білім мен ғылымға көңіл бөлуі қажет екендігін айта кетуіміз керек. Ал ғылымның дамуы білім сапасына тығыз байланысты. Себебі мемлекетіміздің қазіргі таңдағы бет-бейнесі ғылым мен біліммен өлшенетіні хақ. Елбасы Н.Ә.Назарбаев әр жылы Қазақстан халқына жолдауында ХХІ ғасырда білім мен ғылымын дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелетіні анық. Демек, болашақта жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет [2]- делінген.
Осыған орай, әлемнің бәсекеге қабілетті елу елінің қатарынан нық орын алу әрекеттері жасалынып жатыр. Ежелгі дәуірдегі ғалымдардың, ойшылдардың ой-пікірінің дамып келе жатқан қоғамға соның ішіндегі жастар буынына өте қажет екендігін жете ескерген Елбасы Н.Ә.Назарбаев Мәдени мұра бағдарламасын жасады. Тарихы тереңге кеткен қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің жемісіне айналған философиялық туындылардың қайта өңделіп қоғамға ендірілуі прогрессті түрде дамуға бірден-бір жол ашқалы тұр. Міне осы жұмыстың қажеттігі де осы мәселелер аясынан туындап отыр.
Ғарифулла Есім өмірі бізді қашан да қызықтырып келді. Оның дүниетанымы сан қырлы. Қазақ халқының көп ғасырлар рухани ізденістері мен қазынасының жемісі, жиынтығы әрі жаңа сатыға көтерушісі болған Абай шығармашылығын зерттеген Ғарифулла Есім әлем халықтарының тарихына, ақыл-ой жүйесіне, мәдениетіне, әдебиетіне көз тігіп, танып-біліп, еркін бойлап, өзіндік шығармашылық қатынас, пікір-тұжырым қалыптастырды. Абай Құнанбайұлы қазақ сахарасынан шығып орыс мәдениетіне, сол арқылы Еуропа елдерінің мол қазынасына жалғыз өзі жол тартып, қазақ әдебиеті мен мәдениетін, танымы мен түсінігін бұрынғыдан да арттырып, биіктете түсуінің куәсі бола білгенімізді қарастырумен қатар, қазіргі таңдағы Еуро одақ құруымыздың түп негіздері сонда жатқандай әсер қалдырған ойшыл ойларын таныту кезек күттірмейтін мәселе.
Шығыстың ұлы ойшылы Әл-Фарабидің мына қанатты сөзі еске түседі Өткен тарихыңды, мәдениетіңді, біліміңді, дәстүріңді білмей, болашаққа қадам басу мүмкін емес [3]. Қазіргі таңда Мәдени мұра бағдарламасы еліміздің рухани құндылықтарын қайта жаңғырту аясында түрлі-түрлі ігі істер атқаруда. Атап айтқанда көне дәуірден қалған жәдігер дүниелерді ғылыми айналымға енгізу арқылы болашақ ұрпақ еншісіне қалдыру. Білім мен ғылым адамзат үшін қаншалықты пайдалы екені жайында пайғамбарымыз Мұхаммед хадисінде Білім үйрену- әйел мен еркек әрбір мұсылманға парыз, Білім адамзатқа тал бесіктен-жер бесікке дейін керек, Бір сағат ілім үйрету-бір күн бойғы құлшылық етуден жақсы, бір күн бойғы дәріс алу- үш ай непіл ораза тұтудан жақсы - [4], делінген.
Ғылыми зерттеу жұмысында ұлттық құндылықтардың қалыптасу барысына қазақ дүниетанымының әсерінің арасалмағын, оның даму жолының қоғам өміріндегі діни-философиялық және ғылыми-практикалық маңызы қарастырылды. Сондықтан қоғам ішіндегі рухани проблемалар төңірегінде сөз қозғалып отырған заманда бұл зерттеудің өзіндік қосар үлесі мол деп есептеймін. Ғарифулла Есім өз заманының ұлы тұлғасы ғана емес келелі келешекке қол сермеп бізді өз ойларындағы прогрессивті пікірлерімен қолдау көрсетіп, толық адам ретінде бой түзеп, қоғамдағы ұлт ретінде жоғары тұруға ол үшін де білім, ғылым үйреніп, мал табуда еңбектен арланбай дағдарысты күндерден еш қорықпастан, рухани танымымызды жетілген күйінде қалыпты ұстау арқылы өмір сүруге шақырады. Жұмыстың өзектілігі тақырыптың қоғамға қажеттілігінде, оның ойларының жалғасын тауып, қоғам талаптарына сай келуінде.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Ғарифулла Есім, оның дүниетанымы философия тарихында бүгінге дейін арнайы қарастырылмаған. Қайбір қоғамды алып қарасақта, білім мен ғылым адамзат санасынан тыс болмаған. Мәселен, ғылымның алғашқы нышандары ежелгі шығыс елдері мен Грекия жерлерінде байқалған. Демек, сол қоғамда өмір сүрген ойшылдар аспан әлеміндегі жұлдыздарға өзіндік ат қойып, жерге жақын жұлдыздардың қашықтығын байқаған және де жер шарының дөңгелек секілді екенін де айтса, екіншілері ай мен күннің тұтылуын сол заманда байқаған. Бұл алғашқы дүниеге деген көзқарас болатын. Осы заманғы ғылыми тұжырымды лолгикалық тұрғыда дәлелдеуге тырысқан Фалес, Пифагор, Платон, Аристотель, Демокрит, Зенон, Парменид тағы басқаларының ғылыми философиялық ойлары болашақ ғылымның дамуына өзіндік септігін тигізді. Ғылым туралы адамзатттың көзқарасы ежелгі Шығыс, Грекиядан бастап бүгінгі күнге дейін өзінің өзектілігін, маңызын жоғалтқан жоқ. Ғарифулла Есім ғылыми тұжырымдары даналық ойлармен ұштасып жатыр.
Ғарифолла Есім Мәңгілік Ел идеясын жүзеге асыруда, жастарды жаңа қазақ - стандық патриотизм рухында тәрбиелеуде назар аударатын басты жеті мәселе ол өз еліміздің тарихи құндылықтарын танып, білу, ата-баба тәжірибесін өмір талабына айналдыруда-деп тапқан. Кешегі аспантекті көктүркі бабаларымыздың ерлік салтын жалғастырып, сандаған ғасырлар бойына тарих тезінде азаттық жолында күрескен алаштай арыс елдің арман - мұратын жүзеге асырып, Тәуелсіздіктің берік тұғырын орнатып, дала өркениетін қазіргі жаһандану үрдісіне лайық өрістете білген қазақ елінің мемлекеттілік тәжірибесін тану арқылы тұрақтылық пен дамудың жолын сараларымыз анық. Кешегі тоталитарлық жүйедегі қазақ ұлтының өз алдына отау құрып, шаңырақ көтеріп, егемендік байрағын желбіретіп, дербес мемлекет атануы елімізде жүргізіліп отырған салиқалы да сындарлы саясаттың жемісі.
Ғарифолла Есім шығармашылығы жөнінде Әбдезұлы Қансейіт Таным көкжиегі еңбегінде ауқымды мәліметтер береді[5], Еспенбетов А. Сегіз қырлы бір сырлы еңбегінде [6], Мұсаева Н. Қазақ философиясының көкжиектері еңбегінде [7], Нұрышева Г.Ұлттық ойлау көкжиегі еңбегінде [8], Нысанбаев Ә. Талғам мен таным еңбегінде [9], Сыдықов Т. Талант тағылымы еңбегінде [10] арнайы материялдар келтірілген.
Соңғы жылдары еліміздің ойшылдары философияның рухани саласында кең ауқымды зерттеулер жүргізуде. Соның бірі Ғарифолла Есім, оның дүниетанымындағы рухани жаңашылдық идеялар және саяси қоғамдық пікірлері үйлесімділігі туралы зерттелу дәрежесіне талдау жасаймыз. Ойшыл жүргізген рухани тұрғыда анықталмаған адам мен құдай, сопылық танымның дәстүрлі қазақ қоғамындағы орнына мән беріп, белгілі бір жүйе түзуді көздейді. Мұның өзі қарастырылып отырған мәселенің өзектілігін, маңыздылығын одан әрі ауқымдай түседі. Міне сондықтан ұлттық танымды жетілген тұлғалар шығармашылығы қашан да қоғамда өзектілігін жоғалтпаған.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты ретінде Ғарифолла Есім дүниетанымындағы рухани жаңашылдық идеялары және оның қазақ қоғамдық ой пікірімен байланысы қарастырылып, оның даналық, тұлға ретінде жетілу ерекшелігі және сыни пікірлері сарапқа салынады. Осыған байланысты зерттеуге келесі міндеттер белгіленген:
Ғарифолла Есім философиясындағы рухани бастамалардың орнын зерттеп, қоғамдағы мағынасын анықтау.
Ғарифолла Есім дүниетанымындағы адам болмысының ерекшелігін, махаббат идеясы мен ғашықтық, кемел адам мәселесі және осы идеялардың қоғамның дамуының белгілі бір кезеңдеріндегі өркендеуін көрсету.
Еуропа мәдениеті және Абай көзқарасы, жалпы құндылықтардың құлдырауы, руханилықтың діни философияга өтуінің обьективтік бастамасын көрсету.
Ғарифолла Есім философиясындағы негізгі проблемаларды, оның адамзат үшін тарихи маңыздылығын, қажеттілігін философиялық тұрғыда талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған зерттеуде төмендегідей ғылыми жаңалықтар анықталған:
Ғарифолла Есім философиясындағы рухани болмыс обьективті тұрғыдан алынып, адамзат қоғамына байланысы ақиқат ретінде көрсетілді. Оның мағынасын анықтау үшін, методологиялық негіз ретінде философиялық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Ғарифолла Есім философиясындағы сыни көзқарастар мен сопылық таным және қазақ философиясындағы жаңа көзқарастар зерттеу нысанына айналды.
Абай дүниетанымындағы рухани құндылықтарды зерттеп, нақты ғылымдардың жан-жақты дамуына тигізген әсерін қазақ қоғамындағы көрінісін айқындап беру.
Мәдениетте, әлеуметтік салада болып жатқан оң өзгерістердің адам болмысына оның рухани байлығына әсері танытылды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Ғарифолла Есім дүниетанымындағы адами процесс пен даму тарихында туындаған мәселелерін тануда жалпы ғылыми әдістер мен практикалық пайымдаулар негіз болды. Соның ішінде: тарихи, әлеуметтік, құқықтық логикалық, жүйелі, құрылымдық талдау, салыстырмалы әдістерді басшылыққы ала отырып зерттеу қолданылды. Қазіргі таңда діни-философиялық өзгерістер қоғам сұраныстарына негізделініп жасалынған рухани дүниені танытуға бағытталған мол ахпарат беттеріндегі материялдар мен зерттеу барысында қолданылған заңдылықты пікірлер ғалымдарымыздың өзара талқылауынан өткен шешімді ойлар мен көзқарастарына негізделді. Дипломда діни бағыттағы әдебиеттермен қатар философиялық, тарихи еңбектер, баспасөз материалдары, жекеленген ғалымдардың еңбектері де кеңінен қолданылды.
Диссертациялық жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық байланысымен сипатталады. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралды. Жұмыстың көлемі 65 бет.
1 ҒАРИФУЛЛА ЕСІМ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Ғ.Есімнің өмірі мен дүниетанымдық көзқарасының қалыптасып, дамуы
Ғасырлар бойы тәуелсіздік пен бостандықты армандаған қазақ халқы өзінің қайғы - қасіретке толы тарихында тағдырдың тәлкегіне түсіп көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Қазақ елі тарихы Ресей тарихының ықпалында, отаршыл идеалогияның темір құрсауында бұрмаланып жазылды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап, сол жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт қамын ойлаған қозғалысының тарихын қайта парақтап, шынайы түрде бетін ашып жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейтестілігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Тарих толқынында деген кітабында былай деп өте дұрыс айтып көрсеткен: Ұлттық құндылықтарымыз, саяси дербестігіміз отандық тарихымызда жеріне жете зерделенбей келеді. Бұл ұлттық, патриоттық өмір талабы, ойшылдардың алдына қойған мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, осы заманғы шындыққа бейімдеп келеді [11] -деген.
Ғарифолла Есім тұжырым жасап, ой түйді ұлт тарихын жаңаша тұрғыда зерттеуді, сол күрестің басында болған Елбасыға қазақ елін отарлық езгіден құтқару бағытындағы жұмыстарға атсалысуға, оның мемлекеттігін қалпына келтіруді және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосуды басты мақсаттарына айналдырған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтеріне шынайы баға беруді көздеді. Қазақ елі туралы жаңсақ пікірлерді тарих беттеріне алып тастап, обьективті баға беру, ғылыми тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екендігі анық екенін таныта білді.
Елiмiздiң тарихында орын алған көрнектi тұлғалардың дүниетанымын философиялық талдаудан өткiзу халқымыздың рухани байлығына, интеллектуалдық құрылымына өзіндік үлесiн қосады. Әрбiр тарихи кезеңдердегi дүниетанымдық әмбебаптықтарға көзкарастардың эволюциясын жiктеуден өткiзуге мүмкiндiктер бередi, әр түрлi бағыттағы ойшылдардың iлiмдерiн өзара салыстырудан өткiзуге жағдай жасайды. Өткенді зерделеу ұрпақтардың өзара байланысын нығайтып, белгiлi бiр рухани сабақтастықтың болғанынын дәлелдеуге негiздер бередi, әлеуметтiк дүниедегi жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айыруға көмектеседi.
Осындай арпалыс жүгін артқан Ғарифолла Есім өмірінен қысқаша мәлімет берер болсақ: 1947 жылы 15 сәуірде Павлодар облысы Лебяжі ауданындағы Жалтыр көлінің шығыс жағалауындағы шағын ауылда туған. 1970 жылы Семей педагогикалық институтының филология факультетін үздік бітіріп, сонда саясаттану және философия кафедрасында оқытушы болып орналасқан. 1973 жылы В.И. Ленин атындағы Мәскеу Мемлекеттік Университетінде зерттеуші - стажер болып білімін жетілдірген.
1974-1977 ж. С.М. Киров атындағы ҚазМУ-дің философия және экономика факультетінде аспирантурада оқып, 1987 ж. осы факультеттің ғылыми кеңесінде 09.00.01 - диалектикалық және тарихи материализм мамандығы бойынша кандидаттық дисертация қорғаған.
1978-1983 жж. Семей педагогика институтында көркемсурет факультетінде декан, 1983-89 жж. осы институттың философия кафедрасының меңгетушісі қызметін атқарады.
1989-1991 жж. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының философия және құқық институтында аға ғылыми қызметкер,
1991-2001 жж. Абай атындағы Алматы Мемлекеттік Университетіндегі философия және ғылымдар методологиясы кафедрасының доценті, профессор.
1992-1998 жж. Көркемсурет факультетінің деканы.
1998-2001 жж Философия және ғылымдар методологиясы кафедрасының меңгерушісі, 2001 жылдан Әль- Фараби атын. ҚазМУ-дің философия және саясаттану факультетінің деканы қызметтерін атқарған.
Қазір ҚР Парламент Сенатының депутаты.
1994 ж. Абай дүниетанымындағы Алла мен Адам болмысы деген тақырыпқа 09.00.06- дінтану, теология мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғаған.
1995 ж. ҚР Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі болып сайланған. Хакім Абай (1994), Санадағы таңбалар (1994), Абайдың дүниетанымы мен философиясы(1996) , Прошлое в настоящем (2003), Адам-зат (2003) сияқты кітаптардың авторы.
Ғ. Есім - Қазақстан Журналистер Одағының С.Сәдуақасов атындағы сыйлықтың (1994), Республикалық Абай қорының арнайы сыйлығының (1995), Яссауи атындағы KATEV Халықаралық Қоры сыйлығының (2000) иегері. Қазақстан республикасы ғылымын дамытудағы еңбектері үшін кеуде белгісімен марапатталған. Құрмет орденінің иегері.
Өткенді жан-жақты философиялық талдаудан өткiзу қоғамымыздың болашағын қалыптастыруға өзінің тиiмдi ықпалын тигiзе алады. Мiне, осыған байланысты біздің ата - бабаларымыздан қалған көне жәдігерлерді, бай мұраларды жаңарту болып отыр. Осы игiлiктi iске теориялық зерттеу ретiнде Ғ. Есім дүниетанымын сараптау өз үлесiн қосады деген үмiттемiз. ...Өткенді зерделеп, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айырып, оны бүгiнгi күннің кәдесiне жарату - қоғам алдында тұрған ең өзектi мәселелердің бiрі. Өйткенi, айта беретiн тәуелсiздiгiмiз, егемендiгiмiз осы тарихты тануға тiкелей байланысты: өткенді бiлмей, болашақты анықтау мүмкiн емес, - дейдi елбасымыз өзiнiң қазақ халқының тарихына арналған еңбегiнде 12.
Қазақстан жерінде, сонымен қатар көрші жатқан Орталық Азия елдеріндегі философия тарихындағы тарихи тұлғалар көптеген рухани мұралар қалдырып кеткені белгілі. Міне, енді еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген кезеңнен бері солардың бірқатарына философиялық сараптамалар жасалуы үстінде және бұл зерттеулер жалғаса түсеріне сенімдіміз. Ал жоғарыдағы ғылыми талдау Абай сияқты ортағасырлық ойшылдың дүниетанымына қазіргі кезеңнің жетекшілік атқаратын Ғарифолла Есім іспетті тұлғалардың философиялық сараптау өлшемдеріне сай жіктемелер жасау болып табылады.
Ғарифолла Есімнің философиялық ойының бастапқы бағдары этикалық
негіздерге арқа сүйейді. Сонымен қатар онда мұсылмандық дүниетанымның
негізгі ұғымдары мен принциптері мойындалады. Ол өзінің философиялық
дүниетанымына исламды діни-рухани бастау еткенін де мойындай отырып,
халықтық дүниетанымның байлығын игере алған.
Сопылық дүниетанымның кейбір элементтері көрініс бергенмен Ғарифолла Есім дүниеге көзқарасын, өмір салтын бұл ерекше рухани практикаға жатқызуға болмайды. Бірақ ойшылдың ислам құндылықтарын ортағасырлық этникалық кеңістікке кеңірек таралуына еңбек еткенін байқаймыз. Ол өзінің діни ағартушылық бағдардағы ілімін білімділік идеясына арқа сүйеп қалыптастыруға тырысады. Өзінің жіктеген рухани құндылықтар әлемінде біліммен қоса әділеттілік, сабырлылық, адалдылық, қанағатшылдық сияқты адами дамудың іргелі негіздері тірек болатынын байқаймыз.
Ойшылдың дүниетанымы біршама экзистенциальді сипатта көрініс береді, ол да Абай философиясын талдаудан сіңген қасиет. Оның негізгі көтерген мәселелері өмір мен өлім, тіршіліктің өтпелі қасиеті, материалдық құндылыктардың соңынан қуудан туындайтын пендешілікті сынаудан құралады. Абай адам өміріндегі өтпелі шағы о дүниедегі мәңгі рухтық өмірге жалғасатынына сенімді. Бірақ осы дүниенің әрбір күнін босқа өткізбей Ақиқатқа қарай ұмтылуды әрбір пендеге парыз екенін ескертеді. Міне, сондықтан бұл өмірді, тіршіліктің қиын да қызық соқпақтарын түп негізінде адамға берілген Акиқат сыйы екендігіне мегзейді.
Адамның даналыққа қарай ұмтылуы оның жетілу жолына түскенін білдірсе, онда осы қадамдардың басы, түп негізі ақылды, зердені жетілдіруден басталады. Абай өз шығармасының өн бойында тұжырымдаумен болады. Әрине, ақылдың маңызды рөлін айта отырып, оның құрғақ күйіндегі түрін емес, оның адамның жан дүниесімен, яғни жүрегімен байланысып жатқан тұстарын маңыздандыра түседі. Бұл кейбір кезде философиялық жүйеде басымдық танытып отыратын жалаң рационализмнен әлемді, адамды рухани тұтастанған мағынада түсінуге қарай жасаған ойшылдың қадамдары болып табылады деген пайымдаулар жасауға болады дейді Ғарифолла Есім .
Қазақтың сөзді қадірлеп келгенінің бастаулары Абай сияқты ғұламалардың тілге деген қатынастарынан байқаймыз. Оның сөз саптауының өзі ортағасырлардағы түркілік, араб-парсылық көркем сөйлеу өнерінің тамаша көрінісі сияқты.
Ғарифолла Есім бұл бағытта тілге байланысты ойшылдың философиялық, әлеуметтік ойларын негізінен терең жауапкершілік принциптерімен көмкере түседі. Абай түсінігіндегі адамның рухани даму туралы мұраттары қазақ даласының ойшылдарында жалғасын тапты. Әсіресе, рухани жетілудің маңыздылығы жөніндегі идеялар күні бүгінге дейін зерттеу аясын кеңейтіп келеді. Олардың дүниетанымындағы ұқсас келетін тұстар: этикалық қалыптардың іргетас болуында және гуманистік құндылыктардың кез келген дәуірге қажеттілігін пайымдауында болып тұр.
Ғарифолла Есім философиялық ойларының адам қасиетін ардақтау мән-мағынасын айқындауға бағытталғандықтан зерттеу барысында рухани сабақтастықпен өз құндылығын жоғалтпаған қазақ болмысындағы жетекші рөл атқарып келген әділеттілік, адалдылық, руханилық, үйлесімділік, білімділік сияқты рухани бағдарлар философиялық жіктеулерден өтеді. Олар халқымыздың ұлттық ділі үшін базалық мағынадағы рухани іргетастар болып келе жатқаны тарихилық принципі тұрғысынан көрсетілді.
Адамзат тарихының әр түрлі кезеңдерінің өзіндік ерекшеліктері болатынын айта келе, оларды жан-жақты сараптаудан өткізу үшін міндетті түрде философиялық пайымдаулар жасау қажеттілігін туындатады. Ғылыми көпшілікке ұсынылған жұмыста ортағасырлық ғұламаның дүниетанымының рухани болмысқа қатынасындағы құндылықтық бағдарлары сарапталғаны белгілі. Ал енді болашақ зерттеулерде дүниетанымдық әмбебаптықтың сан түрлі қырларын аша түсуге болады және әр түрлі тарихи тұлғалардың дүниетанымдық жүйелерімен салыстырмалы талдаулар жасау өз кезегін күтіп тұрғанын айтуға болады.
Мұндай қажеттілік жалпы қазіргі кезеңнің фшюсофиялық ойлауына ортақ проблема болып табылады.Ғылыми зерттеулерді жандандырудың тағы бір кілті басқа этникалық мәдениеттер құндылықтардың ортақ тұстарын үнемі ескеріп отыру. Әсіресе бұл мәселе ұқсас тілі мен діні, ділі мен әдет-ғұрпы бар халықтар үшін зор маңызы бар екенін айта аламыз. Парламент Сенатының депутаты, Ұлттық ғылым академиясының академигі, философия ғылымдарының докторы, профессор Ғарифолла Есім сияқты тұлғаның ғұламалық келбеті болашақта да жан-жақты пайымдала түсеріне күмән келтірмейміз. Жалпы тарихи танымның барлық қырларын сараптай түскен сайын рухани құндылықтарымыздың игерілмеген тұстары аз емес екенін байқайтынымыз анық.
1.2Ғ.Есім шығармашылығы жөнінде сұхбат, еркін ойлау мәселесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғарифолла Есім қоғам қайраткері, ғалым, жазушы, ұстаз. Ол - ойшыл. Ғарифолла Есім - философия ғылымдарының докторы, профессор. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі. Біз зерттеуде ғалымның өз пікірлерін, өз сараптаулары арқылы жеткізе білгеніне тоқталғанды жөн санадық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалық шақ туралы айтатын болсам, менің балалық шағымдағы айтатын ерекше мәселе - менің ертегілермен қоштасуым қиын болды. 3-4 сыныптарда оқып жүргенімде Павлодар облысы көлеміндегі барлық кітапханалардағы ертегілерді оқып тауыстым. Ертегіден басқа әдебиетке шығайын десем шыға алмай қойдым. Ертегі әлемі - ғажап әлем. Шығармашыл адам ертегіден ешқашан да шықпауы керек. Қазақ әдебиетінің үлкен бір кемшілігі осы ертегіге қайта оралмауы. Бердібек Соқпақбаевтың Менің атым Қожасында, Оралхан Бөкейдің Қар қызында, Сайын Мұратбековтың Жусан иісінде ертегінің аздаған элементтері болды. Ал, негізінен ертегіге қайта оралған кезде қазақ әдебиеті керемет дамыған болар еді. Латын Америкасы елдеріндегі әдебиетші қауым ертегіге ерте оралған адамдар. Олар ертегіге оралып барып әлем таң қалатын биік әдебиет жасады. Өйткені, нағыз шындық ертегіде. Ертегісі жоқ әдебиетте өтірік көп болып кетеді. Менің бір таң қалатыным әкем айтатын: балам, ол кезде аңдардың сөйлейтіні рас болған деп. Сол кезде мен әкемнің айтқандарына күлетінмін, білімді, мұсылманша зерек, оқыған адам қалай ертегіде барлығы рас деп айтады деп. Жұмекен Нәжмеденовтың өлеңінде бар: Мен сенімге емес, сенетіндерге сенемін дегені. Сол әкемнің сеніміне сенсек, ертегі деген шынында да көркем сана. Сол көркем сананың көрінісі менің бала шағымда ертегімен қоштасуым қиын болды. Есімде қалғаны осы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаман адам - ол да адам. Адамды жаман қылып тұрған заман болса, адамның кінәсі неде? Қазақ елін мәңгілік ететін - жақсы қазақ! деген екенсіз. Сіздіңше, жақсы қазақ қандай болуы керек?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Жақсы адам деген сөз бар. Менің дүниетанымымда жаман адам деген жоқ. Жаман адам деген болмайды. Жаратушы жаман адам жаратпайды. Жаман адам жаратты десек, онда Жаратушының жаратқанына күмән келтірушілік болар еді. Жаратушы адамдарды Адам етіп жаратты. Ал, енді мүгедектер болса... Мен мүгедекті мүгедек деп айтқым келмейді. Олар ерекше адамдар болса олар жұмаққа баратын жандар. Адам етіп жаратқан адамды жаман, жақсы деп бөлу өте қате. Бұл менің қолымдағы емес, Жаратушының қолындағы мәселе. Өмірде жаман адам жоқ, надан адам бар. Ал, надандық - дерт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ елі - мәңгілік деген мәселеге келгенде мен 7 айқындама айтқанмын. Соның жетінші айқындамасы жақсы қазақ деген сөз. Жақсы қазақ деген ол кім? Бұл жақсы адам туралы әңгіме емес, жақсы қазақ туралы сөз. Жақсы қазақтың ниеті таза болуы керек. Отанына, атамекеніне, тіліне, тарихына таза болуы керек. Сөзі жақсы, ісі нәтижелі болуы керек. Әрекет деген шайтандық іс, жақсы қазақтың ісі - қарекет. Міне, жақсы қазақ осындай. Жақсы қазақтың бойында генетикалық код бар. Қазақ айтады, қарға тамырлы қазақ деп. Қарға деген ұзақ өмір сүретін құс. Яғни, қазақтың да тарихы тереңде деген сөз. Екінші генетикалық код ол - бар қазақ - бір қазақ. Мысалы, Аягөз бен Орал облысының арасы шеткі аудандар деп есептегенде 3 000 км. Сол жерде қазақтың тілі де, діні де, жақсылығы да, кемшілігі де бәрі бір. Яғни, бар қазақ - бір қазақ. Үшіншісі, қазақтың ешқашан да еншісі бөлінбеген. Әр қазақтың өзінің сыбағасы, еншісі бар. Қазақтың қонақжайлығы деген осыған сүйенеді. Төртіншісі, ол Жерұйық идеясы. Атамекен, қазақ елі - Жерұйық. Осының бәрін түсінген адам - жақсы қазақ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ елі пәнін мектептерде оқытуды ұсынған екенсіз. Сонда сол пәнді мектепте оқытуға бола ма?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Қазақ елі деген пәнді биылдан бастап мектептерге енгіземіз деп Елбасымыз айтқан. Мектеп деңгейінде қазақ елі деген пән болуы керек. Бірақ, ол тарихты, әдебиетті қайталамауы керек. Маған ешкім қазақ елінің бағдарламасы осылай деп көрсеткен жоқ. Ол мектепте оқылатын пән болуы керек. Мәңгілік елге қатысты жеті пән енгізейін деп жатырмыз. Сол жеті пәнде қазақ елінің жеті бағытына байланысты пәндер енгізіп жатырмыз. Ал, енді үшінші деңгейде қазақ елі деген ғылыми зерттеу институты болуы керек. Қазіргі институттар кезінде марксизм, социализм кезінде құрылған институттар. Бұларды жауып, жаңа қазақ елі деген кешенді институт ашып, қазақ елі деген не, басқа елдермен салыстыра отырып өткен тарихы, болашағы, қазақ елі деген кешенді түрде зерттеуіміз керек. Мен бұл туралы талай жаздым. Бірақ, Білім министрлігінің қызығушылығын әлі көргенім жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ поэзиясындағы ең үздік, сіздің жаныңызға жақын ақын кім? Және ол несімен ерекше, несімен дара?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Мықты ақындар көп. Біреуін айтсаң біреуі қалып қояды. Қазір көзі тірілерін айтсақ, оған басқа біреулері реніш тудырады. Бәйгеде қатар келе жатқандары да бар. Мен тек бір ғана ақынға тоқталғым келеді. Ол - Жұмекен Нәжмеденов. Қазір Жұлдызды Жұмекен деген кітапты бастап жатырмын. Неге Жұмекенді ерекше айтып отырмын, өзі айтқандай оның өлеңдерінің жартысы қара өлең, жартысы ақ өлең. Ақ өлең ұйқасқа бағына бермейді. Ақ өлең бұл Абайда да бар, жыраулар поэзиясында да болған. Ағылшындарда, француздарда да бар. Көбіне ойға құрылады. Ол әркімнің қолынан келмейді. Сол Жұмекен туралы біраз еңбектеніп жатырмын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі қазақ поэзиясына көзқарасыңыз қандай? Сіз кімдерді оқып жүрсіз? Қазіргі қазақ поэзиясына қанағаттанарлық жағдайдамын. Жақсы ақындарымыз көп, жастар көп. Қыздар поэзиясы көңіл қуантады. Мен солардың көбін оқып жүрмін. Бірақ, қазақ поэзиясының бір кемшілігі бар. Абай айтады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау, Сөзінің бірі - жамау, бірі - құрау , - деп. Дулат та, Шортанбай да классикалық ақын. Бұқар - кемеңгер. Солардың сөздерінен кемшілік тапты Абай. Қазіргі ақыдарымыз Дулаттың деңгейіне жеткенде шығар, жетпегенде шығар. Егер поэзияға Абайдың көзқарасымен қарасақ, қазақ поэзиясының алар асуы әлі алда. Әсіресе, ой тереңдігі. Ой тереңдігі дегенде мынаны айтқым келеді. Мысалы, Қадыр Мырзалиевтың негізінен поэзиясына ойды алды, бірақ, ойы көп болды да, поэзиясы жұқарып қалды. Тұманбай ақында лирика жағы басымдау болды да ой жұқарып қалды. Ой дегенде мен Хафизді, Омар Хаямды, Абайды, Шәкәрімді алам. Ондағы ой тереңдігі. Осы биіктерге қазіргі қазақ ақындары да жетсе екен деген арманым бар. Ақындар тоқмейілсімеу керек. Ақын тоқ болып қалса онда әрі қарай үрдіс тоқтап қалады. Әрбір қазақ ақыны өзіне-өзі разы болып қалуы - өте қауіпті іс. Бізге ой тереңдігі деген қазір өте қажет. Ақындар негізінен жер бетіндегі әңгімені айтып жатыр. Ал, ғарыштық поэзияның өрісі жоқ деп кім айтты? Біз ғарышқа технология жағынан, ғылым жағынан шабуылдап жатқан кезде ғарышты поэзия тілімен неге меңгермейміз?! Ол жағы мүлде жоқ. Ғарышты ойлау поэзиядағы үлкен мәселе.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ поэзиясында бұрын сарай ақындары болған. Қазір олар бар ма? Бар болса қайда жүр? Сарай ақындары бар. Және олар бола береді. Бұрын да болған, қазірде бар, болашақта да бола береді. Біз саяжайға барып түрлі жеміс-жидектер егеміз. Оларды баптаймыз, өседі. Бірақ, солармен қабаттасып арам шөптерде өзінен-өзі өсіп кетеді. Сол сияқты поэзия болған соң оның ішінде сондай арам шөптер де бола береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын еместер ақын болып аталады. Поэзияға қатысы жоқ адамдар сол поэзияның бір кемеңгері болып шығады. Ешқашан да сіздің егіп отырған, нәтижесін алайын деп отырған егініңіздің ішінен арам шөп шықпайды деген сөзді қою керек. Ол міндетті түрде шығады. Ол - шындық, ол - өмір. Сондай жағдай бола тұра қайткен күнде де сол егіннен жақсы өнім алып шығу керек. Билік бар жерде оларға ешнәрсе жасай алмайсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Хоббиім - оқу деген екенсіз бір сұхбатыңызда. Бірнеше рет қайталап оқыған ең сүйікті шығармаңыз қандай? Оқу деген өте қажетті мәселе. Мен үнемі оқумен келе жатырмын. Осы кезге дейін көп қажетті де, қажетсіз де кітаптар оқыдым, көп өтірікараласып кетті. Мен Карл Маркстың Капиталын үш рет оқыдым. Ештеңе таппадым. Қаншама керек емес кітаптарды оқыдым. Лениннің 55 томының бәрін оқып шықтым. Студент кезім, ол кезде Абай атындағы стипендия алам 60 рубл көлемінде. Сол үшінші курста 55 томын сатып алып келдім. Бәрі Ленин деп жатыр, менің де білуім керек болды. Мен сол еңбекті 15-20 жыл оқыдым. Кып-қызыл өтірік. Хобби дегенде сол өтірікке көп уақытымды кетіріп алдым.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өкінбеймін. Егер менен бір кісі Ленин туралы сұраса, сол туралы сөйлессем мен Ленин туралы басынан аяғына дейін айтып берем. Маркс туралы сұраса да дәл солай. Мен жалпы өткен іске өкінбеймін. Өткен іске өкіну деген жоқ менде. Қазақ жастары оқуға міндетті ең үздік кітап?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ жастары қандай кітап оқуы керек? Міндетті түрде оқитын бір кітап бар. Ол Абай жолы. Оны оқудағы мақсат бар. Қазақ деген ұғым қазір нақтыланбай тұр. Қазақ кім? деген сауалға нақты жауапты кім айта алады, менде оны білмеймін. Менен сұраса, менде қиналып қалам. Тек жақсы қазақ деп қана бір қырларын айтып жатырмын. Ал, осы қазақтың кім екенін Абай жолынан табуға болады. Ондағы жақсы қазақ - Абай. Абайдың жақсы қазақ екеніне дау жоқ. Абайды төрт кітабында суреттеген екінші бір жақсы қазақ - Мұхтар Әуезов. Екі жақсы қазақ бір кітапта тұр.