Отандық өндірушілерді демпингтік тауар импорты туғызған терiс пиғылды бәсекеден қорғау
Кіріспе
Біздің Қазақстан Республикасы деп аталатын тарихы терең, өзі жас мемлекетіміз даму жолында көптеген заңдарды, кодекстер мен басқа нормативтік-құқықтық актілерді өз азаматтарының игілігі үшін қабылдауда. Адамның құқығы мен бостандығы бойынша мемлекет өзінің басты міндетін құқықтық институттар арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Ата Заңында өзін зайырлы, демократиялық, әлеуметтік мемлекет ретінде жариялады. Сол демократиямызды, зайырлылығымызды сақтау және дамыту мақсатында, қоғамдағы және мемлекеттің дамуындағы тұлғаның рөлін арттыру мақсатында атқарылып жатқан жұмыстар аз емес [1].
Ең күрделі салалалардың бірі - азаматтық құқық саласы. Әрбір адам өзінің күнделікті тіршілігінде азаматтық құқық субъектісі болады. Азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мақсатында қарастырылған іс-әрекеттерді жасау кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін саланың бірі болып табылады. Осы азаматтық құқықтың ең қызық та, күрделі саласының бірі - ол экономикалық қарым-қатынастарды реттеу. Экономикалық қарым-қатынастар мемлекеттік құқық саласының ең күрделі, ауқымы кең, күнделікті өмірде жиі кездесетін қарым-қатынастар саласы.
Осы саланың деңгейіне мемлекетіміздің азаматтарының тұрмыс-тіршілігі, әл-ауқаты тікелей байланысты. Экономика саласын реттеуде, оны дамыту мен жаңғыртуда, құқықтық реттеуде мемлекеттің атқаратын рөлі орасан зор. Осы салада басқа мемлекеттермен бәсекелестікке төтеп беру үшін көптеген құқықтық нормалар да қабылдануда.
Осы мақсатта тауар айналымы дегеніміз не, демпинг дегеніміз не, ол қандай заңмен реттеледі, оның ішінде демпингке қарсы шаралар ретінде қандай нормалар бар деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаттарын айқындап, заңмен реттелуін және отандық өндірушілерді демпингтік тауар импорты туғызған терiс пиғылды бәсекеден қорғау және демпингке қарсы шараларды енгiзу жолымен отандық өндiрушiлер үшiн келеңсiз зардаптарды жою болып табылады. Осы Заң уәкiлеттi орган мен мүдделi тұлғалар арасында, сондай-ақ мүдделi тұлғалардың өздерi арасында отандық өндiрушiлерге оның аумағына тауарды қалыпты құнынан төмен бағамен сату үшiн әкелу арқылы материалдық залал келтiруге немесе материалдық залал келтiру қаупiне және демпингке қарсы шараларды енгiзуге байланысты туындайтын қатынастарды реттейдi.
Қазақстан Республикасының тауар импорты жағдайындағы демпингке қарсы шаралар туралы заңдары осы Заңнан және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады. Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық келiсiмде немесе шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленсе, халықаралық келiсiмнiң немесе шарттың ережелерi қолданылады.
Биылғы Жолдауында Президент Н.Назарбаев: "Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көптарапты халықаралық экономикалық жоба - ларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те",-деп атап көрсетті.
Диплом жұмысының негізін Қазақстан Республикасының заңдары, ережелері, шетелдік және отандық заңгерлер және заң ғылыми еңбектері, оқулықтар мерзімді басылымдардың құрайды.
1 Демпингтің түсінігі мен демпингке қарсы қабылданған заңнамалардың құқықтық жағдайы
1.1 Демпингтің жалпы түсінігі мен мазмұны
Демпинг сөзі неміс тілінен аударғанда артығын тастау дегенді білдіреді. Демпинг неміс тілінде dumping - сөзбе - сөз мағынасы: лақтырып тастау. Демпинг - тауарларды нарықтағы бағадан төмен бағада өндіру.
Демпинг:
-Тауарлардың сыртқа едәуір төмен бағамен кейде оны тастанды баға деп те атайды шығарылуы;
-Тауарлардың ішкі нарықтағы бағаға қарағанда сыртқы нарықта неқұрлым төмен бағамен сатылуы.
Демпингтік баға - конкурсқа қатысушының тауарларға, жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге ұсынған бағасы, ол мемлекеттік сатып алу туралы шарт жасасу мақсатында ұқсас тауарларға, жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге қолданылып жүрген бағалармен салыстырғанда көрінеу төмен баға болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы Заңы
Демпинг мазмұнына қарай екі нысанға бөлінеді: тауар демпингі және валюта демпингі. Тауар демпингі бойынша тауарларды басқа елдің нарықтарында төмендетілген бағамен сату, яғни ол дағдылы коммерциялық операцияларда қолданылады; валюта демпингі бойынша валютамен неғұрлым қамтамасыз етілген елден валютасының тұрақтылығы жоғары елге тауарлар төмен бағамен шығарылады. Валюталық демпинг бағасы төмен тауарларды валютасы құнсызданған елдерден валютасы салыстырмалы түрде тұрақты елдерге экспорттау, валюталық демпинг тауарлардың ішкі жоғары бағаларымен және төмен экспорттық бағаларымен, тауарлардың сыртқы дүниежүзілік орта көрсеткіштерден төмен бағалар бойынша көптеп сатылуымен ерекшеленеді. Сырт жерлерге шығарылатын тауарлардың бағасын кемітудің көзі - неғұрлым тұрақты шетел валютасын құнсызданған ұлттық валютаға айырбастағаннан түскен айырмашылықтан пайда болатын экспорттық сыйлық деп аталатын табыс. Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің 1967 жылғы конференциясында халықаралық Демпингкке қарсы кодекс қабылданды. Онда демпингті, оның ішінде валюталық демпингті де, қолданған жағдайда жүзеге асырылатын арнайы санциялар көзделген [2].
Демпинг бағаны төмендету арқылы жаңа тауар нарығына шығу, немесе шетел валютасын тарту арқылы жүзеге асады. Жалпы демпинг бәсекелестіктің кеңінен тараған түрі болып табылады, себебі импорттаушы мемлекетте сол тауарлардың өндірісіне айтарлықтай зиян келтіреді. Яғни, мысалы Қазақстан Республикасында тауардың өндіріс құны - 2500 тенгені құраса, Қытай Халық Республикасынан келетін тура сол тауар 1500 тенгені құрауы мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекет өз тауар өндірушілерін қорғау мақсатында антидемпингтык шараларды қолданады. Отандық кәсіпкерлердің шағымы бойынша, отандық кәсіпкерлерді қорғау мақсатында антидемпингтык шара ретінде антидемпинтік салымдар салу кеңінен қолданылады. Бұл салымдар кедендік салымдарға қосымша жасалады, сол себептен айыппұл тектес болады десек артық айтпаған болар едік.
Антидемпингтік салымдар арнайы үкіметтік тексеру нәтижесінен соң ғана орнатылады. Арнайы үкіметтік тексерудің мақсаты - демпинг фактісін анықтау және соның салдарынан келтірілген зиянды айқындау, және салымдарды орнату. Антидемпингтік зерттеулер - кеңінен тараған іс-шара. АҚШ пен Евроодақ мемлекеттерінде антидемпингтік шаралар ондаған және жүздеген жағдайларда жүзеге асады. Ресей тауарларын антидемпингтік тексеруден өткізу мақсатында АҚШ-та, Қытайда, Евроодақта ондаған зерттеулер өткізіледі.
Демпингке қарсы шаралардың бірі ретінде осы шараларды үкіметтік деңгейде бастайтыны туралы мақалалар жариялау табылады. Бұл өз кезегінде аталған тауарды өндірушіге өз әсерін тигізеді, себебі ол демпингкке қарсы салымдар енгізілетін болса оның тауарының импортына кері әсерін тигізеді. Сондықтан, үкіметік деңгейде екі жақты келісім арқылы шешуді көздейтін келіссөздер жүргізіледі. Мұндай келіссөздердің нәтижесі ретінде тауардың құны өседі немесе тауардың жеткізілу шегіне санына шектеу қойылады. Немесе үкіметаралық деңгейдегі келіссөздер нәтижесінде тауардың экспорты ерікті түрде шектеледі.
Кей жағдайларда демпинг орын алмаса да, мемлекет аралық қатынастардағы шиеленістерді ұлғайту үшін антидемпингтік зерттеулер мен шаралар қолданылады. Мысалы, 2008 жылғы әлемдік дағдарыс кезінде АҚШ үкіметі ресей сталін импорттауға осындай шаралар қолданған. Ресей жауап ретінде АҚШ-тың 16 тауар өндірушілерінен тауық етін сатып алуға Роспотребнадзор арқылы тыйым салған. Бұл жағдайда АҚШ-тың әрекеті Бүкіләлемдік сауда ұйымының қағидаларына қарсы келген.
Яғни, жосықсыз бәсекемен күресудің жолы ретінде демпингкке қарсы шаралар шын мәнісінде протекционизм құралына айналады. Бұл практика халықаралық құқықтық деңгейде демпингті анықтау критерийлері мен оған тосқауыл қою шегін анықтау арқылы күресуде [3].
Демпингке заң тұрғысынан түсініктеме берейік. ГАТТ-тың Баға және сауда бойынша бас келісім, General Agreement on Tariffs and Trade 1947 жылғы қабылданған VI бабы демпингкке келесі түсініктеме береді: демпинг - бір елдің тауарлары екінші елге тауардың қалыпты бағасынан төмен бағада келу сауда операциясы. Осы келісімге сәйкес, демпингкке қарсы салымдар салуды қолдану мүмкіндігі қаралды, дегенмен, оны қолдану шарттары айқын болмағандықтан, практикада асыра пайдалануға жол берілді. Сондықтан, 1969 жылы Кеннеди раунд, 1974 жылы Токио раунд, 1994 жылы Уругвайский раунд атты келісімдер қабылданды, олар Антидемпингтік кодекс деген атқа ие болды. 1994 жылы қабылданған соңғы баспасында демпигкке қарсы негізсіз шаралардың болдырмауына қатысты ережелер енгізген. Демпингкке қарсы шаралар мүдделі кәсіпкерлердің арыздарының негізінде, демпингтың салдарынан шығынға кетіп отырғаны дәлелденген жағдайда ғана енгізілуі мүмкін.
Осы тұрғыдан, халықаралық құқықтың демпингкке қарсы актілері болып танылатын келісімдерді - раундттарды қарастрырайық.
Біріншісі, 1947 жылғы келісім. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң экономиканы жаңғырту мақсатында қабылданған. Негізгі мақсаты - халықаралық саудадағы кедергілерді төмендету. Тарифтік кедергілерді төмендету, сандық жағынан шектеу қою, сауданы субсидия бөлу арқылы қаржыландыру секілді шаралардан тұрған. ГАТТ - ұйым емес, келісім. Бастапқыда, ГАТТ-ы Бүкіләлемдік банк немесе Әлемдік сауда ұйымы секілді толыққанды халықаралық ұйымға ауыстыру көзделген, дегенмен, келісімге қол жеткізілмеген соң келісім күйінде сақталған. 1990 жылдың басында ғана ГАТТ-ң функциялары Бүкіләлемдік сауда ұйымына өткізілген. ГАТТ-ң тарихын үш кезеңге бөлуге болады. 1947 жылдан бастап 1959 жылға дейінгі кезеңде қай тауар түрлерін реттеу керек және қай тарифтарды тұрақтандыру керек екенін реттеп отырған. 1959 -1979 жылдар аралығындағы кезең үшке бөлінген, және де бағаны төмендетуден көзделген, 1986-1994 жылдар аралығы Уругвай раунды деп аталған, ГАТТ-ң шеңберін интеллектуалдық меншік, қызмет түрлері, капитал, ауыл шаруашылығы, Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылуы - секілді шеңберлерді қамтиды [4].
1964-1967 жылдар аралығын қамтитын Кеннеди Раунды деп аталатын бағаны төмендетуге бағытталған кезең 1964 жылдың мамырында басталып 1967 жылдың маусым айында аяқталған. Бұл келісімдер АҚШ-тың президенті Дж.Кеннедидің атымен аталған, себебі ол 1962 жылы сауданы кеңейту туралы Заңның қабылдануына ықпал еткен. Осы заңның қабылдану нәтижесінде АҚШ бүкіләлемдік бағаны төмендету шарасына қатыса алды. Келіссөздердің арқасында бүкіләлемдік саудадағы бағаны төмендету туралы келісімдерге қол жеткізілді. Жалпы бүкіләлемдік бағаны төмендету көлемі шамамен 40 млрд доллар көлемінде, ал АҚШ-тың импорт бойынша 8,5 млрд. доллар көлемінде, басқа мемлекеттердің АҚШ-қа қатысты импорты да сол көлемде сомманы құрады. Бағаны 50 пайызға төмендету көптеген дайын тауарларға қатысты қолданылды, ал басқа тауарлардың бағасы төмендетілгенмен пайыздық мөлшері басқа болды. Төрт ірі қатысушы мемлекеттер: АҚШ, Европалық экономикалық одаққа мүше елдер, Ұлыбритания, Япония дайын тауарларға бағаны 35 пайызға төмендеткен. АҚШ тарапынан бағаны төмендету бес бөлікке бөлініп әр жылы жүзеге асуы, ең алғашқы төмендету 01 қаңтар 1968 жылы орын алуы керек болған. АҚШ президенті жанындағы экономикалық кеңесшілер Кеңесі 1968 жылғы есеп беруінде Кеннеди раунды барысында бағаны төмендетудің артықшылықтарын төмендегідей етіп көрсеткен:
1)Бағаны төмендету сауданы кеңейтуге мүмкіндік туғызбаған;
2)АҚШ үшін жаңа экспорттық мүмкіндіктер пайда болған;
3)Сырттан келетін тауарлардың бағасының төмендеуіне байланысты америкалық тауар өндірушілер өндіріс шығындарын төмендетуге мүмкіндік алған;
4)Жергілікті және импорт тауарларға бағаның төмендеуіне байланысты америкалық тұтынушылардың әл-ауқаты жоғарылаған.
1973-1979 жылдар аралығында өткен Токио раунды тек баға мәселесін ғана емес, сонымен қатар ауыл шаруашылық мәселелерді де, саудадағы бағадан тыс кедергілер мәселесін де көтерген. Жоғары кеден салымдары салынатын тауарлардың саны азайтылған. Азаматтық авиация саласында кедендік салықтар алынып тасталған. Сонымен қатар, өндірісі дамыған мемлекеттер өз кедендік салықтарын 25-30 пайызға төмендетуге келіскен.Бұл шаралар 1980 - 1988 жылдар аралығында жүзеге асқан. Европалық сыртқы баға орташа есеппен 9,8 пайыздан 7,5 пайызға төмендеген, жапондық тариф 7,9 пайыздан 5,5 пайызға төмендеген, американдық тариф 7,9 пайыздан 5,6 пайызға төмендеген. Дағдарысқа ұшыраған экономика салалары үшін бағаны төмендету кейінге қалдырылған. Текстиль өндірісі саласына ерекше мән берілген. Бұл сала халықаралық қатынастардағы қиындық туғызатын салалардың бірі болып табылады: себебі дамушы елдер үшін бұл сала әлемдік нарықтағы жалғыз бәсекелестік туындататын сала болады. Бұл саланы жою дамыған мемлекеттер үшін көптеген әлеуметтік мәселелер туындататыны анық. Токио раунды ауыл шаруашылық өнімдерін сатуды либерализациялауға айтарлықтай бет бұрыс жасауға мүмкіндік туғызбады.Сол уақытта бастап АҚШ пен Европалық қауымдастық арасында осы күнге дейін қиын болып танылатын диалог туындаған. Сауданы жүргізудің бағаға қатысты емес кедергілерін терең зерттеулер жүргізіліп, жосықты бәсеке жүргізудің бес кодексі қабылданған. Ол кодекстер кеденде тауардың құнын бағалау, импортқа шығарылатын тауарларды лицензиялау туралы ақпарат, техникалық нормаларды, мемлекеттік сатып алуды унификациялау, субсидиялау, және жауап ретінде атқарылатын шараларға қатысты болды. Экспорт кредиттері бойынша келісімдерге өндірісі дамыған мемлекеттер тек 1970 жылдары ғана қол жеткізді. Экспорттық кредиттер кеңінен қолданыла бастады. Пайызы бойынша жеңілдіктер қарастырылғандықтан, экспорттың тікелей көмекшісі ретінде көр тауар өндірушілер аталған кредиттерге жүгіне бастады. Экспорттық кредиттер 10 жыл мерзімге берілген, және кредит алушы баға көлемін 85 пайыздан асырмауды талап еткен. Эспорттаушы барлық мемлекеттер үшін кредиттің пайыздық мөлшерінің ең төменгі ставкасы белгіленген. Жалпы Токио раунды халықаралық сауда жасаудың жалпы либерализациялануына алып келген. Осы тұрғыда либерализация терминінің түсініктемесін бере кетейік [5].
Бағаны либерализациялау дегеніміз бағаны қалыптастырудағы мемлекеттің рөлінің төмендеуін, немесе бағаны нарық талабына сай өз ағымына жіберу дегенді білдіреді.
1986-1993 жылдар аралығы Уругвай раунды деп аталатын кезең. Уругвай раундының келіссөздері сегіз жылға созылған. Бұл келіссөздер 1986 жылдың 15 қыркүйегінде Уругвайдың Пунта-дель-Эсте қаласында басталған, өз атауын содан алған. Уругвай раундының нәтижесі ретінде Дүниежүзілік сауда ұйымын құру туралы келісімге қол жеткізілді, және де осыған қосымша ретінде тауарлар, қызметтер, интеллектуалдық меншік құқығына қатысты сауда аспектілерін қамтитын басқа да қосымшалар қабылданды. Бұл келісімдердің барлығы бір тұтас құжат ретінде қарастырылды. Яғни, Дүниежүзілік сауда ұйымына кіретін қайсыбір мемлекет аталған келісімдер мен қосымшаларының талаптарын толығымен орындауын міндетті. Дүниежүзілік сауда ұйымын құру туралы келісімге сәйкес, кеденде төленетін төлем импорттаушы мемлекетке экпорттаушы мемлекеттен кіргізілген жағдайда тауардың бағасына осы мемлекеттегі белгіленген, тұрақтанған құнын ескере отырып , жасалады. ГАТТ-ң 7 бабының 2 тармағында былай делінген: кеден үшін кіргізілген тауарды бағалау кіргізілген тауардың шынайы құнын ескеруі тиіс, отандық осындай тауардың құнын бағалауға, немесе ерікті, немесе жалған бағалауға сүйенбеуі тиіс. Осы баптың 5 тармағында кедендік құнын белгілеу барысында ашықтық, тұрақтылық қағидалары бекітілген. Бұл тұрғыдан қарағанда, Қазақстан Республикасының кеден орындарындағы коррупцияның кеңінен тарауы, біздің мемлекетіміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруімізге тосқауыл болатын кедергілердің бірі екені анық.
Жалпы, Дүниежүзілік сауда ұйымын құру идеясы Екінші дүниежүзілік соғысы аяқталғанға дейін пайда болған, себебі халықаралық сауданы реттеу үшін осындай ұйымның қажеттілігі туындаған. Қазіргі глобализация кезеңінде Дүниежүзілік сауда ұйымының алар орны артпаса, кемімейді. АҚШ пен Ұлыбритания мемлекеттерінің атсалысуы арқасында 1944 жылы Бреттон Вудтағы конференцияда Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық даму және қайта құру банкі құрылған [6].
Жаңа экономикалық тәртіппен сақтау үшін үшінші ұйым ретінде Халықаралық сауда ұйымын құру көзделген. Осы мақсатта 1946 жылы Гавана қаласында сауда мен жұмыспен қамту мәселелері бойынша халықаралық конференция ұйымдастырылған. Осы конференция бағаны төмендету бойынша халықаралық келісімнің материалдық-құқықтық базасын дайындауы, қызығушылық білдірген мемлекеттерге осы ұйымның жарғысын ұсынуы, сыртқы сауданы оңтайландыру, бір мемлекеттен екінші мемлекетке тауар кіргізгенде кедендік салымдарды төмендету мәселелері бойынша үйлестіруші рөл ойнауы тиіс еді. 1947 жылдың қазан айында Баға мен сауда туралы Бас келісім қабылданды, ол жаңа халықаралық сауда ұйымының бөлігі ретінде қарастырылды. Уақытша келісім ретінде 01 қаңтар 1948 жылдан бастап күшіне енді.
КСРО Гавана конференциясына қатысуға шақырылмады, себебі Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық даму және қайта құру банкіне қатысушы болудан бас тартты. Кеңес үкіметі аталған ұйымдарда АҚШ-тың ықпалының күшті болуына байланысты, АҚШ пен КСРО арасындағы: идеологиялық блоктар арасындағы текетірес аталған ұйымдардағы КСРО-ның мүддесін тиісті денгейде ескереді деп есептемеді.
Дегенмен, АҚШ Конгрессі Халықаралық Сауда ұйымының Жарғысын ратификациялаудан бас тартты, сол себептен ГАТТ елу жылдай уақыт бойы келісім ретінде өз қызметін атқарды.
Келесі жылдары ГАТТ жалпы алғанда, өзінің тиімді жүйе екенін дәлелдеді, осы келісімге қол қойылған кездегі 40 пайыздық көлемнен орташа кедендік салықтар 1990 жылдарға қарай 4 пайыздық көлемге төмендеді. Кедендік салымдарды төмендету және бағадан тыс кедергілерді азайту мақсатында ГАТТ үнемі қатысушы мемлекеттері арасында келіссөздер жүргізіп отырды.
1986 -1994 жылдар аралығы Уругвай раунды деп аталып, осы кезеңдер ішінде ең тиімдісі болды. Ұзаққа созылған келіссөздер нәтижесінде 1994 жылы Марракеште Дүниежүзілік сауда ұйымын құру туралы келісім жасалып, ол өз қызметіне 1995 жылдың 01 қаңтарынан бастап кірісті.Бұл ұйымға мүше мемлекеттер ұйым шеңберінде тауарларды сатумен қатар, қызмет түрлерін сату мәселелері де реттелетіні туралы келісімге келді.Қызмет көрсету саласын бойынша сатулар GATS келісімімен реттелетін болды. Сонымен қатар, Марракеш келісімі бойынша TRIPS келісімі қабылданды, бұл келісім Дүниежүзілік сауда ұйымының құқықтық іргетасының ажырамас бөлігі ретінде интеллектуалдық еңбектің нәтижелеріне құқықтар бойынша сауда сұрақтарын да реттеді.
Сыртқы сауданы реттейтін халықаралық ұйым құру мақсаты елу жылдан соң жүзеге асты, 1995 жылдың 01 қаңтарынан бастап Дүниежүзілік сауда ұйымы өз жұмысына кірісті.
1.2 Кедендік тарифтің мазмұны. Кеден баждарының жіктелуі
Мемлекеттік сауда саясаты - бұл ішкі нарыққа шетелдік тауарлардың келуін реттеу саласындағы, сондай-ақ бұл мемлекеттің тауарлары шетелдік нарыққа жетімді болуын қамтамасыз ететін саясат. Сауда саясаты негізінде тауарлар саудасы мен қызметтер саудасын қарастырады.
Ұлттық және әлемдік нарықтардың арасындағы өзара қарым-қатынас жағдайын сауда саясаты анықтайды. Белгілі мемлекеттің сауда саясаты өз бейнесін сауда режимінде табады [7]. Сауда режимі - бұл ұлттық және әлемдік нарықтық қарым-қатынасын қалыптасытру үшін қолданылатын шаралар жиынтығы.
Мемлекеттік сауда режимінің сипаты кедендік тарифтің орташа деңгейін, сондай-ақ санды шектеулердің интенсивтігілі мен орташы деңгейін есептейтін агригалдық көрсеткіш ретінде анықталады.
Импорттық кедендік салымының орташа деңгейі 10% төмен, ал сандық шектеу импорттың 25% басып, тіркеу сипатына ие болатын мемлекеттің сауда режимі салыстырмалы түрде ашық болып танылуы мүмкін.
Мемлекеттік халықаралық саудаға араласу масштабына байланысты протекционистік сауда саясаты және еркін сауда саясаты деп айырамыз (жабық экономикадан ашық еркін сауда саясатына көшу жағдайын сыртқы сауданы либерализациялау деп аталады).
Еркін сауда - еркін нарық күштері сұраныс пен ұсыныстың, негізінде дамитын сыртқы саудаға мемлекеттің минималды араласу саясаты.
Протекционизм - тарифтік және тарифтік емес құралдарды қолдану арқылы ішкі нарықты шетелдік бәсскеден сақтау үшін қолданылатын мемлекеттік саясат. Бұндай шектеулерді сауда кедергісі деп атайды.
Сыртқы сауданы реттеудегі ең кең қолданылатын құрал болып кеден тарифтері табылады.
Кедендік тариф - бұл кедендік шекара арқылы жылжитын тауарларға қолданылатын кедендік баж ставкаларнының жүйелендірілген жиынтығы. Кедендік тариф түсінігі көп жағдайда, кедендік баж түсінігімен сәйкес келеді.
Кедендік баж мыналарға жіктеледі:
Импорттық, экспорттық, транзиттік, маусымдық, антидемпингтік, компенсациялық, автономдық, конвенциондық, преференциялық, спецификалық,адвалорлық, құрама.
Кеден тарифтерінің жіктелуі.
Салық салу объектісі бойынша:
- Импорттық - бұл елдің ішкі импортқа еркін айналысқа түсетін импорттық тауарға салынатын баж салықтары. Ұлттық өндірушілерді шетел бәсекелестігінен қорғау үшін барлық мемлекетттермен пайдаланатын кең таралған форма.
- Экспорттық - экспорттық туарларға салынатын баждар. Олар өте сирек қолданылады, өйткені олар әлемдік нарықтағы тауар құнын қымбаттатады. Сондай-ақ ол, мемлекет тауарларының сыртқа әкетілуін шектеуге ұмтылған кезде де қолданылады.
-Транзиттік - аталмыш ел территориясы арқылы транзитпен тасымалданатын тауарларға салынады. Оларда өте сирек қолданады, себебі, олар тауар ағымдарына кедергі жасап, сауда соғысы құрамы ретінде қолданылады.
Сипаты бойынша:
- Маусымдық - маусымдық сипаттағы өнімнің халықаралық саудасын реттеу үшін қолданылады. Ең алдымен ауыл-шаруашылық өнімдерді. Олардың әрекет ету мерзімі бірнеше айдан аспайды.
- Антидемпингтік - экспортталатын елдегі қалыпты бағаға қарағанда неғұрлым төмен бағамен тауарлардың елге әкелуі кезінде салынады.
- Компенсациялық - тауарларды өндірі барысында тікелей немесе жанама субсидиялар пайдаланатын тауарларды импорттауға салынады. (Егер олардың импорты осындай тауарлардың ұлттық өндірушілеріне зиян келтірсе).
Пайда болуы бойынша:
- Автономды - елдің мемлекеттік билік органдарының бір жақты шешімдерінің негізінде еңгізілетін баж.
- Конвенциондық - (келісім-шарттық) ТСБК (тарифтер мен сауда туралы бас келісім) - сияқты, немесе Кедендік Одақ туралы келісім сияқты, екі жақты немесе көп жақты келісімдер негізінде орнатылатын баждар.
- Преференциалды - дамушы елдерден шығатын тауарларға көп жақты келісімдер негізінде салынатын әрекет етуші кеден тарифімен салыстырғанда неғұрлым төмен ставкаларға ие баждар.
Алу тәсілі бойынша үш түрлі тарифтер болады:
- спецификалық;
- адвалорлық;
- құрамдық.
Спецификалық - салмақ, көлеммен есептелуі. Мысалы, бидайдың әрбір центнеріне бір доллар көлемінде баж салығын салу. Ал адвалорлық - тауар бағасына қатысты пайызбен есептеледі. Құрамдық - кеден салығының екі аталған түрлерін қамтиды. Мысалы, кеден құнынан 20% бірақ 1 тоннаға 10 доллардан жоғары емес.
Кедендік тариф құрамына қарай қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қарапайым кедендік тариф әр тауарға қолданылатын біртұтас қойылым негізінде құрылған. Күрделі кедендік тариф бірнеше салым қойылымына байланысты белгілі мемлекеттің тауарына қолданылатын максималды, аралық преференциалды.
Қазіргі уақытта барлық мемлекеттер көп бағалық тарифке ие. Бұндай күрделі тарифте көбінесе генералды және автономды баж басым. Ол сауда келісім шарты немесе бітімі жоқ мемлекеттерден импортталатын тауарларға салынады.
Көп бағалы кедендік тариф.
Сыртқы экономикалық қызметтің тауарлы номенклатура бойынша тауар коды
Тауардың қысқаша атауы,
Ставкалар немесе кедендік баждар
37
Фото және кино тауарлары
1
2
3
2,5
5
10
Біздің тариф мысалында автономды немесе генералды баж 10% (үшінші бағана) құрайды, ол максималды. Тарифтік базалық ставкасын 5% (екінші бағана) баж құрайды. Бірінші бағана дамушы мемлекеттердің тауарларының баждарына арналған.
Отандық өндірушілердің мүдделерін сақтау мақсатында көп жағдайда тиімді тарифтік қорғаныстың принципі көмектеседі.
Нақтылы тарифтік қорғану саясаты - бұл саясаты төменгі импорттық салықты, импорттық шикізат және құрамданған жоғарғы импорттық салықты аяқталған өнімге қолданады.
Басқа салаларға қорғаныс тарифінің негізгі деңгейі пайыздық көлеммен анықталады, сол пайызға, бүкіл тарифтік жүйенің жұмыс істеу қабілетіне байланысты осы саладағы бір өсімнің шамасы жоғарылайды.
Негізгі және нақтылы тариф көлемінің деңгейі (нақтылы қорғаныс деңгейі) қосымша баға көлемінің қатынасымен, қазіргі кеден салығының деңгейінің қосымша базалық нұсқауымен анықталады.
Нақтылы тариф қойылымы - көлемдік мінездемесі келесі тұжырыммен анықталады: импорттық тариф тауардың өндіру процесінің өсуіне ықпал етеді және импорттық салық салымының дайын өніміне, импортталған шикізат құрамынан және солардың ақырғы өнімге деген пайыздық арақатынасының түрлілігіне тәуелді.
Жалпылама түрдегі нақтылы тариф салымының деңгейі формула бойынша шығарылады:
q= (t - at1)(1 - a)
мұндағы: q - нақтылы кеден қорғанысының деңгейі;
t - номиналдық тарифтің ақырғы өнімге салымы;
a - кеден тарифі болмаған жағдайдағы импорттық шикізаттың ақырғы өнімге бағалай қатынасы;
t1 - импорт тарифінің бөлігі мен компоненттерінің номиналдық саллымы;
Нақтылы кеден қорғанысының есептеу негізінде, сауда саясатында маңызды шешімдер қабылданады.
1.3 Тарифтердің экономикалық рөлі. Тарифтерді қорғау және қарсы аргументтері.
Теорияның барлығы шектеулерсіз саудаға бет бұрады. Кеден салымы жоқ жағдайда елдер өзара саудадан пайданы көп табады. Мемлекеттің сыртқы сауда саясаты, еркін сауданы шектейді, осы әрекетпен адамдардың тұрмыстық деңгейіне әсер етеді, адамдардың тұтыну деңгейін төмендетеді [8].
Кеден тарифін енгізуден бірінше ретте импорттық тауарлардың тұтынушылары зардап шегеді, өйткені олар қосымша шығынды жұмсауға тиісті немесе тауарды аз мөлшерде сатып алуға мәжбүр болады.
Сәйкесінше, кедендік тариф тұтынушылық мүмкіндіктердің нашарлауына әкеледі.
Импортпен бәсекелестікке түсетін өнімдер шығаратын отандық өндірушілер импорттың нақты шектелу жағдайында ғана тарифті енгізгеннен ұтысқа ие болады. Тұтынушларға шетел тауары неғұрлым қымбатқа түссе, олар соғұрлым отандық тауарларды сатып алуға тырысады, өйткені олар жоғарғы баға мен жоғары өтімділікке ие болады, осының бәрі қолданған тарифтің көмегімен жүзеге асады.
Отандық өндірушілердің тариф енгізу арқасында алған ұтымы, тұтынушалардың шығынын жаба алмайды.
Кедендік тариф мемлекет бюджетінің ең басты көзі болып есептеледі. Осы табыстың көлемі өндірілген тарифтің, импорт көлеміне теңеседі. Кедендік тариф мемлекетке бір ғана жағдайда табыс әкеле алады: егер ол тым жоғары болмаса, импорттық тауарды толықтай жауып тастауға мүмкіндік туғызбаса.
Оптималдық салымдар - импорт салымды қолданудан алынатын эффект, ол қабылданғанда шетел жабдықтаушылары бағаны төмендетеді. Бұл әлемдік нарықта монопсония жағдайы туындағанда қалыптасады, яғни сатып алушының монопольдық билігі. Бұл нарытық сыйымдылығы бар үлкен ел өте ірі импортер болып, экспортер елдер оның ішкі нарығындағы конъюктурадан тәуелді болған жағдайда туындайды.
Бұл жағдайда үлкен ел монопольдік сатып алушыға айналады және импортқа кеден тарифінің енгізілуі оған таза табыс әкеледі. Осындай монопсондық билікке телевизорлар, мотоциклдер, машиналар және тағы басқа тауарлардың әлемдік нарығында АҚШ ие болады.
Мөлшерлік шектеулер -- сауда айналымын тарифтік емес реттеу формасы, ол белгілі бір уақыт аралығында экспорт пен импортқа рұқсат етілген тауарлардың саны мен номенклатурасын анықтайды.
Мөлшерлік шектеулер келесі формаларда болады: квоталау (контингенттеу), лицензиялау және экспортты еркін шектеу.
Квота немесе контингент -- тауардың экспортын немесе импортын анықталған мөлшермен белгілі бір уақыт аралығында шектеудің мөлшерлік өлшемі.
Квоталар келесідей бөлінеді:
экспорттық
импорттық
глобальді
жекеше
Зерттеу барысында, протекционизмнің бұл түрінің артықшылығы жоқ, ал белгілі бір жағдайларда тарифке қарағанда нашар екендігі анықталды.
Еркін бәсеке жағдайында квоталарды енгізудің экономикалық нәтижесі баж салығын қолдану нәтижесіне ерекшеленбейді. Сондықтан квоталардың тарифтік эквиваленті туралы айтуға болады.
Бірақ, квота ішкі нарық монополизациясын жүргізгенде және оның икемсіз орналасуы орын алған жағдайда, ол экономикаға кеден тарифіне қарағанда, көбірек шығын әкеледі.
Мөлшерлік шектеулерді қолданудың ерекше жағдайы -- бұл тарифтік квоталар. Олар елге енгізуге рұқсат алған тауарлардың көлемін қатаң түрде шектейді.
Тарифтік квоталар -- белгілі уақыт кезеңінде, тарифтік бағаның ерекше, неғұрлым төмен ставкасымен елге енгізуге немесе шығаруға рұқсат алған тауарлардың мөлшерін бекіту.
Квоталау процесінің құрама бөлігі -- лицензиялау. Лицензиялау -- белгілі уақыт аралығында бекітілген мөлшермен тауарды елге енгізу немесе шығарудың мемлекетпен реттелетін рұқсат ету тәртібі.
Лицензияның бірнеше түрі бар:
І.Бір реттік лицензия -- елге енгізуге немесе шығаруға 1 жыл мерзімге жазбаша түрде рұқсат ету, ол Үкіметпен нақты бір фирмаға, сыртқы сауда келісім шартын жүзеге асыру үшін беріледі.
2.Генералды лицензия -- келісім шарт санына шектеу салынбайтын 1 жыл ішінде елге тауарды енгізуге немесе шығаруға рұқсат ету. Ол тауардың шектелмеген мөлшерін елге енгізуге құқық береді.
З.Глобалді лицензия -- белгілі бір тауарды белгілі уақыт
аралығында саны мен бағасын шектемей, әлемнің кез-
келген еліне енгізуге рұқсат етеді.
Экспорттың еркін шектеулерінің мәні - қандай да бір тауарды, қандай да бір елге экспорттауды шектеу бойынша міндеттерді сауда әріптестерінің өз қарамағына алуына күштеу. Іс жүзінде мұндай экспорттық шектеулер еркін емес, керісінше міндетті болып табылады [9]. Олар импорттаушы елдің саяси қысымы нәтижесінде, немесе неғұрлым қатаң протекционистик шараларды қолдану қаупінің әсерінен енгізіледі. Халықаралық саудадағы техникалық тосқауылдар:
Техникалық тосқауылдар -- бұл мемлекеттің бақылау және шектеу бойынша барлық шаралары, олар шетелден тауарды енгізуге кедергі жасаушы құрал ретінде қолданылуы мүмкін тауардың техникалық параметрлерінің талаптарымен байланысты. Техникалық тосқауылдар стандарттар, техникалық нормалар мен тәртіптер, қаптау талаптары түрінде болуы мүмкін.Техникалық тосқауылдар ішінен мыналарды бөлеміз: санитарлық, ветеринарлық және фитосанитарлық нормалар мен тәртіптер. Олар халықтың, ауылшаруашылық малдар мен өсімдіктердің қауіпсіздігін қамтамасыз етумен байланысты.
Келешекте техникалық тосқауылдарды сауданы реттеу құралы ретінде қолдануы кеңейіп, күрделене түседі, сонымен бірге, техникалық талаптар мен стандарттарды унификациялау процесі жүріп жатады.Мемлекеттік монополия -- жалпы мемлекеттік қызығушылықтарға сәйкес ұлттық нарықтың әлемдік нарықпен өзара әсерін орталықтан реттеу мақсатында, тек мемлекет қана экспорттық-импортық операцияларды жүргізу құқығына ие екендігін білдіреді.
Сыртқы саудаға мемлекеттік шектеудің соңғы формасы сауда эмбаргосы болып табылады, ол қандай да бір елге тауар енгізуге немесе қандай да бір елден тауар шығаруға мемлекет тарапынан тыйым салуды білдіреді. Эмбарго, оны енгізетін елге және оған қарсы енгізілетін елге де экономикалық шығын әкеледі.Халықаралық сауданы тарифтік емес әдіспен реттеуге экспорттық операцияларды мемлекетпен қаржыландыру да жатады.
Қаржыландыру -- сауда саясатының әдісі ретінде шетел компанияларына қарсы, ұлттық өндірушілер мен экспорттаушылар пайдасына дискриминацияны қарастырады. Сауда саясатының қаржылық әдістеріне субсидиялар, несиелендіру және демпинг жатады.
Субсидия -- ұлттық өндірушілерге көмек көрсету үшін және импорттың жанама дискриминациясына бағытталған ақшалай төлем.
Субсидиялар тікелей, жанама қиылысатын, экспорттық және ішкі болып бөлінеді.
Бәсекелестерді басу мақсатындағы экспортты интенсивті субсидиялау демпинг формасына айналуы мүмкін.
Демпинг -- бұл экспорттаушының тауарды шетел нарығында ішкі нарықтық бағадан төменірек бағаға өткізуі.
Демпинг келесі формаларда болады:
1. Спорадистік (кездейсоқ) -- шетел нарығында тауарды төмен бағамен, уақытша, эпизодтық сату, бұл тауар өндірісінің ішкі көлемі ішкі ңарық сыйымдылығынан асып түсу нәтижесінде экспорттаушыларда тауарлардың үлкен көлемі жиналып қалғанына байланысты.
2. Қарақшылық демпинг -- нарықтан бәсекелестерді ығыстыру мақсатымен экспорттық бағаларды уақытша түсіру.
3. Тұрақты демпинг - әділдік бағасынан төмен бағамен тауарларды тұрақты түрде экспорттау.
4. Қайтымды демпинг -- экспорт бағаларын ішкі нарықтағы сондай тауарлардың сату бағасына қарағанда жоғарлату.
5. Өзара демпинг -- екі елдің бір тауарды төмен бағамен қарсы саудалауы.
Немесе төмендегідей нысандарға да бөлуге болады:
Стихиялық жекелеген демпинг - тауарды шетелде өткізу оның болжанбаған жағдайда мол болып шығуына апарып соқтырады құбылыс ретінде жекелеген сипатта болады; тонаушылық демпинг - шетелдік жеткізушілердің олардың өз нарықтарындағы жағдайына нұқсан келтіру ниетімен сыртқы нарықтағы бәсекені жою және монополия құру мақсатымен тауарларды шетелге ішкі нарықтарындағы төмен бағамен саналы түрде, әдейі шығару; орнықты демпингі - ішкі нарықпен салыстырғанда баға жөнінен неғұрлым икемді сыртқы нарықта бәсекелесуге қабілетті шепті жеңіл алу мақсатымен демпинг саясатын іске асыру жөніндегі ұзақ уақытқа созылған тұрақты демпинг [10].
2 Қазақстан Республикасында демпингті құқықтық реттеудің жалпы түсінігі мен құқықтық режимі
2.1 Демпингке қарсы құқықтық шаралар
Құқықтық реттеу - мемлекеттің құқықтық нормалар көмегімен қоғамдық қарым-қатынасқа ықпал етуі. Құқықтық реттеуде құқық субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін танып-білуі көзделеді. Тиісті қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу тетігі құқықтық құралдардың бірыңғай жүйесі болып табылады, мұндай құралдардың көмегімен қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал жасалады. Құқықтық реттеу тетігінде, сондай-ақ құқықтық нормалар, құқықтық қарым-қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық сана, құқықтық қолдану актілері, құқықтар мен міндеттерді іске асыру актілері, т.б. қамтылады [11].
Құқықтық реттеу механизмін бұдан бұрын "Мемлекет және құқық теориясы" курсында қарастырылған болатын. Әкімшілік құқықта осы құқықтық құбылысты нақтырақ қарастыратын болсақ ол мынадай түрде болмақ. Мемлекеттің қоғамдық қатынастарға ықпал ету тәсілдерінің бірі құқықтық реттеу. Ал құқықтық реттеу - бұл қоғамдық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу және субъектілердің өз құқықтары мен міндеттерін кедергісіз жүзеге асыруы. Құқықтық реттеу үшін әртүрлі амал-тәсілдер мен құралдар пайдаланылады және оларға мыналар жатады: құқық нормалары, құқықтық қатынастар, құқық шығармашылық, субъективті құқықтар мен заңды міндеттер. Бұлардың барлығы құқықтық реттеу механизмінің құрамды элементтері болып табылады.
Сонымен, әкімшілік құқықтық реттеу механизмі - бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын құқықтық қатынастарға ықпал ететін әкімшілік - құқықтық құралдар мен амал-тәсілдердің жиынтығы.
Әкімшілік-құқықтық реттеу механизмі мынадай элементтерден немесе кезеңдерден тұрады:
1) ҚР нормативтік-құқықтық актілерінде белгіленген әкімшілік-құқықтық нормалар;
2) әкімшілік - құқықтық қатынастар;
3) әкімшілік-құқықтық нормаларды жүзеге асыру.
Әкімшілік-құқық, кез келген құқық саласы сияқты, заңды нормалардың жиынтығынан тұрады. Әкімшіліктің құқықтық негізін әкімшілік нормалар құрайды.
Әкімшілік - құқықтық нормалар - бұл мемлекеттік, қоғамдық басқару сферасындағы қатынастарды, сондай-ақ мемлекеттік қызметтің басқа сферасында туындайтын басқару сипатындағы қатынастарды (әділ соттылықты, прокурорлық қадағалауды) реттейтін мемлекетпен белгіленген немесе бекітілген, рұқсат етілген ережелер болып табылады және оларды орындамаған жағдайда мемлекеттің мәжбүрлеуі арқылы жүзеге асыралады.
Әкімшілік - құқықтық нормалардың негізгі міндеттері:
1)Мемлекет басқару жүйелерінің әртүрлі құрамдас бөліктерін ретке келтіру;
2)Басқарушы мен басқарылатын жүйелердің арасындағы тиімді арақатынасты нығайту;
3) Әртүрлі басқару салаларындағы байланыстарды, мемлекет органдардың кәсіпорындармен, мекемелермен, ұйымдармен, азаматтармен арақатынастарын белгілеу;
Әкімшілік реттеудің мәні - басқару қатынастарын ретке келтіру, әкімшілік құқықтың көмегімен осы қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу. Олар басқару қатынастарының субъектілерінің мінез - құлықтарын қалай болуы керек екендігін анықтайды.
Әкімшілік құқық нормаларының мән -маңызы мыналарға бағытталған:
1) мемлекеттік басқару сферасында қалыптасқан қатынастарды ұйымдастыруға, ретке келтіруге және жетілдіруге;
2) құқықпен реттелген басқару қатынастарын қорғау.
3) біздің қоғамымызды дамытатын объективті заңдардың талаптарына сай жаңа қоғамдық қатынастарды тудыруға және дамытуға;
4)қазіргі уақыт талабына сай емес қоғамдық қатынастарды басқару сферасынан шығаруға бағытталған.
Әкімшілік - құқықтық нормалар көптеген басқару органдарының құқықтық жағдайы мен құзырлығын анықтайды, олардың қызметін, басқару нысандары мен әдістерін, басқа субъектілерімен ара қатынастарының тәртібін белгілейді.Әкімшілік құқықтың нормалары, сондай-ақ, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың мемлекеттік және қоғамдық қызметкерлердің, мемлекеттік басқару сферасындағы азаматтардың құқықтық жағдайын анықтайды.Әкімшілік заңнамада әкімшілік қатынастарды әртүрлі бұзушылықтан қорғайтын нормаларда бар.Әкімшілік-құқықтық нормалар мыналарға міндеттейді:
1)белгілі бір әрекеттер жасауға;
2)басқа әрекеттер жасауға тыйым салуға;
3)өзге де әрекеттерді жасауға рұқсат беруге
Әкімшілік реттеу үшін мына ықпал ету нормалары тән:
1) Әрекет жасауға бұйрық, жарлық (алдын-ала жазылған);
2) Рұқсат беру;
3) Әрекет етуді қолдау;
4) Тыйым салу.
Әкімшілік нормалардың көпшілігі имперактивті сипатты. Оларды бұзғаны үшін заңды жауапкершілікке тартылады.
Әкімшілік-құқықтық нормалардың құрылымы - дегеніміз нормалардың ішкі құрылысы, норма элементтерінің, құрамды бөліктерінің өзара байланыстарының белгіленген тәртібі.Әкімшілік -құқықтық нормалар мына элементтерден тұрады:1)гипотеза;2)диспозиция;3)са нкция.
Гипотеза - бұл құқық нормаларын қолдану жағдайлары. Норманың гипотезасымен қарастырылған мән-жайлар әкімшілік - құқықтық қатынастарды тудыратын, өзгертетін және тоқтатын заңды фактілер болып табылады, мысалы, адамның әкімшілік құқық бұзушылық жасауы, соның нәтижесінде заңды жауапкершілікке тартылады, адамның белгілі бір жасқа толуы (16 жасқа толуы, бұл кезде азамат төл құжатын алады немесе 18 жасқа толуы, яғни кәмелеттік жасқа толуы, бұл кезде адам құқықтық қатынастардың толыққанды субъектісі болады). Бұл жерде заңды фактілер болып 16 жасқа толу (оқиға), төл құжатын жоғалтып алу (әрекет). Гипотезаның мынадай түрлері болады:
- абсолютті - анықталған - бұл құқық нормасы қолданылатын нақтылы жағдайды көрсетеді, мысалы, уақытында салықты төлу.
- салыстырмалы - анықталған - бұл кезде құқық нормасы жүзеге асырылатын жағдайлардың жалпы сипаты ғана көрсетіледі.
Диспозиция -бұл мінез-құлық ережелері, бұнда субъектілердің құқықтары мен міндеттері көрсетіледі. Құқық нормасының негізін қалайтын басты элементі болып табылады. Диспозиция -бұл ұйғарымдар, бұйрықтар, жарлықтар, тиым салушылықтарлар, рұқсат берушіліктер.
Санкция - бұл мінез - құлық ережелерін бұзғаны үшін нормамен қарастырылған жағымсыз зардаптарды көрсететін құқық нормасының элементі.
Әкімшілік - мәжбүрлеу шаралары (шекараны жабу, жер сілкінісі болған жерлерді оқшаулау) санкцияға жатпайды, сол себебі олар құқық бұзушылықпен байланысты емес. Бұндай шаралар диспозицияда көрсетіледі.
Құқық нормаларының мынадай түрлері бар:
1) мазмұны бойынша:
а) материалды әкімшілік құқық нормалары- әкімшілік құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, жауапкершіліктерін заңды түрде бекітетін нормалар.
б) іс жүргізушілік (процессуалдық) әкімшілік құқық нормалары - бұл мемлекеттік басқару органдары қалай және қандай тәртіпте әрекет ететінін, мемлекеттік басқару сферасында істерді қарау және шешу тәртіптерін анықтайтын нормалар. Бұл нормалар материалды нормалардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін нормалар болып табылады.
2) ұйғарымының сипатына қарай:
а) міндеттеуші - белгілі бір жағдайдарда нормада көрсетілген әрекеттерді міндетті түрде істеу керек екендігі бұйырылады (алдын ала жазылып белгіленеді), мысалы, азаматтың шағымын алған орган оны 30 күн ішінде қарауы қажет;
б) тыйым салушы - нормамен берілген әрекеттерді істеуге тиым салу қарастырылған;
в) өкілеттілік етуші - құқық нормасы талабының шегіндегі өз қалауы бойынша әрекет етуге рұқсат етеді.
3) мерзімдік әрекеті бойынша:
1) мерзімді- алдын-ала әрекет ету мерзімі анықталған нормалар;
2) мерзімсіз - алдын-ала әрекет ету мерзімі белгіленбеген нормалар.
4) ұйғарымының нысаны бойынша:
а)императивті - бұл нормалар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін бірден қалыптастырады және құқық нормасымен реттелетін қатынастардың қатысушыларының қалауы бойынша өзгертілмейтін нормалар болып табылады
б)диспозитивті - әкімшілік құқықтық қатынастардың қатысушылары құқықтары мен міндеттерін өздері норманың шегінде белгілейді.
в)ұсынушы - нақты кеңес, ұсыныстар түрінде болатын нормалар және сол немесе өзгеде әрекеттерді жасаудың мақсатқа сәйкестігін көрсетеді.
5) Кеңістіктегі әрекеті бойынша:
а) Республика шегінде әрекет ететін нормалар;
б) жергілікті (локалды) - қала, аудан, облыс шегінде әрекет ететін нормалар;
в)салалық - мемлекеттік басқарудың белгілі бір саласында әрекет ететін нормалар.
г)сала аралық - мемлекеттік басқарудың бірнеше салаларында қолданылатын нормалар. Кеден ісі, стандартизация облыстарында әрекет ететін нормалар.
6) Субъектілері бойынша:
а) мемлекеттік басқару органдарының, кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың қызметтерін реттейтін нормалар;
б) мемлекеттік басқару сферасындағы қоғамдық ұйымдардың қызметін реттейтін нормалар;
в) қызметкерлер мен қоғамдық ұйымдардың қызметін реттейтін нормалар;
г) мемлекеттік басқару сферасындағы азаматтардың мінез-құлықтарын реттейтін нормалар.
Жалпы әкімшілік нормалары - әкімшілік жауапкершіліктік жалпы шарттарын, әкімшілік.
Дефинитивті нормалар - анықталған, тұрақты - заңды ұғымдардың анықтамаларынан тұрады, сондықтан міндетті түрде орындалуы қажет.
Декларативті - ресми түрде мәлімдеу (нормалар, қағидалар) - басқару органдарын ұйымдастыру және оның қызметін ұйымдастыруда басшылық ететін қағидаларды құрады.
Оперативті - іс жүзінде әрекет ететін нормаларды жояды, олардың қолдану сфераларын өзгертеді, жаңа заңның шығуына байланысты күшін жоғалтқан нормалардың қажетті жағдайда әрекеттерін ұзартады.
Локалды - жергілікті - жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Біздің Қазақстан Республикасы деп аталатын тарихы терең, өзі жас мемлекетіміз даму жолында көптеген заңдарды, кодекстер мен басқа нормативтік-құқықтық актілерді өз азаматтарының игілігі үшін қабылдауда. Адамның құқығы мен бостандығы бойынша мемлекет өзінің басты міндетін құқықтық институттар арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Ата Заңында өзін зайырлы, демократиялық, әлеуметтік мемлекет ретінде жариялады. Сол демократиямызды, зайырлылығымызды сақтау және дамыту мақсатында, қоғамдағы және мемлекеттің дамуындағы тұлғаның рөлін арттыру мақсатында атқарылып жатқан жұмыстар аз емес [1].
Ең күрделі салалалардың бірі - азаматтық құқық саласы. Әрбір адам өзінің күнделікті тіршілігінде азаматтық құқық субъектісі болады. Азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мақсатында қарастырылған іс-әрекеттерді жасау кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін саланың бірі болып табылады. Осы азаматтық құқықтың ең қызық та, күрделі саласының бірі - ол экономикалық қарым-қатынастарды реттеу. Экономикалық қарым-қатынастар мемлекеттік құқық саласының ең күрделі, ауқымы кең, күнделікті өмірде жиі кездесетін қарым-қатынастар саласы.
Осы саланың деңгейіне мемлекетіміздің азаматтарының тұрмыс-тіршілігі, әл-ауқаты тікелей байланысты. Экономика саласын реттеуде, оны дамыту мен жаңғыртуда, құқықтық реттеуде мемлекеттің атқаратын рөлі орасан зор. Осы салада басқа мемлекеттермен бәсекелестікке төтеп беру үшін көптеген құқықтық нормалар да қабылдануда.
Осы мақсатта тауар айналымы дегеніміз не, демпинг дегеніміз не, ол қандай заңмен реттеледі, оның ішінде демпингке қарсы шаралар ретінде қандай нормалар бар деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Осы дипломдық жұмыстың мақсаттарын айқындап, заңмен реттелуін және отандық өндірушілерді демпингтік тауар импорты туғызған терiс пиғылды бәсекеден қорғау және демпингке қарсы шараларды енгiзу жолымен отандық өндiрушiлер үшiн келеңсiз зардаптарды жою болып табылады. Осы Заң уәкiлеттi орган мен мүдделi тұлғалар арасында, сондай-ақ мүдделi тұлғалардың өздерi арасында отандық өндiрушiлерге оның аумағына тауарды қалыпты құнынан төмен бағамен сату үшiн әкелу арқылы материалдық залал келтiруге немесе материалдық залал келтiру қаупiне және демпингке қарсы шараларды енгiзуге байланысты туындайтын қатынастарды реттейдi.
Қазақстан Республикасының тауар импорты жағдайындағы демпингке қарсы шаралар туралы заңдары осы Заңнан және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерден тұрады. Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық келiсiмде немесе шартта осы Заңдағыдан өзгеше ережелер белгiленсе, халықаралық келiсiмнiң немесе шарттың ережелерi қолданылады.
Биылғы Жолдауында Президент Н.Назарбаев: "Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көптарапты халықаралық экономикалық жоба - ларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те",-деп атап көрсетті.
Диплом жұмысының негізін Қазақстан Республикасының заңдары, ережелері, шетелдік және отандық заңгерлер және заң ғылыми еңбектері, оқулықтар мерзімді басылымдардың құрайды.
1 Демпингтің түсінігі мен демпингке қарсы қабылданған заңнамалардың құқықтық жағдайы
1.1 Демпингтің жалпы түсінігі мен мазмұны
Демпинг сөзі неміс тілінен аударғанда артығын тастау дегенді білдіреді. Демпинг неміс тілінде dumping - сөзбе - сөз мағынасы: лақтырып тастау. Демпинг - тауарларды нарықтағы бағадан төмен бағада өндіру.
Демпинг:
-Тауарлардың сыртқа едәуір төмен бағамен кейде оны тастанды баға деп те атайды шығарылуы;
-Тауарлардың ішкі нарықтағы бағаға қарағанда сыртқы нарықта неқұрлым төмен бағамен сатылуы.
Демпингтік баға - конкурсқа қатысушының тауарларға, жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге ұсынған бағасы, ол мемлекеттік сатып алу туралы шарт жасасу мақсатында ұқсас тауарларға, жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге қолданылып жүрген бағалармен салыстырғанда көрінеу төмен баға болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы Заңы
Демпинг мазмұнына қарай екі нысанға бөлінеді: тауар демпингі және валюта демпингі. Тауар демпингі бойынша тауарларды басқа елдің нарықтарында төмендетілген бағамен сату, яғни ол дағдылы коммерциялық операцияларда қолданылады; валюта демпингі бойынша валютамен неғұрлым қамтамасыз етілген елден валютасының тұрақтылығы жоғары елге тауарлар төмен бағамен шығарылады. Валюталық демпинг бағасы төмен тауарларды валютасы құнсызданған елдерден валютасы салыстырмалы түрде тұрақты елдерге экспорттау, валюталық демпинг тауарлардың ішкі жоғары бағаларымен және төмен экспорттық бағаларымен, тауарлардың сыртқы дүниежүзілік орта көрсеткіштерден төмен бағалар бойынша көптеп сатылуымен ерекшеленеді. Сырт жерлерге шығарылатын тауарлардың бағасын кемітудің көзі - неғұрлым тұрақты шетел валютасын құнсызданған ұлттық валютаға айырбастағаннан түскен айырмашылықтан пайда болатын экспорттық сыйлық деп аталатын табыс. Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісімнің 1967 жылғы конференциясында халықаралық Демпингкке қарсы кодекс қабылданды. Онда демпингті, оның ішінде валюталық демпингті де, қолданған жағдайда жүзеге асырылатын арнайы санциялар көзделген [2].
Демпинг бағаны төмендету арқылы жаңа тауар нарығына шығу, немесе шетел валютасын тарту арқылы жүзеге асады. Жалпы демпинг бәсекелестіктің кеңінен тараған түрі болып табылады, себебі импорттаушы мемлекетте сол тауарлардың өндірісіне айтарлықтай зиян келтіреді. Яғни, мысалы Қазақстан Республикасында тауардың өндіріс құны - 2500 тенгені құраса, Қытай Халық Республикасынан келетін тура сол тауар 1500 тенгені құрауы мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекет өз тауар өндірушілерін қорғау мақсатында антидемпингтык шараларды қолданады. Отандық кәсіпкерлердің шағымы бойынша, отандық кәсіпкерлерді қорғау мақсатында антидемпингтык шара ретінде антидемпинтік салымдар салу кеңінен қолданылады. Бұл салымдар кедендік салымдарға қосымша жасалады, сол себептен айыппұл тектес болады десек артық айтпаған болар едік.
Антидемпингтік салымдар арнайы үкіметтік тексеру нәтижесінен соң ғана орнатылады. Арнайы үкіметтік тексерудің мақсаты - демпинг фактісін анықтау және соның салдарынан келтірілген зиянды айқындау, және салымдарды орнату. Антидемпингтік зерттеулер - кеңінен тараған іс-шара. АҚШ пен Евроодақ мемлекеттерінде антидемпингтік шаралар ондаған және жүздеген жағдайларда жүзеге асады. Ресей тауарларын антидемпингтік тексеруден өткізу мақсатында АҚШ-та, Қытайда, Евроодақта ондаған зерттеулер өткізіледі.
Демпингке қарсы шаралардың бірі ретінде осы шараларды үкіметтік деңгейде бастайтыны туралы мақалалар жариялау табылады. Бұл өз кезегінде аталған тауарды өндірушіге өз әсерін тигізеді, себебі ол демпингкке қарсы салымдар енгізілетін болса оның тауарының импортына кері әсерін тигізеді. Сондықтан, үкіметік деңгейде екі жақты келісім арқылы шешуді көздейтін келіссөздер жүргізіледі. Мұндай келіссөздердің нәтижесі ретінде тауардың құны өседі немесе тауардың жеткізілу шегіне санына шектеу қойылады. Немесе үкіметаралық деңгейдегі келіссөздер нәтижесінде тауардың экспорты ерікті түрде шектеледі.
Кей жағдайларда демпинг орын алмаса да, мемлекет аралық қатынастардағы шиеленістерді ұлғайту үшін антидемпингтік зерттеулер мен шаралар қолданылады. Мысалы, 2008 жылғы әлемдік дағдарыс кезінде АҚШ үкіметі ресей сталін импорттауға осындай шаралар қолданған. Ресей жауап ретінде АҚШ-тың 16 тауар өндірушілерінен тауық етін сатып алуға Роспотребнадзор арқылы тыйым салған. Бұл жағдайда АҚШ-тың әрекеті Бүкіләлемдік сауда ұйымының қағидаларына қарсы келген.
Яғни, жосықсыз бәсекемен күресудің жолы ретінде демпингкке қарсы шаралар шын мәнісінде протекционизм құралына айналады. Бұл практика халықаралық құқықтық деңгейде демпингті анықтау критерийлері мен оған тосқауыл қою шегін анықтау арқылы күресуде [3].
Демпингке заң тұрғысынан түсініктеме берейік. ГАТТ-тың Баға және сауда бойынша бас келісім, General Agreement on Tariffs and Trade 1947 жылғы қабылданған VI бабы демпингкке келесі түсініктеме береді: демпинг - бір елдің тауарлары екінші елге тауардың қалыпты бағасынан төмен бағада келу сауда операциясы. Осы келісімге сәйкес, демпингкке қарсы салымдар салуды қолдану мүмкіндігі қаралды, дегенмен, оны қолдану шарттары айқын болмағандықтан, практикада асыра пайдалануға жол берілді. Сондықтан, 1969 жылы Кеннеди раунд, 1974 жылы Токио раунд, 1994 жылы Уругвайский раунд атты келісімдер қабылданды, олар Антидемпингтік кодекс деген атқа ие болды. 1994 жылы қабылданған соңғы баспасында демпигкке қарсы негізсіз шаралардың болдырмауына қатысты ережелер енгізген. Демпингкке қарсы шаралар мүдделі кәсіпкерлердің арыздарының негізінде, демпингтың салдарынан шығынға кетіп отырғаны дәлелденген жағдайда ғана енгізілуі мүмкін.
Осы тұрғыдан, халықаралық құқықтың демпингкке қарсы актілері болып танылатын келісімдерді - раундттарды қарастрырайық.
Біріншісі, 1947 жылғы келісім. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң экономиканы жаңғырту мақсатында қабылданған. Негізгі мақсаты - халықаралық саудадағы кедергілерді төмендету. Тарифтік кедергілерді төмендету, сандық жағынан шектеу қою, сауданы субсидия бөлу арқылы қаржыландыру секілді шаралардан тұрған. ГАТТ - ұйым емес, келісім. Бастапқыда, ГАТТ-ы Бүкіләлемдік банк немесе Әлемдік сауда ұйымы секілді толыққанды халықаралық ұйымға ауыстыру көзделген, дегенмен, келісімге қол жеткізілмеген соң келісім күйінде сақталған. 1990 жылдың басында ғана ГАТТ-ң функциялары Бүкіләлемдік сауда ұйымына өткізілген. ГАТТ-ң тарихын үш кезеңге бөлуге болады. 1947 жылдан бастап 1959 жылға дейінгі кезеңде қай тауар түрлерін реттеу керек және қай тарифтарды тұрақтандыру керек екенін реттеп отырған. 1959 -1979 жылдар аралығындағы кезең үшке бөлінген, және де бағаны төмендетуден көзделген, 1986-1994 жылдар аралығы Уругвай раунды деп аталған, ГАТТ-ң шеңберін интеллектуалдық меншік, қызмет түрлері, капитал, ауыл шаруашылығы, Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылуы - секілді шеңберлерді қамтиды [4].
1964-1967 жылдар аралығын қамтитын Кеннеди Раунды деп аталатын бағаны төмендетуге бағытталған кезең 1964 жылдың мамырында басталып 1967 жылдың маусым айында аяқталған. Бұл келісімдер АҚШ-тың президенті Дж.Кеннедидің атымен аталған, себебі ол 1962 жылы сауданы кеңейту туралы Заңның қабылдануына ықпал еткен. Осы заңның қабылдану нәтижесінде АҚШ бүкіләлемдік бағаны төмендету шарасына қатыса алды. Келіссөздердің арқасында бүкіләлемдік саудадағы бағаны төмендету туралы келісімдерге қол жеткізілді. Жалпы бүкіләлемдік бағаны төмендету көлемі шамамен 40 млрд доллар көлемінде, ал АҚШ-тың импорт бойынша 8,5 млрд. доллар көлемінде, басқа мемлекеттердің АҚШ-қа қатысты импорты да сол көлемде сомманы құрады. Бағаны 50 пайызға төмендету көптеген дайын тауарларға қатысты қолданылды, ал басқа тауарлардың бағасы төмендетілгенмен пайыздық мөлшері басқа болды. Төрт ірі қатысушы мемлекеттер: АҚШ, Европалық экономикалық одаққа мүше елдер, Ұлыбритания, Япония дайын тауарларға бағаны 35 пайызға төмендеткен. АҚШ тарапынан бағаны төмендету бес бөлікке бөлініп әр жылы жүзеге асуы, ең алғашқы төмендету 01 қаңтар 1968 жылы орын алуы керек болған. АҚШ президенті жанындағы экономикалық кеңесшілер Кеңесі 1968 жылғы есеп беруінде Кеннеди раунды барысында бағаны төмендетудің артықшылықтарын төмендегідей етіп көрсеткен:
1)Бағаны төмендету сауданы кеңейтуге мүмкіндік туғызбаған;
2)АҚШ үшін жаңа экспорттық мүмкіндіктер пайда болған;
3)Сырттан келетін тауарлардың бағасының төмендеуіне байланысты америкалық тауар өндірушілер өндіріс шығындарын төмендетуге мүмкіндік алған;
4)Жергілікті және импорт тауарларға бағаның төмендеуіне байланысты америкалық тұтынушылардың әл-ауқаты жоғарылаған.
1973-1979 жылдар аралығында өткен Токио раунды тек баға мәселесін ғана емес, сонымен қатар ауыл шаруашылық мәселелерді де, саудадағы бағадан тыс кедергілер мәселесін де көтерген. Жоғары кеден салымдары салынатын тауарлардың саны азайтылған. Азаматтық авиация саласында кедендік салықтар алынып тасталған. Сонымен қатар, өндірісі дамыған мемлекеттер өз кедендік салықтарын 25-30 пайызға төмендетуге келіскен.Бұл шаралар 1980 - 1988 жылдар аралығында жүзеге асқан. Европалық сыртқы баға орташа есеппен 9,8 пайыздан 7,5 пайызға төмендеген, жапондық тариф 7,9 пайыздан 5,5 пайызға төмендеген, американдық тариф 7,9 пайыздан 5,6 пайызға төмендеген. Дағдарысқа ұшыраған экономика салалары үшін бағаны төмендету кейінге қалдырылған. Текстиль өндірісі саласына ерекше мән берілген. Бұл сала халықаралық қатынастардағы қиындық туғызатын салалардың бірі болып табылады: себебі дамушы елдер үшін бұл сала әлемдік нарықтағы жалғыз бәсекелестік туындататын сала болады. Бұл саланы жою дамыған мемлекеттер үшін көптеген әлеуметтік мәселелер туындататыны анық. Токио раунды ауыл шаруашылық өнімдерін сатуды либерализациялауға айтарлықтай бет бұрыс жасауға мүмкіндік туғызбады.Сол уақытта бастап АҚШ пен Европалық қауымдастық арасында осы күнге дейін қиын болып танылатын диалог туындаған. Сауданы жүргізудің бағаға қатысты емес кедергілерін терең зерттеулер жүргізіліп, жосықты бәсеке жүргізудің бес кодексі қабылданған. Ол кодекстер кеденде тауардың құнын бағалау, импортқа шығарылатын тауарларды лицензиялау туралы ақпарат, техникалық нормаларды, мемлекеттік сатып алуды унификациялау, субсидиялау, және жауап ретінде атқарылатын шараларға қатысты болды. Экспорт кредиттері бойынша келісімдерге өндірісі дамыған мемлекеттер тек 1970 жылдары ғана қол жеткізді. Экспорттық кредиттер кеңінен қолданыла бастады. Пайызы бойынша жеңілдіктер қарастырылғандықтан, экспорттың тікелей көмекшісі ретінде көр тауар өндірушілер аталған кредиттерге жүгіне бастады. Экспорттық кредиттер 10 жыл мерзімге берілген, және кредит алушы баға көлемін 85 пайыздан асырмауды талап еткен. Эспорттаушы барлық мемлекеттер үшін кредиттің пайыздық мөлшерінің ең төменгі ставкасы белгіленген. Жалпы Токио раунды халықаралық сауда жасаудың жалпы либерализациялануына алып келген. Осы тұрғыда либерализация терминінің түсініктемесін бере кетейік [5].
Бағаны либерализациялау дегеніміз бағаны қалыптастырудағы мемлекеттің рөлінің төмендеуін, немесе бағаны нарық талабына сай өз ағымына жіберу дегенді білдіреді.
1986-1993 жылдар аралығы Уругвай раунды деп аталатын кезең. Уругвай раундының келіссөздері сегіз жылға созылған. Бұл келіссөздер 1986 жылдың 15 қыркүйегінде Уругвайдың Пунта-дель-Эсте қаласында басталған, өз атауын содан алған. Уругвай раундының нәтижесі ретінде Дүниежүзілік сауда ұйымын құру туралы келісімге қол жеткізілді, және де осыған қосымша ретінде тауарлар, қызметтер, интеллектуалдық меншік құқығына қатысты сауда аспектілерін қамтитын басқа да қосымшалар қабылданды. Бұл келісімдердің барлығы бір тұтас құжат ретінде қарастырылды. Яғни, Дүниежүзілік сауда ұйымына кіретін қайсыбір мемлекет аталған келісімдер мен қосымшаларының талаптарын толығымен орындауын міндетті. Дүниежүзілік сауда ұйымын құру туралы келісімге сәйкес, кеденде төленетін төлем импорттаушы мемлекетке экпорттаушы мемлекеттен кіргізілген жағдайда тауардың бағасына осы мемлекеттегі белгіленген, тұрақтанған құнын ескере отырып , жасалады. ГАТТ-ң 7 бабының 2 тармағында былай делінген: кеден үшін кіргізілген тауарды бағалау кіргізілген тауардың шынайы құнын ескеруі тиіс, отандық осындай тауардың құнын бағалауға, немесе ерікті, немесе жалған бағалауға сүйенбеуі тиіс. Осы баптың 5 тармағында кедендік құнын белгілеу барысында ашықтық, тұрақтылық қағидалары бекітілген. Бұл тұрғыдан қарағанда, Қазақстан Республикасының кеден орындарындағы коррупцияның кеңінен тарауы, біздің мемлекетіміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруімізге тосқауыл болатын кедергілердің бірі екені анық.
Жалпы, Дүниежүзілік сауда ұйымын құру идеясы Екінші дүниежүзілік соғысы аяқталғанға дейін пайда болған, себебі халықаралық сауданы реттеу үшін осындай ұйымның қажеттілігі туындаған. Қазіргі глобализация кезеңінде Дүниежүзілік сауда ұйымының алар орны артпаса, кемімейді. АҚШ пен Ұлыбритания мемлекеттерінің атсалысуы арқасында 1944 жылы Бреттон Вудтағы конференцияда Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық даму және қайта құру банкі құрылған [6].
Жаңа экономикалық тәртіппен сақтау үшін үшінші ұйым ретінде Халықаралық сауда ұйымын құру көзделген. Осы мақсатта 1946 жылы Гавана қаласында сауда мен жұмыспен қамту мәселелері бойынша халықаралық конференция ұйымдастырылған. Осы конференция бағаны төмендету бойынша халықаралық келісімнің материалдық-құқықтық базасын дайындауы, қызығушылық білдірген мемлекеттерге осы ұйымның жарғысын ұсынуы, сыртқы сауданы оңтайландыру, бір мемлекеттен екінші мемлекетке тауар кіргізгенде кедендік салымдарды төмендету мәселелері бойынша үйлестіруші рөл ойнауы тиіс еді. 1947 жылдың қазан айында Баға мен сауда туралы Бас келісім қабылданды, ол жаңа халықаралық сауда ұйымының бөлігі ретінде қарастырылды. Уақытша келісім ретінде 01 қаңтар 1948 жылдан бастап күшіне енді.
КСРО Гавана конференциясына қатысуға шақырылмады, себебі Халықаралық валюта қоры мен Халықаралық даму және қайта құру банкіне қатысушы болудан бас тартты. Кеңес үкіметі аталған ұйымдарда АҚШ-тың ықпалының күшті болуына байланысты, АҚШ пен КСРО арасындағы: идеологиялық блоктар арасындағы текетірес аталған ұйымдардағы КСРО-ның мүддесін тиісті денгейде ескереді деп есептемеді.
Дегенмен, АҚШ Конгрессі Халықаралық Сауда ұйымының Жарғысын ратификациялаудан бас тартты, сол себептен ГАТТ елу жылдай уақыт бойы келісім ретінде өз қызметін атқарды.
Келесі жылдары ГАТТ жалпы алғанда, өзінің тиімді жүйе екенін дәлелдеді, осы келісімге қол қойылған кездегі 40 пайыздық көлемнен орташа кедендік салықтар 1990 жылдарға қарай 4 пайыздық көлемге төмендеді. Кедендік салымдарды төмендету және бағадан тыс кедергілерді азайту мақсатында ГАТТ үнемі қатысушы мемлекеттері арасында келіссөздер жүргізіп отырды.
1986 -1994 жылдар аралығы Уругвай раунды деп аталып, осы кезеңдер ішінде ең тиімдісі болды. Ұзаққа созылған келіссөздер нәтижесінде 1994 жылы Марракеште Дүниежүзілік сауда ұйымын құру туралы келісім жасалып, ол өз қызметіне 1995 жылдың 01 қаңтарынан бастап кірісті.Бұл ұйымға мүше мемлекеттер ұйым шеңберінде тауарларды сатумен қатар, қызмет түрлерін сату мәселелері де реттелетіні туралы келісімге келді.Қызмет көрсету саласын бойынша сатулар GATS келісімімен реттелетін болды. Сонымен қатар, Марракеш келісімі бойынша TRIPS келісімі қабылданды, бұл келісім Дүниежүзілік сауда ұйымының құқықтық іргетасының ажырамас бөлігі ретінде интеллектуалдық еңбектің нәтижелеріне құқықтар бойынша сауда сұрақтарын да реттеді.
Сыртқы сауданы реттейтін халықаралық ұйым құру мақсаты елу жылдан соң жүзеге асты, 1995 жылдың 01 қаңтарынан бастап Дүниежүзілік сауда ұйымы өз жұмысына кірісті.
1.2 Кедендік тарифтің мазмұны. Кеден баждарының жіктелуі
Мемлекеттік сауда саясаты - бұл ішкі нарыққа шетелдік тауарлардың келуін реттеу саласындағы, сондай-ақ бұл мемлекеттің тауарлары шетелдік нарыққа жетімді болуын қамтамасыз ететін саясат. Сауда саясаты негізінде тауарлар саудасы мен қызметтер саудасын қарастырады.
Ұлттық және әлемдік нарықтардың арасындағы өзара қарым-қатынас жағдайын сауда саясаты анықтайды. Белгілі мемлекеттің сауда саясаты өз бейнесін сауда режимінде табады [7]. Сауда режимі - бұл ұлттық және әлемдік нарықтық қарым-қатынасын қалыптасытру үшін қолданылатын шаралар жиынтығы.
Мемлекеттік сауда режимінің сипаты кедендік тарифтің орташа деңгейін, сондай-ақ санды шектеулердің интенсивтігілі мен орташы деңгейін есептейтін агригалдық көрсеткіш ретінде анықталады.
Импорттық кедендік салымының орташа деңгейі 10% төмен, ал сандық шектеу импорттың 25% басып, тіркеу сипатына ие болатын мемлекеттің сауда режимі салыстырмалы түрде ашық болып танылуы мүмкін.
Мемлекеттік халықаралық саудаға араласу масштабына байланысты протекционистік сауда саясаты және еркін сауда саясаты деп айырамыз (жабық экономикадан ашық еркін сауда саясатына көшу жағдайын сыртқы сауданы либерализациялау деп аталады).
Еркін сауда - еркін нарық күштері сұраныс пен ұсыныстың, негізінде дамитын сыртқы саудаға мемлекеттің минималды араласу саясаты.
Протекционизм - тарифтік және тарифтік емес құралдарды қолдану арқылы ішкі нарықты шетелдік бәсскеден сақтау үшін қолданылатын мемлекеттік саясат. Бұндай шектеулерді сауда кедергісі деп атайды.
Сыртқы сауданы реттеудегі ең кең қолданылатын құрал болып кеден тарифтері табылады.
Кедендік тариф - бұл кедендік шекара арқылы жылжитын тауарларға қолданылатын кедендік баж ставкаларнының жүйелендірілген жиынтығы. Кедендік тариф түсінігі көп жағдайда, кедендік баж түсінігімен сәйкес келеді.
Кедендік баж мыналарға жіктеледі:
Импорттық, экспорттық, транзиттік, маусымдық, антидемпингтік, компенсациялық, автономдық, конвенциондық, преференциялық, спецификалық,адвалорлық, құрама.
Кеден тарифтерінің жіктелуі.
Салық салу объектісі бойынша:
- Импорттық - бұл елдің ішкі импортқа еркін айналысқа түсетін импорттық тауарға салынатын баж салықтары. Ұлттық өндірушілерді шетел бәсекелестігінен қорғау үшін барлық мемлекетттермен пайдаланатын кең таралған форма.
- Экспорттық - экспорттық туарларға салынатын баждар. Олар өте сирек қолданылады, өйткені олар әлемдік нарықтағы тауар құнын қымбаттатады. Сондай-ақ ол, мемлекет тауарларының сыртқа әкетілуін шектеуге ұмтылған кезде де қолданылады.
-Транзиттік - аталмыш ел территориясы арқылы транзитпен тасымалданатын тауарларға салынады. Оларда өте сирек қолданады, себебі, олар тауар ағымдарына кедергі жасап, сауда соғысы құрамы ретінде қолданылады.
Сипаты бойынша:
- Маусымдық - маусымдық сипаттағы өнімнің халықаралық саудасын реттеу үшін қолданылады. Ең алдымен ауыл-шаруашылық өнімдерді. Олардың әрекет ету мерзімі бірнеше айдан аспайды.
- Антидемпингтік - экспортталатын елдегі қалыпты бағаға қарағанда неғұрлым төмен бағамен тауарлардың елге әкелуі кезінде салынады.
- Компенсациялық - тауарларды өндірі барысында тікелей немесе жанама субсидиялар пайдаланатын тауарларды импорттауға салынады. (Егер олардың импорты осындай тауарлардың ұлттық өндірушілеріне зиян келтірсе).
Пайда болуы бойынша:
- Автономды - елдің мемлекеттік билік органдарының бір жақты шешімдерінің негізінде еңгізілетін баж.
- Конвенциондық - (келісім-шарттық) ТСБК (тарифтер мен сауда туралы бас келісім) - сияқты, немесе Кедендік Одақ туралы келісім сияқты, екі жақты немесе көп жақты келісімдер негізінде орнатылатын баждар.
- Преференциалды - дамушы елдерден шығатын тауарларға көп жақты келісімдер негізінде салынатын әрекет етуші кеден тарифімен салыстырғанда неғұрлым төмен ставкаларға ие баждар.
Алу тәсілі бойынша үш түрлі тарифтер болады:
- спецификалық;
- адвалорлық;
- құрамдық.
Спецификалық - салмақ, көлеммен есептелуі. Мысалы, бидайдың әрбір центнеріне бір доллар көлемінде баж салығын салу. Ал адвалорлық - тауар бағасына қатысты пайызбен есептеледі. Құрамдық - кеден салығының екі аталған түрлерін қамтиды. Мысалы, кеден құнынан 20% бірақ 1 тоннаға 10 доллардан жоғары емес.
Кедендік тариф құрамына қарай қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қарапайым кедендік тариф әр тауарға қолданылатын біртұтас қойылым негізінде құрылған. Күрделі кедендік тариф бірнеше салым қойылымына байланысты белгілі мемлекеттің тауарына қолданылатын максималды, аралық преференциалды.
Қазіргі уақытта барлық мемлекеттер көп бағалық тарифке ие. Бұндай күрделі тарифте көбінесе генералды және автономды баж басым. Ол сауда келісім шарты немесе бітімі жоқ мемлекеттерден импортталатын тауарларға салынады.
Көп бағалы кедендік тариф.
Сыртқы экономикалық қызметтің тауарлы номенклатура бойынша тауар коды
Тауардың қысқаша атауы,
Ставкалар немесе кедендік баждар
37
Фото және кино тауарлары
1
2
3
2,5
5
10
Біздің тариф мысалында автономды немесе генералды баж 10% (үшінші бағана) құрайды, ол максималды. Тарифтік базалық ставкасын 5% (екінші бағана) баж құрайды. Бірінші бағана дамушы мемлекеттердің тауарларының баждарына арналған.
Отандық өндірушілердің мүдделерін сақтау мақсатында көп жағдайда тиімді тарифтік қорғаныстың принципі көмектеседі.
Нақтылы тарифтік қорғану саясаты - бұл саясаты төменгі импорттық салықты, импорттық шикізат және құрамданған жоғарғы импорттық салықты аяқталған өнімге қолданады.
Басқа салаларға қорғаныс тарифінің негізгі деңгейі пайыздық көлеммен анықталады, сол пайызға, бүкіл тарифтік жүйенің жұмыс істеу қабілетіне байланысты осы саладағы бір өсімнің шамасы жоғарылайды.
Негізгі және нақтылы тариф көлемінің деңгейі (нақтылы қорғаныс деңгейі) қосымша баға көлемінің қатынасымен, қазіргі кеден салығының деңгейінің қосымша базалық нұсқауымен анықталады.
Нақтылы тариф қойылымы - көлемдік мінездемесі келесі тұжырыммен анықталады: импорттық тариф тауардың өндіру процесінің өсуіне ықпал етеді және импорттық салық салымының дайын өніміне, импортталған шикізат құрамынан және солардың ақырғы өнімге деген пайыздық арақатынасының түрлілігіне тәуелді.
Жалпылама түрдегі нақтылы тариф салымының деңгейі формула бойынша шығарылады:
q= (t - at1)(1 - a)
мұндағы: q - нақтылы кеден қорғанысының деңгейі;
t - номиналдық тарифтің ақырғы өнімге салымы;
a - кеден тарифі болмаған жағдайдағы импорттық шикізаттың ақырғы өнімге бағалай қатынасы;
t1 - импорт тарифінің бөлігі мен компоненттерінің номиналдық саллымы;
Нақтылы кеден қорғанысының есептеу негізінде, сауда саясатында маңызды шешімдер қабылданады.
1.3 Тарифтердің экономикалық рөлі. Тарифтерді қорғау және қарсы аргументтері.
Теорияның барлығы шектеулерсіз саудаға бет бұрады. Кеден салымы жоқ жағдайда елдер өзара саудадан пайданы көп табады. Мемлекеттің сыртқы сауда саясаты, еркін сауданы шектейді, осы әрекетпен адамдардың тұрмыстық деңгейіне әсер етеді, адамдардың тұтыну деңгейін төмендетеді [8].
Кеден тарифін енгізуден бірінше ретте импорттық тауарлардың тұтынушылары зардап шегеді, өйткені олар қосымша шығынды жұмсауға тиісті немесе тауарды аз мөлшерде сатып алуға мәжбүр болады.
Сәйкесінше, кедендік тариф тұтынушылық мүмкіндіктердің нашарлауына әкеледі.
Импортпен бәсекелестікке түсетін өнімдер шығаратын отандық өндірушілер импорттың нақты шектелу жағдайында ғана тарифті енгізгеннен ұтысқа ие болады. Тұтынушларға шетел тауары неғұрлым қымбатқа түссе, олар соғұрлым отандық тауарларды сатып алуға тырысады, өйткені олар жоғарғы баға мен жоғары өтімділікке ие болады, осының бәрі қолданған тарифтің көмегімен жүзеге асады.
Отандық өндірушілердің тариф енгізу арқасында алған ұтымы, тұтынушалардың шығынын жаба алмайды.
Кедендік тариф мемлекет бюджетінің ең басты көзі болып есептеледі. Осы табыстың көлемі өндірілген тарифтің, импорт көлеміне теңеседі. Кедендік тариф мемлекетке бір ғана жағдайда табыс әкеле алады: егер ол тым жоғары болмаса, импорттық тауарды толықтай жауып тастауға мүмкіндік туғызбаса.
Оптималдық салымдар - импорт салымды қолданудан алынатын эффект, ол қабылданғанда шетел жабдықтаушылары бағаны төмендетеді. Бұл әлемдік нарықта монопсония жағдайы туындағанда қалыптасады, яғни сатып алушының монопольдық билігі. Бұл нарытық сыйымдылығы бар үлкен ел өте ірі импортер болып, экспортер елдер оның ішкі нарығындағы конъюктурадан тәуелді болған жағдайда туындайды.
Бұл жағдайда үлкен ел монопольдік сатып алушыға айналады және импортқа кеден тарифінің енгізілуі оған таза табыс әкеледі. Осындай монопсондық билікке телевизорлар, мотоциклдер, машиналар және тағы басқа тауарлардың әлемдік нарығында АҚШ ие болады.
Мөлшерлік шектеулер -- сауда айналымын тарифтік емес реттеу формасы, ол белгілі бір уақыт аралығында экспорт пен импортқа рұқсат етілген тауарлардың саны мен номенклатурасын анықтайды.
Мөлшерлік шектеулер келесі формаларда болады: квоталау (контингенттеу), лицензиялау және экспортты еркін шектеу.
Квота немесе контингент -- тауардың экспортын немесе импортын анықталған мөлшермен белгілі бір уақыт аралығында шектеудің мөлшерлік өлшемі.
Квоталар келесідей бөлінеді:
экспорттық
импорттық
глобальді
жекеше
Зерттеу барысында, протекционизмнің бұл түрінің артықшылығы жоқ, ал белгілі бір жағдайларда тарифке қарағанда нашар екендігі анықталды.
Еркін бәсеке жағдайында квоталарды енгізудің экономикалық нәтижесі баж салығын қолдану нәтижесіне ерекшеленбейді. Сондықтан квоталардың тарифтік эквиваленті туралы айтуға болады.
Бірақ, квота ішкі нарық монополизациясын жүргізгенде және оның икемсіз орналасуы орын алған жағдайда, ол экономикаға кеден тарифіне қарағанда, көбірек шығын әкеледі.
Мөлшерлік шектеулерді қолданудың ерекше жағдайы -- бұл тарифтік квоталар. Олар елге енгізуге рұқсат алған тауарлардың көлемін қатаң түрде шектейді.
Тарифтік квоталар -- белгілі уақыт кезеңінде, тарифтік бағаның ерекше, неғұрлым төмен ставкасымен елге енгізуге немесе шығаруға рұқсат алған тауарлардың мөлшерін бекіту.
Квоталау процесінің құрама бөлігі -- лицензиялау. Лицензиялау -- белгілі уақыт аралығында бекітілген мөлшермен тауарды елге енгізу немесе шығарудың мемлекетпен реттелетін рұқсат ету тәртібі.
Лицензияның бірнеше түрі бар:
І.Бір реттік лицензия -- елге енгізуге немесе шығаруға 1 жыл мерзімге жазбаша түрде рұқсат ету, ол Үкіметпен нақты бір фирмаға, сыртқы сауда келісім шартын жүзеге асыру үшін беріледі.
2.Генералды лицензия -- келісім шарт санына шектеу салынбайтын 1 жыл ішінде елге тауарды енгізуге немесе шығаруға рұқсат ету. Ол тауардың шектелмеген мөлшерін елге енгізуге құқық береді.
З.Глобалді лицензия -- белгілі бір тауарды белгілі уақыт
аралығында саны мен бағасын шектемей, әлемнің кез-
келген еліне енгізуге рұқсат етеді.
Экспорттың еркін шектеулерінің мәні - қандай да бір тауарды, қандай да бір елге экспорттауды шектеу бойынша міндеттерді сауда әріптестерінің өз қарамағына алуына күштеу. Іс жүзінде мұндай экспорттық шектеулер еркін емес, керісінше міндетті болып табылады [9]. Олар импорттаушы елдің саяси қысымы нәтижесінде, немесе неғұрлым қатаң протекционистик шараларды қолдану қаупінің әсерінен енгізіледі. Халықаралық саудадағы техникалық тосқауылдар:
Техникалық тосқауылдар -- бұл мемлекеттің бақылау және шектеу бойынша барлық шаралары, олар шетелден тауарды енгізуге кедергі жасаушы құрал ретінде қолданылуы мүмкін тауардың техникалық параметрлерінің талаптарымен байланысты. Техникалық тосқауылдар стандарттар, техникалық нормалар мен тәртіптер, қаптау талаптары түрінде болуы мүмкін.Техникалық тосқауылдар ішінен мыналарды бөлеміз: санитарлық, ветеринарлық және фитосанитарлық нормалар мен тәртіптер. Олар халықтың, ауылшаруашылық малдар мен өсімдіктердің қауіпсіздігін қамтамасыз етумен байланысты.
Келешекте техникалық тосқауылдарды сауданы реттеу құралы ретінде қолдануы кеңейіп, күрделене түседі, сонымен бірге, техникалық талаптар мен стандарттарды унификациялау процесі жүріп жатады.Мемлекеттік монополия -- жалпы мемлекеттік қызығушылықтарға сәйкес ұлттық нарықтың әлемдік нарықпен өзара әсерін орталықтан реттеу мақсатында, тек мемлекет қана экспорттық-импортық операцияларды жүргізу құқығына ие екендігін білдіреді.
Сыртқы саудаға мемлекеттік шектеудің соңғы формасы сауда эмбаргосы болып табылады, ол қандай да бір елге тауар енгізуге немесе қандай да бір елден тауар шығаруға мемлекет тарапынан тыйым салуды білдіреді. Эмбарго, оны енгізетін елге және оған қарсы енгізілетін елге де экономикалық шығын әкеледі.Халықаралық сауданы тарифтік емес әдіспен реттеуге экспорттық операцияларды мемлекетпен қаржыландыру да жатады.
Қаржыландыру -- сауда саясатының әдісі ретінде шетел компанияларына қарсы, ұлттық өндірушілер мен экспорттаушылар пайдасына дискриминацияны қарастырады. Сауда саясатының қаржылық әдістеріне субсидиялар, несиелендіру және демпинг жатады.
Субсидия -- ұлттық өндірушілерге көмек көрсету үшін және импорттың жанама дискриминациясына бағытталған ақшалай төлем.
Субсидиялар тікелей, жанама қиылысатын, экспорттық және ішкі болып бөлінеді.
Бәсекелестерді басу мақсатындағы экспортты интенсивті субсидиялау демпинг формасына айналуы мүмкін.
Демпинг -- бұл экспорттаушының тауарды шетел нарығында ішкі нарықтық бағадан төменірек бағаға өткізуі.
Демпинг келесі формаларда болады:
1. Спорадистік (кездейсоқ) -- шетел нарығында тауарды төмен бағамен, уақытша, эпизодтық сату, бұл тауар өндірісінің ішкі көлемі ішкі ңарық сыйымдылығынан асып түсу нәтижесінде экспорттаушыларда тауарлардың үлкен көлемі жиналып қалғанына байланысты.
2. Қарақшылық демпинг -- нарықтан бәсекелестерді ығыстыру мақсатымен экспорттық бағаларды уақытша түсіру.
3. Тұрақты демпинг - әділдік бағасынан төмен бағамен тауарларды тұрақты түрде экспорттау.
4. Қайтымды демпинг -- экспорт бағаларын ішкі нарықтағы сондай тауарлардың сату бағасына қарағанда жоғарлату.
5. Өзара демпинг -- екі елдің бір тауарды төмен бағамен қарсы саудалауы.
Немесе төмендегідей нысандарға да бөлуге болады:
Стихиялық жекелеген демпинг - тауарды шетелде өткізу оның болжанбаған жағдайда мол болып шығуына апарып соқтырады құбылыс ретінде жекелеген сипатта болады; тонаушылық демпинг - шетелдік жеткізушілердің олардың өз нарықтарындағы жағдайына нұқсан келтіру ниетімен сыртқы нарықтағы бәсекені жою және монополия құру мақсатымен тауарларды шетелге ішкі нарықтарындағы төмен бағамен саналы түрде, әдейі шығару; орнықты демпингі - ішкі нарықпен салыстырғанда баға жөнінен неғұрлым икемді сыртқы нарықта бәсекелесуге қабілетті шепті жеңіл алу мақсатымен демпинг саясатын іске асыру жөніндегі ұзақ уақытқа созылған тұрақты демпинг [10].
2 Қазақстан Республикасында демпингті құқықтық реттеудің жалпы түсінігі мен құқықтық режимі
2.1 Демпингке қарсы құқықтық шаралар
Құқықтық реттеу - мемлекеттің құқықтық нормалар көмегімен қоғамдық қарым-қатынасқа ықпал етуі. Құқықтық реттеуде құқық субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін танып-білуі көзделеді. Тиісті қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу тетігі құқықтық құралдардың бірыңғай жүйесі болып табылады, мұндай құралдардың көмегімен қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал жасалады. Құқықтық реттеу тетігінде, сондай-ақ құқықтық нормалар, құқықтық қарым-қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық сана, құқықтық қолдану актілері, құқықтар мен міндеттерді іске асыру актілері, т.б. қамтылады [11].
Құқықтық реттеу механизмін бұдан бұрын "Мемлекет және құқық теориясы" курсында қарастырылған болатын. Әкімшілік құқықта осы құқықтық құбылысты нақтырақ қарастыратын болсақ ол мынадай түрде болмақ. Мемлекеттің қоғамдық қатынастарға ықпал ету тәсілдерінің бірі құқықтық реттеу. Ал құқықтық реттеу - бұл қоғамдық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу және субъектілердің өз құқықтары мен міндеттерін кедергісіз жүзеге асыруы. Құқықтық реттеу үшін әртүрлі амал-тәсілдер мен құралдар пайдаланылады және оларға мыналар жатады: құқық нормалары, құқықтық қатынастар, құқық шығармашылық, субъективті құқықтар мен заңды міндеттер. Бұлардың барлығы құқықтық реттеу механизмінің құрамды элементтері болып табылады.
Сонымен, әкімшілік құқықтық реттеу механизмі - бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын құқықтық қатынастарға ықпал ететін әкімшілік - құқықтық құралдар мен амал-тәсілдердің жиынтығы.
Әкімшілік-құқықтық реттеу механизмі мынадай элементтерден немесе кезеңдерден тұрады:
1) ҚР нормативтік-құқықтық актілерінде белгіленген әкімшілік-құқықтық нормалар;
2) әкімшілік - құқықтық қатынастар;
3) әкімшілік-құқықтық нормаларды жүзеге асыру.
Әкімшілік-құқық, кез келген құқық саласы сияқты, заңды нормалардың жиынтығынан тұрады. Әкімшіліктің құқықтық негізін әкімшілік нормалар құрайды.
Әкімшілік - құқықтық нормалар - бұл мемлекеттік, қоғамдық басқару сферасындағы қатынастарды, сондай-ақ мемлекеттік қызметтің басқа сферасында туындайтын басқару сипатындағы қатынастарды (әділ соттылықты, прокурорлық қадағалауды) реттейтін мемлекетпен белгіленген немесе бекітілген, рұқсат етілген ережелер болып табылады және оларды орындамаған жағдайда мемлекеттің мәжбүрлеуі арқылы жүзеге асыралады.
Әкімшілік - құқықтық нормалардың негізгі міндеттері:
1)Мемлекет басқару жүйелерінің әртүрлі құрамдас бөліктерін ретке келтіру;
2)Басқарушы мен басқарылатын жүйелердің арасындағы тиімді арақатынасты нығайту;
3) Әртүрлі басқару салаларындағы байланыстарды, мемлекет органдардың кәсіпорындармен, мекемелермен, ұйымдармен, азаматтармен арақатынастарын белгілеу;
Әкімшілік реттеудің мәні - басқару қатынастарын ретке келтіру, әкімшілік құқықтың көмегімен осы қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу. Олар басқару қатынастарының субъектілерінің мінез - құлықтарын қалай болуы керек екендігін анықтайды.
Әкімшілік құқық нормаларының мән -маңызы мыналарға бағытталған:
1) мемлекеттік басқару сферасында қалыптасқан қатынастарды ұйымдастыруға, ретке келтіруге және жетілдіруге;
2) құқықпен реттелген басқару қатынастарын қорғау.
3) біздің қоғамымызды дамытатын объективті заңдардың талаптарына сай жаңа қоғамдық қатынастарды тудыруға және дамытуға;
4)қазіргі уақыт талабына сай емес қоғамдық қатынастарды басқару сферасынан шығаруға бағытталған.
Әкімшілік - құқықтық нормалар көптеген басқару органдарының құқықтық жағдайы мен құзырлығын анықтайды, олардың қызметін, басқару нысандары мен әдістерін, басқа субъектілерімен ара қатынастарының тәртібін белгілейді.Әкімшілік құқықтың нормалары, сондай-ақ, кәсіпорындардың, мекемелердің, ұйымдардың мемлекеттік және қоғамдық қызметкерлердің, мемлекеттік басқару сферасындағы азаматтардың құқықтық жағдайын анықтайды.Әкімшілік заңнамада әкімшілік қатынастарды әртүрлі бұзушылықтан қорғайтын нормаларда бар.Әкімшілік-құқықтық нормалар мыналарға міндеттейді:
1)белгілі бір әрекеттер жасауға;
2)басқа әрекеттер жасауға тыйым салуға;
3)өзге де әрекеттерді жасауға рұқсат беруге
Әкімшілік реттеу үшін мына ықпал ету нормалары тән:
1) Әрекет жасауға бұйрық, жарлық (алдын-ала жазылған);
2) Рұқсат беру;
3) Әрекет етуді қолдау;
4) Тыйым салу.
Әкімшілік нормалардың көпшілігі имперактивті сипатты. Оларды бұзғаны үшін заңды жауапкершілікке тартылады.
Әкімшілік-құқықтық нормалардың құрылымы - дегеніміз нормалардың ішкі құрылысы, норма элементтерінің, құрамды бөліктерінің өзара байланыстарының белгіленген тәртібі.Әкімшілік -құқықтық нормалар мына элементтерден тұрады:1)гипотеза;2)диспозиция;3)са нкция.
Гипотеза - бұл құқық нормаларын қолдану жағдайлары. Норманың гипотезасымен қарастырылған мән-жайлар әкімшілік - құқықтық қатынастарды тудыратын, өзгертетін және тоқтатын заңды фактілер болып табылады, мысалы, адамның әкімшілік құқық бұзушылық жасауы, соның нәтижесінде заңды жауапкершілікке тартылады, адамның белгілі бір жасқа толуы (16 жасқа толуы, бұл кезде азамат төл құжатын алады немесе 18 жасқа толуы, яғни кәмелеттік жасқа толуы, бұл кезде адам құқықтық қатынастардың толыққанды субъектісі болады). Бұл жерде заңды фактілер болып 16 жасқа толу (оқиға), төл құжатын жоғалтып алу (әрекет). Гипотезаның мынадай түрлері болады:
- абсолютті - анықталған - бұл құқық нормасы қолданылатын нақтылы жағдайды көрсетеді, мысалы, уақытында салықты төлу.
- салыстырмалы - анықталған - бұл кезде құқық нормасы жүзеге асырылатын жағдайлардың жалпы сипаты ғана көрсетіледі.
Диспозиция -бұл мінез-құлық ережелері, бұнда субъектілердің құқықтары мен міндеттері көрсетіледі. Құқық нормасының негізін қалайтын басты элементі болып табылады. Диспозиция -бұл ұйғарымдар, бұйрықтар, жарлықтар, тиым салушылықтарлар, рұқсат берушіліктер.
Санкция - бұл мінез - құлық ережелерін бұзғаны үшін нормамен қарастырылған жағымсыз зардаптарды көрсететін құқық нормасының элементі.
Әкімшілік - мәжбүрлеу шаралары (шекараны жабу, жер сілкінісі болған жерлерді оқшаулау) санкцияға жатпайды, сол себебі олар құқық бұзушылықпен байланысты емес. Бұндай шаралар диспозицияда көрсетіледі.
Құқық нормаларының мынадай түрлері бар:
1) мазмұны бойынша:
а) материалды әкімшілік құқық нормалары- әкімшілік құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін, жауапкершіліктерін заңды түрде бекітетін нормалар.
б) іс жүргізушілік (процессуалдық) әкімшілік құқық нормалары - бұл мемлекеттік басқару органдары қалай және қандай тәртіпте әрекет ететінін, мемлекеттік басқару сферасында істерді қарау және шешу тәртіптерін анықтайтын нормалар. Бұл нормалар материалды нормалардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін нормалар болып табылады.
2) ұйғарымының сипатына қарай:
а) міндеттеуші - белгілі бір жағдайдарда нормада көрсетілген әрекеттерді міндетті түрде істеу керек екендігі бұйырылады (алдын ала жазылып белгіленеді), мысалы, азаматтың шағымын алған орган оны 30 күн ішінде қарауы қажет;
б) тыйым салушы - нормамен берілген әрекеттерді істеуге тиым салу қарастырылған;
в) өкілеттілік етуші - құқық нормасы талабының шегіндегі өз қалауы бойынша әрекет етуге рұқсат етеді.
3) мерзімдік әрекеті бойынша:
1) мерзімді- алдын-ала әрекет ету мерзімі анықталған нормалар;
2) мерзімсіз - алдын-ала әрекет ету мерзімі белгіленбеген нормалар.
4) ұйғарымының нысаны бойынша:
а)императивті - бұл нормалар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін бірден қалыптастырады және құқық нормасымен реттелетін қатынастардың қатысушыларының қалауы бойынша өзгертілмейтін нормалар болып табылады
б)диспозитивті - әкімшілік құқықтық қатынастардың қатысушылары құқықтары мен міндеттерін өздері норманың шегінде белгілейді.
в)ұсынушы - нақты кеңес, ұсыныстар түрінде болатын нормалар және сол немесе өзгеде әрекеттерді жасаудың мақсатқа сәйкестігін көрсетеді.
5) Кеңістіктегі әрекеті бойынша:
а) Республика шегінде әрекет ететін нормалар;
б) жергілікті (локалды) - қала, аудан, облыс шегінде әрекет ететін нормалар;
в)салалық - мемлекеттік басқарудың белгілі бір саласында әрекет ететін нормалар.
г)сала аралық - мемлекеттік басқарудың бірнеше салаларында қолданылатын нормалар. Кеден ісі, стандартизация облыстарында әрекет ететін нормалар.
6) Субъектілері бойынша:
а) мемлекеттік басқару органдарының, кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың қызметтерін реттейтін нормалар;
б) мемлекеттік басқару сферасындағы қоғамдық ұйымдардың қызметін реттейтін нормалар;
в) қызметкерлер мен қоғамдық ұйымдардың қызметін реттейтін нормалар;
г) мемлекеттік басқару сферасындағы азаматтардың мінез-құлықтарын реттейтін нормалар.
Жалпы әкімшілік нормалары - әкімшілік жауапкершіліктік жалпы шарттарын, әкімшілік.
Дефинитивті нормалар - анықталған, тұрақты - заңды ұғымдардың анықтамаларынан тұрады, сондықтан міндетті түрде орындалуы қажет.
Декларативті - ресми түрде мәлімдеу (нормалар, қағидалар) - басқару органдарын ұйымдастыру және оның қызметін ұйымдастыруда басшылық ететін қағидаларды құрады.
Оперативті - іс жүзінде әрекет ететін нормаларды жояды, олардың қолдану сфераларын өзгертеді, жаңа заңның шығуына байланысты күшін жоғалтқан нормалардың қажетті жағдайда әрекеттерін ұзартады.
Локалды - жергілікті - жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz