Дидактика. Жоғары оқу орындарының және педагогикалық колледждің студенттеріне арналған оқу құралы

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 113 бет
Таңдаулыға:

Д.Ж.КІШІБАЕВА

Д.Ж.КІШІБАЕВА

Түркістан - 2010

Баспаға Абай атындағы Қазақ ҰПУ-нің жанындағы Білімә тобындағы мамандықтар бойынша оқу - әдістемелік секциясы және ҚР БҒМ Республикалық оқу - әдістемелік Кеңесі ұсынған;
Хаттама №12 27.05.2012ж

УДК 371
ББК74.202
Б 97

Пікір жазғандар:
М.Әуезов атындағы ОҚМУ педагогика ғылымдарының кандидаты
Г.К.Турабаева
Педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент С.Қожагелдиева

Кішібаева Д.Ж., Дидактика. Жоғары оқу орындарының және педагогикалық колледждің студенттеріне арналған оқу құралы. Түркістан 2010..

ISBN 978-601-243-198-3

Жоғары оқу орындарының мемлекеттік стандарты талаптарына сәйкес педагогика пәні негізінде қолданылып жүрген төрт бөлімнің бірі дидактика бөлімі бойынша тақырыптар қарастырылған және студенттердің өз білімін қайталауға мүмкіндік беретін бақылау сұрақтары, тірек сызба схемалары қамтылған. Педагогика курсын оқып үйренуде болашақ білім беру жүйелері мамандарын дайындау ісінде маңызды көмекші оқу құралы болып табылады.

ISBN 978-601-243-198-3

УДК 371
ББК74.202

Кішібаева Д.Ж 2010

Кіріспе
Педагогика ғылымының бүгінгі таңда алатын орны ерекше. Заман талаптарына сай мамандар дайындау қай салада болмасын кәсіби іс-әрекетті жасауда педагогикалық білімдермен қаруландыруды қажет етеді.
Білім алуда педагогикалық білімдерді меңгеру қай стедентке болмасын, педагогикалық білім беру жүйесінде жүріп жатқан қоғамдық құбылыстар ретіндегі оқыту, тәрбиелеу үрдістеріне сауатты, белсенді қатыса отырып, өздерінің білімдерін дамытуға мүмкіндік береді.
Біздің елімізде үздіксіз білім беру жүйесі жасалған. Онда әрбір адамның өзінің дамуын ұйымдастыру жолдары қарастырылған. Оқыту тәрбие адамның дамуына бағытталғандықтан, педагогика адам тәрбиесіне қатысты ғылым және гуманитарлық ғылымдар жүйесінде белгілі орын алады. Оқу құралында Дидактика бөлімінің тақырыптары қамтылған.
Дидактика білім беру мен оқытудың теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогикалық ғылымның саласы болып табылады.
Дидактика бөлімінде білім беру мен оқытудың мазмұнын, оқыту принциптерін, оқытуды ұйымдастыру әдістерін және формаларын қарастырады. Дидактиканың негізінде жеке пәндерді оқыту ерекшеліктері де зерттелген. Педагог - ғалымдардың еңбектері дидактикалық проблемаларды шешудің сонымен бірге кейбір нақты сұрақтардың жауабын анықтаудың негізі болып табылады.
Мәселен нені оқыту керек, қалай оқыту керек, не үшін оқыту керек деген дидактика сұрақтарына қазіргі заман талаптарына сәйкес жауап беруі тиіс. Дидактика оқу құралында негізгі категориялары: білім беру, оқыту, сабақ беру, оқыту принциптері, оқыту үрдісі және оның компоненттері, міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері құралдары, оқытудың нәтижесі қаралады.
Білім беру оқыту нәтижесі, ал оқыту білім берудің негізгі жолы. Педагогика ғылымының білім беру мен оқытудың мәселелерін қарастыратын ғылым саласын дидактика деп атайды.
Бұл дидактика атты оқу құралында тақырыптарға сәйкес теориялық мәтериалдар осы материалды меңгеруге көмектесетін сұрақтар және тест тапсырмалары беріліп отыр. Сұрақтар және тест тапсырмалары студенттердің тақырып бойынша алған білімдерін меңгеру деңгейлерін тексеруге мүмкіндіктерін береді.
Дидактика оқу құралы жоғары оқу орнының оқытушылары мен педагогикалық колледж мұғалімдеріне және студенттерге арналған. Теориялық білімдерін тереңдетуде өз тәжірибелерінде пайдалануға болады.

І-бөлім. Дидактика - оқыту теориясы

1. Дидактика жөнінде жалпы түсінік

Білім адам, қоғам және мемлекет мүддесіне орай жүргізілетін мақсат - бағдарлы үдеріс ретінде танылып, қазіргі заман жеке адам қалыптасуына қызмет етеді. Оның құрылым бірліктерін оқыту мен тәрбиені құрайтыны белгілі. Ал осы оқыту мен тәрбиені біртұтас, ерекше, өсіп келе жатқан қоғам өміріне дайындаушы жүйе ретінде қарастыру - педагогика ғылымының міндеті.
Осы жүйені нақты қарастырып, олардың ортақтық байланысын жете тану үшін оқыту теориясы мен тәрбие теориясы өз алдына зерттелуі тиіс.
Оқыту - оқу үдерісін жоғары, яғни теориялық деңгейде зерттейтін педагогикалық сала - дидактика деп аталады. Бұдан дидактика - оқытудың мазмұны, әдістерін және ұйымдастыру формаларына ғылыми негіздеме беретін педагогикалық теория деген анықтама келіп шығады. Дидактика ең басты "Нені оқыту керек, қалай оқыту керек?" деген сұрақтарға жауап беруі тиіс. Бірақ бұл сұрақтарға шешім іздейміз деп жүріп, және бір топ көптеген сұрақтарға кезігеміз: "Оқыту қалай өтеді, оның заңдылықтары қандай?", "Кімді оқытамыз?", "Қайда оқытамыз?".
Сонымен, дидактика оқытуды теориялық деңгейде зерттейтін педагогикалық ғылым саласы.
"Дидактика" термині грек сөзі "dіdaktіos" - үйретуші және "dіdasko" - үйренуші - бірігуінен шыққан. Алғаш рет бұл терминді педагогикаға енгізген неміс ғалымы В.Ратке (1571-1635). Ал дидактиканы оқытудың теориялық негіздерін зерттейтін ғылым деп таныған, алғашқы рет дидактиканы ғылыми тұрғыда таныған Я.А.Коменский. Ол 1632 жылы бітіріп, 1657 жылы жариялаған "Ұлы дидактика" кітабында дидактиканы "барша нәрсеге баршаны үйрету өнері" деп түсінген. Бұл аса құнды еңбек тарихқа еніп, өз маңызын осы күнге дейін жойған емес.
Дидактиканы жете білу - әрбір педагог үшін міндетті, себебі біздің заманымызда бірде-бір ірі әлеуметтік-қоғамдық мәселенің теориялық пайымдаусыз шешу мүмкін емес. Бұл күнде оқытудың формалары, әдістері мен құрал-жабдықтарының тиімділігін қарапайым көз өлшемімен тану қиынға соғады. Сонымен бірге дидактика мектеп тәжірибесіне жаңа әдістерді, жаңа оқулықтарды енгізуде алдын ала топшылаумен соңғы нәтижесін болжастыруға көмек береді. Ал мұғалімдер болса, өз жұмыстарының ғылыми негіздемесін дидактика барша уақытта, барша жағдайда тиімді нәтиже береді деген емес. Таным үдерісі шексіз. Қай ғылым болмасын қарама-қарсылықтарды, кедергілерді жеңіп өтумен дамиды. Осыдан дидактика мұғалімге өз әрекетіне орай ой-толғаныс үшін материал береді, болмысты жоспарлағанымен салыстыруға ойыстырып, өз жұмысын жақсылауға көмек көрсетеді.

Дидактиканың даму тарихы
Я.А.Коменский
В.А.Сухомлинский

И.Г.Песталоцци
Ы.Алтынсарин

Ж.Ж.Руссо

К.Д.Ушинский
А.Байтұрсынов

А.С.Макаренко
Н.К.Крупская
М.Жұмабаев
Ж.Аймауытов

Ян Амос Коменский
Еуропа педагогикасының негізін салушы
Ян Амос Коменский 28 - наурызда, 1592 жылы Морави қаласында дүниеге келді. Германияда білім алып, 24 жасында ол туыстар общинасының дін қызметшісі міндетін атқарды. 1618 жылы Коменский 240 километрге орналасқан Праганың шығысындағы Фульнекеге келді. Сол жылдары Еуропада протестанизмге қарсы күш - католиктік конитрреформация құрылды. 10 жылдық соғыстан кейін Римдік католиктік дін Моравияда заңды түрде жеңіп билік алды. Жоғары сославия өкілдері Коменскийге соған мүше болып кіру немесе отанын тастап кету ұйғарылған. Коменский соның әсерінен жер аударылып, семьясымен бірге Лешонға келді. Бұл Польшаның белгілі Обшиналық орталығы болатын. Осыдан бастап ол қуғын көріп 42 жыл бойы айдауда жүрді.
Отанына қайтып орала алмады. 1656 жылы Лешонода оның қолжазбаларын өртеді. Бұл жылдары ол бала - шағасынан айрылды. Өмірінің соңғы кезін ол Амстердамда өткізді. Толандия да ол өзінің көптеген еңбектерін шығаруға мүмкіндік алды. 1657 жылы латын тілінде "Ұлы дидактика" басылды. Я. А. Коменский өмірінің соңғы төрт жылы ішінде "адам ісін түзетудің бүкіл жалпылық Кеңесі"- атты еңбегін жариялады.
ХVII ғасырда педагогика статус алып, өзінше ғылым болып бөлініп шыққанннан кейін Чехияның ұлы педагогы Я.А.Коменскийдің (1592-1670) беделі де еңбектерімен әрі қарай бекіп, дами түсті. Осы кезден бастап Коменскийдің теориялық ой-пікірлері педагогиканы дамытып, ол күні бүгінге дейін маңызын жоғалтқан жоқ.
Содан бастап ол дүниежүзілік аренаға шығып, педагогикаға әлем жұртшылығының назарын аударды, қолдау тапты. Коменский дәуірі Еуропада буржуазиялық формацияның үстемдік етіп тұрған кезі болатын, ол соған соқтығысып өзінің философ-гуманист, қоғам-қайраткері, аса көрнекті педагог екенін таныта білді.
ХVII ғасырдағы мектептегі білім беру жүйесінің кемшілігін жақсы түсінген Коменский Еуропадағы оқу-ағарту ісін мүлде қайта құрумен айналыса бастады. Ол оқудың жаңа әдістері мен әдістілігінің қажеттілігін айтып, білім беру жүйесінің, оқудың прогрессивтік жүйесін-оның барлық адамға бірдей және тиімді де түсінікті болуын өзіне мақсат етіп қойды.
Оның дәлелдеуінше -балаларды оқыту қажет біртіндеп қарапайым, элементарлық ұғымдардың күрделіге көшіп отыру педагогикалық талаптардың негізі деп көрсетті. Коменский бастауыш оқуды ана тілінде (тек латын тілінде) жүргізуді ұсынды.
Ол тек ақылды адамдар тәрбиелеу емес, жеке тұлғаны түгелдей дамыту оқудың ең басты міндеті- деп есептеді. Тәрбиенің рөлін жоғары бағалаған педагог адам болу үшін ол білім алуы тиіс, Білімділер нағыз адам - деді. Оның жүйесінің негізі - ақыл-ой, діни тәрбиені жүзеге асыру. Оның айтуынша, ақыл-ой тәрбиесі ақылды еңбектің жемісі. Коменский білім алу тек жастардың ғана міндеті емес, барлық адам оқуы, үйренуі қажет - деді.
Коменский мектепке арнап бірнеше оқулықтар жазды, оның мақсаты балаларға өмірдің тұтас картинасын беру. Оның ғылыми еңбектері, оны бүкіл Еуропаға және жер жүзіне танытты.
Ол іс жүзінде оқуды ғылымға айналдырды. Педагогикалық әдістері революциялық маңыз алды. Оқуды түбейгелі өзгертті. Коменский педагогика тарихында аса көрнекті орын алды. Оның ғылыми, теориялық маңызын жоғалтқан жоқ. Оның принциптері, әдістері мен әдістемеліктері, оқыту формалары, мысалы, сынып сабақ жүйесі- педагогиканың теориялық негізі болып сақталып қалды.

Иоганн Генрих Песталоцци
(1746-1827)
Швейцария - Пестолоццидің отаны - ХVІІІ ғасыр ортасында әлі де артта қалған феодалдық ел болды. Бірте-бірте швейцария деревнясына ене бастаған капитализм шаруаларды жіктей және жағдайды нашарлата бастады. Генрих Пестолоцци Цюрих қаласында дәрігердің жанұясында 1746 жылы дүниеге келеді. Оның әкесі ерте қайтыс болды. Баланы анасы және жанұяға шын берілген қызметші әйел тәрбиелейді. Жанұяның материалдық жағдайы өте ауыр болды.
Балалық шағынан бастап, швейцария шаруаларының ауыр тұрмысын байқап, Пестолоцци дворяндар - помещиктер және мануфактура иелері оларды қалай қатты қинағанын көріп өсті.
Пестолоцци алғашында білімді неміс бастауыш мектебінде, одан кейін латын орта мектебінде алды. Бұл мектептің оқу бағдарламасының нашарлығы және дайындығы жеткіліксіз оқытушылары жас Пестолоццидің есінде берік қалды. Пестолоцци жоғары оқу орнына түсіп, онда коллегиум, филология және философия бөлімдерінде оқыды.
Пестолоцци оқытқан жоғары мектептің кейбір профессорлары жастарды жан-жақты әртүрлі философиялық және саяси әдебиетпен таныстырды. 17 жастың өзінде Пестолоцци Жан-Жак Руссоның Эмиль немесе Тәрбие туралы еңбегін оқып шықты. Руссоның Қоғамдық шарт еңбегінің жарық көруі Пестолоцциге үлкен әсер етті.

Жан-Жак Руссо

Ж.Ж.Руссо баланың табиғатпен байланыста жетілетінін жақтады. Оның пікірінше тәрбие, Баланың табиғи ерекшелігіне араласпай, оның өсуіне ерік беруі қажет деді. Оның айнала қызығушылығын, еліктеушілігін, дарындылығын табиғи тұрғыда зерттеуді ұйғарды. Руссо тәрбиедегі қаталдықты, сүйіспеншілікпен ұштастыруды ұйғарды.
Тәрбиедегі жоғары идеалдықты жақтады. Тәрбиешінің қолы, қолөнершінің қолындай, ол оның басының жұмыс істеуі - сол дәуірдегі философтардан бір кем болмауын уағыздады. Оның теориясы - оқу тәрбие туралы өзінен бұрынғы ілімге негізделіп жасалды. Ең бастысы ол баланың айнала ортаға, өмірге ерекше білім құмарлығының болуын, оның өсуін, дамуын ұдайы мұғалім бақылап отыруы тәсілдерін ұсынды.
Тәрбие нәтижесі - білімді меңгеру үдерісінен туындайтынын атап көрсетті. Қол өнермен айналысу, пайдалы заттарды жасау, қоғамдық пайдалы еңбекпен айналысу - бұл таза, адал еңбек жалғасы болып есептеледі. Оның еңбек туралы ойлары прогресивтік бағыт ұстады.

Константин Дмитриевич Ушинский
(1824-1870) - орыс педагог-демократы, Ресейдегі педагогика ғылымының негізін қалаушысы.
К.Д. Ушинскийдің бүкіл өмірі мен қызметі өз еліне және өз халқына жан тәнімен шын беріле қызмет етудің үлгісі болды. Орыс мұғалімдерінің ұстазы К.Д. Ушинский өзінің педагогикалық жүйесін өз кезіндегі ең озық ғылым дәрежесіне көтерді.
Ушинский өз шығармаларында педагогика әрі ғылым, әрі тәрбие өнері екендігін, тәрбие мақсатымен тәрбиелеудің халықтығы туралы идеяны және жеке адамды тәрбиелеу теориясын, дидактиканы, мұғалімдерге қойылатын талаптар сияқты педагогиканың күрделі де түбірлі мәселелерін ғылыми негізде шешті, өзінің прогрессшіл педагогикалық жүйесін құрды. К.Д.Ушинский жазған Балалар әлемі мен Ана тілі оқулықтары 60жыл бойына Ресейдегі ең құнды, кеңінен тараған оқулықтар болды. Ұлы педаогтың дидактикалық пікірлері біздің заманымызда да өзінің құнды мәнін сақтауда.

Н.К Крупская

(1869, Петербург - 1939, Москва) -педагог
Н.Крупскаяның педагогикалық теориясы (1870-1939) Орыс педагогы, оқу-ағарту жүйесінің негізін салушылардың бірі. Халық ағарту туралы алғашқы декретті жасаған - педагог.
Педагогиканың басты проблемасы - тәрбиенің негіздерін және политехникалық оқуды, білім мазмұнын, жас ерекшелік педагогикасын,, ұжымда тәрбиелеу мәселелерін т.б. тұңғыш шешкен Н.К.Крупская болды.
Педагогика тарихында тұңғыш рет біріңғай мектеп жүйесін ұсына отырып, педагогика тек тәрбие мәселелерін шешпей, оның мазмұнын талдап ғана қоймай, оның түбегейлі проблемалары халықтың оқу-ағарту ісін ғылыми негізде жүргізудің жолдарын көрсетіп берді жас ұрпақты жоғары адамгершілік рухта тәрбиелеу мәселелерін шешу жолдарын ұсынды.

А.С. Макаренко

А.С.Макаренконың тәрбие мен оқу жайлы еңбектері, оның 1983-1986 жылдары жазылып баспадан шыққан сегіз томдық педагогикалық шығармаларында жинақталған. Олар: Ата-аналар үшін кітап, Балаларды тәрбиелеу жайлы лекциялар, Тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі, Советтік мектеп тәрбиесінің проблемалары, Ұстаздық дастан, Мұнара үстіндегі таулар т.б. көптеген педагогикалық және әдеби тақырыптағы жазылған повесть, мақалалар, әңгімелер мен очерктер. Бұл еңбектерде Макаренко тәрбиенің мақсаттары мен міндеттерін, әдістемесі мен негізгі принциптерін, балалар ұжымын, оқушыларға қойылатын біріңғай педагогикалық талаптарды зерттеп, жинақтады. Қазіргі кезеңде тұрған басты міндеттердің бірі - Макаренконың идеялары мен тәжірибесін кеңінен оқып, терең зерттеп, оқу-тәрбие мекемелерінде шығармашылықпен қолдану. А.С.Макаренконың идеялары, мысалы, Польша мектептерінде 1946 жылдан қолданыла бастады, ал Германия педагогтары А.С.Макаренконың шығармаларын 1962 жылы неміс тілінде 8 томдық етіп баспадан шығарды.

В.А.Сухомлинский
В.А.Сухомлинский жастарды адамгершілікке тәрбиелеудің проблемаларын зерттеді. В.А.Сухомлинский еңбектері басты да күрделі міндеттерді шешу - барлық жастарға орта білім беруге арналған. Педагогиканың мұндай күрделіде маңызды міндеттері - комплексті түрде мектеп практикасы арқылы мектептің қазіргі жағдайына байланысты шешіліп, нәтижесі тез арада тарап кетті.
Ол халықтық педагогиканың үлгісіне сүйенеді. Ол халықты нағыз тірі құрал ретінде педагогикалық даналықтың көзіне айналдыра отырып зерттеді. Білім беру мен оқыту органикалық талдаудың көзі, дамыған сезім мен ақылдың бірлігі, халық пен адамның үзіліссіз білім алуының қалыптасқан сұранысы. В.А.Сухомлинский: Адам білім арқылы жұмыс істеуге үйренеді - адамгершіліктің ең жоғарғы мұраты- деп тұжырымдады.

Ыбырай Алтынсарин
(1841-1889)
Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы
Туып өскен жері Қостанай облысының Қостанай ауданы, Арқарағай. Осы өңірді, Тобыл өзенінің жағасынан топырақ бұйырған. Орынбор шекара коммиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға түседі. Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара комиссиясында әскери старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балқожа Жаңбыршы ұлының хатшысы болады. Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады. 1860 жылы Орынбор бекінісінде қазақ балалары үшін мектеп ашу тапсырылады, әрі сол мектепке орыс тілінің мұғалімі болып белгіленеді. Тікелей өзінің араласуымен халықтан жинаған қаржыға мектеп үйін және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің жаңа ғимаратын салтанатты түрде ашады. Ыбырай оқу-ағарту жұмыстарына өз заманының ең озық әдістемелерін қолдана отырып, білімнің балаларға ана тілінде бірілуіне айрықша мән береді. Қазақ хрестоматиясы атты оқулық, Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы атты дидактикалық оқу құралын жазды.

Ахмет Байтұсынов
(1873-1938)
Ақын, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері
Туған жері бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы. Торғайдағы екі класстық, орыс-қазақ училищесін, 1895 ж Орынбордағы мұғалімдер мектебін бітірген. 1895-1909 ж Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уезіндегі мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады. 1909ж патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне жабылып, 1940 ж жер аударылады.
1913ж Орынборда Қазақ газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін оның редакторы болды.
Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық қозғалыс күшейеді. 1918-1919 ж Алашорда қатарында болады. 1919 ж маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық комитетінің мүшелігіне тағайындалады.
Ақынның алғашқы өлеңдері Қырық мысал атты аударма жинағы 1909 ж Санкт-Петербургте жарық көрді.
Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды.
Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сәйкес қосып отырған.

Жүсіпбек Аймауытов
(1889-1931)
Аймауытов Жүсіпбек қазақтың көрнекті жазушысы, қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі.
Туып өскен жері Павлодар облысының Баянауыл ауданына қарасты бұрынғы Қызыл ту, қазіргі Жүсіпбек Аймауытов ауылы. Әкесі Аймауыт кедей болғанымен, арғы аталары Дәндебай мен Қуан атақ-абыройлы, бай, ел арасында білікті кісілер екен.
Жүсіпбек жастайынан арабша хат тану, оқу үйренген. 1907 ж бастап Баянауылдағы орысша-қазақша екі класстық мектебінде, Керекудегі қазыналық ауыл шаруашылық мектебінде, Керекудегі екі класты орыс қазақ мектебінде тиіп-қашып оқиды. Бір жағынан бала оқытып, қаражат табады.
1911-1914 ж ауылда мұғалім болып істейді. 1914 жылы Семейдегі оқытушылар семинариясына қабылданады.
Оны 1918 жылы аяқтап шығады.
Мұнан соң алашордашылардың істеріне араласып, Семейде Абай журналын шығарысып, Қ.Сәтбаевпен, М.Әуезовпен танысады.
Қарқаралыда мектеп мұғалімі, Ташкентте шығатын Ақ жол газетінің бөлім меңгерушісі, Шымкент педагогикалық техникумының директоры қызметтерін атқарады. Жүсіпбек аз ғана ғұмырында әдебиеттің әр түрлі жанрларында өнімді еңбек етіп, құнарлы шығармалар қалдырған.
Бес томдық шығармалар жинағында оның өлеңдері мен Нұр күйі поэмасы, Рабиға, Масап қорлар, Сылаң қыз, Ел қорғаны, Қанапия Шәрбану, Шернияз, атты пъессалары, көптеген әңгімелері мен Қартқожа, Ақбілек, романдары, Күнекейдің жазығы повесі, балаларға арналған еңбектері, сын мақалалары мен аудармалары енген.

Мағжан Жұмабаев
(1893-1938)
Қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, ақын, жазушы, ұлы педагог ғалым.
Жұмабаев Мағжан Бекенұлы (1893-1938) - қазақ әдебиетінің көгіндегі ХХ ғасырдың басында жарқырай жанған жарық жұлдыздың бірі, текті ақыны. Тасқыны қатты, тегеуріні берік ұлттық сезім селі ширатыла ширығып барып, екпінін басқан күйі түрікшілдік арнасына құйылады. Халық өлеңдерінің мазмұнымен бірге оның ырғақ үйлесімін, ішкі рухын, әуезділік әсемдігін жанымен қабылдаған ақын, кейде ән күй ғана түсіндіре алатын сезімдерді сөзбен жеткізеді.
Ол өмірді біртұтас құбылыс, көрініс ретінде, ал адамды сол ұлы табиғаттың, жаратылыстың бір туындысы, бөлшегі ретінде қабылдайды.
Құбылыстың мәнін кең көлемде, жалпыға бірдей қалыпта тани білу үшін ол, алдымен, не нәрсенің болса да мән мазмұнын бағдарлап, әрдайым жалпы адамзатқа тән әуенге бой ұрады, табиғаттың өз заңына ғана бағынатын құбылыстың ішкі астарына үңіледі.
Дүниені философиялық тұрғыдан таниды.
Дидактика немен шұғылданады?
Тақырыпта қойылған сұрақтар шешімі дидактиканың қызметін тану, оның объектін талдау және ол қолданатын танымдық құрал-жабдықтарды анықтаумен байланысты.
Оқу - дидактика көзқарасымен әлеуметтік тәжірибені келер ұрпаққа ұсынып отыру. Оқудың нәтижесінде білім мазмұнына кіріп оқудың мазмұндық тарапын құрайтын тәжірибенің бір бөлімі оқушының меншігіне өтеді. Оқу арқасында жастардың өмір, тұрмыс дайындығы жүргізіледі.
Қазіргі кезеңде дидактиканың ғылымдық дәрежесі көтеріліп, теориялық бағыты нығаюда, оның зерттеулерінде ғылыми жүйелестіру әдісі кеңінен қолданымын табуда.
Осыдан дидактика оқу-оқыту тәжірибесіне оны жетілдіруге және жаңалауға тиімді ықпал етеді.
Дидактика - теориялық ғылым болғандықтан оның негізгі зерттеулері оқудың ерекше, өзіне тән, оның мәнін байқататын қатынастарын ашумен баршылық, олар: мұғалім-оқытушы, оқушы - оқу материалы, оқушы және басқа да шәкірттер. Осылардың арасында дидактика үшін ең маңыздысы - оқушының оқу материалына қатынасы, яғни танымдық қатынастар.
Шынында да, оқуға байланысты таным - оқу үдерісінің басты көрсеткіші, нәтижесі, ал мұның іске асуы оқу үдерісіндегі екі түрлі іс әрекеттің арақатынасына байланысты: оқыту қызметі және оқу-үйрену қызметі. Оқытуды орындайтын мұғалім, ал оқуды - шәкірт, оқушы.
Жалпы таным оқудан тыс та игерілуі мүмкін, ал оқыту мен оқудың өзара ықпалды әсері тек сабақ беру барысында ғана өз мәніне ие болады, яғни осы категориялардың бірлік тұтастығы дидактикалық қатынастардың барша жүйесін айқындайды да, ұйымдастырады.
Міне, осы міндет дидактиканың негізгі шұғылданатын қызметтерінің бірі.
Оқу құбылыстарын нақты жағдайларда зерттегенде үш объектінің өзара тәуелділігін ескеру қажет, ол: оқытушы - оқушы - оқу материалы тізбегінің ажыралмастығы.
Дидактиканың және бір сипаты - оқыту мен тәрбиені бірлікте қарастыру қажеттігінен көрінеді.
Оқудың тәрбиелік мәні тек білім негіздерін ғана үйрету емес екенін есімізден шығармаған жөн.
Тәрбие жеке адамның жалпы кемелденуін ізгі ниет ретінде арқау етіп, оның моральдық сапалары мен мінез бітістерін қалыптастыруға ат салысады. Оқытудың тәрбиелік бағдары білім мазмұнында көрініс береді де, оның дидактикалық талдауда ескеріп отыру әрбір педагогтың міндеті.
Маңызды мәселелердің тағы бірі - оқудың дидактика аймағында екі тараптан көріне алуы: оқу - бұл үйрену объекті және жасау, құрастыру объекті. Осыдан дидактикалық зерттеулерді оқыту практикасын жетілдіруге әдейі бағыттау қажеттігі туындап, онсыз ғылыми-зерттеу нәтижесі үстірт әрі пайдасыз, өлі дүние болып қалуы мүмкін.
Сонымен қатар мектепке арналған теориялық ұсыныстар өз тұғырынан айрылып, оқу-тәрбие жұмыстарының жақсаруына себебін тигізе алмайды.
Қорытындылай келе, дидактика айналысатын келесі проблемаларды атап кетуге болады.
oo Дидактика өз объектісін оқудың ең алдымен іс-әрекеттің ерекше түрі деп санайды. Ол әрекет өсіп келе жатқан ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені игеруге бағытталған.
Бұл іс-әрекетке тән нәрсе - оны педагогикалық тараптан теориялық талдаудың негізгі - сабақ (оқыту) және оқу (үйрену) арасындағы қатынастар, яғни мұғалім мен шәкірттің бірлікте жүретін әрекеттері.
Дидактиканың басқа қатынастарының бәрі де аталған құбылыс төңірегінде іске қатысып отырады.
Мысалы, кітап - оқу үдерісінде қолданылса, мұғалім мен оқушы үшін оқулық әрі оқу құралына айналады.
Дидактикалық тұрғыдан оқудың мазмұндық әрі іс-әрекеттік тараптары ажыралмас бірлік құрайды, себебі білім өздігінен, оқшауланған қалыпта игерілуі мүмкін емес, ол әр жағдайда ұсыну мен түсіндіру әдістерімен байланыста.
Дидактика үшін оқу тәрбиемен табиғи қабысқан, біртұтас үдеріс.
Мектеп практикасын жетілдіру мен қайта құруды назарда ұстаумен дидактика оқу үдерісін тек зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ғылыми негізде қайта жасау, жаңалау объекті деп те қарастырады.
Жоғарыда берілген дидактиканың зерттеу аймағының сипаттамаларын қорытындылап, қысқа түрде былайша анықтама шығаруға болады: Дидактика пәні - оқыту (мұғалім іс-әрекеті) мен оқудың (оқушының танымдық іс-әрекеті) байланысты олар арасындағы бір-біріне болатын ықпалдық әсердің мән-мағынасы.
Сонымен бірге, дидактиканың назарында оқу үдерісінің тәрбиелік рөлі, оқушының белсенді шығармашыл еңбегі мен ақыл-ой дамуына ұнамды ықпал жасайтын басқа да жағдайлар болады.
Дидактиканың міндеттері мен қызметі. Оның түсінік категориялары. Дидактиканың міндеттері:
oo оқу үдерісін және оның іске асырылу жолдарын сипаттау және түсіндіру;
oo оқу үдерісін жетілдіре түсу, оқыту-үйренудің жаңа жүйелерін, жаңа технологиясын түзу.
Бұл міндеттер дидактика пәнін айқындауда өте маңызды: оқу дидактика үшін, бір жағынан, зерттеу объекті, екіншіден - құрастыру объекті.
Зерттеу объектілігіне байланысты ол ғылыми-теориялық қызмет атқарады. Зерттеуші өз жұмыстарының нәтижесінде оқу үдерісінің барысы оның заңдылықтары мен мәні жөнінде ақпараттар топтайды, сол бойынша оқу ісінің бүгінгісіне баға беріп, келешектегі жағдайына болжам айтады.
Бірақ, оқуды педагогикалық болмыстың бір бөлігі ретінде теориялық суреттеп қоя салудан келер пайда аз. Теория практикалық іс-әрекетке арқау болып, оны бағдарлап, жаңалап әрі жетілдіріп отыруға міндетті. Ғылым оқу барысын бейнелеуден, оны өзгерту мен қайта құруда дидактиканың құрастыру технологиялық қызметін жүзеге асырады. Аталған дидактиканың екі қызметі бір-бірімен тығыз байланысты. Оқу үдерісіне тың өзгерістер енгізу үшін, оның нақты уақыттағы жағдайын анықтап алу қажет, яғни ғылыми-теориялық қызмет нәтижелері пайдаланылады. Ал екінші жағдайда, өзгертілген, жаңаланған оқу өзінің одан әрі зерттеулерімен жалғасады.
Дидактиканың және бір ауқымды қызметтерінің бірі - ол оқу үдерісінде басқа ғылымдар жетістіктерін пайдалану жолдарын көрсету. Мысалы, психология элементтерін қолданумен дидактика оқу барысында балалардың жас ерекшеліктерін ескереді, оқудың ізгі мақсатын анықтап, оқу нәтижесінде қалыптасатын ептіліктер мен дағдылар сипаттамасын береді. Осылайша оқу жүйесіне керек болған деректерді дидактика - гигиена, медицина, жас кезеңдері физиологиясы мен және философия ғылымдарынан алып отырады.
Дидактика өз зерттеулерінде күнделікті практика жалпы ғылымдық түсінік, категорияларды қолданады.
Болмыстың жалпы байланыстары мен қажеттерін бейнелейтін философиялық категориялар дидактиканың өзіндік заңдылықтарын және даму жолын түсінуге және нақтылауға жәрдемдеседі. Осыдан оқу үдерісінің әдіснамасына орай "мән", "құбылыс" сөздері жиі қолданылып жүр.
Педагогика ғылымында дидактика пәніне де қатысты әр түрлі көзқарастар бар. Кейбір көзқарастар бойынша дидактика пәніне қатысты оқытуды білім беру мен тәрбие құралы деп таныса, енді бірінде оқыту заңдылықтары мен принциптері, оның мақсаттары, білім беру мазмұнының ғылыми негіздері, әдістері, құралдары, формалары, ал үшіншілерінде сабақ беру мен оқытудың бірлік негізде өзара әсерлесуі, төртіншісінде сабақ беру мен жүретін жағдайлар дидактика пәні ретінде қарастырылады.
Мұндай әр түрлі көзқарастардың болуы негізінде оқыту үдерісінің жүйелі, мақсатты сипатта жүруімен қатар, кездейсоқтық, стихиялық сипатта да бола алуымен түсіндіріледі.Оқыту барысында әр түрлі дидактикалық қатынастар жүйесі өмір сүреді: оқытушы-оқушы, оқушы-оқу материалы, оқушы-басқа оқушылар. Оқытудағы қатынастардың көптүрлілігі оқыту мәнін ашады. Ал әлеуметтік тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа мақсатты түрде беруде арнайы, басты қатынас міндетін екі ұйымдасқан іс-әрекет: сабақ беру мен оқу арасындағы қатынас атқарады. Сабақ беру - оқу қатынасы оқыту үдерісінен тыс өмір сүре алмайды, ал басқа қатынастар, керісінше, оқыту үдерісінен тыс та жүре алады. Сондықтан оқытудағы педагогикалық іс-әрекет мәнін сабақ беру-оқу қатынасы бейнелейді. Демек, дидактика пәні сабақ беру мен оқу жайлы ғылым деп түсінуге болады.
Дидактика ғылым ретінде зерттеу пәніне қатысты заңдылықтар жайлы білімдер беріп, оқыту үдерісі барысы мен нәтижесін талдайды, оқушыларда жоспарлы өзгерістерді қамтамасыз ететін оқыту әдістерін, ұйымдастыру формалары мен құралдарын анықтайды.Дидактика ғылым саласы ретінде теориялық (оның ішінде диагностикалық және прогностикалық) және практикалық қызмет атқарады. Жалпы дидактика барлық пәндер бойынша барлық деңгейде қандай мақсатта және неге, қалай оқыту керек деген сұрақтарға жауап береді. Жекелеген дидактикалар, яғни пәндік дидактикалар нақты оқу пәндерінен сабақ беру теориясын жасайды.
Педагогиканың ғылыми саласы ретінде мынандай түсініктер пайдаланады:
дидактика

педагогика тәрбие педагогикалық
іс-әрекет
Сонымен бірге арнайы дидактикалық түсініктер тобы да кездеседі. Олар мыналар:
оқыту мен оқу
оқу пәні
оқу материалы
оқу әдісі
оқу тәсілдері
мұғалім
Арнайы дидактикалық оқушы
түсініктер тобы сабақ
қабылдау
игеру
есте қалдыру
ептілік
дағды
Негізгі дидактикалық тұжырымдар (концепция).

Оқу үдерісі дидактикалық жүйелер деп аталушы психологиялық-педагогикалық тұжырымдарға негізделеді.

Дидактикалық жүйелер

Оқытудың біртұтас Мақсатын құрайтын
құрылымы элементтер жиынтығынан

тұрады.

Осы жүйелер арқылы біз оқудың мынандай сипатын танимыз:

мақсаттық
мазмұндық
Дидактикалық жүйелер дидактикалық процестер
сипаты әдістер
құрал-жабдық
формалар

Дидактиканың даму тарихында орын алған тұжырымдарды топтастыра, олардың үш түрін ажыратамыз: традициялық, педоцентрлік және қазіргі заман дидактикасының жүйесі.
Бұлардың әрқайсысы өзіне тән бағдарға, педагогикалық теорияға жүгінген. Мұндай болу - оқу үдерісін, яғни дидактиканың пәні мен объектін түсіну бағытына орай істелінген.
Традициялық жүйедегі оқуда мұғалімнің оқыту рөлі басым. Педоцентрлік оқу барысында басты мән оқушының іс-әрекетіне, оның оқуына беріледі. Ал қазіргі заман дидактикасы екі тараптық оқыту мен оқу арасындағы дидактикалық қатынастарды негізге алады.
Традициялық оқу жүйесінің негізгі мақсаты оқушыларда ақыл-ой (интеллектуалдық) қабілетін дамыту, түсініктік, теориялық білім қорын қалыптастыру. Сонымен қатар бұл оқу жүйесінде оқудың тәрбиелік принципіне көп назар аударылады: игерілген білім баланың сезім, ерік күштерімен байланыстырылып, моральдық тараптан тұрақтанған жеке адам тәрбиелеу.
Бұл мақсаттарға жету төрт сатылық оқу ісінің орындалуына байланысты:
oo түсініктілік сатысы - материалды тереңдеп үйрене білу;
oo байланыстар сатысы - жаңа материалдың өткендегілерге негізделуі;
oo жүйелестіру сатысы - теорияны жаңа құбылыс, жағдайларға орай қолдана білу;
oo оқудың жалпы желісі жалпы баяндаудан, түсінуден, қорытындылаудан, қолданудан тұрады.
Бұлардың бәрі оқушы тарапынан оның білім деңгейіне, оқу пәніне тәуелсіз міндетті түрде орындалуы тиіс.
Оқыту үдерісінің логикасы - оқушы материалды қарапайым танудан түсіндіру арқылы ұғыну мен қорытындылауға жеткізілуі қажет. Мұндай оқуда басты назар оқу үдерісін басқаруға, мұғалім басшылығына, көрсетпелер мен нұсқауларға бөлінеді, яғни бұл тұжырымдағы дидактика үшін ең басты проблема - мұғалім іс-әрекетін ұйымдастыру және жүйелестіру, ерекше көрінетін белгілері: сөзбайлығы, кітап құмарлығы, бала қызығуы мен қажетінен, өмір тәжірибесінен алшақтығы.
Педоцентрлік дидактика (педа - бала, центр - орта) оқу үдерісін тұтасымен баланың қажетсінуі, қызығуы және қабілетімен байланыстырады. Мұндай оқудың мақсаты - баланың жалпы және ақыл-ой қабілетін дамытып, әртүрлі ептіліктерге баулу.
Бұл бағыттағы дидактиканың басты проблемасы - оқыту үдерісіндегі баланың белсенділігін көтеру, ол үшін оқу өз бетінше, табиғи жағдайда, баланың өз қалауы бойынша ұйымдастырылуы тиіс.
Оқыту барысында ешқандай білім ұсынылмайды, игерілмейді, бекітілмейді, олардың бәріне бала іс-әрекетті өздігінше орындай отырып, қажетсінуі күтіледі. Осының нәтижесінде педоцентрлік оқуда ешбір жүйе жоқ, материал кездейсоқ іріктеледі, ол бойынша тиісті оқу жұмыстары өткізілмейді. Нәтижесінде мұғалім рөлі шегеріліп, ол тек кеңесшіге айналады, осының салдарынан оқу деңгейі болмашы көрініске түседі.
Қазіргі кезеңдегі дидактика жүйесі.
Мектеп - қоғам, жеке адам және мемлекеттің білімдік тапсырыстарын қанағаттандырушы әлеуметтік мекеме, қоғамдық-мемлекеттік жүйе.
Мектеп - халық бесігі. Халыққа білім беруде қойылатын әлеуметтік талап жалғыз-ақ: барша қоғамдық және мемлекеттік істерде белсенді қатысушы, дербестікке ие, шығармашыл да жаңашыл жеке адамды тәрбиелеу.
Бұл міндетті орындау бүгінгі мектептің қолынан келе ме? Әлбетте! Бірақ ол бір өте мәнді шартқа байланысты: мектеп өмірі, кеңірек айтсақ - жалпы педагогикалық әлемдегі адам - азамат жасауға оқу-тәрбие жүйесінде деңдеген әкімшілік-әміршілдік (авторитаризм) келеңсіздігінен түбегейлі құтылуы тиіс. Осы әкімшілік үстемдігін бүгінгі күнде мектептегі білім, мәдениет нормаларын беруші тек мұғалім, ал оның педагогикалық тәрбиесі науқандық сипатта.
Сонымен бірге "бала өзімен өзі" деген педагогикалық түсініктердің де берер пайдасы шамалы.
Педагогтың бағдарлаушы қызметінен жұта болған бала не әміршіл педагогика міндеттеген жаттанды ережелерді қайталаумен шектеліп, не бұған қолынан келген қарсылықтарын білдіруге ұрынады, болмаған күнде түңіледі, жалпы оқуға деген енжарлықтың жетегінде кетеді. Қазіргі қалыптасқан мектеп жағдайы осындай. Білім беру жүйесіне көзсіз "түртіп көріп шамалау" әдісінен түбегейлі құтылып, ғылыми негізде жасалған, демократияға үйрететін жаңа бағыт-бағдар, жаңа дидактикалық тұжырым қажет.
Кеңестік дәуірден бізге мұра болып қалған мектеп, өз жетістіктерімен бірге, көптеген кемшіліктерге ие. Олар оқу жүйесінің демократиялық талаптардан алшақтауынан келіп шықты. Бір бастыққа жүгінуден, ой еркіндігінің жоқтығынан, мектеп бюрократиялық мекемеге айналды. Мұғалім оқушыны, оқушы мектепті, мектеп қоғамды жатсыну деңгейіне жетті. Қалыптасқан жағдайдан шығудың жолы біреу-ақ: мектепті қайта құрып, жаңалау - демократияландыру қажет болды. Қоғам демократиясы негізінде мектеп демократиялануға тиіс.
Демократия - бұл педагогикалық үдерістегі формализмді, бюрократизмді жеңіп, гуманистік идеяларды ту етіп көтеру деген сөз.
Демократиялық жүйенің адамгершілік сипатынан оқу-тәрбие үдерісі оқушылардың танымдық және рухани қажеттіктерін қамтамасыз етуді мақсат етіп, белгілейді, шәкірттің оқу жұмысының сипаты мен мазмұны инабаттылыққа негізделіп, барша оқушылардың мұғалімдерімен бірге мектептің барлық істерін басқаруына кең өріс ашылады. Осының арқасында мектептің бар қызметі, оқытушы мен оқушының іс-әрекетінің мазмұны шәкірт игілігіне бағышталады.
Осының нәтижесінде оқушы әртүрлі іштей өзара біріккен іс-әрекет түрлерінің: оқу, ойын, қоғамдық пайдалы еңбек - субъектісіне айналады. Бұл әрбір оқушыда оқу ниеті мен оқу ептілігінің дамуына, білім игеру жауапкершілігі мен қабілеттерінің қалыптасуына, мектепте және одан тыс қоғамдық мәнді істерді орындауға деген ұмтылысына ықпалды әсер етеді.
Мектеп ұжымында мұғалімдер мен оқушылар арасында сенім қатынастары орнығады. Әркімді өз міндеттеріне жауапкершілік, ал кемшіліктерге шыдамсыздық сезім пайда болады: мұғалім - өз еңбегінің нәтижесінен қуаныш тауып, оны мақтанышпен одан әрі жетілдіруге, өнімді еңбек етуге ат салысады. Ал оқушы - оқу үдерісінде көрініс берген проблеммаларды шеше алу мүмкіндігіне сенім арттырып, дербестік сезімін нығайтады.
Осының бәрі оқу-тәрбие бағытының бағдарлама тақырыбын, пәнді өтуге немесе ереже, деректер, түсініктер мен формулаларды жаттауға емес, ол балаға, оның ақыл-парасатты, рухани бай және салауатты дамуынан қарастырылғаннан байқалады.
Мектептің мықты тірегі - ұстаз бен шәкірттің бірліктегі өзара байланысты іс-әрекеті, осы іс-әрекет оларды белгіленген мақсатқа жетелейді. Ал мектеп өмірін жаңалаудың басты тұлғасы - гуманистік сипаты шығармашыл мұғалім. Оның міндеті ақпарат беріп, оқушыларға кездейсоқ қызығуларына қарай кеңес бере салу емес, оқу үдерісін ұйымдастыру. Жасырын емес, кейбір сабақтар балалардың сабаққа шын ықыласымен қатысып, мұғалім жұмысына белсенді араласып, көмекші болуымен ерекшеленсе, кейбірі оқушыларды мұғалімнің келеңсіз қылықтарынан үріккен кейіпімен көрініс береді. Мұндай сабақта білім игеру атымен жоқ. Мұғалім іс-әрекетінің стилі оның оқушылармен тілдесу сипаты шәкірттердің оқу жұмысына қатты әсер етіп, оның оң не теріс өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Демократиялық принциптер негізінде құралған мұғалім мен оқушының бірліктегі өзара байланысты іс-әрекетінің мәні - оқушыларға оқу мақсатын саналы қабылдату, оқу үдерісін қажетсіну арқылы одан балаға қанағаттанушылық сезімін тудыру, танымдық қызығулардан нәр беріп, адамгершілік-идеялық қасиеттерді қалыптастыру.
Оқу материалын анықтау нақты құрастырып, таяныш сигналдардың арқасында материалды іріленген (топ) блоктармен ұсына отырып, жоғары ақыл-ой дамытушы оқу-танымдық жұмыстарын ұйымдастыру - оқудың зорлықсыз өз нәтижесіне жетуінің кепілі.
Қазіргі кезең дидактикасының ерекше бір сипаты - оның ұжымдығында.
Әрқандай таным үдерісінде тілдесу арқылы бірлікте игерілетін білім оқушының сөйлеу қабілетін ғана дамытып қоймастан, оған өмірдегі өз орнын табуға, өзіне өзі баға беруге жәрдем етеді.
Сондықтан баланы тілдесуге үйрету қажет. Мұғалім сабақта өз пәніне үйретумен шектелмей, балаларды ақпарат іздеу, табу, оларды талдау жолында бірлікте жұмыс жоспарын түзуге үйрету тиіс. Мұның бәрі сыйластықты, дәлелді пікір-таластар, сөзжарыспен ұштастырылыуы жөн. Әлбетте бұл жағдайларда текетірестер де болмай қалмайды, әңгіме балаларды олардан мәдениетті, үйлесімді жол тауып шығуға баулу.
Ұжым болып ойласудың тиімді бір әдісі бар. Ол "брейсторминг" (мозговая атака) - "ақыл-ой шабуылы" деп аталады. Бұл оқу - ойын барысында мұғалім топтасып, ой-пікір жүргізудің дирежеры сипатында көпшілік ортасына шешілуі қажет проблема тастап, ойынның ережелерімен таныстырады: қандай ұсыныс, пікір болмасын қабылдануы тиіс, оларды сынауға ешкімнің құқы жоқ. Адамның өз пікірін айтуға көп жағдайда кедергі болатын нәрсе - бірдеңені ойланбай айтып, күлкі болармын деген сезім.
Сондықтан ой, пікір, ұсыныстардың тау селіндей құлап, қандай да іркіліс бола қалса, мұғалім ойына келген, көрінген идеяны ортаға сала, сөзжарыс жалғасына май құйып отырады. Мүмкін болса айтылғандардың бәрі магнит таспасына жазылса, кейін саналуан, кейде тіпті күлкілі, мағанасыз пікірлердің ішінен ой маржандарын теріп, қорытуға болады.
Егер осындай оқушылардың белсенді және еркін ой шабуылы ойыны әлсін-әлсін қайталанып тұрса, сабақта, мектеп ісінде шешілмес проблема қалмайды.
Сонымен бірге мұндай сөзжарыстар оқушыларды адам тануға, олардың кейіпі мен мінезіне назар аударып, олармен тілдесудің жолын іздеуге, басқалармен мүмкіндіктерін салыстыра, өз қадір құнын мөлшерлеуге үйретеді. Мұғалімнің өте қиын да тиімді жұмысы: бүкіл сыныпты, әр баланы жекелей сабақ барысында шынайы шығармашыл танымдық оқу ісіне қоса білу, оқушылардың ой желісін "есіттім - жаттап алдым - қайта айтып бердім" схемасынан "білдім - ұқтым - айтып бердім - есте қалдырдым" схемасына келтіру.
Қорыта айтқанда бүгінгі дидактиканың сипаты: оқыту үдерісінде мұғалімнің жетекшілік рөліне мән бере отырып, оқушының кемелденуінде өз белсенділігінің маңыздылығын баса таныту.
Осындай қазіргі заман дидактикасы көрсетпе-қайталау оқу құрылымынан іс-әрекеттік - жаңадан құру оқу жүйесіне түбегейлі өтуі қажет. Сонда ғана мектеп адам, қоғам мемлекет мүдделеген жаңашыл, өміршең ел азаматын тәрбиелеу қызметін атқара алады.
6.Оқыту барысындағы тәрбиелік қызмет.
Оқыту үдерісіндегі негізгі міндеттердің бірі сабақтың мазмұнына сай оқушылардың адамгершілік-эстетикалық, дүниетанымдық мәдениетін қалыптастыру.
Тәрбие мазмұны қойылған мақсаттар мен міндеттерге сейкес оқушылардың меңгерген білімдері мен дағдылары, қасиеттері және белгілері, тұрақты мінез-құлықтық әдеттері жүйесімен анықталады.
Сондықтан тәрбие мазмұны қоғамдық тәжірибе, құндылықтар, нормалар, идеялар, қабілеттіліктер, білік, дағдылар, мінез-құлықтық әдеттерді негіздейтін ғылыми фактілерден, ұғымдардан, қоғам, адам, табиғат жайлы теориялардан, яғни білімдерден тұрады.
Қазіргі кезде тәрбие мазұмнын анықтауға әсер ететін бірқатар идеялар бар. Олар: 1) тәрбие мақсаттылығының нақтылығы; 2) балалар мен ересектердің біріккен іс-әрекеті; 3) өзін-өзі анықтау; 4) тәрбиенің тұлғалық бағыттылығы; 5) еріктілік; 6) ұжымдық бағытылығы.
Бұл идеяларды жүзеге асыру тәрбие мазмұны мен әдіс тәсілдерін жаңарта отырып, өмірге бағыттау мақсатымен байланысты мынадай әрекеттерді қамтиды:
а) барлық тұлға бірдей деп қараудан оларды жан-жақты дамыту бағытында ұйымдастыруға бет бұру;
б) қатып қалған ережелерді жаттатудан әлемді тану мен түрлендіруге ұмтылдыру;
в) өктемдік көрсетіп, өгейсітуден ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.