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақтың бейнесі тұр. Және оған өзіміздің түсінігімізді қоссақ біздің қазақ туралы білеріміз толығар еді. Кезінде Абай жолын академик Қаныш Сәтбаев: Бұл қазақ халқының он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысындағы энциклопедиясы деген керемет пікір айтқан. Оның геройы - Абай, жазып отқан кемеңгер - Әуезов. Қазақты осы шығармадан іздеу керек. Абай жолын оқығанда дұрыстап оқу керек. Мен Хакім Абай, Данышпан Шәкәрім деген екі еңбек жаздым. Енді Кемеңгер Мұхтар дегенді жазып жатырмын. Бұл шығармаларда менің негізгі айтар ойым қазақ кім дегенге жауап іздеу. Абай жолын он жыл сайын қайта-қайта оқуымыз керек. Он жылда адам толысады, түсінік те өзгереді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Абай - әлем, оның ішіне енген адамның санасы сергек болмаса адасады... Бұл пікірді айтқан философ Ғарифолла Есім. Біз біле бермейтін Ғарифолла әлемі қандай? Абай әлеміне байқап бармаса, түсініп бармаса адам адасып кетеді. Абайға деген жол бар. Әуелі Абайдың жолына түсу керек. Бір азаматтар бар, өздерін бірден сөзін Абайдан бастап, Абайға кіріп соны түсіндіруге тырыса бастайды. Шырмауық деген өсімдік болады. Өзі тез өседі. Біреудің өзегіне жармасып қана өседі. Сол сияқты Абайды өзек қылып алып соның төңірегінде сөз айтуды әдетке айналдырып жүрген адамдар да бар. Абай әлемі теңіз дейтін болсақ, теңіздің жағасында тұрып, теңіздің тереңдігін білмей қалай айтуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ал, Ғарифолла әлемі дейтін болсақ, оған менің айтарым мынау: Мен біріншіден ғалым адаммын. Өмірімді ғылым жолына арнадым. Аллаға шүкір, ғылымның ең биігі ҚР Ғылым Академиясының академигі атандым. Екінші бағыт ол жазушылық бағыт. Бірақ, оны көпке дейін мойындамай жүрдім. Мұхтар Мағауин маған 1989 жылдары Ғарифолла сен жазушысың, барлығын таста. Осымен айналыс. Мен Жұлдыз журналына алам сені жұмысқа деген еді. Сол кезде Таңсұлу шығып еді Жұлдыз журналына. Сонда жазушы екем. Қазір ғана мойындаймын. Үшінші, мен мәдениеттанушы, саясаттанушымын. Алты жыл Сенат депутаты болдым. Ата-бабамнан келе жатқан бір архетип бар. Ол дін мәселесі. Дін мәселесімен айналысып келе жатырмын. Оқулықтар жаздым. Бесіншісі, мен ұстазбын. Оқулықтар жаздым. Ондаған ғылым докторларын дайындадым. Шәкірттерім көп. Осы бес бағытта жұмыс жасап келе жатырмын. Қазір достарым күледі. Сенің тағы бір қырың пайда болды, ол драматургия деп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сіздің тұлға болып қалыптасуыңызға септігін тигізген ұстазыңыз бар ма? Ол ең бірінші - Абай. Содан кейін - Асан қайғы. Осы екі данышпаннан кейінгі ұстазым - абайтанушы, ғалым, драматург Қайым Мұхамедханов деген кісі болды. Зейнолла Қабдолов, Рахманқұл Бердібаев, Зәки Ахметов, Серік Қирабаев - менің ұстаздарым...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Философиялық проза жанрында қалам тербедіңіз. Тансұлу атты новеллаңыз сахналанып көпшілікке ұсынылды. Қазақ қызының талайлы тағдыры бейнеленген туындыны жазуға не себеп болды? Таңсұлу 4-5 беттік шағын новелла. Осыдан 30 жыл бұрын жазылған шығарма. Бірақ, енді сахналанып жатыр. Ол кезде режиссерлық, актерлық шеберлік дұрыс қалыптаса қоймаған кезең болатын. Бұрынғы режиссер, актерлар тек монологтарға бағытталған. Таңсұлуда сөз жоқ. Мұнда іс керек. Менің шәкіртім, суретші, философ Қабыл Халықов пен талантты режиссер Алма Кәкішова екеуі қойды. Өте жақсы қойды. Таңсұлу неге жастарға ұнап жатыр? Өйткені, ондағы ешқашан ескермейтін тақырып - қазақ қызының тағдыры. Бұл жақсылық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көптен бері көкейіңізде жүрген айтылуға тиісті жүрек сөзіңізге кезек берсек... Көптен бері көкейімде жүрген, кейде түнде ұйықтатпайтын бір мәселе маза бермей жүр. Біз тәуелсіздікке 1991 жылы келгенде санада серпіліс жасай алмадық. Санаға тазалық енгізе алмай қалдық. Тәуелсіздік деген не? Тәуелсіздік деген өтіріктен арылу деген сөз. Тәуелсіздікке дейін мектептерде, пионер, комсомол, партия ұйымдарында, институттарда, ылғи өтірік айтылды. Шығармалар да өтірікке құрылды. Москвада болып жатқан съездерде де өтірік айтылды. Мысалы, Хрущевтың кезінде былай айтылды, 1980 жылыы Совет одағында коммунизм құрылады деп. Коммунизм деген не ішсең де, жесең де өз еркің деген сөз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бәріне солай өтірік айтылып, өтірік өрттей қаулап тұрды. Міне, менің ертегіден шыға алмай жүргенім сол. Ертегі - таза. Ертегіден шықсам өтірікке кірейін деп тұрмын. Бірақ, бала кезімде оны казіргідей сезінбеген шығармын. Бірақ, сол өтіріктің ішіне ақыры кірдік. Сонда өтірік қай салада болды, ілімде болды, саясатта, ғылымда, идеологияда болды. Әлі арыла алмай келе жатырмыз. Қазір жастарды аяйсың. Қай нәрсе рас, рас емес дегенді анықтау қиын болып кетті. Бір кісілер отырып алып социализмді мақтайды. Бір кісі отырып алып Ленинді мақтайды. Бір кісі Сталинді мақтайды. Бұл қазіргі заманға мүлде келмейтін нәрселер. Тазара алмадық. Бұдан қалай тазара аламыз? Менің басты қайғым - сананың тазаруы. Менің датым - сананы тәуелсіз ету... Мен осы бағытта жазып жүрмін. Осыдан досты да, қасты да тауып отырмын. Бірақ, мен бағытымнан қайтпаймын. Санада бір серпіліс болмай қойды. Барлығы араласып кетті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шекспирдің Король Лирінде айтады: Міне сот отыр, міне жазалаушы отыр. Жарық сөніп қалды. Ал, енді екеуі орын ауысырды. Енді қайсысы сот, қайсысы жазалаушы? Анықташы?! дейді. Қай адамның сөзі жақсы, қай адамның сөзі жаман деген сөз. Осы мәселені анықтау үшін Маркс, Ленин, Сталин дегендер біздер үшін қателік болды. Қазақтарға қырғын әкелді. Мен сол туралы роман жаздым, Социализм - күнә және кінә деген. Қабылдамай жатқандары да бар. Қабылдамайтындары - социализм кезінде нанға май жағып, оның үстіне икра жағып жегендер. Солар саясат жүргізіп отыр, саясатта отыр. Енді олар өздерінің жақтастарын дайындап жатыр. Міне, мәселе қайда?! Кезінде билікте жүргенде сіз осы мәселені айтқан жоқсыз ба?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мен үнемі айтудамын. Тек билікте ғана емес, тәуелсіздікке дейін жиырма жыл бұрын айтумен келе жатырмын. Одан кейін де жиырма жыл айтумен келемін. Мені тыңдап жатқандары да, тыңдамай жау боп жатқандары да бар. Осы мәселені Прибалтика анықтап тастады. Біз сол күйі тазаланбай қалдық. Ендігі тазалайтын жастар деп есептеймін. Тек сол жастардың арбасына біз нені саламыз? Тағы да Марксты, Ленинді салып жіберсек онда қиын болады. Ал, егер біз арбаға Абайды салсақ, Махамбетті салсақ, өзіміздің мәдени мұрамызды салсақ, өзіміздің құдылықтарымызды салсақ әрине, сөзсіз тазаланады. Тазалануға тәуелсіздік жол ашып тұр.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біз тәуелсіз қазақ еліміз. Қазір қазақ елі деп мойындау көп мәселенің мағынасын ашып береді. Қазақ елі - мәңгілік деп айту ол жастарды ойға қалдырады деп ойлаймын. Қазіргі зиялы қауым өкілдерінің жастарға көңілі толмай жатады. Сіздің көңіліңіз тола ма?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Менің жастарға көңілім толады. Менің керісінше зиялы қауымға көңілім толмайды. Өтіріктен шыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ КАФЕДРАСЫ
Б.Б. Бурлибаев
Ғ.ЕСІМНІҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДА АЛАР ОРНЫ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ
5В020100-философия мамандығы
ТҮРКІСТАН - 2014
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді:
Философия кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
_______ Ө.А.Малдыбеков
_________________2014 ж.
дипломдық жұмыс
Ғ.ЕСІМНІҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДА АЛАР ОРНЫ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ
5В020100-философия мамандығы
Студент ___________________ Б.Б. Бурлибаев
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Ө. А.Малдыбеков
ТҮРКІСТАН - 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҒАРИФУЛЛА ЕСІМ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
0.1 Ғ.Есімнің өмірі мен дүниетанымдық көзқарасының қалыптасып, дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
0.2 Ғ.Есім шығармашылығы жөнінде сұхбат, еркін ойлау мәселесі ... ... ...13
2 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚАЗЫНАСЫНА АЙНАЛҒАН АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ЗЕРДЕЛЕГЕН Ғ.ЕСІМ ДҮНИЕТАНЫМЫ
2.1 Ғ.Есім шығармашылығындағы Хакім Абай: заман талабы мен қоғамдағы адам бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Абай Құнанбайұлы және қазақ мәдениеті мен руханиятының ерекшеліктерін танытқан Ғ.Есім танымындағы философиялық құндылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 . Ғ.Есім танымындағы рух тәрбиесі және оның қазақ ұлттық
мәдениетінен алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..63
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Ғарифулла Есім дүниетанымы, оның шығармашылық жетістіктері мен идеяларындағы адам мәселесінің қоғам өміріндегі діни-философиялық және ғылыми-практикалық маңызы қарастырылды. Қазақ философиясының бай дүниетанымдық мәдениеті мен дағды-дәстүрдер арасындағы сабақтастық рухани құндылықтарды қайта жаңғыртуда екенін танытты. Сондықтан, бүгіндері қазақ ұлтының дағды-дәстүріндегі адам жанының тазалығы, нәпсі, сопылық ұстанымдар және кемел адам мәселесі зерттеудің негізгі обьектісіне айналып отыр.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғарифулла Есім танымында дүниенің ең манызды бөлігі адам, оның жаратылыс табиғаты мен даму жолындағы құндылықтар әлемі. Ғарифулла Есім көзқарасында қоғамды жетілдіретін адам, жер жаннатын іздеген, мәңгілік ел мен тарихи бастамаларымызға негізделген идеялар рухани қуаты бар құндылық ретінде танылады. Абай Құнанбайұлы Адамды хайуаннан айыратын екі қасиетке назар аудартады. Оның бірі: дүниені тану ақикатты білу, ғылымды үйрену, екіншісі көпке пайдасы тиетін еңбек істеу. Болмыстың түп негізі хақ деп білу ақиқатты тану [1].
Ғарифулла Есім тағдыр, талғам, ой құдіреті-даналықта, дана болу, рухани жетілгенді бойына түю, бас болып ерлік жасау, еліне құрмет, қоғамда ғибратты өмір сүруді жоғары бағалады. Елбасы мен Асан қайғы өмірі тұтас еліктейтін ғұмыр. Таңшолпан бүгінгі мен кешегінің бейнесі-тарихи бейне. Қазақ даласының кемеңгер ғалымдары назарынан да тыс қалмаған өмір мен өлім, жер ұйық пен таза қоғам идеялары өз жаңалығымен қоғам тыныс-тіршілігіне еніп, сол қалпы қазіргі таңға дейін құнды болып отырған жайы бар. Мұсылмандық дүниетаным қазақ ақын - жыраулары, ойшылдары шығармаларында да өзіндік орнын тапқан. Қазақ жырауларының жырларында ислам сеніміне қатысты әр түрлі шығыстық жанрлар көрініс тауып келген, бұл Абай Құнанбайұлы шығармаларыа талдау жасап, келешек қоғамға таныту Ғарифулла Есім зерттеулерінен анық көрініс тапқан.
Қорқыттан бастап қазақ халқының аңызынан орын алған танымдық көзқарас исламдық сеніммен біте қайнасқанына да ақындар шығармашылығының үлесі мол. Әр ақынның дүниетанымы мен көзқарасынан мұны байқау қиын емес. Ғарифулла Есім саналы әрекеттер мен ойлы тың мәселелерді ақын-жыраулар шығармашылығынан молынан алған. Ғарифулла Есім ақындар танымын қарастыра отырып қазақ халқына даналар дүниетанымының түрлі құнды ұғымдарын танытқан.
Мемлекетіміз өркениетті елдер қатарына қосылып, әлем құрылымының белсенді мүшесі болуы үшін бірінші кезекте білім мен ғылымға көңіл бөлуі қажет екендігін айта кетуіміз керек. Ал ғылымның дамуы білім сапасына тығыз байланысты. Себебі мемлекетіміздің қазіргі таңдағы бет-бейнесі ғылым мен біліммен өлшенетіні хақ. Елбасы Н.Ә.Назарбаев әр жылы Қазақстан халқына жолдауында ХХІ ғасырда білім мен ғылымын дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелетіні анық. Демек, болашақта жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет [2]- делінген.
Осыған орай, әлемнің бәсекеге қабілетті елу елінің қатарынан нық орын алу әрекеттері жасалынып жатыр. Ежелгі дәуірдегі ғалымдардың, ойшылдардың ой-пікірінің дамып келе жатқан қоғамға соның ішіндегі жастар буынына өте қажет екендігін жете ескерген Елбасы Н.Ә.Назарбаев Мәдени мұра бағдарламасын жасады. Тарихы тереңге кеткен қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің жемісіне айналған философиялық туындылардың қайта өңделіп қоғамға ендірілуі прогрессті түрде дамуға бірден-бір жол ашқалы тұр. Міне осы жұмыстың қажеттігі де осы мәселелер аясынан туындап отыр.
Ғарифулла Есім өмірі бізді қашан да қызықтырып келді. Оның дүниетанымы сан қырлы. Қазақ халқының көп ғасырлар рухани ізденістері мен қазынасының жемісі, жиынтығы әрі жаңа сатыға көтерушісі болған Абай шығармашылығын зерттеген Ғарифулла Есім әлем халықтарының тарихына, ақыл-ой жүйесіне, мәдениетіне, әдебиетіне көз тігіп, танып-біліп, еркін бойлап, өзіндік шығармашылық қатынас, пікір-тұжырым қалыптастырды. Абай Құнанбайұлы қазақ сахарасынан шығып орыс мәдениетіне, сол арқылы Еуропа елдерінің мол қазынасына жалғыз өзі жол тартып, қазақ әдебиеті мен мәдениетін, танымы мен түсінігін бұрынғыдан да арттырып, биіктете түсуінің куәсі бола білгенімізді қарастырумен қатар, қазіргі таңдағы Еуро одақ құруымыздың түп негіздері сонда жатқандай әсер қалдырған ойшыл ойларын таныту кезек күттірмейтін мәселе.
Шығыстың ұлы ойшылы Әл-Фарабидің мына қанатты сөзі еске түседі Өткен тарихыңды, мәдениетіңді, біліміңді, дәстүріңді білмей, болашаққа қадам басу мүмкін емес [3]. Қазіргі таңда Мәдени мұра бағдарламасы еліміздің рухани құндылықтарын қайта жаңғырту аясында түрлі-түрлі ігі істер атқаруда. Атап айтқанда көне дәуірден қалған жәдігер дүниелерді ғылыми айналымға енгізу арқылы болашақ ұрпақ еншісіне қалдыру. Білім мен ғылым адамзат үшін қаншалықты пайдалы екені жайында пайғамбарымыз Мұхаммед хадисінде Білім үйрену- әйел мен еркек әрбір мұсылманға парыз, Білім адамзатқа тал бесіктен-жер бесікке дейін керек, Бір сағат ілім үйрету-бір күн бойғы құлшылық етуден жақсы, бір күн бойғы дәріс алу- үш ай непіл ораза тұтудан жақсы - [4], делінген.
Ғылыми зерттеу жұмысында ұлттық құндылықтардың қалыптасу барысына қазақ дүниетанымының әсерінің арасалмағын, оның даму жолының қоғам өміріндегі діни-философиялық және ғылыми-практикалық маңызы қарастырылды. Сондықтан қоғам ішіндегі рухани проблемалар төңірегінде сөз қозғалып отырған заманда бұл зерттеудің өзіндік қосар үлесі мол деп есептеймін. Ғарифулла Есім өз заманының ұлы тұлғасы ғана емес келелі келешекке қол сермеп бізді өз ойларындағы прогрессивті пікірлерімен қолдау көрсетіп, толық адам ретінде бой түзеп, қоғамдағы ұлт ретінде жоғары тұруға ол үшін де білім, ғылым үйреніп, мал табуда еңбектен арланбай дағдарысты күндерден еш қорықпастан, рухани танымымызды жетілген күйінде қалыпты ұстау арқылы өмір сүруге шақырады. Жұмыстың өзектілігі тақырыптың қоғамға қажеттілігінде, оның ойларының жалғасын тауып, қоғам талаптарына сай келуінде.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Ғарифулла Есім, оның дүниетанымы философия тарихында бүгінге дейін арнайы қарастырылмаған. Қайбір қоғамды алып қарасақта, білім мен ғылым адамзат санасынан тыс болмаған. Мәселен, ғылымның алғашқы нышандары ежелгі шығыс елдері мен Грекия жерлерінде байқалған. Демек, сол қоғамда өмір сүрген ойшылдар аспан әлеміндегі жұлдыздарға өзіндік ат қойып, жерге жақын жұлдыздардың қашықтығын байқаған және де жер шарының дөңгелек секілді екенін де айтса, екіншілері ай мен күннің тұтылуын сол заманда байқаған. Бұл алғашқы дүниеге деген көзқарас болатын. Осы заманғы ғылыми тұжырымды лолгикалық тұрғыда дәлелдеуге тырысқан Фалес, Пифагор, Платон, Аристотель, Демокрит, Зенон, Парменид тағы басқаларының ғылыми философиялық ойлары болашақ ғылымның дамуына өзіндік септігін тигізді. Ғылым туралы адамзатттың көзқарасы ежелгі Шығыс, Грекиядан бастап бүгінгі күнге дейін өзінің өзектілігін, маңызын жоғалтқан жоқ. Ғарифулла Есім ғылыми тұжырымдары даналық ойлармен ұштасып жатыр.
Ғарифолла Есім Мәңгілік Ел идеясын жүзеге асыруда, жастарды жаңа қазақ - стандық патриотизм рухында тәрбиелеуде назар аударатын басты жеті мәселе ол өз еліміздің тарихи құндылықтарын танып, білу, ата-баба тәжірибесін өмір талабына айналдыруда-деп тапқан. Кешегі аспантекті көктүркі бабаларымыздың ерлік салтын жалғастырып, сандаған ғасырлар бойына тарих тезінде азаттық жолында күрескен алаштай арыс елдің арман - мұратын жүзеге асырып, Тәуелсіздіктің берік тұғырын орнатып, дала өркениетін қазіргі жаһандану үрдісіне лайық өрістете білген қазақ елінің мемлекеттілік тәжірибесін тану арқылы тұрақтылық пен дамудың жолын сараларымыз анық. Кешегі тоталитарлық жүйедегі қазақ ұлтының өз алдына отау құрып, шаңырақ көтеріп, егемендік байрағын желбіретіп, дербес мемлекет атануы елімізде жүргізіліп отырған салиқалы да сындарлы саясаттың жемісі.
Ғарифолла Есім шығармашылығы жөнінде Әбдезұлы Қансейіт Таным көкжиегі еңбегінде ауқымды мәліметтер береді[5], Еспенбетов А. Сегіз қырлы бір сырлы еңбегінде [6], Мұсаева Н. Қазақ философиясының көкжиектері еңбегінде [7], Нұрышева Г.Ұлттық ойлау көкжиегі еңбегінде [8], Нысанбаев Ә. Талғам мен таным еңбегінде [9], Сыдықов Т. Талант тағылымы еңбегінде [10] арнайы материялдар келтірілген.
Соңғы жылдары еліміздің ойшылдары философияның рухани саласында кең ауқымды зерттеулер жүргізуде. Соның бірі Ғарифолла Есім, оның дүниетанымындағы рухани жаңашылдық идеялар және саяси қоғамдық пікірлері үйлесімділігі туралы зерттелу дәрежесіне талдау жасаймыз. Ойшыл жүргізген рухани тұрғыда анықталмаған адам мен құдай, сопылық танымның дәстүрлі қазақ қоғамындағы орнына мән беріп, белгілі бір жүйе түзуді көздейді. Мұның өзі қарастырылып отырған мәселенің өзектілігін, маңыздылығын одан әрі ауқымдай түседі. Міне сондықтан ұлттық танымды жетілген тұлғалар шығармашылығы қашан да қоғамда өзектілігін жоғалтпаған.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты ретінде Ғарифолла Есім дүниетанымындағы рухани жаңашылдық идеялары және оның қазақ қоғамдық ой пікірімен байланысы қарастырылып, оның даналық, тұлға ретінде жетілу ерекшелігі және сыни пікірлері сарапқа салынады. Осыған байланысты зерттеуге келесі міндеттер белгіленген:
Ғарифолла Есім философиясындағы рухани бастамалардың орнын зерттеп, қоғамдағы мағынасын анықтау.
Ғарифолла Есім дүниетанымындағы адам болмысының ерекшелігін, махаббат идеясы мен ғашықтық, кемел адам мәселесі және осы идеялардың қоғамның дамуының белгілі бір кезеңдеріндегі өркендеуін көрсету.
Еуропа мәдениеті және Абай көзқарасы, жалпы құндылықтардың құлдырауы, руханилықтың діни философияга өтуінің обьективтік бастамасын көрсету.
Ғарифолла Есім философиясындағы негізгі проблемаларды, оның адамзат үшін тарихи маңыздылығын, қажеттілігін философиялық тұрғыда талдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған зерттеуде төмендегідей ғылыми жаңалықтар анықталған:
Ғарифолла Есім философиясындағы рухани болмыс обьективті тұрғыдан алынып, адамзат қоғамына байланысы ақиқат ретінде көрсетілді. Оның мағынасын анықтау үшін, методологиялық негіз ретінде философиялық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Ғарифолла Есім философиясындағы сыни көзқарастар мен сопылық таным және қазақ философиясындағы жаңа көзқарастар зерттеу нысанына айналды.
Абай дүниетанымындағы рухани құндылықтарды зерттеп, нақты ғылымдардың жан-жақты дамуына тигізген әсерін қазақ қоғамындағы көрінісін айқындап беру.
Мәдениетте, әлеуметтік салада болып жатқан оң өзгерістердің адам болмысына оның рухани байлығына әсері танытылды.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Ғарифолла Есім дүниетанымындағы адами процесс пен даму тарихында туындаған мәселелерін тануда жалпы ғылыми әдістер мен практикалық пайымдаулар негіз болды. Соның ішінде: тарихи, әлеуметтік, құқықтық логикалық, жүйелі, құрылымдық талдау, салыстырмалы әдістерді басшылыққы ала отырып зерттеу қолданылды. Қазіргі таңда діни-философиялық өзгерістер қоғам сұраныстарына негізделініп жасалынған рухани дүниені танытуға бағытталған мол ахпарат беттеріндегі материялдар мен зерттеу барысында қолданылған заңдылықты пікірлер ғалымдарымыздың өзара талқылауынан өткен шешімді ойлар мен көзқарастарына негізделді. Дипломда діни бағыттағы әдебиеттермен қатар философиялық, тарихи еңбектер, баспасөз материалдары, жекеленген ғалымдардың еңбектері де кеңінен қолданылды.
Диссертациялық жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық байланысымен сипатталады. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралды. Жұмыстың көлемі 65 бет.
1 ҒАРИФУЛЛА ЕСІМ ӨМІР ЖОЛЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Ғ.Есімнің өмірі мен дүниетанымдық көзқарасының қалыптасып, дамуы
Ғасырлар бойы тәуелсіздік пен бостандықты армандаған қазақ халқы өзінің қайғы - қасіретке толы тарихында тағдырдың тәлкегіне түсіп көптеген оқиғаларды басынан кешірді. Қазақ елі тарихы Ресей тарихының ықпалында, отаршыл идеалогияның темір құрсауында бұрмаланып жазылды.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет құрғанымызда ел қамын ойлап, сол жолда өздерінің саналы ғұмырын сарп еткен азаматтардың ұлт қамын ойлаған қозғалысының тарихын қайта парақтап, шынайы түрде бетін ашып жаңа заман талабына сай зерделеудің маңызы зор.
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейтестілігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Тарих толқынында деген кітабында былай деп өте дұрыс айтып көрсеткен: Ұлттық құндылықтарымыз, саяси дербестігіміз отандық тарихымызда жеріне жете зерделенбей келеді. Бұл ұлттық, патриоттық өмір талабы, ойшылдардың алдына қойған мақсаты қазақ қоғамын бірте-бірте өзгертіп, осы заманғы шындыққа бейімдеп келеді [11] -деген.
Ғарифолла Есім тұжырым жасап, ой түйді ұлт тарихын жаңаша тұрғыда зерттеуді, сол күрестің басында болған Елбасыға қазақ елін отарлық езгіден құтқару бағытындағы жұмыстарға атсалысуға, оның мемлекеттігін қалпына келтіруді және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосуды басты мақсаттарына айналдырған қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси қызметтеріне шынайы баға беруді көздеді. Қазақ елі туралы жаңсақ пікірлерді тарих беттеріне алып тастап, обьективті баға беру, ғылыми тұрғыда зерттеулер жүргізу отандық тарих ғылымындағы өзекті мәселе екендігі анық екенін таныта білді.
Елiмiздiң тарихында орын алған көрнектi тұлғалардың дүниетанымын философиялық талдаудан өткiзу халқымыздың рухани байлығына, интеллектуалдық құрылымына өзіндік үлесiн қосады. Әрбiр тарихи кезеңдердегi дүниетанымдық әмбебаптықтарға көзкарастардың эволюциясын жiктеуден өткiзуге мүмкiндiктер бередi, әр түрлi бағыттағы ойшылдардың iлiмдерiн өзара салыстырудан өткiзуге жағдай жасайды. Өткенді зерделеу ұрпақтардың өзара байланысын нығайтып, белгiлi бiр рухани сабақтастықтың болғанынын дәлелдеуге негiздер бередi, әлеуметтiк дүниедегi жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айыруға көмектеседi.
Осындай арпалыс жүгін артқан Ғарифолла Есім өмірінен қысқаша мәлімет берер болсақ: 1947 жылы 15 сәуірде Павлодар облысы Лебяжі ауданындағы Жалтыр көлінің шығыс жағалауындағы шағын ауылда туған. 1970 жылы Семей педагогикалық институтының филология факультетін үздік бітіріп, сонда саясаттану және философия кафедрасында оқытушы болып орналасқан. 1973 жылы В.И. Ленин атындағы Мәскеу Мемлекеттік Университетінде зерттеуші - стажер болып білімін жетілдірген.
1974-1977 ж. С.М. Киров атындағы ҚазМУ-дің философия және экономика факультетінде аспирантурада оқып, 1987 ж. осы факультеттің ғылыми кеңесінде 09.00.01 - диалектикалық және тарихи материализм мамандығы бойынша кандидаттық дисертация қорғаған.
1978-1983 жж. Семей педагогика институтында көркемсурет факультетінде декан, 1983-89 жж. осы институттың философия кафедрасының меңгетушісі қызметін атқарады.
1989-1991 жж. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының философия және құқық институтында аға ғылыми қызметкер,
1991-2001 жж. Абай атындағы Алматы Мемлекеттік Университетіндегі философия және ғылымдар методологиясы кафедрасының доценті, профессор.
1992-1998 жж. Көркемсурет факультетінің деканы.
1998-2001 жж Философия және ғылымдар методологиясы кафедрасының меңгерушісі, 2001 жылдан Әль- Фараби атын. ҚазМУ-дің философия және саясаттану факультетінің деканы қызметтерін атқарған.
Қазір ҚР Парламент Сенатының депутаты.
1994 ж. Абай дүниетанымындағы Алла мен Адам болмысы деген тақырыпқа 09.00.06- дінтану, теология мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғаған.
1995 ж. ҚР Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі болып сайланған. Хакім Абай (1994), Санадағы таңбалар (1994), Абайдың дүниетанымы мен философиясы(1996) , Прошлое в настоящем (2003), Адам-зат (2003) сияқты кітаптардың авторы.
Ғ. Есім - Қазақстан Журналистер Одағының С.Сәдуақасов атындағы сыйлықтың (1994), Республикалық Абай қорының арнайы сыйлығының (1995), Яссауи атындағы KATEV Халықаралық Қоры сыйлығының (2000) иегері. Қазақстан республикасы ғылымын дамытудағы еңбектері үшін кеуде белгісімен марапатталған. Құрмет орденінің иегері.
Өткенді жан-жақты философиялық талдаудан өткiзу қоғамымыздың болашағын қалыптастыруға өзінің тиiмдi ықпалын тигiзе алады. Мiне, осыған байланысты біздің ата - бабаларымыздан қалған көне жәдігерлерді, бай мұраларды жаңарту болып отыр. Осы игiлiктi iске теориялық зерттеу ретiнде Ғ. Есім дүниетанымын сараптау өз үлесiн қосады деген үмiттемiз. ...Өткенді зерделеп, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айырып, оны бүгiнгi күннің кәдесiне жарату - қоғам алдында тұрған ең өзектi мәселелердің бiрі. Өйткенi, айта беретiн тәуелсiздiгiмiз, егемендiгiмiз осы тарихты тануға тiкелей байланысты: өткенді бiлмей, болашақты анықтау мүмкiн емес, - дейдi елбасымыз өзiнiң қазақ халқының тарихына арналған еңбегiнде 12.
Қазақстан жерінде, сонымен қатар көрші жатқан Орталық Азия елдеріндегі философия тарихындағы тарихи тұлғалар көптеген рухани мұралар қалдырып кеткені белгілі. Міне, енді еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген кезеңнен бері солардың бірқатарына философиялық сараптамалар жасалуы үстінде және бұл зерттеулер жалғаса түсеріне сенімдіміз. Ал жоғарыдағы ғылыми талдау Абай сияқты ортағасырлық ойшылдың дүниетанымына қазіргі кезеңнің жетекшілік атқаратын Ғарифолла Есім іспетті тұлғалардың философиялық сараптау өлшемдеріне сай жіктемелер жасау болып табылады.
Ғарифолла Есімнің философиялық ойының бастапқы бағдары этикалық
негіздерге арқа сүйейді. Сонымен қатар онда мұсылмандық дүниетанымның
негізгі ұғымдары мен принциптері мойындалады. Ол өзінің философиялық
дүниетанымына исламды діни-рухани бастау еткенін де мойындай отырып,
халықтық дүниетанымның байлығын игере алған.
Сопылық дүниетанымның кейбір элементтері көрініс бергенмен Ғарифолла Есім дүниеге көзқарасын, өмір салтын бұл ерекше рухани практикаға жатқызуға болмайды. Бірақ ойшылдың ислам құндылықтарын ортағасырлық этникалық кеңістікке кеңірек таралуына еңбек еткенін байқаймыз. Ол өзінің діни ағартушылық бағдардағы ілімін білімділік идеясына арқа сүйеп қалыптастыруға тырысады. Өзінің жіктеген рухани құндылықтар әлемінде біліммен қоса әділеттілік, сабырлылық, адалдылық, қанағатшылдық сияқты адами дамудың іргелі негіздері тірек болатынын байқаймыз.
Ойшылдың дүниетанымы біршама экзистенциальді сипатта көрініс береді, ол да Абай философиясын талдаудан сіңген қасиет. Оның негізгі көтерген мәселелері өмір мен өлім, тіршіліктің өтпелі қасиеті, материалдық құндылыктардың соңынан қуудан туындайтын пендешілікті сынаудан құралады. Абай адам өміріндегі өтпелі шағы о дүниедегі мәңгі рухтық өмірге жалғасатынына сенімді. Бірақ осы дүниенің әрбір күнін босқа өткізбей Ақиқатқа қарай ұмтылуды әрбір пендеге парыз екенін ескертеді. Міне, сондықтан бұл өмірді, тіршіліктің қиын да қызық соқпақтарын түп негізінде адамға берілген Акиқат сыйы екендігіне мегзейді.
Адамның даналыққа қарай ұмтылуы оның жетілу жолына түскенін білдірсе, онда осы қадамдардың басы, түп негізі ақылды, зердені жетілдіруден басталады. Абай өз шығармасының өн бойында тұжырымдаумен болады. Әрине, ақылдың маңызды рөлін айта отырып, оның құрғақ күйіндегі түрін емес, оның адамның жан дүниесімен, яғни жүрегімен байланысып жатқан тұстарын маңыздандыра түседі. Бұл кейбір кезде философиялық жүйеде басымдық танытып отыратын жалаң рационализмнен әлемді, адамды рухани тұтастанған мағынада түсінуге қарай жасаған ойшылдың қадамдары болып табылады деген пайымдаулар жасауға болады дейді Ғарифолла Есім .
Қазақтың сөзді қадірлеп келгенінің бастаулары Абай сияқты ғұламалардың тілге деген қатынастарынан байқаймыз. Оның сөз саптауының өзі ортағасырлардағы түркілік, араб-парсылық көркем сөйлеу өнерінің тамаша көрінісі сияқты.
Ғарифолла Есім бұл бағытта тілге байланысты ойшылдың философиялық, әлеуметтік ойларын негізінен терең жауапкершілік принциптерімен көмкере түседі. Абай түсінігіндегі адамның рухани даму туралы мұраттары қазақ даласының ойшылдарында жалғасын тапты. Әсіресе, рухани жетілудің маңыздылығы жөніндегі идеялар күні бүгінге дейін зерттеу аясын кеңейтіп келеді. Олардың дүниетанымындағы ұқсас келетін тұстар: этикалық қалыптардың іргетас болуында және гуманистік құндылыктардың кез келген дәуірге қажеттілігін пайымдауында болып тұр.
Ғарифолла Есім философиялық ойларының адам қасиетін ардақтау мән-мағынасын айқындауға бағытталғандықтан зерттеу барысында рухани сабақтастықпен өз құндылығын жоғалтпаған қазақ болмысындағы жетекші рөл атқарып келген әділеттілік, адалдылық, руханилық, үйлесімділік, білімділік сияқты рухани бағдарлар философиялық жіктеулерден өтеді. Олар халқымыздың ұлттық ділі үшін базалық мағынадағы рухани іргетастар болып келе жатқаны тарихилық принципі тұрғысынан көрсетілді.
Адамзат тарихының әр түрлі кезеңдерінің өзіндік ерекшеліктері болатынын айта келе, оларды жан-жақты сараптаудан өткізу үшін міндетті түрде философиялық пайымдаулар жасау қажеттілігін туындатады. Ғылыми көпшілікке ұсынылған жұмыста ортағасырлық ғұламаның дүниетанымының рухани болмысқа қатынасындағы құндылықтық бағдарлары сарапталғаны белгілі. Ал енді болашақ зерттеулерде дүниетанымдық әмбебаптықтың сан түрлі қырларын аша түсуге болады және әр түрлі тарихи тұлғалардың дүниетанымдық жүйелерімен салыстырмалы талдаулар жасау өз кезегін күтіп тұрғанын айтуға болады.
Мұндай қажеттілік жалпы қазіргі кезеңнің фшюсофиялық ойлауына ортақ проблема болып табылады.Ғылыми зерттеулерді жандандырудың тағы бір кілті басқа этникалық мәдениеттер құндылықтардың ортақ тұстарын үнемі ескеріп отыру. Әсіресе бұл мәселе ұқсас тілі мен діні, ділі мен әдет-ғұрпы бар халықтар үшін зор маңызы бар екенін айта аламыз. Парламент Сенатының депутаты, Ұлттық ғылым академиясының академигі, философия ғылымдарының докторы, профессор Ғарифолла Есім сияқты тұлғаның ғұламалық келбеті болашақта да жан-жақты пайымдала түсеріне күмән келтірмейміз. Жалпы тарихи танымның барлық қырларын сараптай түскен сайын рухани құндылықтарымыздың игерілмеген тұстары аз емес екенін байқайтынымыз анық.
1.2Ғ.Есім шығармашылығы жөнінде сұхбат, еркін ойлау мәселесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғарифолла Есім қоғам қайраткері, ғалым, жазушы, ұстаз. Ол - ойшыл. Ғарифолла Есім - философия ғылымдарының докторы, профессор. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі. Біз зерттеуде ғалымның өз пікірлерін, өз сараптаулары арқылы жеткізе білгеніне тоқталғанды жөн санадық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалық шақ туралы айтатын болсам, менің балалық шағымдағы айтатын ерекше мәселе - менің ертегілермен қоштасуым қиын болды. 3-4 сыныптарда оқып жүргенімде Павлодар облысы көлеміндегі барлық кітапханалардағы ертегілерді оқып тауыстым. Ертегіден басқа әдебиетке шығайын десем шыға алмай қойдым. Ертегі әлемі - ғажап әлем. Шығармашыл адам ертегіден ешқашан да шықпауы керек. Қазақ әдебиетінің үлкен бір кемшілігі осы ертегіге қайта оралмауы. Бердібек Соқпақбаевтың Менің атым Қожасында, Оралхан Бөкейдің Қар қызында, Сайын Мұратбековтың Жусан иісінде ертегінің аздаған элементтері болды. Ал, негізінен ертегіге қайта оралған кезде қазақ әдебиеті керемет дамыған болар еді. Латын Америкасы елдеріндегі әдебиетші қауым ертегіге ерте оралған адамдар. Олар ертегіге оралып барып әлем таң қалатын биік әдебиет жасады. Өйткені, нағыз шындық ертегіде. Ертегісі жоқ әдебиетте өтірік көп болып кетеді. Менің бір таң қалатыным әкем айтатын: балам, ол кезде аңдардың сөйлейтіні рас болған деп. Сол кезде мен әкемнің айтқандарына күлетінмін, білімді, мұсылманша зерек, оқыған адам қалай ертегіде барлығы рас деп айтады деп. Жұмекен Нәжмеденовтың өлеңінде бар: Мен сенімге емес, сенетіндерге сенемін дегені. Сол әкемнің сеніміне сенсек, ертегі деген шынында да көркем сана. Сол көркем сананың көрінісі менің бала шағымда ертегімен қоштасуым қиын болды. Есімде қалғаны осы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаман адам - ол да адам. Адамды жаман қылып тұрған заман болса, адамның кінәсі неде? Қазақ елін мәңгілік ететін - жақсы қазақ! деген екенсіз. Сіздіңше, жақсы қазақ қандай болуы керек?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Жақсы адам деген сөз бар. Менің дүниетанымымда жаман адам деген жоқ. Жаман адам деген болмайды. Жаратушы жаман адам жаратпайды. Жаман адам жаратты десек, онда Жаратушының жаратқанына күмән келтірушілік болар еді. Жаратушы адамдарды Адам етіп жаратты. Ал, енді мүгедектер болса... Мен мүгедекті мүгедек деп айтқым келмейді. Олар ерекше адамдар болса олар жұмаққа баратын жандар. Адам етіп жаратқан адамды жаман, жақсы деп бөлу өте қате. Бұл менің қолымдағы емес, Жаратушының қолындағы мәселе. Өмірде жаман адам жоқ, надан адам бар. Ал, надандық - дерт.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ елі - мәңгілік деген мәселеге келгенде мен 7 айқындама айтқанмын. Соның жетінші айқындамасы жақсы қазақ деген сөз. Жақсы қазақ деген ол кім? Бұл жақсы адам туралы әңгіме емес, жақсы қазақ туралы сөз. Жақсы қазақтың ниеті таза болуы керек. Отанына, атамекеніне, тіліне, тарихына таза болуы керек. Сөзі жақсы, ісі нәтижелі болуы керек. Әрекет деген шайтандық іс, жақсы қазақтың ісі - қарекет. Міне, жақсы қазақ осындай. Жақсы қазақтың бойында генетикалық код бар. Қазақ айтады, қарға тамырлы қазақ деп. Қарға деген ұзақ өмір сүретін құс. Яғни, қазақтың да тарихы тереңде деген сөз. Екінші генетикалық код ол - бар қазақ - бір қазақ. Мысалы, Аягөз бен Орал облысының арасы шеткі аудандар деп есептегенде 3 000 км. Сол жерде қазақтың тілі де, діні де, жақсылығы да, кемшілігі де бәрі бір. Яғни, бар қазақ - бір қазақ. Үшіншісі, қазақтың ешқашан да еншісі бөлінбеген. Әр қазақтың өзінің сыбағасы, еншісі бар. Қазақтың қонақжайлығы деген осыған сүйенеді. Төртіншісі, ол Жерұйық идеясы. Атамекен, қазақ елі - Жерұйық. Осының бәрін түсінген адам - жақсы қазақ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ елі пәнін мектептерде оқытуды ұсынған екенсіз. Сонда сол пәнді мектепте оқытуға бола ма?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Қазақ елі деген пәнді биылдан бастап мектептерге енгіземіз деп Елбасымыз айтқан. Мектеп деңгейінде қазақ елі деген пән болуы керек. Бірақ, ол тарихты, әдебиетті қайталамауы керек. Маған ешкім қазақ елінің бағдарламасы осылай деп көрсеткен жоқ. Ол мектепте оқылатын пән болуы керек. Мәңгілік елге қатысты жеті пән енгізейін деп жатырмыз. Сол жеті пәнде қазақ елінің жеті бағытына байланысты пәндер енгізіп жатырмыз. Ал, енді үшінші деңгейде қазақ елі деген ғылыми зерттеу институты болуы керек. Қазіргі институттар кезінде марксизм, социализм кезінде құрылған институттар. Бұларды жауып, жаңа қазақ елі деген кешенді институт ашып, қазақ елі деген не, басқа елдермен салыстыра отырып өткен тарихы, болашағы, қазақ елі деген кешенді түрде зерттеуіміз керек. Мен бұл туралы талай жаздым. Бірақ, Білім министрлігінің қызығушылығын әлі көргенім жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ поэзиясындағы ең үздік, сіздің жаныңызға жақын ақын кім? Және ол несімен ерекше, несімен дара?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Мықты ақындар көп. Біреуін айтсаң біреуі қалып қояды. Қазір көзі тірілерін айтсақ, оған басқа біреулері реніш тудырады. Бәйгеде қатар келе жатқандары да бар. Мен тек бір ғана ақынға тоқталғым келеді. Ол - Жұмекен Нәжмеденов. Қазір Жұлдызды Жұмекен деген кітапты бастап жатырмын. Неге Жұмекенді ерекше айтып отырмын, өзі айтқандай оның өлеңдерінің жартысы қара өлең, жартысы ақ өлең. Ақ өлең ұйқасқа бағына бермейді. Ақ өлең бұл Абайда да бар, жыраулар поэзиясында да болған. Ағылшындарда, француздарда да бар. Көбіне ойға құрылады. Ол әркімнің қолынан келмейді. Сол Жұмекен туралы біраз еңбектеніп жатырмын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі қазақ поэзиясына көзқарасыңыз қандай? Сіз кімдерді оқып жүрсіз? Қазіргі қазақ поэзиясына қанағаттанарлық жағдайдамын. Жақсы ақындарымыз көп, жастар көп. Қыздар поэзиясы көңіл қуантады. Мен солардың көбін оқып жүрмін. Бірақ, қазақ поэзиясының бір кемшілігі бар. Абай айтады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау, Сөзінің бірі - жамау, бірі - құрау , - деп. Дулат та, Шортанбай да классикалық ақын. Бұқар - кемеңгер. Солардың сөздерінен кемшілік тапты Абай. Қазіргі ақыдарымыз Дулаттың деңгейіне жеткенде шығар, жетпегенде шығар. Егер поэзияға Абайдың көзқарасымен қарасақ, қазақ поэзиясының алар асуы әлі алда. Әсіресе, ой тереңдігі. Ой тереңдігі дегенде мынаны айтқым келеді. Мысалы, Қадыр Мырзалиевтың негізінен поэзиясына ойды алды, бірақ, ойы көп болды да, поэзиясы жұқарып қалды. Тұманбай ақында лирика жағы басымдау болды да ой жұқарып қалды. Ой дегенде мен Хафизді, Омар Хаямды, Абайды, Шәкәрімді алам. Ондағы ой тереңдігі. Осы биіктерге қазіргі қазақ ақындары да жетсе екен деген арманым бар. Ақындар тоқмейілсімеу керек. Ақын тоқ болып қалса онда әрі қарай үрдіс тоқтап қалады. Әрбір қазақ ақыны өзіне-өзі разы болып қалуы - өте қауіпті іс. Бізге ой тереңдігі деген қазір өте қажет. Ақындар негізінен жер бетіндегі әңгімені айтып жатыр. Ал, ғарыштық поэзияның өрісі жоқ деп кім айтты? Біз ғарышқа технология жағынан, ғылым жағынан шабуылдап жатқан кезде ғарышты поэзия тілімен неге меңгермейміз?! Ол жағы мүлде жоқ. Ғарышты ойлау поэзиядағы үлкен мәселе.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ поэзиясында бұрын сарай ақындары болған. Қазір олар бар ма? Бар болса қайда жүр? Сарай ақындары бар. Және олар бола береді. Бұрын да болған, қазірде бар, болашақта да бола береді. Біз саяжайға барып түрлі жеміс-жидектер егеміз. Оларды баптаймыз, өседі. Бірақ, солармен қабаттасып арам шөптерде өзінен-өзі өсіп кетеді. Сол сияқты поэзия болған соң оның ішінде сондай арам шөптер де бола береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақын еместер ақын болып аталады. Поэзияға қатысы жоқ адамдар сол поэзияның бір кемеңгері болып шығады. Ешқашан да сіздің егіп отырған, нәтижесін алайын деп отырған егініңіздің ішінен арам шөп шықпайды деген сөзді қою керек. Ол міндетті түрде шығады. Ол - шындық, ол - өмір. Сондай жағдай бола тұра қайткен күнде де сол егіннен жақсы өнім алып шығу керек. Билік бар жерде оларға ешнәрсе жасай алмайсың.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Хоббиім - оқу деген екенсіз бір сұхбатыңызда. Бірнеше рет қайталап оқыған ең сүйікті шығармаңыз қандай? Оқу деген өте қажетті мәселе. Мен үнемі оқумен келе жатырмын. Осы кезге дейін көп қажетті де, қажетсіз де кітаптар оқыдым, көп өтірікараласып кетті. Мен Карл Маркстың Капиталын үш рет оқыдым. Ештеңе таппадым. Қаншама керек емес кітаптарды оқыдым. Лениннің 55 томының бәрін оқып шықтым. Студент кезім, ол кезде Абай атындағы стипендия алам 60 рубл көлемінде. Сол үшінші курста 55 томын сатып алып келдім. Бәрі Ленин деп жатыр, менің де білуім керек болды. Мен сол еңбекті 15-20 жыл оқыдым. Кып-қызыл өтірік. Хобби дегенде сол өтірікке көп уақытымды кетіріп алдым.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өкінбеймін. Егер менен бір кісі Ленин туралы сұраса, сол туралы сөйлессем мен Ленин туралы басынан аяғына дейін айтып берем. Маркс туралы сұраса да дәл солай. Мен жалпы өткен іске өкінбеймін. Өткен іске өкіну деген жоқ менде. Қазақ жастары оқуға міндетті ең үздік кітап?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ жастары қандай кітап оқуы керек? Міндетті түрде оқитын бір кітап бар. Ол Абай жолы. Оны оқудағы мақсат бар. Қазақ деген ұғым қазір нақтыланбай тұр. Қазақ кім? деген сауалға нақты жауапты кім айта алады, менде оны білмеймін. Менен сұраса, менде қиналып қалам. Тек жақсы қазақ деп қана бір қырларын айтып жатырмын. Ал, осы қазақтың кім екенін Абай жолынан табуға болады. Ондағы жақсы қазақ - Абай. Абайдың жақсы қазақ екеніне дау жоқ. Абайды төрт кітабында суреттеген екінші бір жақсы қазақ - Мұхтар Әуезов. Екі жақсы қазақ бір кітапта тұр.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақтың бейнесі тұр. Және оған өзіміздің түсінігімізді қоссақ біздің қазақ туралы білеріміз толығар еді. Кезінде Абай жолын академик Қаныш Сәтбаев: Бұл қазақ халқының он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысындағы энциклопедиясы деген керемет пікір айтқан. Оның геройы - Абай, жазып отқан кемеңгер - Әуезов. Қазақты осы шығармадан іздеу керек. Абай жолын оқығанда дұрыстап оқу керек. Мен Хакім Абай, Данышпан Шәкәрім деген екі еңбек жаздым. Енді Кемеңгер Мұхтар дегенді жазып жатырмын. Бұл шығармаларда менің негізгі айтар ойым қазақ кім дегенге жауап іздеу. Абай жолын он жыл сайын қайта-қайта оқуымыз керек. Он жылда адам толысады, түсінік те өзгереді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Абай - әлем, оның ішіне енген адамның санасы сергек болмаса адасады... Бұл пікірді айтқан философ Ғарифолла Есім. Біз біле бермейтін Ғарифолла әлемі қандай? Абай әлеміне байқап бармаса, түсініп бармаса адам адасып кетеді. Абайға деген жол бар. Әуелі Абайдың жолына түсу керек. Бір азаматтар бар, өздерін бірден сөзін Абайдан бастап, Абайға кіріп соны түсіндіруге тырыса бастайды. Шырмауық деген өсімдік болады. Өзі тез өседі. Біреудің өзегіне жармасып қана өседі. Сол сияқты Абайды өзек қылып алып соның төңірегінде сөз айтуды әдетке айналдырып жүрген адамдар да бар. Абай әлемі теңіз дейтін болсақ, теңіздің жағасында тұрып, теңіздің тереңдігін білмей қалай айтуға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ал, Ғарифолла әлемі дейтін болсақ, оған менің айтарым мынау: Мен біріншіден ғалым адаммын. Өмірімді ғылым жолына арнадым. Аллаға шүкір, ғылымның ең биігі ҚР Ғылым Академиясының академигі атандым. Екінші бағыт ол жазушылық бағыт. Бірақ, оны көпке дейін мойындамай жүрдім. Мұхтар Мағауин маған 1989 жылдары Ғарифолла сен жазушысың, барлығын таста. Осымен айналыс. Мен Жұлдыз журналына алам сені жұмысқа деген еді. Сол кезде Таңсұлу шығып еді Жұлдыз журналына. Сонда жазушы екем. Қазір ғана мойындаймын. Үшінші, мен мәдениеттанушы, саясаттанушымын. Алты жыл Сенат депутаты болдым. Ата-бабамнан келе жатқан бір архетип бар. Ол дін мәселесі. Дін мәселесімен айналысып келе жатырмын. Оқулықтар жаздым. Бесіншісі, мен ұстазбын. Оқулықтар жаздым. Ондаған ғылым докторларын дайындадым. Шәкірттерім көп. Осы бес бағытта жұмыс жасап келе жатырмын. Қазір достарым күледі. Сенің тағы бір қырың пайда болды, ол драматургия деп.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сіздің тұлға болып қалыптасуыңызға септігін тигізген ұстазыңыз бар ма? Ол ең бірінші - Абай. Содан кейін - Асан қайғы. Осы екі данышпаннан кейінгі ұстазым - абайтанушы, ғалым, драматург Қайым Мұхамедханов деген кісі болды. Зейнолла Қабдолов, Рахманқұл Бердібаев, Зәки Ахметов, Серік Қирабаев - менің ұстаздарым...
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Философиялық проза жанрында қалам тербедіңіз. Тансұлу атты новеллаңыз сахналанып көпшілікке ұсынылды. Қазақ қызының талайлы тағдыры бейнеленген туындыны жазуға не себеп болды? Таңсұлу 4-5 беттік шағын новелла. Осыдан 30 жыл бұрын жазылған шығарма. Бірақ, енді сахналанып жатыр. Ол кезде режиссерлық, актерлық шеберлік дұрыс қалыптаса қоймаған кезең болатын. Бұрынғы режиссер, актерлар тек монологтарға бағытталған. Таңсұлуда сөз жоқ. Мұнда іс керек. Менің шәкіртім, суретші, философ Қабыл Халықов пен талантты режиссер Алма Кәкішова екеуі қойды. Өте жақсы қойды. Таңсұлу неге жастарға ұнап жатыр? Өйткені, ондағы ешқашан ескермейтін тақырып - қазақ қызының тағдыры. Бұл жақсылық.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көптен бері көкейіңізде жүрген айтылуға тиісті жүрек сөзіңізге кезек берсек... Көптен бері көкейімде жүрген, кейде түнде ұйықтатпайтын бір мәселе маза бермей жүр. Біз тәуелсіздікке 1991 жылы келгенде санада серпіліс жасай алмадық. Санаға тазалық енгізе алмай қалдық. Тәуелсіздік деген не? Тәуелсіздік деген өтіріктен арылу деген сөз. Тәуелсіздікке дейін мектептерде, пионер, комсомол, партия ұйымдарында, институттарда, ылғи өтірік айтылды. Шығармалар да өтірікке құрылды. Москвада болып жатқан съездерде де өтірік айтылды. Мысалы, Хрущевтың кезінде былай айтылды, 1980 жылыы Совет одағында коммунизм құрылады деп. Коммунизм деген не ішсең де, жесең де өз еркің деген сөз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бәріне солай өтірік айтылып, өтірік өрттей қаулап тұрды. Міне, менің ертегіден шыға алмай жүргенім сол. Ертегі - таза. Ертегіден шықсам өтірікке кірейін деп тұрмын. Бірақ, бала кезімде оны казіргідей сезінбеген шығармын. Бірақ, сол өтіріктің ішіне ақыры кірдік. Сонда өтірік қай салада болды, ілімде болды, саясатта, ғылымда, идеологияда болды. Әлі арыла алмай келе жатырмыз. Қазір жастарды аяйсың. Қай нәрсе рас, рас емес дегенді анықтау қиын болып кетті. Бір кісілер отырып алып социализмді мақтайды. Бір кісі отырып алып Ленинді мақтайды. Бір кісі Сталинді мақтайды. Бұл қазіргі заманға мүлде келмейтін нәрселер. Тазара алмадық. Бұдан қалай тазара аламыз? Менің басты қайғым - сананың тазаруы. Менің датым - сананы тәуелсіз ету... Мен осы бағытта жазып жүрмін. Осыдан досты да, қасты да тауып отырмын. Бірақ, мен бағытымнан қайтпаймын. Санада бір серпіліс болмай қойды. Барлығы араласып кетті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шекспирдің Король Лирінде айтады: Міне сот отыр, міне жазалаушы отыр. Жарық сөніп қалды. Ал, енді екеуі орын ауысырды. Енді қайсысы сот, қайсысы жазалаушы? Анықташы?! дейді. Қай адамның сөзі жақсы, қай адамның сөзі жаман деген сөз. Осы мәселені анықтау үшін Маркс, Ленин, Сталин дегендер біздер үшін қателік болды. Қазақтарға қырғын әкелді. Мен сол туралы роман жаздым, Социализм - күнә және кінә деген. Қабылдамай жатқандары да бар. Қабылдамайтындары - социализм кезінде нанға май жағып, оның үстіне икра жағып жегендер. Солар саясат жүргізіп отыр, саясатта отыр. Енді олар өздерінің жақтастарын дайындап жатыр. Міне, мәселе қайда?! Кезінде билікте жүргенде сіз осы мәселені айтқан жоқсыз ба?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мен үнемі айтудамын. Тек билікте ғана емес, тәуелсіздікке дейін жиырма жыл бұрын айтумен келе жатырмын. Одан кейін де жиырма жыл айтумен келемін. Мені тыңдап жатқандары да, тыңдамай жау боп жатқандары да бар. Осы мәселені Прибалтика анықтап тастады. Біз сол күйі тазаланбай қалдық. Ендігі тазалайтын жастар деп есептеймін. Тек сол жастардың арбасына біз нені саламыз? Тағы да Марксты, Ленинді салып жіберсек онда қиын болады. Ал, егер біз арбаға Абайды салсақ, Махамбетті салсақ, өзіміздің мәдени мұрамызды салсақ, өзіміздің құдылықтарымызды салсақ әрине, сөзсіз тазаланады. Тазалануға тәуелсіздік жол ашып тұр.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біз тәуелсіз қазақ еліміз. Қазір қазақ елі деп мойындау көп мәселенің мағынасын ашып береді. Қазақ елі - мәңгілік деп айту ол жастарды ойға қалдырады деп ойлаймын. Қазіргі зиялы қауым өкілдерінің жастарға көңілі толмай жатады. Сіздің көңіліңіз тола ма?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Менің жастарға көңілім толады. Менің керісінше зиялы қауымға көңілім толмайды. Өтіріктен шыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz