Д. Исабеков прозасының көркемдік әлемі
ӘӨЖ 821.512.122.09 Қолжазба құқығында
ТАҢЖАРЫҚОВА АЛУА ВАСИЛИЙҚЫЗЫ
Д. Исабеков прозасының көркемдік әлемі
10.01.02- Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекшілері: филология ғылымдарының докторы,
профессор Б. Әбдіғазиұлы
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент Р. Зайкенова
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Т. Сыдықов
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент С.С.Қорабай
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті
Диссертация 2008 жылғы 31 қазан сағат 15.00 -де
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты жанындағы филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады. (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29)
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 30.09.2008 таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы Б.У. Әзібаева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың 60 - жылдарынан қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлер қатарында ерекше орыны бар жазушының бірі - Дулат Исабеков. Ғылыми жұмыста көрнекті қаламгердің жазушылық шеберлігі мен көркем туындыларында замана мәселелерін көркемдеудегі сүреткерлік болмысы, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу жолдары кеңінен ашылып, автордың өзіне ғана тән қолтаңбасы сараланады, сонымен бірге жазушының суреткерлік болмысына тән стильдік ерекшелік кеңінен қарастырылады.
Зерттеудің өзектілігі. ХХ ғасырдың 60 - 80-жылдарындағы әдеби процесті зерделеу - күрделі де көп қырлы құбылыс. ХХ ғасыр аяғындағы әдебиет, оның ішінде 60 - 80-жылдар прозасының хал-ахуалы туралы пікір айту, әрине, іштей қайшылықтарға толы. Осы кезде әдебиет аулына келген, өндірте жазған, туындыларымен қоғамға серпіліс әкелген жазушылар шығармашылығына баса назар аудару қажет. Д.Исабеков шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы, композициясы туралы бағалы пікірлер айтылғанымен, прозалық туындыларының көркемдік ерекшелігі жүйелі түрде зерттеу өзегіне алынып, ғылыми мақсатта қарастырылмады. Жазушының туындыларын психологиялық тұрғыдан бағалау, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу тәсілдерін, оның ішінде қазақ халқының ұлттық менталитетіне тән өзгешелікті ашып көрсету біздің бұл зерттеу жұмысымыздың міндеті болып белгіленді.
Жалпы бұл диссертациялық зерттеу қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, белгілі қаламгер, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты - Дулат Исабеков шығармаларының өзіндік қолтаңбасын айқындап, шығармаларындағы көркем бейненің жасалу жолдарын, ұлттық характердің сомдалуын, кейіпкердің ішкі жан-сезімінің берілуін, жазушының әдебиеттегі өзіндік соқпағын, ізденісін кешенді түрде арнайы зерттеудің аса өзекті мәселе екенін сезінуге байланысты жазылды. Соған орай қаламгер прозасының көркемдік ерекшеліктері, жатсыну формасы мен антиутопиялық сарын іздері жаңашыл ғылыми таным тұрғысынан пайымдалды. Өз кезегінде бұл да жұмыстың өзектілігін айқындайды. Осы арқылы 60 - 80-жылдар әдебиетінің жалпы қазақ әдебиетінің даму барысына тигізген ықпалы анықталып, көркемдік сапасы сараланды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Д.Исабеков прозасы қазақ әдебиетіне соны кейіпкерлер, қайталанбас типтер мен характерлер, әсіресе қарапайым ауыл адамдары образдарының тұтастай галереясын әкелді. Жазушы шығармашылығы жөнінде құнды пікірлер айтылып, сыни мақалалар көптеп жазылды. Жазушы шығармаларының жанрлық ерекшелігі, сюжеттік-композициялық құрылымы, стилі, ондағы кейіпкерлердің адамгершілік сана табиғаты, көркем уақыт пен кеңістік проблемалары, авторлық позиция және тағы басқа да мәселелер М.Хамзин [1], Т.Есембеков [2], М.Қанафина [3], С.Таханов [4], және т.б. еңбектерінде жан-жақты талданды. Д.Исабеков шығармашылығына байланысты зерттелген біршама диссертациялық жұмыстарды атап өтуімізге болады. Мәселен, Д.Неталиева Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты атты зерттеу еңбегінде Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінезді әдеби дәстүр мен жалғастық аясында анықтап, талдаған. Қ.Хамзинаның Қазақ повестеріндегі көркем уақыт және кеңістік атты диссертациялық еңбегінде уақыт пен кеңістікті кескіндеу барысында 60 - 80 - жылдардағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерімен бірге Д.Исабековтің де бірталай шығармаларындағы адам концепциясына көңіл бөлінген. М.Қанафина Проблемы творческой индивидуальности Д.Исабекова деген еңбегінде жеке тұлға мен жағдай арасындағы тартыс, жеке тұлға мен қоғам арасындағы тартыс жайында сөз етіп жазушының Қарғын романына осы тұрғыдан және ұлттық характердің берілуі тұрғысынан келіп, жан-жақты саралаған. Ж.Жарылғапов 70 - 80-жылдар қазақ прозасындағы адам концепциясы атты диссертациялық жұмысында жазушының бірқатар шығармаларына экзистенциализм тұрғысынан баға берген. Осы аталған зерттеу еңбектерімен танысып, осы жұмыстарда қаралмаған, назардан тыс қалған мәселелерді нысана етуге тырыстық .
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орны бар жазушы Д.Исабеков прозасының ерекшелігін айқындау, қаламгердің шеберлік қырларын, оның шығармашылық лабораториясын зерттеу, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі психологиялық иірімдерінің қөріну формаларын зерделеу - бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы көкейкесті мәселелердің бірі. Сондықтан да осы зерттеу жұмысы жазушының шығармашылық даралығын, оның көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды саралап, туындыларындағы мазмұндық бірлік пен түрлі ерекшеліктер үйлесімін, көркем прозадағы кейіпкердің ішкі жан сезімін беру тәсілдерін дамытуға қосқан үлесін, оның шығармаларындағы ұлттық психологиялық ерекшеліктердің көріну түрлерін, жазушы қаламынан туған әйел кейіпкерлердің мінез-құлықтарын бейнелеу өзгешелігін және қазақ әдебиетіндегі жатсыну мәселесі мен антиутопиялық жанрды дамытуға қосқан үлесін, жалпы қазақ прозасына қаламгер әкелген әдеби жаңалықтарды айқындауға бағытталған. Сонымен қаламгер шығармашылығына ғылыми талдау жұмысы барысында төмендегі мақсаттар мен міндеттерді орындау көзделді:
- Д.Исабеков туындыларындағы әлеуметтік-философиялық мәселелердің көркем тартыс және образ болмысы арқылы көрініс табу ерекшеліктерін ашу;
- Жазушы шығармаларына тән көркем - эстетикалық қырларды ашу арқылы оның өзіндік шығармашылық болмысын анықтау;
- Д.Исабеков прозасындағы кейіпкерлердің ішкі жан иірімдерінің бейнелену тәсілдерін анықтау;
- Суреткер қаламына тән психологиялық тәсілдерді анықтау, оның қазақ әдебиетінің дамуына тигізген әсерін бағамдау;
- Қаламгер шығармашылығында әйел жан дүниесінің берілуі, оған психологиялық талдау жасау мәселелерін зерделеу;
- Жазушы шығармаларындағы ұлттық психологияның берілу түрлерін саралап көрсету;
- Қазақ әдебиетіндегі жатсыну мәселесі мен антиутопиялық жанрдың дамуына қосқан қаламгер үлесін бағамдау.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Зерттеу нысаны ретінде Д.Исабековтің Ескерткіш, Талахан-186, Ай-Петри ақиқаты, Есеп шот, түйетауық және домино, Кемпірлер, Шалдар, Жолда, Мәңгілік қағида атты әңгімелері мен Бекет, Гауһартас, Сүйекші, Мазасыз күндер, Дермене, Пері мен періште, Ертегі елінде немесе қоштасу вальсі повестері және тағы басқа туындылары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері.
Диссертация жазу барысында осы тақырыпқа тікелей,сондай-ақ жанамалай қатысы бар еңбектер мүмкіндігінше қарастырылды. Атап айтқанда: (Аристотель, А.Веселовский, В.Виноградов, М.Бахтин, А.Есин, И.Страхов, Л.Гинзбург, В.Хализев, Н.Поспелов) және сонымен қатар З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Ш.Елеукенов,
С.Қасқабасов, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғалиев, Ж.Дәдебаев, Б.Әбдіғазиұлы, Қ.Әбдезұлы, Б.Майтанов, А.Ісімақова, З.Бисенғали, Т.Есембеков, Г.Пірәлиева, Г.Елеукенова және тағы басқа ғалымдардың ой-тұжырымдары басшылыққа алынып, зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды. Өзге де қазақ, орыс, әлем әдебиеттанушыларының қажетті пікірлері мен зерттеулері қарастырылып, ғылыми жұмысымызға теориялық таяныш ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертация жазу барысында негізінен салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу Д.Исабеков шығармашылығын арнайы қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан, суреткер шеберлігіне, оның өмір шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ерекшеліктеріне басты назар аударылды. Өйткені талантты суреткердің шығармалары қазіргі кезеңнің әдеби-қоғамдық беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып табылады. Әсіресе сөз зергерінің ұлттық психология, әйел кейіпкердің ішкі жан әлемін бейнелеудегі көркемдік әдістері мен шығармаларындағы жатсыну мәселесі мен антиутопиялық жанр ізденістерінің көрінісін арнайы сөз ету жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Жазушы шығармашылығын алғаш рет психологизм тұрғысынан зерделеп, жан-жақты салыстыру мен талдаулар нәтижесінде қаламгер прозасының идеялық-көркемдік ізденістеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп, жазушының туындыларындағы замандас бейнесінің, әйел образының ашылуы қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысындағы қол жеткізілген нәтижелерді ХХ ғасырдың 60 - 80-жылдарындағы қазақ прозасы бойынша дәрістер дайындауда, әдебиет теориясы, Д.Исабеков шығармашылығы, оның көркемдік-эстетикалық ерекшелігін зерттеу бойынша арнайы курстар мен семинарлар жүргізуде, ұлттық психология, оның көркем шығармадағы көріну әдіс-тәсілдері жөнінде дәрістер оқуда, сондай-ақ оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жазуда пайдалануға болады. Сонымен бірге дидактикалық, тәрбиелік бағыттағы да мақсаттарға да қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
1. ХХ ғасырдың 60 - 80 - жылдарындағы қазақ прозасының дамуындағы стиль түзуші факторларды бейнелеп, осыған сәйкес Д.Исабеков шығармашылығына тән ерекшеліктер бар екені айқындалды.
2. Д.Исабеков шығармаларындағы ұлттық психологияның көріну тәсілдері алғаш рет зерделеніп, ұлттық болмысты, мінезді бейнелеудегі өзіндік қолтаңбасы айшықталды.
3. Жазушы туындыларында кейіпкердің ішкі жан иірімдерін ашуда қолданған көркемдік әдістерді, кейіпкер характерін ашудағы пейзаж, монолог, диалог, психологиялық параллелизм, деталь, т.б. көркемдік құралдарды талдау арқылы жазушыға тән даралық сипаттар сараланды.
4. Суреткердің қазіргі әдебиеттегі жатсыну мәселесі мен антиутопиялық жанрдағы өзіндік өрнегі де бағамдалды.
5. Д.Исабековтің дәстүрлі көркемдік-амал-тәсілдерді шебер меңгерген, қазақ прозасын жаңа белеске көтерген дарабоз қаламгер екендігі дәлелденді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертация Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында орындалып, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қазақ әдебиеті бөлімінде және осы аталған институттың Ғылыми кеңесінде талқыланып, мақұлданған. Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті белгілеген ғылыми басылымдар мен халықаралық, республикалық ғылыми-теориялық, ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинақтарында жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері айқындалып, жұмыстың ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зертеу әдістері, дереккөздері мен жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы, жалпы құрылымы сөз болады.
Дулат Исабеков прозасының психологизм сипаты деп аталатын бірінші бөлім екі тараудан тұрады.
1.1 Жазушы шығармаларындағы ұлттық таным. Д.Исабековтің шығармалары - өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде көріп жүрген құбылыстар өзіндік құнарлы да қарапайым тілімен әлеуметтік деңгейге дейін көтерілген шыншыл туындылар. Суреткердің арнасынан асқақтамай, қысқа да жинақы жазылған әңгіме, повестерінде адам өмірі, табиғи тазалық, адамгершілік, қазақы мінез, қоғамдық өзгерістер шынайы суреттелген.
Жазушы шығармаларында (Ескерткіш, Бонапарттың үйленуі, Талахан-186, Қара шаңырақ, Кемпірлер, Ай-Петри ақиқаты, Шойынқұлақ және т.б.) көбіне қоғамды тікелей әлеуметтік айыптау, сынау-мінеу жоқ, жазушы, керісінше, салқын қанды әңгімеші ретінде көрініп, кейіпкерлерін әлеуметтік - психологиялық типтер деңгейіне көтере, сюжеттерді күлкілі ситуация төңірегінде өрбіте отырып, үлкен философиялық жинақтауға қол жеткізеді.
Дулат Исабековтің Талахан-186 әңгімесі туралы біршама тұжырымдар, пікірлер айтылды. Бір оқып шыққан адамға еріншек қазақтардың болар -болмасты сөз қылған пайдасыз тірлігінен хабар берер әңгіме сияқты көрінгенімен, зер салған оқырман Кеңес үкіметі тұсындағы әлеуметтік қоғамдық тоқыраудың адам психологиясына, ұлтық менталитетке еткен әсерін, яғни, рухани тозған кейіпкерлер іс-әрекетін бағамдары сөзсіз. Автор бұл әңгімесінде бүгінгі күн, өмір шындығынан ауытқымайды. Осы туындыдан біздің қоғамның барлық кемшілігі, қасіреті айқын көрінеді. Қаламгер шығармасында мына әдеттен без, мынаны үйрен дейтін жалаң дидактика жоқ, тіпті ешқандай тұжырым да айтылмайды. Өйткені айтарлықтай оқиға да жоқтың қасы, әңгімеде тек шындық, өзгеріске ұшыраған ұлттық болмыс көрінеді.. Жалпы жазушы өзінің уытты тілі арқылы аңқау да бейғам қазақ ауылын суреттегені анық болғанымен, оның әңгімесінің негізгі арқауы - сол замандағы рухани дағдарысқа ұшыраған қазақы орта, ұлттық танымның бүлінуі.
Жазушының Қара шаңырақ әңгімесі - ұлттық мінездің негізі ауылмен байланысты екенін тағы бір аңғартатын туынды. Жаппай қалаға көшу, ауылда қалған ата-баба қонысы, үлкен үй саналатын қара шаңырақты күзетіп шал мен кемпірдің қалуы қазақ даласына енген рухани және материалдық өзгерістердің ұлттық менталитетке тиген әсерін айқындай түскендей. Қазақы қара шаңырақтың қасиетті белгісі - бесіктің жастар қолданысынан шығып бара жатқанына деген қынжылысты сезінесіз. Немесе ұлттық мінездің заман өзгеруімен түрленгенін Есіркептің әкесіне: Көке, сіз демала беріңіз, біз тамақ даярлап жіберейік, - деуінен тағы бір аңғаруға болады. Қазақ халқында қашан да ер-азамат қазан-аяққа араласпаған, бұл отбасы анасының еншісіндегі дүние екені ықылым заманнан белгілі. Міне, қаламгер осындай кішкентай эпизодтарды шым-шымдап әңгімеге енгізу арқылы қазақы ұлттық мінездің өзгерісін көз алдыңызға әкеледі. Қазір біздің қоғамда үйреншікті болып кеткен әрбір іс-әрекеттің тарихи салт, әдет-ғұрып емес, кейіннен таңылған құбылыс екенін үнемі есіңізге салады. Атақонысқа ие болу, қасиетті қара шаңырақтың отын өшірмеу ер-азаматтың міндеті емес пе еді? Әңгіменің Қара шаңырақ аталуы да тегін емес. Қара шаңырақтың иесі саналатын үйдің кенжесі Есіркептің: Кішкентайды бала бақшаға орналастырамыз, - дегені Шөмішбай қарттың үмітін үзіп, жігерін құм қылды. Бұның өзі - қазақ ұлтындағы ұрпақ тәрбиелеп, өсіруде ата - әже орнының жоғалып бара жатқанының көрінісі. Жастайынан әже әлдиін, ата ертегісін, ұлағатты сөзін тыңдамай өскен ұрпақтың бойында ұлттық менталитеттің, қазақша айтқанда, ділдің берік болуы - екіталай нәрсе. Бұл да - балаларын өскенше, немерелерін өлгенше бағатын қазақтың ата-әжелерінің бейнесін толықтыра түсетін әңгіме. [5, 243]
Ұлттық психология төрт белгіге: ұлттық мінездің негізгі нысандарына, ұлттық сезімге, ұлттық санаға және ұлттық мүддеге қатысты. Ұлттық мінездің нағыз көрінісі - қонақжайлық жеке дара қасиет емес, қазақ халқының ұлттық ерекшелігін танытатын қасиет. Қонақжай қазақы мінезге ұлттық тағамды тұтыну, сол арқылы өзара сыйласудың әдеті мен әдебі аясында баға беруді Д.Исабеков қағыс қалдырмаған. Ақырамаштан наурызға дейін әңгімесіндегі алғашқы жолдар бала күннен бәрімізге тән ауылдың қонақжайлығы айналасында өрбиді. Бірінсіз-бірі піскен асты алдарына алмайтын тату-тәтті көршілер арасының, құдайы қонақ келсе, қазан асуға жүгіретін қазақы салт іргесінің, ауылдағы қарым-қатынастың кеңестік идеология әсерінен бұзылуы, яғни, арғы ата - бабама, әкеме тіл тигізді деп пошташы Отардың падашы Кемпірбайдың үстінен акт жазып, оған куә адамдарға қол қойдыртып, оның аяғы жолдастық сотқа апаруы - ауылда бұрын-соңды болмаған дау шешудің тосын жолы. Қазақтың сөзге тоқтаған тамаша қасиетінің, үлкенді сыйлау, алдынан кесе өтпейтін жақсы салтының жоғалуы ауыл шалдары арасындағы сыйластықтың кеміп бара жатқанын көрсетеді. Ұрпақтың ұлттық мінезді, ана тілді жоғалту мәселесі ақын-жазушыларымыздың өзекті тақырыптарының бірі болып табылады. Ұлт, ана тілі, ұлтжандылық деген ұлы мәселелерді қоғамға жар салып айтпақ түгілі, ол туралы ойлаудың өзі қылмыс болған кеңестік саясат кезінде-ақ Д.Исабеков - өз шығармалары арқылы қазақ тілінің бейшара кейпін, тілдің жұтаңданып, әлеуметтік, қоғамдық-саяси ортада қолдану аясының тарылып бара жатқанын шынайы көрсете алған батыл жазушы.
Тіл - ұлттың жаны. М.Жұмабаевтың: Тілсіз ұлт тілінен айырылған ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарты - тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарих - тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады [6, 28], - дегенін еске алсақ, ұлттың өмірі, ұлт мінезінің сақталуы бірден-бір ұлтқа қатысты екенін көреміз.
Қаламгердің шығармаларында социалистік идеологияның басты міндеттерінің бірі - орыстану, қазақша ойлаудан, сөйлеуден бас тартқызу екенін әшкерлейтін эпизодтар байқалып қалады. Әңгімелері нақ кеңестік заман тұсында өмірге келгенімен, парасатты жазушы тілден айырылған ұлттың бірте-бірте өзіндік ұлтқа тән мінез-құлықты жоғалтатынын ерте сезініп, астарлы юмор арқылы осы мәселені көтере білді.
Дулаттың Қара шаңырақ, Шалдар, Кемпірлер деген үш новелласы оның қаламына тән бір қасиетті, яғни, бүгінгі ауылдың этнографиялық хал-ахуалын жетік білетінін және оны реалистік бояумен тартымды етіп бере алатын мүмкіндігін көрсетеді [7, 242].
Талахан-186 әңгімесіндегі: Шын аты Бектұр, бірақ ол мектепке барған жылы осы аудандағы қазақтар арасында орысша аталу мода болды да, ол атын Виктор деп өзгерткен болатын, - деген жолдар да қазақы ауылдағы саясат өзгерісін жіті бақылағандай. Жазушы осы тұста қазақ халқының бойындағы еліктегіштік қасиетті де қалыс қалдырмаған. Қанша жерден қатал саясат болса да, ешкімнің азан шақырып қойған атын зорлықпен өзгерте алмайды емес пе? Тілдің қолдану аясы тарылып, барлық іс орыс тілінде жүргізілгендіктен, қазақша адам есімінің қадірсіз болғанын қаламгер бір ауыз сөзбен аңдатады.
Бұл - нағыз қазақы ұлтық мінездің саясат салдарынан өзгеріске ұшырауын дәлелдейтін жолдар. Әйтпесе, ықылым заманнан бері баласына ат қою дәстүріне сонша мән беріп, оны ел ішіндегі беделді адамдардан қалап алып, ырымға балап, молданың азан шақыруымен жария ететін тамаша дәстүр оралмасқа кетті. Сөйтіп, саяси оқиғалардың тірі көрсеткішіндей Октябрь, Социал, Аврора, Потемкин, Рева, Люция, Коммуна, Стахан, Чапай, Щорс, Роман, Роллан, Максим, Маркс, Энгельс есімді балалар көше-көшелерде құлындай шауып жүрді [8, 477].
Социализм зәулімі әңгімесіндегі мына жолдарға назар аударайық:
Жиналыста отырған жиырма бір адамның бәрі қазақ, қазақ болғанда да көпшілігі орысша білмейтін, білсе де, суды уада дейтін қазақтар еді ғой, оған қарамастан, Оспан өз ойын түп-түгел орысша айтып шықты. Сөз орысша айтылған соң жұрттың бәрі ұйып тыңдады. Міне, шаш ал десе, бас алатын қазақтың мінезі, бұл жерде жазушы қазақтың еліктеп асыра сілтейтін жаман қасиетін, тобыр санасын сынға алып отыр. Күлкіден гөрі жылағыңыз келеді. Жиналыста отырған қазаққа орысша сөйле деген ешкім жоқ. Солай бола тұрса да, саясаттың салқынымен бір-бірімен ана тілінде сөйлесуді ұятқа санаған мәңгүрт сананың нәтижесі - бұл.
Д.Исабеков - шығармаларында өз халқының кемшілігін көріп, аяусыз сынай алған батыл жазушы. Ұлттық характерді ашу дегеніміз - сол ұлттың қасіретін, қарекет, тіршілігін, тағдырын бүркелемей сыртқа шығару. Автор осынау аса қиын, аса маңызды күрделі мәселеге өзінің көркем туындылары арқылы жауап іздеуді мұрат тұтқан.
1.2. Д.Исабеков шығармаларындағы психологизмнің көріну тәсілдері. Зерттеу нысанына алынып отырған суреткердің адамгершілік-парасаттылық сияқты мәселелерді көтерген шығармаларынан байқалатын басты ерекшелік - адамның ішкі әлемін, рухани сырын айқын аңғарту. Осыдан бастау алып, жалғасын тауып жататын жаңалықтың бірі - жазушы қаламынан туған көптеген шығармаларға тән тамаша нәзіктік, сазды сыршылдық, әдемі әуездік. Жазушы шығармашылығындағы кейіпкер психологиясының ашылуы олардың сөйлеген сөздері арқылы, іс-әрекеттері, ішкі монолог, психологиялық диалогтар, ым-ишарат, жест, бет құбылысы, дене қозғалысы, психологиялық пейзаж, параллелизм, деталь, портрет, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау, өзіндік таным, түс көру, сандырақтау, күлкі, жылау, сыр ашу және т.б. арқылы жүзеге асып жатады.
Қ.Ергөбек: Дулат Исабеков - мейлі өткен күн тағылымын айтсын, мейлі бүгінгі күн шындығын жазсын, қайда да, қашан да - шынайы суреткер. Айтарын характер арқылы бейнелей айтады, жазарын көркем детальдарды ойната құбылтып ашады, шығарманың көркемдік формасы жұтынып, композициясы дөңгеленіп шып-шымыр шығады-деп, қаламгер туындыларына тамаша баға берді [9, 123]. Біз жоғарыда сөз еткен Пері мен періште повесіндегі Құлахмет ағайдың Сафураға алған біз өкше туфлиі, Нәзікетке арнаған қызыл лентасы мен жинаған ірі-ірі қып-қызыл алмалары да деталь қызметін атқарады. Қызыл лента Нәзікеттің бұрымына арналған. Қазақ отбасындағы бұрымды кішкентай қыздың қызыл алмадай өсіп келе жатқандығының белгісі. Қызыл түс - әдеміліктің, қызғалдақтай балғындықтың символы. Жазушы Құлахметтің көңіліне қуаныш орнатқан кішкентай ғана ботақанын өз отбасында, әке - шешесі қасында, қызғалдақтай өсіп келе жатқан періште көңілді Нәзікетті біз өкшелі Сафурадай шешесінің жұлып алып кетуін деталь дәлдігімен бере білген. Авторлық таным тұрғысынан біз өкшелі туфлидің өзін деталь ретінде алып, оны біздиген Сафура характерімен психологиялық параллелизмде суреттейді.
Д.Исабековтің Мазасыз күндер повесіндегі: Әйел кеткен соң есімде елес болып қалған нәрсе оның оттай жанған шырайлы жүзі мен жалт еткен жанары ғана болды. Ол жанар - аптабы қайтпаған өмірді жырлап тұрды. Ол жанар қазаны төңкеріліп, қасығы сынған ішкі бір дүниенің шама-шарқын баян етіп тұрды, - деген жолдар [8, 50] кейіпкердің бір қарағанына осынша терең мәнді сыйдыра білген қаламгердің әйел психологиясының білгірі екенін тағы бір аңғартса керек.
Көз жанарының түрлі сипаты арқылы адамның ішкі дүниесінде болып жатқан түрліше психологиялық хал-күйді таныту арқылы жазушы кейіпкерлерінің образдарын тереңдете ашып көрсетеді. Ал, Сүйекші повесінде жазушы сүйекшінің барлық ауыр тұрмысын бір сәттік көзқарасы арқылы аңғарта білген. Адам мен қарым-қатынас, әңгімелесу үстінде өзгенің бет-әлпетінен тек сол сәттегі эмоциялық сезімді, көңіл-күйді ғана емес, оның бүкіл ғұмырынан сыр шертер нәзік нюанстарды аңғара алатынын сезімталдықпен паш ете білген.
Д.Исабековтің Гауһар тас повесіндегі Салтанаттың бойындағы керемет назды да биязды қылығын хас жазушыға тән шеберлікпен бере біледі. Бұл тұрғыда кейіпкердің болмысын ішкі-сыртқы бірлікте суреттей отырып, аса дарынды суреткер екендігін танытады. Жаңа келін болып түскен Салтанаттың ерекше жаратылысын, нәзік табиғатын, ұлттық психологияға тән портретін мінездеуде ашық сипатталады. Ұлттық психологиялық портретті Салтанаттың ұлттық жақсы қасиеттерді бойына мол жинақтаған жан иесі екенін жан-жағына қараған ибалы көз жанарын суреттеу арқылы ұқтырады.
Д.Исабеков шығармаларында кең қолданылған адамның ішкі иірімдерінен хабар беретін тәсілдердің бірі - күлкі. Күлкінің әдебиет пен өнердегі орны ерекше. Ол адам санасы мен мінез-құлқындағы қуанышты, өмірлік қуат пен күшті бейнелей отырып, адамдар арасындағы әр түрлі қарым-қатынасқа негіз болады. Екінші жағынан, күлкі қоршаған ортадағы қарама-қайшылықтарды сынап-мінеу үшін, одан адамның эмоциялық жерінуін аңғарту үшін де қолданылады. Күлкінің мәні турасында Аристотель, Кант, Чернышевский т.б. өз тұжырымдарын айтқан болатын. Күлкі - сонымен бірге ішкі психологиялық сезімді беруде де таптырмайтын құрал.
Д.Исабековтің Гауһар тасындағы ерлі - зайыпты Ыбыш пен Салтанаттың екі түрлі болмысы да осы күлкіге байланысты ашылады. Бақытты күлкі ойнаған әсем еріндерінің ар жағынан көрінген аппақ әсем тістері төгіле кететін ақ маржан секілді тізіле қалған. Сөз соңын оның сыңғырлаған күлкісі көміп кетті. Әдемі күлкі, ерке күлкі. Оның бұл сөзі мен күлкісінде еріне деген жарасымды әжуа, жеңіл ғана байқалмас наз жатыр еді. Салтанатта реніш те, зіл де жоқ, керісінше, нәзік әйелдің қатал еріне деген таңырқауы, сонымен бірге нәзік құрмет пен нәзік сезім жатыр. Адамның адамгершілік қасиетін анықтауда, оның рухани байлығын биік азаматтық тұрғыда түсіндіруде махаббат тақырыбының ерекше маңызы бар. Адамның ескірмейтін, тозбайтын осы бір мөлдір сезімін жазушы жете зерттей отырып, жас келіншектің нәзік жүрегінің лүпілін оқырманға сездірту арқылы өмірге құлшындыратын өршіл сезім күйін тап басады. Күйеуінің тоң мойын тұйық мінезін Салтанат тек күлкіге айналдырып, әзілге жеңдіріп жүреді. Өзінің еркін де ерке жаратылысына сай барлығы да жақсылыққа қарай өзгереді деп сенеді. Жалпы Д.Исабеков шығармаларында күлкінің кейіпкер психологиясын ашудағы орны ерекше екенін атап айтқан жөн.
Дулат Исабековтің Талахан-186, Ескерткіш, Бонапарттың үйленуі атты әңгімелеріндегі күлкі де - осындай арлы, ақиқатшыл күлкі. Күлкі шақыратын әрбір емеуріннен, әрбір детальдан автордың уайымы мен күйзелісі мен мұндалап тұрады. Бұл қасиетті тек жазушының шеберлігіне жатқыза салу аздық етеді, мұндай қасиет яки арлы күлкіні ояту және оны оқырманның жүрегіне жеткізе білу - сирек дарынның қолынан ғана келетін сирек қасиет. Ілуде бір кездесетін қасиет, - деп [10,13] айқындап берді Әмірхан Меңдеке жазушының шығармалар жинағына жазған алғы сөзінде. Шынында да қаламгердің шығармаларында кездесетін езу тартқызар оқиғалар арзан күлкіге емес, осы айтылған ақиқатшыл күлкіге негізделгені зер салып аңдағанға айғақ нәрсе.
Адам баласындағы күлкіге қарама қарсы эмоциялық күй - жылау. Жазушы өз туындыларында осы процестің түрлі сипаты арқылы да кейіпкерінің жан түкпіріндегі елеулі жайттарды жарыққа шығара біледі. Сондай-ақ Тіршілік повесіндегі жылаудың түрліше сипатын (еңіреп жылау, зарлап жылау, дауыстап жылау) саралай жіктеуі арқылы оқиғаның бояуын қалыңдатып, жалпы жұртшылықтың ішкі күйін танытады. Үнсіз жылаудың өзін жеке мен көптің басынан өткеру арқылы шебер пайдаланады. Жапан далада жалғыздықпен бетпе-бет қалған Қыжымкүлдің хал-күйі оқырман аяушылығын тудырады.
Адам басына түскен ауыр қасіреттің салмағын шегіне жеткізе суреттейтін тұста да жылауға тән түрлі эмоциялық сәт көрсетілген (жалғыз өзі жылау, айғайлап дауыстап жылау немесе үздіксіз, оқтын-оқтын жылау).
"Алдымен үнсіз жылайды, сәлден соң қан тамырларынан қан емес, кермек, жылымшы су жүгіріп жатқандай шым-шым жас төмен құйылады кеп, сонан соң кеудесінде өксік қайнап, ішке сыймай лық етіп алқымға тіреледі. Қыз өзін-өзі ұстауға мұршасы жетпей, дауыстап жылап жіберді" [8, 128].
Д.Исабеков шығармаларына тән тағы бір өзгешелік- қарапайымдылықпен, күлкімен, уытты тілмен қатар трагедиялық оқиғалардың орын алуы.
Жазушы шығармашылығында трагедия белгілі бір дәрежеде кездесіп отырады. Жоғарыда айтып өткен Гауһар тас повесіндегі қазақ қызына тән барлық асыл қасиеттерді бойына жинақтай білген Салтанаттың қаза табуы оқырман жүрегін жаралайтыны сөзсіз. Салтанат өлімі қолда барда алтынның қадірі жоқ деген халқымыздың қасиетті қағидасын еске салады. Өмір бар да, күнделікті қым-қуыт тіршілік бар да адамдардың бір-бірінің бағасына жетпейтіні - мынау қысқа ғұмырдың ащы шындығы. Бір ерекшелігі: Дулат Исабеков шығармаларының дені трагедиямен аяқталады. Өлім, өмірмен қоштасып бақилық болу, арманына жете алмай, жан тәсілім ету, қыршынынан қиылу неге жиі кездеседі? Оқырманды осы сауал мазалары хақ. Бұл - кейіпкерлердің басындағы қасірет қана емес, тұрлауы жоқ алдамшы өмірдің жалғандығын сезініп үлгермеген, сондықтан да қамшының сабындай қысқа өмірде бір-бірінің бағасына жете алмаған тірі жүрген барша жандардың да қасіреті. Салтанаттан бастап, ақыр аяғы Қабылан әңгімесіндегі иттің өлімі де - адамдар арасындағы тас бауырлық, қызғаншақтық, қаталдықтың нәтижесі. Міне, жазушы философиясының құдіреттілігі де осында. Жалпы Д.Исабеков шығармаларының ерекшелігі сонда: оны бір жақты қабылдау - қиынның қиыны.
Жазушының Сүйекші повесі де аянышты. Тоғыз жасында әкесі қолынан жетектеп әкеп, бір байдың үйіне аманатқа тастап кеткен Тұңғыштың өмірі қайғы-қасіретке толы. Сүйекшінің өлімі ың-шыңсыз өмірден кетуімен емес, оны осындай жағдайға душар еткен жандардың өз істері үшін ар жазасына ұшырауымен анықталады. Бұл қайғының бәріне кім кінәлі? Әрине, адам бойындағы қызғаншақтық, зұлымдық, мейірімсіздік кінәлі. Неге адамдар бір-біріне сонша мейірімсіз, сонша қатыгез? Бұл сауал тек Сүйекшіде ғана емес, Дулат Исабеков шығармаларының барлығында дерлік ұдайы қойылып отырады. Гауһар тастағы Ыбыштың өз жары - Салтанатқа деген жібімес қаталдығы, Тіршіліктегі туған перзенті Қыжымкүлді тағдыр тәлкегіне ұшырағаны аз болғандай өз қолынан қаңғыртып жіберген әке қатыгездігінің тамыры қайда жатыр? Оның нәтижесі бейкүнә Салтанаттың мезгілсіз қазасы, Тұңғыштың аянышты өлімі, Жәдігердің апаты, Қыжымкүлдің сұрқай тіршілігі, оның іштен шыққан перзентінен қалған ұрпақты бір көре алмай, көз жұмуымен аяқталады. Салтанаттың қыршынынан үзілуі Қайрекеннің өз-өзін, қоршаған ортаны түсінуге, адамдар арасындағы қиын да шешілмес жұмбағы мол қарым-қатынасты пайымдауға деген алғашқы қадамына негіз болғаны анық.
Дулат қаламына тән тағы бір психологиялық тәсіл - қайта оралу сарыны. Оның мәні - кейіпкердің өзі туып өскен ортамен, туған жермен, ата-баба қонысымен, отбасымен қайта қауышуы. Қайта оралу уақыттың қайта оралмас қозғалысын сезіну үшін де, қолда барды бағалай білу үшін де, ақырында өзіңді өзің түсіну үшін де қажет.
Адамның адамгершілігі, қайырымдылығы осындай қысылтаяң кездерде сыналатыны белгілі. Бір сәттік іс-әрекет үстінде Хасеннің бар болмысы, арамдығы тайға таңба басқандай анық білінді. Әңгімені оқи отырып, Мақсұттың далада қалғанына емес, керісінше осындай аяушылығы жоқ, арам жігітті болашақ жары ретінде таңдаған Дүрияға ренжіген сәтте сұлу қыздың қайта оралғанына қуанбаған оқырман кемде-кем шығар. Қайта оралу арқылы арамдықтан қашқан, адалдыққа жол тартқан Дүрияның келешегін көз алдыңызға елестетесіз. Жол үстіндегі осы бір қысқа сәт әрбір кейіпкердің адамгершілік тұлғасын сараптап берді. Жазушы шеберлігі де осында, ол ешқашан өз оқырманын тізеге салып оқытудан аулақ. Шығарманы оқи отырып, кімнің кім екенін бажайлауды оқырман еншісіне қалдырады. Немесе Алданыштың (Шойынқұлақ әңгімесіндегі) сүйгені Нәзираға ренжіп, орақ басынан кетсе де, туған жерге, тыңға қайта оралуы көңілге қуаныш ұялатады.
Қара шаңырақтағы Есіркептің әке-шеше шаңырағына түнделетіп жетуі де - осы қайта оралу сарынының көрінісі. Ата-ананың қара шаңырағына келіп, бауырларын сүйіп, мауқын басқан ол бала-шағасымен келуге уәде береді. Немесе Пері мен періште повесіндегі Сафураның сегіз ай сергелдеңнен соң Құлахметке қайта оралуы ше? Оны құлай сүйген Құлахметтің кешіруі әбден мүмкін, ал, қалың оқырман бұған қалай қарайды? Сафураны түсіну үшін ең әуелі Құлахметтің жанын түсінген жөн болар. Десек те, өз бақытын іздеп сандалған Сафураның ақыры соңында отбасына қайтуы - жазушының ерекшелігін танытатын көркемдік тәсіл.
Д.Исабеков кейіпкерлерінің характері мен тағдырын тек таза тұрмыстық көзқараспен бағамдау мүмкін емес. Оның қай кейіпкерін болсын, бір жақты түсіндіру қиынға соғады, өйткені оның қазақы, аңқау да аңғал кейіпкерлерінің бойынан кәдімгі адамға тән барлық жақсылы-жаманды қасиеттерді табуға болады. Жазушы қаламының ерекшелігі де осында: ол өз шығармаларында жалаң дидактика ұсынбайды немесе кейіпкер іс-әрекетін талдамайды, бұның бәрін оқырман талқысына салады. Оның кейпкерлері бастан кешіретін іс-әрекет, оқиғалардың сан түрлілігі, ешкімге ұқсамайтындығы (ескерткіш орнына адамды уақытша тұрғызу идеясы, Есіркептің басындағы қызықты оқиға, посылкадан басталған дау, Бонапарттың сүндетке отырғызылуы, помидор өскен апан басындағы жанжал дейсіз бе, әйтеуір толып жатқан ерекше жағдайлар мен оқиғалар) кеңестік дәуір кезіндегі қалыптасқан сюжеттерден көш ілгері болғанын мойындауымыз керек. Оның шығармаларына негіз болатын өзек - адам өмірі, өлім, махаббат, қуаныш мен қайғы, жақсылық пен жамандық. Бір оқығанда, ауыл адамдарының қалжыңына құрылған оқиғалар сияқты болғанымен, әрбір шығармадағы оқиға сыртында адам тағдыры, адамның рухани өмірдегі алшақтықтан шаршауы, қоршаған ортаны түсінбестіктен туған дағдарыс басты орын алады.
Қаламгердің туындыларында хаттың көркемдік мәнде жұмсалуы арқылы кейіпкердің даралық сипаттары, мінез иірімдері кеңінен ашылады. Көркем прозадағы хаттың мәнінің фольклорлық шығармалардан бастау алатын көркемдік қызметін талдай отырып, Г. Пірәлиева былайша ой тұжырымдайды. Хат-хабар беру қызметімен қоса жеке адамның ішкі ойына ерік берер, құпия интимдік сезімдерді де сыртқа шығарар көркемдік тәсілдердің бірі әрі психологиялық талдаудың бір түрі [11, 167].Пері мен Періште әңгімесіндегі туысына ағынан жарылған хаттағы ойлар арқылы кейіпкер жан дүниесін мазалаған жайттардың сыры ашылады. Құлахметтің іштей дағдарысқа түсуі, жалғызсырауы, өзінің ішкі дүниесін ақтаруға адам іздесуі арқылы адам психологиясында өтіп жатқан процестерді жайып салады.
Ал, Тіршілік повесінде шебер суреткер хатты жақсылықтың, қуаныштың жаршысы ретінде пайдалана отырып кейіпкерлер өмірінің мәнін- мазмұнын айқындайды. Өмір түйіткілерінде теперішті көп көрген екі қарттың көз қуанышы - немересінің ата-әкеге деген мейірімі арқылы ұрпақ жалғастығын паш етеді.Адамдар қарым-қатынасындағы хаттың рөлі арқылы кейіпкерлерінің жан әлемін жарқырата ашу осы шығармадан анық көрінелі. Томаға - тұйық, шағын ауылдың адамдарының арасындағы кикілжің себепкері де осы хат арқылы өрбиді.
Жалпы жазушы шығармаларының қай-қайсысында көңілі тоқ, өз өміріне риза кейіпкер жоқтың қасы. Оның Сүйекші, Тіршілік, Дермене повестерінде өмірлері қара күшке, әлеуметтік жағдайға тәуелдікпен өткен адамдардың күресі суреттеледі. Адамдар тағдырындағы трагизм - кішкентай адам өміріндегі арман - мұрат пен кешкен ғұмыр арасындағы сәйкессіздік, адам билігінен шығып кететін түрлі оқиғалар, адам баласының жатыр түнек пен көр түнек арасында шырқырап жүріп бастан өткеретін азабы - әдебиеттің негізгі сюжеті болса, бұл сюжетті өз шығармашылығының өзегіне айналдыру - жазушының қолынан келер шаруа. Кемел жазушы туындыларында оқиғалардың өзі типтік емес жағдайлардан туындайды, яғни, кездейсоқ ситуациялардан өрбиді. Алайда трагизмге апаратын жол тек бұл емес қой. Жалпы жазушы трагизмінің негізі неде? Оның кейіпкерлерінің көбі азап шегіп жүреді, жеңіліс тауып, қайғы құшып жатады. Бірақ зерделей келсек, шығармаларында жақсылық, ізгілік атаулы көбіне бойкүйездік, зорлық-зомбылықтан жеңіліс тауып жатса да, жазушы үшін табан астында болған жекпе-жектегі жеңістен гөрі адам баласының рухани ішкі жеңісі қымбат. Бұл тұрғыдан алғанда оның кейіпкерлері өздерінің рух мықтылығымен ерекшеленеді. Дерменедегі Омаш, Тіршіліктегі Дәулетбай, Сүйекшідегі Үкітайдың ақыр соңында жеңіліс тауып жататыны кездейсоқ емес. Осы ретте Д.Исабеков шығармаларын оқи отырып, өмірдің басты мәні тіршілікті барынша мағыналы өткізу екенін аңғарасыз. Жинақтай келгенде айтарымыз: әдебиеттің негізгі обьектісі - адам болмысының сан қырлы құпиясын ашуда қарымды қаламгер психологизм үрдісінің өзіне тән айшықтарын қалыптастырған. Шығармашылық жолы көркемөнерге қасаң талаптар қойылған тұста дамып, өркендегенмен, өз заманынан оқ бойы озық тұрудың әдісін тапқан суреткер кейіпкер жан дүниесіне үңілуде жалпы адамзаттың өркениет қалыптастырған ізгі дәстүрлерін ұстанған. Әрі оны өзіндік өрнегімен байытқан, жоғарыда талдап көрсеткеніміздей, адам жаратылысындағы ішкі-сыртқы қасиеттердің көркемдік мәнін түрлендіре, құбылта көрсету жолымен өз кейіпкерлерінің жан әлемін жарқырата көрсетіп, оқырман жүрегіне бойлай білген. Бет-пішін, көздің жан-дүние сырын танытудағы түрліше ролі әр шығармасында әр қилы мән иеленген. Ал, түс көру сарынының көркемдік қызметі Д.Исабеков прозасында бұрынғыдан байып, адамның жан қалтарысының тереңіне бойлау құралы ретінде көрініс тапқан. Екі ұдай сезім сипаты: жылау мен күлудің кейіпкер тұлғасын танытудағы мәнері де өзгеше. Жағымды, жағымсыз эмоцияық хал-күйлердің алуан түрлі сипатына үңілу арқылы суреткер кейіпкер тұлғасын сомдаудың өзгеше өрнегін жасаған.
2. Д.Исабеков повестерінің көркемдік және танымдық сипаты
2.1. Д. Исабеков шығармашылығындағы замандас бейнесі
Дулат Исабеков - қарапайым ауыл адамдарының бар болмысын аса сезімталдықпен орынды аша білген - психолог жазушы. Жазушы кейіпкерлерінің жүрек сыздатар аянышты тағдырын түрлі жағдайлар аясында бейнелеп, тығырықтан шығуға ұмтылған талпыныстарын әсерлі де аянышты қалыпта суреттеп, оқырман қауымының көңіл таразысына салып отырады. Мәселен, жазушының Мәңгілік қағида атты әңгімесінде жас жеткіншек Андастың аянышты халге душар болғандығы жайлы айтылады. Бүкіл ғұмырында не көрсе де, үнсіз көріп, көндіккен Андас басына түскен ауыр тауқыметті көтеруге тағы да үнсіз келіседі. Жалғыз тірегі - осы үнсіздіктен құтқаратын, көңілін жылытатын тәтті арманын да аяусыз суық қолдар мәңгілік тартып алғандай. Әңгіменің Мәңгілік қағида деп аталуының себебі де автор танымынан туындаған ой-өрнегіне келіп саяды.
Дулат Исабеков - әйелдің ішкі жан иірімдерін суреттеуде өзіндік соқпағын салған суреткер. Уытты да қарапайым тілмен жазылған қысқа да жинақы шығармаларында ол әйел кейіпкерлердің жан дүниесіне бойлай отырып, оның кәусар бұлақтың сылдыры секілді өзгеше күйін шертуге талпыныс жасайды. Оның әрбір туындысындағы әйел бейнесі (мейлі ол қыз бала, ана, кейуана) өзіндік рухани тазалығымен құнды. Әйел бойындағы адамдық қасиетті биік шыңға көтере отырып, оның арманы мен мақсатын білуге ұмтылады.
Жалпы қаламгер шығармаларындағы әйел тағдыры сан алуан, бір бірінен өзгеше мұңды да жаралы жүректер сезімі туындыларының өн бойында кездесіп отырады. Шынында да Жамал, Сафура, Салтанат, Зейнеп, Қыжымкүл, Пістекүл және тағы басқалардың тағдыры біріне-бірі ұқсамайтындығымен де бағалы
Тіршіліктегі Қыжымкүл бейнесі - жазушы сомдаған әйел бейнелерінің ішіндегі ең бір күрделісі де жұмбағы.
Жазушы қаламынан туған Қыжымкүл - трагедиялық тұлға. Алғаш оқыған сәтте повестің бас кейіпкері - Молдарәсіл-Киеван сияқты болғанымен, бүкіл оқиға желісі Қыжымкүлден тарайды. Автор Қыжымкүл бейнесін тәлкекті тағдыр иесі ретінде суреттеуімен биіктете алған. Осындай тағдырдың талқысында жүріп айналасына Қымқа әйел, Киеван, тым аяғы туған баласы Тоқсаннан тараған ұрпағын жинаған, ерекше бітімді әйел бейнесін жасаған автор шеберлігіне қайран қаласыз. Жазушы Қыжымкүлдің бейнесін қоршаған ортада әбден пісіріп алуымен бағалы етеді. Тіршілік деген ұғымда әрбір жанның тағдырын екшелеп, електен өткізу - автор қаламының құдіреті. Жазушы өзі сомдаған кейіпкерінің басындағы қыруар оқиға, құбылысты өз жүрегінен өткізеді. Повесть басындағы арса-арса болған шүйкедей кемпірдің басынан өткен өмірін, жан әлемін ашуда автор оны қоршаған жандар бейнесімен қабаттастыра өрген. Дәулетбайдың ерке қызы - Қыжымкүлді өмір тауқыметіне, тағдыр тәлкегіне ұшыратқанын, оның бар өмірін ішкі жан иіріміне сала отырып баяндау жазушы шеберлігін танытады.
Бұл тұрғыдағы қаламгердің ең басты ерекшелігі - әйел мен ер азаматты табиғи жаратылысы егіз, бірінсіз-бірі құнсыз болатын жарасымдылық ұғымында алып суреттейтіндігінде. Ол үйлесім от басы, ошақ қасынан басталып, дамып, кең қанат жаймақ. Жазушы үшін әйел ұғымы асыл әже, аяулы ана, қамқор әкпе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАҢЖАРЫҚОВА АЛУА ВАСИЛИЙҚЫЗЫ
Д. Исабеков прозасының көркемдік әлемі
10.01.02- Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекшілері: филология ғылымдарының докторы,
профессор Б. Әбдіғазиұлы
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент Р. Зайкенова
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Т. Сыдықов
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент С.С.Қорабай
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті
Диссертация 2008 жылғы 31 қазан сағат 15.00 -де
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты жанындағы филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңесінің мәжілісінде қорғалады. (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29)
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 30.09.2008 таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы Б.У. Әзібаева
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың 60 - жылдарынан қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан қаламгерлер қатарында ерекше орыны бар жазушының бірі - Дулат Исабеков. Ғылыми жұмыста көрнекті қаламгердің жазушылық шеберлігі мен көркем туындыларында замана мәселелерін көркемдеудегі сүреткерлік болмысы, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу жолдары кеңінен ашылып, автордың өзіне ғана тән қолтаңбасы сараланады, сонымен бірге жазушының суреткерлік болмысына тән стильдік ерекшелік кеңінен қарастырылады.
Зерттеудің өзектілігі. ХХ ғасырдың 60 - 80-жылдарындағы әдеби процесті зерделеу - күрделі де көп қырлы құбылыс. ХХ ғасыр аяғындағы әдебиет, оның ішінде 60 - 80-жылдар прозасының хал-ахуалы туралы пікір айту, әрине, іштей қайшылықтарға толы. Осы кезде әдебиет аулына келген, өндірте жазған, туындыларымен қоғамға серпіліс әкелген жазушылар шығармашылығына баса назар аудару қажет. Д.Исабеков шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы, композициясы туралы бағалы пікірлер айтылғанымен, прозалық туындыларының көркемдік ерекшелігі жүйелі түрде зерттеу өзегіне алынып, ғылыми мақсатта қарастырылмады. Жазушының туындыларын психологиялық тұрғыдан бағалау, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу тәсілдерін, оның ішінде қазақ халқының ұлттық менталитетіне тән өзгешелікті ашып көрсету біздің бұл зерттеу жұмысымыздың міндеті болып белгіленді.
Жалпы бұл диссертациялық зерттеу қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, белгілі қаламгер, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты - Дулат Исабеков шығармаларының өзіндік қолтаңбасын айқындап, шығармаларындағы көркем бейненің жасалу жолдарын, ұлттық характердің сомдалуын, кейіпкердің ішкі жан-сезімінің берілуін, жазушының әдебиеттегі өзіндік соқпағын, ізденісін кешенді түрде арнайы зерттеудің аса өзекті мәселе екенін сезінуге байланысты жазылды. Соған орай қаламгер прозасының көркемдік ерекшеліктері, жатсыну формасы мен антиутопиялық сарын іздері жаңашыл ғылыми таным тұрғысынан пайымдалды. Өз кезегінде бұл да жұмыстың өзектілігін айқындайды. Осы арқылы 60 - 80-жылдар әдебиетінің жалпы қазақ әдебиетінің даму барысына тигізген ықпалы анықталып, көркемдік сапасы сараланды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Д.Исабеков прозасы қазақ әдебиетіне соны кейіпкерлер, қайталанбас типтер мен характерлер, әсіресе қарапайым ауыл адамдары образдарының тұтастай галереясын әкелді. Жазушы шығармашылығы жөнінде құнды пікірлер айтылып, сыни мақалалар көптеп жазылды. Жазушы шығармаларының жанрлық ерекшелігі, сюжеттік-композициялық құрылымы, стилі, ондағы кейіпкерлердің адамгершілік сана табиғаты, көркем уақыт пен кеңістік проблемалары, авторлық позиция және тағы басқа да мәселелер М.Хамзин [1], Т.Есембеков [2], М.Қанафина [3], С.Таханов [4], және т.б. еңбектерінде жан-жақты талданды. Д.Исабеков шығармашылығына байланысты зерттелген біршама диссертациялық жұмыстарды атап өтуімізге болады. Мәселен, Д.Неталиева Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты атты зерттеу еңбегінде Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінезді әдеби дәстүр мен жалғастық аясында анықтап, талдаған. Қ.Хамзинаның Қазақ повестеріндегі көркем уақыт және кеңістік атты диссертациялық еңбегінде уақыт пен кеңістікті кескіндеу барысында 60 - 80 - жылдардағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерімен бірге Д.Исабековтің де бірталай шығармаларындағы адам концепциясына көңіл бөлінген. М.Қанафина Проблемы творческой индивидуальности Д.Исабекова деген еңбегінде жеке тұлға мен жағдай арасындағы тартыс, жеке тұлға мен қоғам арасындағы тартыс жайында сөз етіп жазушының Қарғын романына осы тұрғыдан және ұлттық характердің берілуі тұрғысынан келіп, жан-жақты саралаған. Ж.Жарылғапов 70 - 80-жылдар қазақ прозасындағы адам концепциясы атты диссертациялық жұмысында жазушының бірқатар шығармаларына экзистенциализм тұрғысынан баға берген. Осы аталған зерттеу еңбектерімен танысып, осы жұмыстарда қаралмаған, назардан тыс қалған мәселелерді нысана етуге тырыстық .
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орны бар жазушы Д.Исабеков прозасының ерекшелігін айқындау, қаламгердің шеберлік қырларын, оның шығармашылық лабораториясын зерттеу, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі психологиялық иірімдерінің қөріну формаларын зерделеу - бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы көкейкесті мәселелердің бірі. Сондықтан да осы зерттеу жұмысы жазушының шығармашылық даралығын, оның көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды саралап, туындыларындағы мазмұндық бірлік пен түрлі ерекшеліктер үйлесімін, көркем прозадағы кейіпкердің ішкі жан сезімін беру тәсілдерін дамытуға қосқан үлесін, оның шығармаларындағы ұлттық психологиялық ерекшеліктердің көріну түрлерін, жазушы қаламынан туған әйел кейіпкерлердің мінез-құлықтарын бейнелеу өзгешелігін және қазақ әдебиетіндегі жатсыну мәселесі мен антиутопиялық жанрды дамытуға қосқан үлесін, жалпы қазақ прозасына қаламгер әкелген әдеби жаңалықтарды айқындауға бағытталған. Сонымен қаламгер шығармашылығына ғылыми талдау жұмысы барысында төмендегі мақсаттар мен міндеттерді орындау көзделді:
- Д.Исабеков туындыларындағы әлеуметтік-философиялық мәселелердің көркем тартыс және образ болмысы арқылы көрініс табу ерекшеліктерін ашу;
- Жазушы шығармаларына тән көркем - эстетикалық қырларды ашу арқылы оның өзіндік шығармашылық болмысын анықтау;
- Д.Исабеков прозасындағы кейіпкерлердің ішкі жан иірімдерінің бейнелену тәсілдерін анықтау;
- Суреткер қаламына тән психологиялық тәсілдерді анықтау, оның қазақ әдебиетінің дамуына тигізген әсерін бағамдау;
- Қаламгер шығармашылығында әйел жан дүниесінің берілуі, оған психологиялық талдау жасау мәселелерін зерделеу;
- Жазушы шығармаларындағы ұлттық психологияның берілу түрлерін саралап көрсету;
- Қазақ әдебиетіндегі жатсыну мәселесі мен антиутопиялық жанрдың дамуына қосқан қаламгер үлесін бағамдау.
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Зерттеу нысаны ретінде Д.Исабековтің Ескерткіш, Талахан-186, Ай-Петри ақиқаты, Есеп шот, түйетауық және домино, Кемпірлер, Шалдар, Жолда, Мәңгілік қағида атты әңгімелері мен Бекет, Гауһартас, Сүйекші, Мазасыз күндер, Дермене, Пері мен періште, Ертегі елінде немесе қоштасу вальсі повестері және тағы басқа туындылары алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері.
Диссертация жазу барысында осы тақырыпқа тікелей,сондай-ақ жанамалай қатысы бар еңбектер мүмкіндігінше қарастырылды. Атап айтқанда: (Аристотель, А.Веселовский, В.Виноградов, М.Бахтин, А.Есин, И.Страхов, Л.Гинзбург, В.Хализев, Н.Поспелов) және сонымен қатар З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Ш.Елеукенов,
С.Қасқабасов, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғалиев, Ж.Дәдебаев, Б.Әбдіғазиұлы, Қ.Әбдезұлы, Б.Майтанов, А.Ісімақова, З.Бисенғали, Т.Есембеков, Г.Пірәлиева, Г.Елеукенова және тағы басқа ғалымдардың ой-тұжырымдары басшылыққа алынып, зерттеу тақырыбымыздың мақсатына орай пайдаланылды. Өзге де қазақ, орыс, әлем әдебиеттанушыларының қажетті пікірлері мен зерттеулері қарастырылып, ғылыми жұмысымызға теориялық таяныш ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертация жазу барысында негізінен салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу Д.Исабеков шығармашылығын арнайы қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан, суреткер шеберлігіне, оның өмір шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ерекшеліктеріне басты назар аударылды. Өйткені талантты суреткердің шығармалары қазіргі кезеңнің әдеби-қоғамдық беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып табылады. Әсіресе сөз зергерінің ұлттық психология, әйел кейіпкердің ішкі жан әлемін бейнелеудегі көркемдік әдістері мен шығармаларындағы жатсыну мәселесі мен антиутопиялық жанр ізденістерінің көрінісін арнайы сөз ету жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Жазушы шығармашылығын алғаш рет психологизм тұрғысынан зерделеп, жан-жақты салыстыру мен талдаулар нәтижесінде қаламгер прозасының идеялық-көркемдік ізденістеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп, жазушының туындыларындағы замандас бейнесінің, әйел образының ашылуы қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысындағы қол жеткізілген нәтижелерді ХХ ғасырдың 60 - 80-жылдарындағы қазақ прозасы бойынша дәрістер дайындауда, әдебиет теориясы, Д.Исабеков шығармашылығы, оның көркемдік-эстетикалық ерекшелігін зерттеу бойынша арнайы курстар мен семинарлар жүргізуде, ұлттық психология, оның көркем шығармадағы көріну әдіс-тәсілдері жөнінде дәрістер оқуда, сондай-ақ оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жазуда пайдалануға болады. Сонымен бірге дидактикалық, тәрбиелік бағыттағы да мақсаттарға да қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
1. ХХ ғасырдың 60 - 80 - жылдарындағы қазақ прозасының дамуындағы стиль түзуші факторларды бейнелеп, осыған сәйкес Д.Исабеков шығармашылығына тән ерекшеліктер бар екені айқындалды.
2. Д.Исабеков шығармаларындағы ұлттық психологияның көріну тәсілдері алғаш рет зерделеніп, ұлттық болмысты, мінезді бейнелеудегі өзіндік қолтаңбасы айшықталды.
3. Жазушы туындыларында кейіпкердің ішкі жан иірімдерін ашуда қолданған көркемдік әдістерді, кейіпкер характерін ашудағы пейзаж, монолог, диалог, психологиялық параллелизм, деталь, т.б. көркемдік құралдарды талдау арқылы жазушыға тән даралық сипаттар сараланды.
4. Суреткердің қазіргі әдебиеттегі жатсыну мәселесі мен антиутопиялық жанрдағы өзіндік өрнегі де бағамдалды.
5. Д.Исабековтің дәстүрлі көркемдік-амал-тәсілдерді шебер меңгерген, қазақ прозасын жаңа белеске көтерген дарабоз қаламгер екендігі дәлелденді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертация Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында орындалып, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қазақ әдебиеті бөлімінде және осы аталған институттың Ғылыми кеңесінде талқыланып, мақұлданған. Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті белгілеген ғылыми басылымдар мен халықаралық, республикалық ғылыми-теориялық, ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинақтарында жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде жұмыстың жалпы сипаттамасы, тақырыптың өзектілігі, зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері айқындалып, жұмыстың ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық маңызы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар, зертеу әдістері, дереккөздері мен жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы, жалпы құрылымы сөз болады.
Дулат Исабеков прозасының психологизм сипаты деп аталатын бірінші бөлім екі тараудан тұрады.
1.1 Жазушы шығармаларындағы ұлттық таным. Д.Исабековтің шығармалары - өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде көріп жүрген құбылыстар өзіндік құнарлы да қарапайым тілімен әлеуметтік деңгейге дейін көтерілген шыншыл туындылар. Суреткердің арнасынан асқақтамай, қысқа да жинақы жазылған әңгіме, повестерінде адам өмірі, табиғи тазалық, адамгершілік, қазақы мінез, қоғамдық өзгерістер шынайы суреттелген.
Жазушы шығармаларында (Ескерткіш, Бонапарттың үйленуі, Талахан-186, Қара шаңырақ, Кемпірлер, Ай-Петри ақиқаты, Шойынқұлақ және т.б.) көбіне қоғамды тікелей әлеуметтік айыптау, сынау-мінеу жоқ, жазушы, керісінше, салқын қанды әңгімеші ретінде көрініп, кейіпкерлерін әлеуметтік - психологиялық типтер деңгейіне көтере, сюжеттерді күлкілі ситуация төңірегінде өрбіте отырып, үлкен философиялық жинақтауға қол жеткізеді.
Дулат Исабековтің Талахан-186 әңгімесі туралы біршама тұжырымдар, пікірлер айтылды. Бір оқып шыққан адамға еріншек қазақтардың болар -болмасты сөз қылған пайдасыз тірлігінен хабар берер әңгіме сияқты көрінгенімен, зер салған оқырман Кеңес үкіметі тұсындағы әлеуметтік қоғамдық тоқыраудың адам психологиясына, ұлтық менталитетке еткен әсерін, яғни, рухани тозған кейіпкерлер іс-әрекетін бағамдары сөзсіз. Автор бұл әңгімесінде бүгінгі күн, өмір шындығынан ауытқымайды. Осы туындыдан біздің қоғамның барлық кемшілігі, қасіреті айқын көрінеді. Қаламгер шығармасында мына әдеттен без, мынаны үйрен дейтін жалаң дидактика жоқ, тіпті ешқандай тұжырым да айтылмайды. Өйткені айтарлықтай оқиға да жоқтың қасы, әңгімеде тек шындық, өзгеріске ұшыраған ұлттық болмыс көрінеді.. Жалпы жазушы өзінің уытты тілі арқылы аңқау да бейғам қазақ ауылын суреттегені анық болғанымен, оның әңгімесінің негізгі арқауы - сол замандағы рухани дағдарысқа ұшыраған қазақы орта, ұлттық танымның бүлінуі.
Жазушының Қара шаңырақ әңгімесі - ұлттық мінездің негізі ауылмен байланысты екенін тағы бір аңғартатын туынды. Жаппай қалаға көшу, ауылда қалған ата-баба қонысы, үлкен үй саналатын қара шаңырақты күзетіп шал мен кемпірдің қалуы қазақ даласына енген рухани және материалдық өзгерістердің ұлттық менталитетке тиген әсерін айқындай түскендей. Қазақы қара шаңырақтың қасиетті белгісі - бесіктің жастар қолданысынан шығып бара жатқанына деген қынжылысты сезінесіз. Немесе ұлттық мінездің заман өзгеруімен түрленгенін Есіркептің әкесіне: Көке, сіз демала беріңіз, біз тамақ даярлап жіберейік, - деуінен тағы бір аңғаруға болады. Қазақ халқында қашан да ер-азамат қазан-аяққа араласпаған, бұл отбасы анасының еншісіндегі дүние екені ықылым заманнан белгілі. Міне, қаламгер осындай кішкентай эпизодтарды шым-шымдап әңгімеге енгізу арқылы қазақы ұлттық мінездің өзгерісін көз алдыңызға әкеледі. Қазір біздің қоғамда үйреншікті болып кеткен әрбір іс-әрекеттің тарихи салт, әдет-ғұрып емес, кейіннен таңылған құбылыс екенін үнемі есіңізге салады. Атақонысқа ие болу, қасиетті қара шаңырақтың отын өшірмеу ер-азаматтың міндеті емес пе еді? Әңгіменің Қара шаңырақ аталуы да тегін емес. Қара шаңырақтың иесі саналатын үйдің кенжесі Есіркептің: Кішкентайды бала бақшаға орналастырамыз, - дегені Шөмішбай қарттың үмітін үзіп, жігерін құм қылды. Бұның өзі - қазақ ұлтындағы ұрпақ тәрбиелеп, өсіруде ата - әже орнының жоғалып бара жатқанының көрінісі. Жастайынан әже әлдиін, ата ертегісін, ұлағатты сөзін тыңдамай өскен ұрпақтың бойында ұлттық менталитеттің, қазақша айтқанда, ділдің берік болуы - екіталай нәрсе. Бұл да - балаларын өскенше, немерелерін өлгенше бағатын қазақтың ата-әжелерінің бейнесін толықтыра түсетін әңгіме. [5, 243]
Ұлттық психология төрт белгіге: ұлттық мінездің негізгі нысандарына, ұлттық сезімге, ұлттық санаға және ұлттық мүддеге қатысты. Ұлттық мінездің нағыз көрінісі - қонақжайлық жеке дара қасиет емес, қазақ халқының ұлттық ерекшелігін танытатын қасиет. Қонақжай қазақы мінезге ұлттық тағамды тұтыну, сол арқылы өзара сыйласудың әдеті мен әдебі аясында баға беруді Д.Исабеков қағыс қалдырмаған. Ақырамаштан наурызға дейін әңгімесіндегі алғашқы жолдар бала күннен бәрімізге тән ауылдың қонақжайлығы айналасында өрбиді. Бірінсіз-бірі піскен асты алдарына алмайтын тату-тәтті көршілер арасының, құдайы қонақ келсе, қазан асуға жүгіретін қазақы салт іргесінің, ауылдағы қарым-қатынастың кеңестік идеология әсерінен бұзылуы, яғни, арғы ата - бабама, әкеме тіл тигізді деп пошташы Отардың падашы Кемпірбайдың үстінен акт жазып, оған куә адамдарға қол қойдыртып, оның аяғы жолдастық сотқа апаруы - ауылда бұрын-соңды болмаған дау шешудің тосын жолы. Қазақтың сөзге тоқтаған тамаша қасиетінің, үлкенді сыйлау, алдынан кесе өтпейтін жақсы салтының жоғалуы ауыл шалдары арасындағы сыйластықтың кеміп бара жатқанын көрсетеді. Ұрпақтың ұлттық мінезді, ана тілді жоғалту мәселесі ақын-жазушыларымыздың өзекті тақырыптарының бірі болып табылады. Ұлт, ана тілі, ұлтжандылық деген ұлы мәселелерді қоғамға жар салып айтпақ түгілі, ол туралы ойлаудың өзі қылмыс болған кеңестік саясат кезінде-ақ Д.Исабеков - өз шығармалары арқылы қазақ тілінің бейшара кейпін, тілдің жұтаңданып, әлеуметтік, қоғамдық-саяси ортада қолдану аясының тарылып бара жатқанын шынайы көрсете алған батыл жазушы.
Тіл - ұлттың жаны. М.Жұмабаевтың: Тілсіз ұлт тілінен айырылған ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарты - тілі болуы. Ұлттың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарих - тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады [6, 28], - дегенін еске алсақ, ұлттың өмірі, ұлт мінезінің сақталуы бірден-бір ұлтқа қатысты екенін көреміз.
Қаламгердің шығармаларында социалистік идеологияның басты міндеттерінің бірі - орыстану, қазақша ойлаудан, сөйлеуден бас тартқызу екенін әшкерлейтін эпизодтар байқалып қалады. Әңгімелері нақ кеңестік заман тұсында өмірге келгенімен, парасатты жазушы тілден айырылған ұлттың бірте-бірте өзіндік ұлтқа тән мінез-құлықты жоғалтатынын ерте сезініп, астарлы юмор арқылы осы мәселені көтере білді.
Дулаттың Қара шаңырақ, Шалдар, Кемпірлер деген үш новелласы оның қаламына тән бір қасиетті, яғни, бүгінгі ауылдың этнографиялық хал-ахуалын жетік білетінін және оны реалистік бояумен тартымды етіп бере алатын мүмкіндігін көрсетеді [7, 242].
Талахан-186 әңгімесіндегі: Шын аты Бектұр, бірақ ол мектепке барған жылы осы аудандағы қазақтар арасында орысша аталу мода болды да, ол атын Виктор деп өзгерткен болатын, - деген жолдар да қазақы ауылдағы саясат өзгерісін жіті бақылағандай. Жазушы осы тұста қазақ халқының бойындағы еліктегіштік қасиетті де қалыс қалдырмаған. Қанша жерден қатал саясат болса да, ешкімнің азан шақырып қойған атын зорлықпен өзгерте алмайды емес пе? Тілдің қолдану аясы тарылып, барлық іс орыс тілінде жүргізілгендіктен, қазақша адам есімінің қадірсіз болғанын қаламгер бір ауыз сөзбен аңдатады.
Бұл - нағыз қазақы ұлтық мінездің саясат салдарынан өзгеріске ұшырауын дәлелдейтін жолдар. Әйтпесе, ықылым заманнан бері баласына ат қою дәстүріне сонша мән беріп, оны ел ішіндегі беделді адамдардан қалап алып, ырымға балап, молданың азан шақыруымен жария ететін тамаша дәстүр оралмасқа кетті. Сөйтіп, саяси оқиғалардың тірі көрсеткішіндей Октябрь, Социал, Аврора, Потемкин, Рева, Люция, Коммуна, Стахан, Чапай, Щорс, Роман, Роллан, Максим, Маркс, Энгельс есімді балалар көше-көшелерде құлындай шауып жүрді [8, 477].
Социализм зәулімі әңгімесіндегі мына жолдарға назар аударайық:
Жиналыста отырған жиырма бір адамның бәрі қазақ, қазақ болғанда да көпшілігі орысша білмейтін, білсе де, суды уада дейтін қазақтар еді ғой, оған қарамастан, Оспан өз ойын түп-түгел орысша айтып шықты. Сөз орысша айтылған соң жұрттың бәрі ұйып тыңдады. Міне, шаш ал десе, бас алатын қазақтың мінезі, бұл жерде жазушы қазақтың еліктеп асыра сілтейтін жаман қасиетін, тобыр санасын сынға алып отыр. Күлкіден гөрі жылағыңыз келеді. Жиналыста отырған қазаққа орысша сөйле деген ешкім жоқ. Солай бола тұрса да, саясаттың салқынымен бір-бірімен ана тілінде сөйлесуді ұятқа санаған мәңгүрт сананың нәтижесі - бұл.
Д.Исабеков - шығармаларында өз халқының кемшілігін көріп, аяусыз сынай алған батыл жазушы. Ұлттық характерді ашу дегеніміз - сол ұлттың қасіретін, қарекет, тіршілігін, тағдырын бүркелемей сыртқа шығару. Автор осынау аса қиын, аса маңызды күрделі мәселеге өзінің көркем туындылары арқылы жауап іздеуді мұрат тұтқан.
1.2. Д.Исабеков шығармаларындағы психологизмнің көріну тәсілдері. Зерттеу нысанына алынып отырған суреткердің адамгершілік-парасаттылық сияқты мәселелерді көтерген шығармаларынан байқалатын басты ерекшелік - адамның ішкі әлемін, рухани сырын айқын аңғарту. Осыдан бастау алып, жалғасын тауып жататын жаңалықтың бірі - жазушы қаламынан туған көптеген шығармаларға тән тамаша нәзіктік, сазды сыршылдық, әдемі әуездік. Жазушы шығармашылығындағы кейіпкер психологиясының ашылуы олардың сөйлеген сөздері арқылы, іс-әрекеттері, ішкі монолог, психологиялық диалогтар, ым-ишарат, жест, бет құбылысы, дене қозғалысы, психологиялық пейзаж, параллелизм, деталь, портрет, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау, өзіндік таным, түс көру, сандырақтау, күлкі, жылау, сыр ашу және т.б. арқылы жүзеге асып жатады.
Қ.Ергөбек: Дулат Исабеков - мейлі өткен күн тағылымын айтсын, мейлі бүгінгі күн шындығын жазсын, қайда да, қашан да - шынайы суреткер. Айтарын характер арқылы бейнелей айтады, жазарын көркем детальдарды ойната құбылтып ашады, шығарманың көркемдік формасы жұтынып, композициясы дөңгеленіп шып-шымыр шығады-деп, қаламгер туындыларына тамаша баға берді [9, 123]. Біз жоғарыда сөз еткен Пері мен періште повесіндегі Құлахмет ағайдың Сафураға алған біз өкше туфлиі, Нәзікетке арнаған қызыл лентасы мен жинаған ірі-ірі қып-қызыл алмалары да деталь қызметін атқарады. Қызыл лента Нәзікеттің бұрымына арналған. Қазақ отбасындағы бұрымды кішкентай қыздың қызыл алмадай өсіп келе жатқандығының белгісі. Қызыл түс - әдеміліктің, қызғалдақтай балғындықтың символы. Жазушы Құлахметтің көңіліне қуаныш орнатқан кішкентай ғана ботақанын өз отбасында, әке - шешесі қасында, қызғалдақтай өсіп келе жатқан періште көңілді Нәзікетті біз өкшелі Сафурадай шешесінің жұлып алып кетуін деталь дәлдігімен бере білген. Авторлық таным тұрғысынан біз өкшелі туфлидің өзін деталь ретінде алып, оны біздиген Сафура характерімен психологиялық параллелизмде суреттейді.
Д.Исабековтің Мазасыз күндер повесіндегі: Әйел кеткен соң есімде елес болып қалған нәрсе оның оттай жанған шырайлы жүзі мен жалт еткен жанары ғана болды. Ол жанар - аптабы қайтпаған өмірді жырлап тұрды. Ол жанар қазаны төңкеріліп, қасығы сынған ішкі бір дүниенің шама-шарқын баян етіп тұрды, - деген жолдар [8, 50] кейіпкердің бір қарағанына осынша терең мәнді сыйдыра білген қаламгердің әйел психологиясының білгірі екенін тағы бір аңғартса керек.
Көз жанарының түрлі сипаты арқылы адамның ішкі дүниесінде болып жатқан түрліше психологиялық хал-күйді таныту арқылы жазушы кейіпкерлерінің образдарын тереңдете ашып көрсетеді. Ал, Сүйекші повесінде жазушы сүйекшінің барлық ауыр тұрмысын бір сәттік көзқарасы арқылы аңғарта білген. Адам мен қарым-қатынас, әңгімелесу үстінде өзгенің бет-әлпетінен тек сол сәттегі эмоциялық сезімді, көңіл-күйді ғана емес, оның бүкіл ғұмырынан сыр шертер нәзік нюанстарды аңғара алатынын сезімталдықпен паш ете білген.
Д.Исабековтің Гауһар тас повесіндегі Салтанаттың бойындағы керемет назды да биязды қылығын хас жазушыға тән шеберлікпен бере біледі. Бұл тұрғыда кейіпкердің болмысын ішкі-сыртқы бірлікте суреттей отырып, аса дарынды суреткер екендігін танытады. Жаңа келін болып түскен Салтанаттың ерекше жаратылысын, нәзік табиғатын, ұлттық психологияға тән портретін мінездеуде ашық сипатталады. Ұлттық психологиялық портретті Салтанаттың ұлттық жақсы қасиеттерді бойына мол жинақтаған жан иесі екенін жан-жағына қараған ибалы көз жанарын суреттеу арқылы ұқтырады.
Д.Исабеков шығармаларында кең қолданылған адамның ішкі иірімдерінен хабар беретін тәсілдердің бірі - күлкі. Күлкінің әдебиет пен өнердегі орны ерекше. Ол адам санасы мен мінез-құлқындағы қуанышты, өмірлік қуат пен күшті бейнелей отырып, адамдар арасындағы әр түрлі қарым-қатынасқа негіз болады. Екінші жағынан, күлкі қоршаған ортадағы қарама-қайшылықтарды сынап-мінеу үшін, одан адамның эмоциялық жерінуін аңғарту үшін де қолданылады. Күлкінің мәні турасында Аристотель, Кант, Чернышевский т.б. өз тұжырымдарын айтқан болатын. Күлкі - сонымен бірге ішкі психологиялық сезімді беруде де таптырмайтын құрал.
Д.Исабековтің Гауһар тасындағы ерлі - зайыпты Ыбыш пен Салтанаттың екі түрлі болмысы да осы күлкіге байланысты ашылады. Бақытты күлкі ойнаған әсем еріндерінің ар жағынан көрінген аппақ әсем тістері төгіле кететін ақ маржан секілді тізіле қалған. Сөз соңын оның сыңғырлаған күлкісі көміп кетті. Әдемі күлкі, ерке күлкі. Оның бұл сөзі мен күлкісінде еріне деген жарасымды әжуа, жеңіл ғана байқалмас наз жатыр еді. Салтанатта реніш те, зіл де жоқ, керісінше, нәзік әйелдің қатал еріне деген таңырқауы, сонымен бірге нәзік құрмет пен нәзік сезім жатыр. Адамның адамгершілік қасиетін анықтауда, оның рухани байлығын биік азаматтық тұрғыда түсіндіруде махаббат тақырыбының ерекше маңызы бар. Адамның ескірмейтін, тозбайтын осы бір мөлдір сезімін жазушы жете зерттей отырып, жас келіншектің нәзік жүрегінің лүпілін оқырманға сездірту арқылы өмірге құлшындыратын өршіл сезім күйін тап басады. Күйеуінің тоң мойын тұйық мінезін Салтанат тек күлкіге айналдырып, әзілге жеңдіріп жүреді. Өзінің еркін де ерке жаратылысына сай барлығы да жақсылыққа қарай өзгереді деп сенеді. Жалпы Д.Исабеков шығармаларында күлкінің кейіпкер психологиясын ашудағы орны ерекше екенін атап айтқан жөн.
Дулат Исабековтің Талахан-186, Ескерткіш, Бонапарттың үйленуі атты әңгімелеріндегі күлкі де - осындай арлы, ақиқатшыл күлкі. Күлкі шақыратын әрбір емеуріннен, әрбір детальдан автордың уайымы мен күйзелісі мен мұндалап тұрады. Бұл қасиетті тек жазушының шеберлігіне жатқыза салу аздық етеді, мұндай қасиет яки арлы күлкіні ояту және оны оқырманның жүрегіне жеткізе білу - сирек дарынның қолынан ғана келетін сирек қасиет. Ілуде бір кездесетін қасиет, - деп [10,13] айқындап берді Әмірхан Меңдеке жазушының шығармалар жинағына жазған алғы сөзінде. Шынында да қаламгердің шығармаларында кездесетін езу тартқызар оқиғалар арзан күлкіге емес, осы айтылған ақиқатшыл күлкіге негізделгені зер салып аңдағанға айғақ нәрсе.
Адам баласындағы күлкіге қарама қарсы эмоциялық күй - жылау. Жазушы өз туындыларында осы процестің түрлі сипаты арқылы да кейіпкерінің жан түкпіріндегі елеулі жайттарды жарыққа шығара біледі. Сондай-ақ Тіршілік повесіндегі жылаудың түрліше сипатын (еңіреп жылау, зарлап жылау, дауыстап жылау) саралай жіктеуі арқылы оқиғаның бояуын қалыңдатып, жалпы жұртшылықтың ішкі күйін танытады. Үнсіз жылаудың өзін жеке мен көптің басынан өткеру арқылы шебер пайдаланады. Жапан далада жалғыздықпен бетпе-бет қалған Қыжымкүлдің хал-күйі оқырман аяушылығын тудырады.
Адам басына түскен ауыр қасіреттің салмағын шегіне жеткізе суреттейтін тұста да жылауға тән түрлі эмоциялық сәт көрсетілген (жалғыз өзі жылау, айғайлап дауыстап жылау немесе үздіксіз, оқтын-оқтын жылау).
"Алдымен үнсіз жылайды, сәлден соң қан тамырларынан қан емес, кермек, жылымшы су жүгіріп жатқандай шым-шым жас төмен құйылады кеп, сонан соң кеудесінде өксік қайнап, ішке сыймай лық етіп алқымға тіреледі. Қыз өзін-өзі ұстауға мұршасы жетпей, дауыстап жылап жіберді" [8, 128].
Д.Исабеков шығармаларына тән тағы бір өзгешелік- қарапайымдылықпен, күлкімен, уытты тілмен қатар трагедиялық оқиғалардың орын алуы.
Жазушы шығармашылығында трагедия белгілі бір дәрежеде кездесіп отырады. Жоғарыда айтып өткен Гауһар тас повесіндегі қазақ қызына тән барлық асыл қасиеттерді бойына жинақтай білген Салтанаттың қаза табуы оқырман жүрегін жаралайтыны сөзсіз. Салтанат өлімі қолда барда алтынның қадірі жоқ деген халқымыздың қасиетті қағидасын еске салады. Өмір бар да, күнделікті қым-қуыт тіршілік бар да адамдардың бір-бірінің бағасына жетпейтіні - мынау қысқа ғұмырдың ащы шындығы. Бір ерекшелігі: Дулат Исабеков шығармаларының дені трагедиямен аяқталады. Өлім, өмірмен қоштасып бақилық болу, арманына жете алмай, жан тәсілім ету, қыршынынан қиылу неге жиі кездеседі? Оқырманды осы сауал мазалары хақ. Бұл - кейіпкерлердің басындағы қасірет қана емес, тұрлауы жоқ алдамшы өмірдің жалғандығын сезініп үлгермеген, сондықтан да қамшының сабындай қысқа өмірде бір-бірінің бағасына жете алмаған тірі жүрген барша жандардың да қасіреті. Салтанаттан бастап, ақыр аяғы Қабылан әңгімесіндегі иттің өлімі де - адамдар арасындағы тас бауырлық, қызғаншақтық, қаталдықтың нәтижесі. Міне, жазушы философиясының құдіреттілігі де осында. Жалпы Д.Исабеков шығармаларының ерекшелігі сонда: оны бір жақты қабылдау - қиынның қиыны.
Жазушының Сүйекші повесі де аянышты. Тоғыз жасында әкесі қолынан жетектеп әкеп, бір байдың үйіне аманатқа тастап кеткен Тұңғыштың өмірі қайғы-қасіретке толы. Сүйекшінің өлімі ың-шыңсыз өмірден кетуімен емес, оны осындай жағдайға душар еткен жандардың өз істері үшін ар жазасына ұшырауымен анықталады. Бұл қайғының бәріне кім кінәлі? Әрине, адам бойындағы қызғаншақтық, зұлымдық, мейірімсіздік кінәлі. Неге адамдар бір-біріне сонша мейірімсіз, сонша қатыгез? Бұл сауал тек Сүйекшіде ғана емес, Дулат Исабеков шығармаларының барлығында дерлік ұдайы қойылып отырады. Гауһар тастағы Ыбыштың өз жары - Салтанатқа деген жібімес қаталдығы, Тіршіліктегі туған перзенті Қыжымкүлді тағдыр тәлкегіне ұшырағаны аз болғандай өз қолынан қаңғыртып жіберген әке қатыгездігінің тамыры қайда жатыр? Оның нәтижесі бейкүнә Салтанаттың мезгілсіз қазасы, Тұңғыштың аянышты өлімі, Жәдігердің апаты, Қыжымкүлдің сұрқай тіршілігі, оның іштен шыққан перзентінен қалған ұрпақты бір көре алмай, көз жұмуымен аяқталады. Салтанаттың қыршынынан үзілуі Қайрекеннің өз-өзін, қоршаған ортаны түсінуге, адамдар арасындағы қиын да шешілмес жұмбағы мол қарым-қатынасты пайымдауға деген алғашқы қадамына негіз болғаны анық.
Дулат қаламына тән тағы бір психологиялық тәсіл - қайта оралу сарыны. Оның мәні - кейіпкердің өзі туып өскен ортамен, туған жермен, ата-баба қонысымен, отбасымен қайта қауышуы. Қайта оралу уақыттың қайта оралмас қозғалысын сезіну үшін де, қолда барды бағалай білу үшін де, ақырында өзіңді өзің түсіну үшін де қажет.
Адамның адамгершілігі, қайырымдылығы осындай қысылтаяң кездерде сыналатыны белгілі. Бір сәттік іс-әрекет үстінде Хасеннің бар болмысы, арамдығы тайға таңба басқандай анық білінді. Әңгімені оқи отырып, Мақсұттың далада қалғанына емес, керісінше осындай аяушылығы жоқ, арам жігітті болашақ жары ретінде таңдаған Дүрияға ренжіген сәтте сұлу қыздың қайта оралғанына қуанбаған оқырман кемде-кем шығар. Қайта оралу арқылы арамдықтан қашқан, адалдыққа жол тартқан Дүрияның келешегін көз алдыңызға елестетесіз. Жол үстіндегі осы бір қысқа сәт әрбір кейіпкердің адамгершілік тұлғасын сараптап берді. Жазушы шеберлігі де осында, ол ешқашан өз оқырманын тізеге салып оқытудан аулақ. Шығарманы оқи отырып, кімнің кім екенін бажайлауды оқырман еншісіне қалдырады. Немесе Алданыштың (Шойынқұлақ әңгімесіндегі) сүйгені Нәзираға ренжіп, орақ басынан кетсе де, туған жерге, тыңға қайта оралуы көңілге қуаныш ұялатады.
Қара шаңырақтағы Есіркептің әке-шеше шаңырағына түнделетіп жетуі де - осы қайта оралу сарынының көрінісі. Ата-ананың қара шаңырағына келіп, бауырларын сүйіп, мауқын басқан ол бала-шағасымен келуге уәде береді. Немесе Пері мен періште повесіндегі Сафураның сегіз ай сергелдеңнен соң Құлахметке қайта оралуы ше? Оны құлай сүйген Құлахметтің кешіруі әбден мүмкін, ал, қалың оқырман бұған қалай қарайды? Сафураны түсіну үшін ең әуелі Құлахметтің жанын түсінген жөн болар. Десек те, өз бақытын іздеп сандалған Сафураның ақыры соңында отбасына қайтуы - жазушының ерекшелігін танытатын көркемдік тәсіл.
Д.Исабеков кейіпкерлерінің характері мен тағдырын тек таза тұрмыстық көзқараспен бағамдау мүмкін емес. Оның қай кейіпкерін болсын, бір жақты түсіндіру қиынға соғады, өйткені оның қазақы, аңқау да аңғал кейіпкерлерінің бойынан кәдімгі адамға тән барлық жақсылы-жаманды қасиеттерді табуға болады. Жазушы қаламының ерекшелігі де осында: ол өз шығармаларында жалаң дидактика ұсынбайды немесе кейіпкер іс-әрекетін талдамайды, бұның бәрін оқырман талқысына салады. Оның кейпкерлері бастан кешіретін іс-әрекет, оқиғалардың сан түрлілігі, ешкімге ұқсамайтындығы (ескерткіш орнына адамды уақытша тұрғызу идеясы, Есіркептің басындағы қызықты оқиға, посылкадан басталған дау, Бонапарттың сүндетке отырғызылуы, помидор өскен апан басындағы жанжал дейсіз бе, әйтеуір толып жатқан ерекше жағдайлар мен оқиғалар) кеңестік дәуір кезіндегі қалыптасқан сюжеттерден көш ілгері болғанын мойындауымыз керек. Оның шығармаларына негіз болатын өзек - адам өмірі, өлім, махаббат, қуаныш мен қайғы, жақсылық пен жамандық. Бір оқығанда, ауыл адамдарының қалжыңына құрылған оқиғалар сияқты болғанымен, әрбір шығармадағы оқиға сыртында адам тағдыры, адамның рухани өмірдегі алшақтықтан шаршауы, қоршаған ортаны түсінбестіктен туған дағдарыс басты орын алады.
Қаламгердің туындыларында хаттың көркемдік мәнде жұмсалуы арқылы кейіпкердің даралық сипаттары, мінез иірімдері кеңінен ашылады. Көркем прозадағы хаттың мәнінің фольклорлық шығармалардан бастау алатын көркемдік қызметін талдай отырып, Г. Пірәлиева былайша ой тұжырымдайды. Хат-хабар беру қызметімен қоса жеке адамның ішкі ойына ерік берер, құпия интимдік сезімдерді де сыртқа шығарар көркемдік тәсілдердің бірі әрі психологиялық талдаудың бір түрі [11, 167].Пері мен Періште әңгімесіндегі туысына ағынан жарылған хаттағы ойлар арқылы кейіпкер жан дүниесін мазалаған жайттардың сыры ашылады. Құлахметтің іштей дағдарысқа түсуі, жалғызсырауы, өзінің ішкі дүниесін ақтаруға адам іздесуі арқылы адам психологиясында өтіп жатқан процестерді жайып салады.
Ал, Тіршілік повесінде шебер суреткер хатты жақсылықтың, қуаныштың жаршысы ретінде пайдалана отырып кейіпкерлер өмірінің мәнін- мазмұнын айқындайды. Өмір түйіткілерінде теперішті көп көрген екі қарттың көз қуанышы - немересінің ата-әкеге деген мейірімі арқылы ұрпақ жалғастығын паш етеді.Адамдар қарым-қатынасындағы хаттың рөлі арқылы кейіпкерлерінің жан әлемін жарқырата ашу осы шығармадан анық көрінелі. Томаға - тұйық, шағын ауылдың адамдарының арасындағы кикілжің себепкері де осы хат арқылы өрбиді.
Жалпы жазушы шығармаларының қай-қайсысында көңілі тоқ, өз өміріне риза кейіпкер жоқтың қасы. Оның Сүйекші, Тіршілік, Дермене повестерінде өмірлері қара күшке, әлеуметтік жағдайға тәуелдікпен өткен адамдардың күресі суреттеледі. Адамдар тағдырындағы трагизм - кішкентай адам өміріндегі арман - мұрат пен кешкен ғұмыр арасындағы сәйкессіздік, адам билігінен шығып кететін түрлі оқиғалар, адам баласының жатыр түнек пен көр түнек арасында шырқырап жүріп бастан өткеретін азабы - әдебиеттің негізгі сюжеті болса, бұл сюжетті өз шығармашылығының өзегіне айналдыру - жазушының қолынан келер шаруа. Кемел жазушы туындыларында оқиғалардың өзі типтік емес жағдайлардан туындайды, яғни, кездейсоқ ситуациялардан өрбиді. Алайда трагизмге апаратын жол тек бұл емес қой. Жалпы жазушы трагизмінің негізі неде? Оның кейіпкерлерінің көбі азап шегіп жүреді, жеңіліс тауып, қайғы құшып жатады. Бірақ зерделей келсек, шығармаларында жақсылық, ізгілік атаулы көбіне бойкүйездік, зорлық-зомбылықтан жеңіліс тауып жатса да, жазушы үшін табан астында болған жекпе-жектегі жеңістен гөрі адам баласының рухани ішкі жеңісі қымбат. Бұл тұрғыдан алғанда оның кейіпкерлері өздерінің рух мықтылығымен ерекшеленеді. Дерменедегі Омаш, Тіршіліктегі Дәулетбай, Сүйекшідегі Үкітайдың ақыр соңында жеңіліс тауып жататыны кездейсоқ емес. Осы ретте Д.Исабеков шығармаларын оқи отырып, өмірдің басты мәні тіршілікті барынша мағыналы өткізу екенін аңғарасыз. Жинақтай келгенде айтарымыз: әдебиеттің негізгі обьектісі - адам болмысының сан қырлы құпиясын ашуда қарымды қаламгер психологизм үрдісінің өзіне тән айшықтарын қалыптастырған. Шығармашылық жолы көркемөнерге қасаң талаптар қойылған тұста дамып, өркендегенмен, өз заманынан оқ бойы озық тұрудың әдісін тапқан суреткер кейіпкер жан дүниесіне үңілуде жалпы адамзаттың өркениет қалыптастырған ізгі дәстүрлерін ұстанған. Әрі оны өзіндік өрнегімен байытқан, жоғарыда талдап көрсеткеніміздей, адам жаратылысындағы ішкі-сыртқы қасиеттердің көркемдік мәнін түрлендіре, құбылта көрсету жолымен өз кейіпкерлерінің жан әлемін жарқырата көрсетіп, оқырман жүрегіне бойлай білген. Бет-пішін, көздің жан-дүние сырын танытудағы түрліше ролі әр шығармасында әр қилы мән иеленген. Ал, түс көру сарынының көркемдік қызметі Д.Исабеков прозасында бұрынғыдан байып, адамның жан қалтарысының тереңіне бойлау құралы ретінде көрініс тапқан. Екі ұдай сезім сипаты: жылау мен күлудің кейіпкер тұлғасын танытудағы мәнері де өзгеше. Жағымды, жағымсыз эмоцияық хал-күйлердің алуан түрлі сипатына үңілу арқылы суреткер кейіпкер тұлғасын сомдаудың өзгеше өрнегін жасаған.
2. Д.Исабеков повестерінің көркемдік және танымдық сипаты
2.1. Д. Исабеков шығармашылығындағы замандас бейнесі
Дулат Исабеков - қарапайым ауыл адамдарының бар болмысын аса сезімталдықпен орынды аша білген - психолог жазушы. Жазушы кейіпкерлерінің жүрек сыздатар аянышты тағдырын түрлі жағдайлар аясында бейнелеп, тығырықтан шығуға ұмтылған талпыныстарын әсерлі де аянышты қалыпта суреттеп, оқырман қауымының көңіл таразысына салып отырады. Мәселен, жазушының Мәңгілік қағида атты әңгімесінде жас жеткіншек Андастың аянышты халге душар болғандығы жайлы айтылады. Бүкіл ғұмырында не көрсе де, үнсіз көріп, көндіккен Андас басына түскен ауыр тауқыметті көтеруге тағы да үнсіз келіседі. Жалғыз тірегі - осы үнсіздіктен құтқаратын, көңілін жылытатын тәтті арманын да аяусыз суық қолдар мәңгілік тартып алғандай. Әңгіменің Мәңгілік қағида деп аталуының себебі де автор танымынан туындаған ой-өрнегіне келіп саяды.
Дулат Исабеков - әйелдің ішкі жан иірімдерін суреттеуде өзіндік соқпағын салған суреткер. Уытты да қарапайым тілмен жазылған қысқа да жинақы шығармаларында ол әйел кейіпкерлердің жан дүниесіне бойлай отырып, оның кәусар бұлақтың сылдыры секілді өзгеше күйін шертуге талпыныс жасайды. Оның әрбір туындысындағы әйел бейнесі (мейлі ол қыз бала, ана, кейуана) өзіндік рухани тазалығымен құнды. Әйел бойындағы адамдық қасиетті биік шыңға көтере отырып, оның арманы мен мақсатын білуге ұмтылады.
Жалпы қаламгер шығармаларындағы әйел тағдыры сан алуан, бір бірінен өзгеше мұңды да жаралы жүректер сезімі туындыларының өн бойында кездесіп отырады. Шынында да Жамал, Сафура, Салтанат, Зейнеп, Қыжымкүл, Пістекүл және тағы басқалардың тағдыры біріне-бірі ұқсамайтындығымен де бағалы
Тіршіліктегі Қыжымкүл бейнесі - жазушы сомдаған әйел бейнелерінің ішіндегі ең бір күрделісі де жұмбағы.
Жазушы қаламынан туған Қыжымкүл - трагедиялық тұлға. Алғаш оқыған сәтте повестің бас кейіпкері - Молдарәсіл-Киеван сияқты болғанымен, бүкіл оқиға желісі Қыжымкүлден тарайды. Автор Қыжымкүл бейнесін тәлкекті тағдыр иесі ретінде суреттеуімен биіктете алған. Осындай тағдырдың талқысында жүріп айналасына Қымқа әйел, Киеван, тым аяғы туған баласы Тоқсаннан тараған ұрпағын жинаған, ерекше бітімді әйел бейнесін жасаған автор шеберлігіне қайран қаласыз. Жазушы Қыжымкүлдің бейнесін қоршаған ортада әбден пісіріп алуымен бағалы етеді. Тіршілік деген ұғымда әрбір жанның тағдырын екшелеп, електен өткізу - автор қаламының құдіреті. Жазушы өзі сомдаған кейіпкерінің басындағы қыруар оқиға, құбылысты өз жүрегінен өткізеді. Повесть басындағы арса-арса болған шүйкедей кемпірдің басынан өткен өмірін, жан әлемін ашуда автор оны қоршаған жандар бейнесімен қабаттастыра өрген. Дәулетбайдың ерке қызы - Қыжымкүлді өмір тауқыметіне, тағдыр тәлкегіне ұшыратқанын, оның бар өмірін ішкі жан иіріміне сала отырып баяндау жазушы шеберлігін танытады.
Бұл тұрғыдағы қаламгердің ең басты ерекшелігі - әйел мен ер азаматты табиғи жаратылысы егіз, бірінсіз-бірі құнсыз болатын жарасымдылық ұғымында алып суреттейтіндігінде. Ол үйлесім от басы, ошақ қасынан басталып, дамып, кең қанат жаймақ. Жазушы үшін әйел ұғымы асыл әже, аяулы ана, қамқор әкпе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz