Академик Ә. Нысанбаевтың отандык философияның дамуына қосқан үлесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазіргі таңдағы қазақ философиясының мәдениеттегі орны ... ... ...
0.1 Академик Ә. Нысанбаевтың отандык философияның дамуына
қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Ә. Нысанбаевтың қазақ - түркі философиясы туралы кейбір ой -
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 Ә.Нысанбаев қазіргі таңдағы отандық философиядағы алатын орны мен
өзекті мәселелерге деген көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ә.Нысанбаевтың ғылыми енбектеріндеғі тәуелсіздік және ұлттық идея
мәселелерінің талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Ә.Нысанбаев философиясында адам болмысы мәселесі ... ... ... ... ...45
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздігін алған күннен бастап жүріп өткен тарихи жолының тереңіне бойлап ,рухани бастауларының көзін ашып, бар жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр жинап , бүгінгі күннің озық талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қылып отыр. Күні бүгінге дейін жинақталған халқымыздың бай рухани және мәдени қазынасын біз ұлттық тәуелсіздік тұрғысынан таразылай бастасақ, оның болашақта бүкіл әлемді елең еткізуі мүмкін ерекше қуаты, ең алдымен, философиялық-дүниетанымдық және рухани-адамгершілік астары өте терең сөз өнеріміз бен саз өнерімізде жатқанына көз жеткізер едік. Философиялық-көзқарастық және рухани-адамгершілік астары тереңде жатқан бай рухани және мәдени мұрамыздың туындыларының мазмұны мен бояуын төмендетпей өзге тілдерге аударып, әлем жұртшылығына таныта алсақ, қазіргі қазақ мәдениетінің әлемдік мәдени арнаға қосар кәусар бұлағының басы сол болар еді.
Қазіргі қазақ халқының арасында аты көптеген елдерге белгілі философ тәуелсіз Қазақстанның өркендеуіне өз үлесін қосып жүрген Әбдімәлік Нысанбаев сияқты өнер иесі тұр. Өйткені, Нысанбаев әр нәрсенің бәйыбына, түбіне бойлап алатын ойшыл және саясаткер. Халқымыздың даналық рухы мен биік болмысын тану жолында қазақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл - тұлға. Әбдімәлік Нысанбаевтың дүниетанымын философиялық тұрғыдан сараптау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің орныққан алғашқы жиырма жылында Қазақстандық бірегейліктің негізі ретіндегі жалпыұлттық идея, ұлттық тұрақтылық пен саяси және рухани қауіпсіздіктің кепілі сияқты барлық қазақстандықтарды толғандырып келген тақырыптарды қозғауына байланысты Ә. Нысанбаевтың есімі көпшілікке ерекше танымал бола түсті.
Әбдімәлік Нысанбаев - тәуелсіз Қазақстандағы ең көрнекті ғалым, қоғам қайраткері, философиялық және қоғамдық ойдың бағыты мен даму үдерісінің негізгі орталық ұстыны, дара тұлға. Бұлай деуіміздің өзіндік себептері бар. Мемлекет болып бодандықтан арылып, саяси, құқықтық негіздерімізді қалаған күннен бастап Әбдімәлік Нысанбаев тәуелсіз мемлекеттің бағыт-бағдар, мақсаты мен стратегиясына қатысты философиялық негіздемелердің басында болды. Себебі жаңа мемлекет қоғамдық, гуманитарлық ғылымдарсыз мемлекеттілігін баянды ете алмайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігін айқындау барысында мынадай тұжырымдарға мән беру қажет деп есептейміз. Біріншіден, халқымызға өзіндік ізденістерімен,іс - әрекеттерімен із қалдырған ойшылдарымыздың дүниетанымын философиялық талдаудан өткізу халқымыздың рухани болмысын тануға ерекше үлес қосады; екіншіден,әрбір ойшылды осындай сараптамадан өткізу ұлттық философияның аясын кеңейтіп, ұғымдарын толықтырады ;үшіншіден , мұндай сараптау тарихи және рухани сабақтастықты нығайтып отырады.Ал ол өз тұрғысынан ұлттық ойлаудың үздіксіз дамып, ұдайы жаңарып , жаңарып отыруын қамтамасыз етеді.Төртіншіден, өйткенді тану , оның қисынын бойлау қоғамымыздың болашағын қалыптастыруға негіз болады.
Еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің орныққан алғашқы жиырма жылында Қазақстандық бірегейліктің негізі ретіндегі жалпыұлттық идея, ұлттық тұрақтылық пен саяси және рухани қауіпсіздіктің кепілі сияқты барлық қазақстандықтарды толғандырып келген тақырыптарды қозғауына байланысты Ә. Нысанбаевтың есімі көпшілікке ерекше танымал бола түсті. Академик Нысанбаевтың баспасөз бен теледидарда, радио мен газет беттерінде сөйлеген сөздері, оның ғылыми жетекшілігімен Қазақстанның жалпыұлттық идеясы кітабының және тәуелсіздік идеясына қатысты көптеген монографиялардың жариялануы - міне, осының барлығы республика өміріндегі маңызды оқиғаларға жатады. Жалпы Әбдімәлік Нысанбаев гуманитарлық салалар бойынша жас кадрларды, білікті мамандарды даярлау ісіне де барынша қомақты үлес қосқан ұстаз.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Ә. Нысанбаевтың философиялық жобасын үш ұстанымдық салаға бөліп қарастыруға болады.
- Бірінші, тарихилық ойлау жүйесінде - тарихтың өткені, болашағы мен бүгіні арасындағы тарихи сананың тұтастығын, сабақтастығын қамтамасыз ету. Себебі тарихи санада ойлау жүйесі, әдістері, қалыптар бар. Өткеннің рухани бай тәжірибесі мен түркілік өркениет дәрістері - бұл дәстүрлі қазақ дүниетанымының негіздері болатын. Бұл негіз сонау Анахарсистан бастап, Қорқыт, Халлаж, Фараби, Йүгнеки, Қашқари, Баласағұни, Иасауи, Асан Қайғы, Абай, Ыбырай, Шәкәрім, Мәшһүр, Міржақып, Ахмет, Мұхтар, Шоқайлармен бірге желісі үзілмей келе жатқан арна болатын. Міне, өткенге көз жүгірту адамға руханилықтың терең мәніне жетуіне көмектеседі. Ал руханилық рух, жаратушы және оған деген иманмен тікелей байланысты. Бұл іс-шара философиялық, дүниетанымдық негізде қарастырылды.
- Екінші, өзгерістік-акциологиялық ұстаным. Бұл мемлекеттік, азаматтық қоғам құру үшін шарт. Бұрынғы жасанды құндылықтар мен мұраттардың орнына жаңа құндылыққа негізделетін, соған бой түзейтін ұлттық сана, ұлттық дәстүр, тарихи тұлғалардың рухани-мәдени мұраларын қайта қабылдау, бағалау. Сыныптық өлшем орнына тұтас ұлттық, қоғамдық, адамзаттық ортақ құндылықтар мен мұраттарға ойысу, бағыттау қажет болды. Бұл демократия мен адамгершілік ұстыны ретінде танылды. Тәуелсіздік пен мемлекеттілікті, демократияны тұтастықта қарастырды. Отарсыздандыру, транзиттік қоғам өлшеулері мен негіздерін қалау, адамға қарай бет бұру - жалаң рационалдықтан руханилыққа, оны тануға қызмет ететін жол- ды негіздеді.
- Үшіншісі ұлттық философиялық болмысты негіздеу болды. Ол үшін гуманитарлық ғылымдардың еркіндігі мен методологиясын анықтау қажет. Еуропоцентризмге қарсы шығыстық ілімнің орнын толтыру, өйткені, қазақ мәдениеті мен дүниетанымын Батыстық өлшемдермен анықтау қиянат.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Қазақ философиясында аса дарынды сөз шебері философ Әбдімәлік Нысанбаевтың орнын анықтап, дүниетанымының біртұтастық тиянақтылығын, сондай ақ шығармаларындағы философиялық ауқымды ойларына көз жүгірте Әбдімәлік Нысанбаевті тағы бір қырынан тану және оны айқындау.
- Әбдімәлік Нысанбаевтың көзқарасын философиялық, этикалық, педогогикалық тұрғыдан талдау.
- Әбдімәлік Нысанбаев философиясындағы рухани бастамалардың орнын зерттеп, қоғамдағы мағынасын анықтау.
- Нысанбаев дүниетанымындағы адам болмысының ерекшелігін ,махаббат идеясы деңгейін қоғамның дамуының белгілі бір кезеңдеріндегі өркендеуін көрсету.
- Қолданылған әдебиеттердің көпшілігі Нысанбаевтың өз қаламынан туған негізгі еңбектер болу.
- Қысқаша айтар болсақ Нысанбаев сан- саланы меңгерген жан-жақты философ. Сондықтан оны қай жағынан қарасақ та таусылмайтын теңіз сияқты.
Дипломдық жұмысты зерттеудың ғылыми жаңалығы.
- Әбдімәлік Нысанбаевтың тарихтағы адам туралы өзіндік ерекшелігі бар концепция жасағандығы және оның біртұтастығын жан-жақты негіздегендігі көрсет іледі .
- Адамның әлемге қарым-қатынасын аясында мәңгілік мәселе болып табылатын өмір мен өлім коллизияларын анықтаудағы Нысанбаевтың қайталанбас ойлары сарапталады.
- Әбдімәлік Нысанбаевтың әлем философиясына және отандық философиясына қосқан жаңалықтарын ғылыми тұрғыдан көрсету.
- Ә.Нысанбаевтың епекше сипаттағы ойшылдық болмысына әсер еткен қазақ халқының ұлттық мәселесінің негізгі сипиттары анықталып,оған замандық тұрғыда баға берілді.
Диплом жұмысының құрылымы.Дипломдық жұмыс кіріспе,екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып,62 бетті құрайды.
1 Қазіргі таңдағы қазақ философиясының мәдениеттегі орны
1.1 Академик Ә. Нысанбаевтың отандык философияның дамуына қосқан үлесі.
Тәуелсіздік тұсындағы қазақ халқының қоғамдық санасындағы түбегейлі өзгерістер тарихи тағдырдың тәлкегімен ұмыт болған ұлттық дәстүр мен мәдениетті қайта жүйелі жаңғыртуымен сипатталады. Бірнеше ғасыр бойы отаршылдық пен тоталитаризмнің ықпалымен мәдени деградация мен трансформацияға ұшыраған ұлттық мәдениетті қайта өркендету мемлекеттік деңгейде төмендегі міндеттерді жүктейді: ең алдымен ұлттық мәдениеттің негізін құрайтын түбегейлі құндылықтарды қайтару, яғни адамдарды рухани тұрғыда оятатын ұлттық тіл мен дәстүрді қайта жаңғырту; осы уақытқа дейін тыйым салынып келген халықтың тарихи өткенін толығымен жан-жақты зерттеулер арқылы қалпына келтіру, тарихи сананы қалыптастыру арқылы мәңгүрттік жағдайдан арылу; ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасы - мәдени-рухани мол мұрасын белсенді түрде меңгеру.
Бостандық, азаттық, тәуелсіздік идеясы жаратылысынан еркіндік сүйгіш қазақ халқының өмірінің мәнін, негізін құрайтыны анық. Соңғы екі-үш ғасырда отаршыл саясатқа қарсы жүргізілген үш жүзден астам көтерілістің өзі нені көрсетеді? Құдайға шүкір, халқымыздың аңсаған ұлттық тәуелсіздігіне де қол жеткізіп, бүкіл әлем мойындаған дербес елге айналдық. Алайда, қазіргі жаhандану заманында бәсекелестікке төтеп беру де оңай шаруа емес. Ұлттық намыс пен жігерді жани, ұлттық рухты асқақтата түсу керек деп ойлаймын. Бұл үшін өз қазанының ішінде қайнап қана қоймай, одан асып-төгіліп, өзіміздің тамаша ұлттық құндылықтарымызды сыртқы әлемге де таныта білуіміз керек. Қазіргі қазақ философиясының мәні барлық жағынан алғандағы еркіндік және еркін ойлайтын тұлғаны қалыптастыру мәселесімен астасып жатады.
Қазақ мәдениетінің өткені, оның терең рухани қыртыстары мен болмысы, бүгінгі мәдени ахуалдың қайшылықтары мен келешегі мәселелерін зерттеу өзінің көкейкестілігімен көзге түсіп, отандық философия ғылымына маңызды міндеттер жүктейді. Егер Батыста кәсіби формадағы университеттік философия үстемдік етсе, қазақтардың ұлттық дүниетанымы көркемдік және діни мәтіндердің дәстүрлі түрлерінде, ақын-жыраулардың, би-шешендердің, ағартушылардың шығармашылығында басым болып келеді. Бұл қазіргі кезде еуроорталықтық ойлау тәсілінен арылған қазақ философиясының болашағы туралы мәселені күн тәртібіне қояды. Қазақтың бай бәсекеге қабілетті төлтума мәдениетін қалпына келтіру, халықтың шынайы тарихын жан-жақты түсіну үшін де оның дүниетанымдық негізі мен әдіснамалық құралын тереңірек қалыптастыру қажет.
Осы орайда, әдебиеттерде жиі айтылатын қазақ философиясының ерекшеліктерін сараптай келе, оның мынадай жіктемелік белгілерін атап көрсетуге болады: қазақ философиясы философиялық емес сарындағы даналық тәжірибесіне жатады; қазақ даналығы табиғатпен үйлесімде өмір сүруімен, оны кие тұтуымен сипатталады, оның терең экологиялық мазмұны бар; қазақ философиясы көшпелілік ділімен тығыз байланысты; қазақ философиясы онтологиялық және гносеологиялық мәселелерден гөрі, этика мен антропологияға көбірек көңіл бөледі, аксиологиялық мәселелерге, әсіресе, рухани құндылықтарға ерекше назар аударады; қазақ философиясы өзінің ғарышпен, әлеммен үндестігі арқылы сипатталады; философиялық мәселелер, қазіргі тілмен айтқанда, негізінен, экзистенциалдық, дидактикалық және прагматикалық сипатта қарастырылады, қазақ философиясында нәпсіден, байлықтан, табыстан гөрі, ар-намыс, қанағат, тәубе, әділеттілік және тағы басқалары жоғары қойылады; ұжымдық мүдде жеке мүддеден жоғары қойылады.
Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз халықты үнемі рухани-адамгершілік бағдарларға шақырып отырған. Әл-Фараби замандастарына қайырымды, ізгілікті қаланың қажеттілігін айтса, Жүсіп Баласағұн қоғамда әрбір адамның әділетті болуын көксеген, Абай пендеге арнап Адам бол! [1,112 б.]-деп нақты кеңесін берген, Шәкәрім болса, ар-ұяттан, ұжданнан әлеуметтік болмыстың, адам өмірінің түп қазығын іздеген.Әрбір ұлттық мәдениет өзінің дамуында руханият дүниесіне сүйенеді. Әлемдегі басқа ұлттар мен ұлыстар сияқты қазақ халқының көп ғасырлық тарихында даналықтың озық үлгісі боларлық әлемді танып-білудің, зерделеудің өзіндік сипаттамалары, түркілік ерекшеліктерді танытатын философиялық-этикалық ойлар мен тұжырымдар жеткілікті болғаны белгілі. Мәселе сол рухани інжу-маржандардың қадірін біліп, қаймағын бұзбай қазіргі күрделі жаһандану заманында жүйелі түрде жинақтап алуда және оны әрбір жаңадан келетін жас ұрпаққа рухани сабақтастықпен жүйелі түрде бере білуде болып отыр. Осы жауапты істі абыроймен жүзеге асырған жағдайда ғана еліміздің Еуразия кеңістігіндегі өзіндік ерекшелігі бар халық ретіндегі мәртебесі өседі, басқа халықтар алдындағы құрметімізді асқақтата түседі. Өйткені, өзінің тарихта қордаланған маңызды рухани құндылықтарын, дәстүрлі этикасы мен эстетикасын құрметтеген, аялаған, өрбіткен ел ғана және оған жаңа жаһандану заманында өзіндік жаңғырту бедерлерін, келбетін бере білген халық қана адамзаттың өркениеттік аренасында шынайы және лайықты бағалануға ие болатыны сөзсіз.
Әлемдік философияның рухани-мәдени бастауларын іздегенде көбінесе Ежелгі Қытай, Ежелгі Үнді мен Ежелгі Грекия атап өтіледі. Алғашқы тұтастанған мағынадағы философиялық мектептер, ағымдар мен бағыттар, міне, осы үш орталықта пайда болған, ал қалған елдер осы үшеуінен тараған философиялық түсініктерді қолдана отырып өздерінің философиялық ұғымдарын қалыптастыра алған деген пікір қазіргі кезеңде көптеген оқулықтарда орын алған. Әрине, жоғарыда аталған өркениет кеңістіктерінде шынымен де философияның озық үлгілері тарихи үдерістің ерекше белгісіндей көрініс тапқанын мойындауға тиістіміз. Дегенмен, философиялық қайнар көздерді іздегенде әлемді рухани жағынан игерудің рационалдық түрлерімен шектелмеуіміз керек, адамзат тарихының сан қырлы мүмкіндіктерін айшықтай түсіп қана оның бойындағы тылсым қуаты мен күшін, орасан зор шығармашылығын аша түсеміз. Міне, осы тұрғыдан алғанда, ежелгі түркілік философиялық ой өзіндік тарихи ерекшеліктері бар дүние және ол көркем бейнелерді жандандыра түсетін, белгілі бір тұтастанған жүйеге бағынатын өзіндік келбеті бар рухани құрылым болып табылады.
Адамзат тарихы руханиятының ең маңызды түп негізі оның ақыл-ойынан, парасатты дербес ойлау тәжірибесінен байқалады. Ойлаудың ұғымдық, түсініктік жүйеленуі әлемдік философиялық дәстүрдің жарқын көрінісі ретінде танылады. Жалпы, адами эволюцияның өлшемі ретінде даналық, кісілік үлгілерін алуға толық болатыны анық. Осы тұрғыдан алғанда, адамзат тарихындағы кез келген халықтан философиялық пайымдаудың үлкен жүйелі құрылымдарынан бастап өлшеулі деңгейдегі тұжырымдар мен түсініктерден тұратын ерекше сілемдер аралығындағы мәдени көптүрлілікті аңғаруға болады.
Осы жерде философиялық компаративистика мен философиялық герменевтиканың алатын орны айтарлықтай. Олардың барлығына әрқилы бағалау беріп, әр түрлі өлшемдер арқылы сараптаудан өткізу міндеті - гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар алдында тұрған қасиетті борыш. Дегенмен, негізінен, ойлау жүйесінің адами ұстындарының өзара ұқсастығына тәнті боламыз және әрбір мәдениеттің өзіндік көріністерінің, ерекше сипаттарының бар екенін де мойындауға тиістіміз [2, 42 б.]. Міне, осыған орай халқымыздың өзіндік ұлттық ойлау жүйесі, философиялық мәдениеті бар екеніне еліміздегі көрнекті ғалымдар өткен ғасырдың екінші жартысында түбегейлі көңіл бөле, философиялық мәселелер кәсіби тұрғыда игеріле бастады.
Әрине, қазақ халқының философиялық ойы жайлы еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері ғана толыққанды сипатта зерттеліп, қазақ және орыс тілдерінде бірталай еңбектердің жарық көргені белгілі. Қазақ философиясы - қазақ халқының өмір сүру, даму, бірігу және көркею философиясы. Философиялық ойлау тарихына деген көзқарас біржақты болмауы тиіс, ол әртүрлі бағдарлар мен түсініктердің сұхбатынан, өзара байланысынан қалыптасқаны тиімді. Сонда ғана жас ұрпақтың шығармашылыққа деген талпынысы күшейе түседі, тарихи тұлғалардың дүниетанымдық жүйелері және құндылықтық әлемі бойынша соны ойлар туындайды.
Қазақ философиясы еліміздің рухани-мәдени тәуелсіздігінің көрінісі және қазақтардың ішкі бірлігінің рухани тірегі болып табылады. Ол адамзат тарихында ғасырлар бойы қалыптасқан әлемдік философияның ажырамас құрамдас бөлігі екені де белгілі. Күні кешеге дейін бұл тақырыппен байланысты мәселелердің барлығы мұқият бақылауда болып, көбісі тыйым салынған жабық тақырыптар қатарында болып келгені баршаға аян. Өйткені, социализмнің ұстындары тек бір коммунистік идеяның төңірегіне шоғырланғандықтан оған сәйкес келмейтін басқаша мағынадағы түсініктердің барлығын жоққа шығарып отырды, барлық адамдар да бірдей ойлайтын болды. Тіпті, бұл тақырыппен айналысамын деген зерттеушілердің әрекеттеріне өткен қоғам ұлтшылдықтың жалауын көтеру деген үстірт бағалаулар беруге асыққаны да рас. Тоталитарлық қоғам қазақ философиясымен айналысамын деген азаматтардың осы мақсатта ұлттық ойлау жүйесін жандандыруға ұмтылғандарын да осындай бағалаумен шектеп отырды. Міне, осындай идеологиялық тұмшалаудың арқасында тарих сахнасында әртүрлі рухани тереңдіктердегі өздерінің даналыққа толы тұжырымдарын бұқара халыққа жеткізген ойшылдардың шығармаларының мәтін түрінде қоғамда кең тарамай және ғылыми зерттеулер түрінде өз бағалауларын ала алмай ондаған жылдар бойы уақыт өткізгені белгілі. Қайта оралу философиясы - бұл философияның өзіне өзінің қайта оралуы, өзінің рухани қайнар-бастауларына, ежелгі түркілік құндылықтарына, қайтадан тереңірек философиялық пайымдау мен зерделеу үшін өзіне өзінің қайта оралуы. Қазақстандық посткеңестік философиялық рухани байлықты пайымдау - қазақ мәдениетінің терең қатпарларындағы өзіндік тұлғалық кісілік философиялық пайымдау сипатында көрініс бере бастаған философиялық үдеріс ретінде танылады.Біз қазіргі кезеңде қайшылық пен даужанжалға толы өте күрделі жаһандану ауқымындағы әлемде өмір сүрудеміз. Және бұл кезеңге тән маңызды мәселе қажетті рухани-адамгершілік бағдарлар мен мұраттарды іздеу болып отыр. Қазіргі рухани өмірдің тәжірибесі өткеннің, бүгінгі күннің және болашақтың ұлы жетістіктерінің негізінде қалыптасады. Бүгінгі заман, Ахмет Байтұрсынов айтқандай, өткен заманның баласы, болашақ заманның атасы ғой. Осыған орай қазақтың ежелгі түркілік рухани және діни-мифологиялық бастауларына қайта оралу арқылы өзімізді өзіміз терең түсіне бастаймыз, қазақ руханияты мен қазақ дүниетанымының, қазақ және түркі философиясының терең сырлары мен інжу-маржандарын ашамыз.
Сонымен, біз өзіміздің тарихи-мәдени алғашқы бастауларымызға, дәстүрлерімізге, құндылықтарымызға, қазақтың әуелгі философиясына қайта ораламыз. Бірақ бұл қайта рухани түлеуді адамзаттың қазіргі рухани жаңаруымен, оның жетістіктерімен байланыстыру ауадай қажет. Бұл өзіміздің рухани бастауларымызға қайта оралу Інжілдегі адасқан ұлдың қайта оралуы емес, ол біздің шешілмеген мәселелерімізді түсіну мен шешу үшін қажет гуманистік қайнар көздерге, рухани құндылықтарға қайта оралу болып табылады. Сонымен қатар, біз өзіміздің дәстүрлі дүниеге қатынасымыздан қазіргі әлемді тереңірек гуманистік тұрғыдан түсінуге сәйкес келетіндерін ғана таңдап алуға тиістіміз. Көне рухани-мәдени мұрамызға жүйелі герменевтикалық және компаративистік салыстырмалы философиялық талдау жасау қажет. Өткенді асыра марапаттаудан аулақ болуымыз қажет.
Әбдімәлік Нысанбаев - тәуелсіз Қазақстандағы ең көрнекті ғалым,қоғам қайраткері, философиялық және қоғамдық ойдың бағыты мендаму үдерісінің негізгі орталық ұстыны, дара тұлға.Адамзаттың саналы тарихында өзінің ұлттық рухани әлемін електен өткізуге, оны тереңдете ғылыми зерделеуге талаптанған қоғамның озық ойлы өкілдері мен тарихи тұлғалары бұрындары да болған. Қазақ зиялылары өткен ғасырдың басында ұлттың болмысын жан-жақты қарастыруға тырысқанын көбіміз білеміз, ал қазіргі заманда ұлт руханиятын сараптаудан өткізушілердің саны көбейе түсуде. Шынымен де, гуманитарлық кеңістікте осындай үрдістердің бірте-бірте жарқын көрініс бере бастауының өзі жалпы халықтардың есейе бастағанының, рухани кемелдене түскенінің өлшемі іспетті. Өз халқыңның рухани құндылықтарын жүйеге келтіріп, оның бойындағы бұлыңғыр тұстары болса елеп-екшеп, жетістіктері болса барынша жарқыратудың өзі рухани әлемді байыптаудағы, жалпы ғылыми ізденіс жолындағы ғалымдық, азаматтық борыш екені анық. Өзінің саналы ғұмырын түгелдейге жуық гуманитарлық ғылымдар саласындағы шығармашылық ізденістерге арнаған академик Әбдімәлік Нысанбаев ұлт руханиятының қалыптасуы мен дамуының түрлі қатпарларын философиялық тұрғыдан зерделеуден өткізгенін атап өту керек. Ол кісі сонау алпысыншы жылдардың басында Қызылорда мемлекеттік педагогикалық университетін қызыл дипломмен тамамдағаннан кейін (қазіргі Қорқыт ата атындағы мемлекеттік университет) Қазақстанның Ғылым академиясына келіп жұмысқа тұрады. Жас жігіттің барлық арманы бойындағы өзінің тұлғалық әлеуетін, шығармашылық шабытын ғылымға, білімге арнау, халқына, оның ұлттық руханиятына шынайы қызмет ету екеніне күмән келтіруге болмайды. Академик Қаныш Сәтбаевтың басшы кадрлардың шоғырланған ордасы болатын. Сонымен қатар, академик, белгілі заңгер Салық Зиманов жетекшілік еткен Философия және құқық институтынан бастау алған Әбдімәлік Нысанбаевтің ғылыми шығармашылығы қазіргі кезеңге дейін жалғасуда.
Қаныш Имантайұлы мен Салық Зиманұлы жас маманның Мәскеуге барып аспирантурада оқуына себепкер болған көреген басшылар болатын. Ол Мәскеуде алдымен 1964 жылы кандидаттық диссертациясын, содан кейін 1975 жылы жаратылыстану философиясы бойынша докторлық диссертациясын математикалық танымның философиялық сипаттамасын беруге арналған ғылыми бағытта сәтті қорғап шығады. Әбдімәлік Нысанбаев1990 жылдан бастап 2011 жылға дейін жиырма жылдан аса аралықта ҚР БҒМ ҒК Философия және саясаттану институтының директоры лауазымында болып, тәуелсіздіктің қалыптасуы кезеңіндегі небір қиындық кезеңдерде мекемені басқарып келді, дағдарысты сәттерде оны сақтап қалуға барлық күшін салды. Не нәрсені болса да қирату, жою оңай, ал одан қиынырағы, әрине қолдағы алтынның қадірін білу, [3,54 б.] бүтін дүниені сақтау, жетілдіру, заман талабына сай қалыптастыру екенін өмір өзі дәлелдеп берді. Әбдімәлік Нысанбаевтың пайымдауынша, қоғамның барлық қиын кезеңдерінде оған қуат беріп отырған рухани күш қазақ елінің ұлттық тәуелсіздігіне, болашағына сенім [4,35б.] дегеніне куәміз. Әрине, еліміздің саяси тәуелсіздігімен қоса әрбір азаматтың өзіндік рухани тәуелсіздігіне, тұлғалық еркіндігіне ұмтылу қажеттігі бірге тұжырымдалады.
Әбдімәлік Нысанбаев халқымыз үшін ғасырлар бойы маңызды болып келген тәуелсіздік идеясын жауапкершілік мәселесімен астастырып қарастырады, яғни әрбір адамның ұлт руханияты алдындағы жауапкершілігі өте жоғары болуы қажет екеніне меңзейді. Сонау жиырмасыншы және отызыншы жылдары қазақтың небір рухани саңлақтары тарих сахнасынан көрінгені белгілі. Ол кезең қазақ зиялылары өзін шын мәнінде әлемге танытқан кезеңі болатын. Ұлт руханияты Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мұстафа Шоқай және т.б. зиялылар тобымен етене танысып, солардың арқасында халықтың ұлттық санасы оянды, кемелденді десе де болады. Міне, осындай өзіндік ұлт руханиятының жарқырап өзінің дүмпуін танытқан екінші шақ өткен ғасырдың алпысыншы және жетпісінші жылдары деп бағалауға болады. Жаңа замандағы қазақ зиялыларының үлкен тобы тоталитарлық қоғамның қыспағына қарамастан руханияттың барлық саласында, оның ішінде өнерде, білімде және ғылымда өзін асқақ биіктен танытқан шағы болатын. Ғылым Академиясында ғылымның барлық саласы бойынша дарынды мамандар шоғырланып, қазіргі еліміздегі білім мен ғылымның іргетасын қалыптастырған болатын. Қазақстанда бұрынғы Одаққа, одан қалды әлемдік философиялық әлеуметке ерекше танылған, өзін мамандар алдында мойындатқан Алматы философия мектебі қалыптасты. Академик Ж.Әбділдин бастаған диалектикалық логикамен айналысатын топтың ғылыми ізденістері мемлекет тарапынан да жоғары бағаланды. Міне солардың бел ортасында білікті маман Әбдімәлік Нысанбаев та болды. Ол өзінің Мұрат Сәбит сияқты философия саласындағы әріптестерімен бірге Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы атағының иегері атанады.
Әбдімәлік Нысанбаев өзінің ғылыми шығармашылық өмірбаянында көптеген ғылыми атақтар мен мемлекеттік марапаттауларға ие болды және көптеген елдердің ғылыми орталықтарының құрметті мүшесі, көптеген халықаралық деңгейдегі журналдардың редакциялық кеңесі мен алқасының мүшесі болып келгенін атап көрсетуге болады. Қазақстанның ғылыми деңгейін, оның халқының даналық парасатын әлемге таныту үшін әлемдік ғылымның интеграциялық үрдістерінен шеттеп қалмауы керек екенін Әбдімәлік Нысанбаев өзінің қажырлы еңбегімен танытып келді. Ол өзінің шығармашылық жолында барлығы 500-ден аса ғылыми мақалалар мен 40-тан астам монографияларды жарыққа шығарды және оның ішінде 80-нен аса ғылыми туындылары әлемнің 25 тілінде жарияланып, ондаған дүниежүзінің жетекші елдерінде беделді халықаралық конференцияларда баяндамалар жасаған аса көрнекті маман. Әбдімәлік Нысанбаев АҚШ, Германия, Қытай, Түркия, Ресей, Иран, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания,Мысыр, Украина, Польша, Болгария, Франция және т.б. елдерде өзінің ғылыми зерттеулерінің нәтижелерін көрнекті мамандар алдында жария етті. Еліміздің философияны дамыту саласындағы жетістіктерімен әлемді ғылыми көпшілікке лайықты деңгейде таныстыра білді және ол әртүрлі ғылыми орталықтармен ғылыми байланыстар орнатып, әр қилы елдердің білікті мамандарын өзіміздің елдің ғылым саласындағы жас ұрпағымен жүздесуіне, қатынасуына ат салысып келді. Философия мен саясаттану салалары бойынша Әбдімәлік Нысанбаев тек Қазақстанның ғана жас мамандары емес, сонымен қатар көрші жатқан Ресей мен Қырғызстанның, Түркия мен Иранның көптеген ғылым докторлары мен ғылым кандидаттарының дайындалуына ғылыми жетекшілік еткенін атап өтуге болады. Кез келген халықтың руханиятының өзегін оның даналығы, яғни философиялық дүниетанымы құрайды. Өзінің философиялық жүйесін реттеп, жүйелеп алған халық ғана даналық биігіне көтеріле алады, басқалар алдында сыйлы да болады. Онсыз халықтың рухани інжу-маржандары әр жерде шашылып жүреді. Соны тереңдей түсінген Әбдімәлік Нысанбаев Институтта шоғырланған мамандардың әртүрлі білім мекемелеріне, басқа салаларға ыдырап кетпеуіне біршама күш-жігерін салған болатын. Себебі, қанша дегенмен ғылымды сол саладағы кәсіби мамандар, нағыз тұлғалар ғана сапалы деңгейде дамыта алады. Ғылымға инемен құдық қазғандай нәрсе деп теңеу берген халқымыз өзінің философиялық даналығын ежелден көркем образдармен жеткізуге бейімділік танытқаны да белгілі. Әрине, Әбдімәлік Нысанбаев өзінің шығармашылық дәстүрінде Еуропаорталықтық тәкаппарлыққа қарсы тұрып, қазақ дүниесінің өзіндік рухани және мәдени келбеті бар екенін дәлелдеумен келе жатқанын әріптестері жақсы біледі. Қазақтың бойында көптеген жетістіктермен қатар өткен ғасырларда Абай көрсетіп кеткендей кейбір кемшіліктер де бар.
Бірыңғай жетістіктен тұратын мәдениет те, ұлттық діл де, жеке тұлға да болмайды. Халықтың бойында бір-бірімен қайшы келіп жататын сан қырлы қасиеттер бар екені белгілі. Бірақ ол да кездейсоқ қалыптаспайды және ол әлемнің көптүрлілігін білдіретін, оны өзіндік тұрғыдан байыта түсетін нұсқасы екендігіне күмән келтіруге болмайды.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, Ә.Н. Нысанбаев басшылық жасап келе жатқан ғылымның логикасы мен әдіснамасы жөніндегі дербес философиялық мектеп өмір сүре бастады деп айтуға болады, ол уақыт өкеле халықаралық сипатқа ие болды. Мектептің құрылуы өзгеше әрі өзіндік тың ойды және пікірлестерді өз төңірегіне топтай, біріктіре алатын,оларға дем беруге қабілетті ғылымның үлкен ұйымдастырушысы болуды талап етеді. Жаңа мектеп осы замандағы ғылыми теорияларды олардың өзара ықпал етуі және әлеуметтік практикаға шығуы барысында зерттеуді, ғылымның бүтін қоғамдық құбылыс, осы заманғы мәдениеттің құбылысы ретіндегі инварианттық сипаттамаларын айқындауды өз алдына міндет етіп қойды. Жаңа мектептің ғылым әлемінде өз орнын табуы - оған тән өзіндік ойдың ғана емес, бойында ғылыми талант пен күшті мінез-құлық мінсіз тоғысқан басшының - Ә.Н. Нысанбаевтың белсенділігі мен шығармашылық инициативасының да жемісі. Кант жазғандай, мінез-құлық иесі болу дегеніміз - субъектінің бойында өзін-өзі өз санасы арқылы өзіне жүктелген практикалық принциптерді өзгеріссіз орындауға міндеттей алатындай ерік-жігер қасиеттері болуын білдіреді. Іргелі зерттеулердің ұлтымыздың рухани әлемі үшін маңыздылығын Әбдімәлік Нысанбаев өзінің көптеген мақалалары мен сұхбаттарында үнемі ескертіп жүреді.
Ә.Нысанбаевтың тікелей бастамасымен Институт ауқымында Қазақстанның тәуелсіздігін жариялаған кезеңнің алғашқы жылдарында-ақ, дәлірек айтқанда 1991 жылы қазақ философиясы мәселелерін кешенді зерттеуге арналған бөлім ашылды. Көптеген мамандар осы игілікті іске тартылып, соның нәтижесінде көп томдық Қазақ даласының ойшылдары деген топтаманың жарыққа шығуына күш салынды. Ол кезеңде жазылған дүниелердің құндылығы негізінен ұлт руханияты бойынша істің бастамасы болғанында, яғни кеңестік түсініктегі ұлт философиясына деген көзқарастың қайта қаралып, ондаған жылдар бойы бұзылмай тұрған сеңнің іргесі сөгілгендей болуында еді.
Әбдімәлік Нысанбайұлы түркі және қазақ философиясына өзінің бірнеше іргелі еңбектерін жазды және оны бірнеше тілдерде жарыққа шығарды. Қазіргі кезеңнің өзінде бұл мәселе айырықша назар аударуды қажет етеді. Мәселен, еліміздің жоғары оқу орындарына арналған мемлекеттік тұрпатты бағдарламалардың көбісінде қазақ философиясына, қазақ руханиятына бөлінетін сағаттар саны аздық етеді.
Сондықтан осы мәселеге де назар аударатын уақыт та жетті деген ойдамыз. Қазіргі уақытта Әбдімәлік Нысанбаев ғылыми басшылығымен қазақ философиясының тарихы жаңаша сипатта, тереңденген кейіпте бес томдық көлемде іргелі академиялық тұрғыда зерделеніп, оны болашақта баспадан шығару жоспарланып отыр. Әрине, осы игілікті шараны ғылыми ұйымдастыру мәселесін академиктің өз мойнына алып отырғаны бізді қуантады. Жалпы түркі әлемінің ортағасырларда жинақтаған даналығы, рухани мұрасы толық игерілді деп айта қою қиын. Тіпті, берідегі билер мен шешендердің, ақындар мен қазақ зиялыларының терең ойлы дүниетанымдық құнды мұраларын зерделеудің өзі зерттеушілер үшін үлкен қажырлы және жауапты еңбекті қажет етеді. Осы бағыттағы көптеген ғылыми ізденістердің түпкі нәтижесі халқымызды рационалдық және рухани тұрғыда кемелдендіре түсетініне, жастарды руханилыққа тәрбиелейтініне күмәндануға болмайды. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері гуманитарлық білім саласында қазақ халқының ұлттық санасының, оның диаспорасының этникалық мәдениетінің мәселелері өзектене түсті. Әртүрлі саланың мамандары бірігіп қазақ диаспорасы мәселесін пәнаралық тұрғыда ғылыми-зерттеу деңгейінде қарастыруды ұйымдастыруды Әбдімәлік Нысанбаевөткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары қолға алған болатын. Соның нәтижесінде диаспоратану ғылымы қалыптасуда, бірнеше ұжымдық еңбектер дүниеге келді. Мәселен, Қазақ диаспорасы: бүгіні мен ертеңі (Астана, 2005), Еуразиялық интеграция және қазақ диаспорасы (Алматы, 2007). Қазіргі кезеңде ғалым жаһандану жағдайындағы шетел қазақтарының құндылықтық әлемінің өзгерістерін анықтауға арналған жаңа ғылыми-зерттеу жобасын орындауға жетекшілік ете бастады.
Егемен мемлекетіміздің дербес елдігін танытатын Әнұран, Елтаңба, Ту сияқты мемлекеттік рәміздер қатарында ұлттық энциклопедияның қалыптасуы да танылды. Ол да тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарындағы кезек күттірмес маңызды істердің бірі болатын. Энциклопедияның дәстүрлі рәміздік сипатымен қатар, мән-мағыналық, мәтіндік мазмұнының байлығы ұлт руханиятының кемелденуі үшін оның маңыздылығын арттыра түседі. Сондықтан Әбдімәлік Нысанбаев жетекшілік еткен мекеме Қазақ энциклопедиясы алдында заманауи жаңа талаптарға лайықты, тәуелсіз мемлекетіміздің мәртебесін асқақтатуға бағытталған, тарихи шынайы деректерге негізделген, ғылыми ұстанымдар мен әдіснаманы басшылыққа ала отырып, тарихымыз бен мәдениетіміздегі ақтаңдақтардың ақиқатын ашып көрсететін, түбірінен жаңа, тәуелсіз елдің энциклопедиясын дайындау міндеті тұрды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тапсырмасы бойынша Үкімет шешімі қабылданған соң Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясына Бас редактор болып Әбдімәлік Нысанбаев тағайындалды. Әбдімәлік Нысанбаев 1997 жылдан 2003 жылға дейін Философия және саясаттану институтындағы негізгі жұмысымен қатар Қазақ энциклопедиясының бас редакторы қызметін қоса атқарып, тәуелсіз Қазақстанның негізгі кітаптарының бірі болып саналатын көп томдық Қазақстан Ұлттық энциклопедиясының алғашқы төрт томының шығуына себепкер болды. Оның тікелей ғылыми жетекшілігімен халқымыздың ұлттық руханияты үшін аса маңызды Қорқыт Ата, Құрманғазы, Мұхтар Әуезов, ҚазақстанРеспубликасы. Он жылдық шежіресі, Қазақ, Қазақстан Республикасы. Энциклопедиялық анықтамалық, Екімыңжылдық дала поэзиясы, Түркістан халықаралық энциклопедиялардың шығаруының өзі ұлтымызға деген ізгі ниеттің, оның рухани дүниесіне деген өзіндік құрметтің көрінісі деуге болады. Халқымызды шынымен жақсы көрсек, оған деген құрметіміз жоғары болса, онда оны осылай халықаралық деңгейдегі іспен, нақты шығармашылық әрекеттермен танытқан жөн және оның рухани байлығын, өзін-өзі жете тануға талпынысын ғылыми жүйелейтін уақыт та келді.
Ә. Нысанбаев ұлттық энциклопедия ең алдымен сол ұлттың, халықтың дүниетанымы мен ұғымын жүйелейді, отандық ғылым мен білімнің, жалпы қоғамның жаңа сатыға көтерілуіне негіз қалайтын іргетас[5,215 б.]-деп қазақ тіліндегі ұлттық ұғымдар мен түсініктерді, терминдерді қайта жүйелеугебаса назар аударды. Бірегей ғалым, көрнекті философ, тәжірибелі ғылымижұмыстың ұйымдастырушысы бола білген Жаңа ұлттық энциклопедияны оның тұжырымдамасын жасаудан және талқылаудан бастап, жан-жақты, терең мазмұнды, тұжырымды ғылыми Әбдімәлік Нысанбаев мақалалармен жабдықтау міндетін қойды.
Қазақ ұлттық энциклопедиясының дүниеге келуі тәуелсіз еліміздің ғылыми мәдени өміріндегі елеулі құбылыс болды. Жаңа тұрпаттағы ұлттық энциклопедияның тұжырымдамасын дайындап, жұмысты өркениетті жолға қойған, редакцияның кадрлық, материалдық жабдықталуын ұйымдастырған Әбдімәлік Нысанбаев еді. Әрине, Әбдімәлік Нысанбаев бірге, энциклопедияның заман талабына сай шығуы үшін аянбай тер төккен ұжымның да еңбегі зор болды. Әбдімәлік Нысанбаевтың қазақтың ұлттық энциклопедиясын дүниеге келтіру жөніндегі ой-арманын, жоба жоспарын жүзеге асыру жолында тер төккен марқұм Тілеухан Жұмаханұлының қажырлы еңбегін айырықша атап өткен жөн. 2004 жылы Мәдени мұра мемлекеттік стратегиялық ұлттық жобасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен қолға алынған болатын. Оның басты мақсаты - халқымыздың ғасырлар бойы қордаланған рухани байлығын барынша ғылыми електен өткізе отырып ғылыми жүйелеу арқылы оқырман қауымға ұсыну, сонымен қатар әлемдік ғылыми ойдың үздік үлгілері мен жетістіктері негізінде гуманитарлық білімнің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын жасау болатын. Әбдімәлік Нысанбаевтың ғылыми жетекшілігімен осы мемлекеттік бағдарламаның ауқымында 62 том кітап шығарылды. Оның ішінде жиырма том қазақ халқының ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі философиялық мұрасын жинақтауға арналды (ұлт руханиятының тарихи және философиялық қайнар көздері осы томдарда өрнектелгеніне күмәндануға болмайды). Осы маңызды мемлекеттік бағдарлама бойынша 20 том әлемдік философиялық мұраның ең үздік үлгілері мен үзінділері түрінде жинақталып, мемлекеттік тілге тәржімеленді, әл-Фарабидің негізінен бұрын жарияланбаған шығармаларының 10 томы және әлемдік психологиялық мұраның 10 томы, сонымен қатар Шығыс пен Батыс философиясы бойынша жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған 2 оқу құралы жарық көрді. Жоғарыдағы қазақ руханияты үшін аса жауапты жұмыстың басы-қасында ғылыми ұйымдастырушы, бас редактор ретінде академик Әбдімәлік Нысанбаев болды. Көптеген түсініктемелер мен мақалалар жазу, бұл томдардың әрбір бетін електен өткізу, олардың мазмұны мен формасына толықтай жауап беру тек шығармашылық шынайылықты, руханиятқа деген іңкәрлікті білдіреді. Еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің орныққан алғашқы жиырма жылында Қазақстандық бірегейліктің негізі ретіндегі жалпыұлттық идея, ұлттық тұрақтылық пен саяси және рухани қауіпсіздіктің кепілі сияқты барлық қазақстандықтарды толғандырып келген тақырыптарды қозғауына байланысты Ә. Нысанбаевтың есімі көпшілікке ерекше танымал бола түсті.
Академик Нысанбаевтың баспасөз бен теледидарда, радио мен газет беттерінде сөйлеген сөздері, оның ғылыми жетекшілігімен Қазақстанның жалпыұлттық идеясы кітабының және тәуелсіздік идеясына қатысты көптеген монографиялардың жариялануы - міне, осының барлығы республика өміріндегі маңызды оқиғаларға жатады. Жалпы Ә. Нысанбаевтың гуманитарлық салалар бойынша жас кадрларды, білікті мамандарды даярлау ісіне де барынша қомақты үлес қосқан ұстаз. Ол философия және саясаттану бойынша халықаралық ғылыми мектеп құрды. Оның тәрбиелеген студенттері мен аспиранттары, магистранттары мен докторанттары еліміздің түкпір-түкпірінде, басқа елдерде де табысты қызмет атқаруды.
1.2 Ә. Нысанбаевтың қазақ - түркі философиясы туралы кейбір ой - пікірлері
Кез келген халықтың дамуының қайнар көзі оның сырттан енгізілген технологиялар мен материалды меңгеруінде емес, оның ішкі рухани импульстарын пайдалануында жатыр [6,14 б.].Классикалық неміс философиясы да, қытайдың даолық даналығы да осы импульстарды пайдаланды. Мемлекет біздің халқымыздың рухани мәдениетінің лайықты қызметіне үлкен көңіл аудара отырып, уақыттың сұранысын өтеуге ұмтылуда, ал ата-бабамыздан қалған бай рухани мұраның тасымалдаушылары мен сақтаушылары - біздің еліміздің өскелең ұрпағы, біздің балаларымыз бен немерелеріміз жаһандану дәуіріндегі Қазақстанның болашақ күш-қуатын білдіреді., қазақ - тумысынан философ халық. Сондықтан, ұлттың өткен тарихы мен дәстүрлі рухани-дүниетанымдық тұғырларын қалпына келтіруде философия маңызды орын алады. Қазақ философиясы этика мен антропологияға көбірек көңіл бөледі, аксиологиялық мәселелерге, әсіресе, рухани құндылықтарға ерекше назар аударады.
Қазақ философиясындағы осы рухани сабақтастықты ғасырлар қойнауынан тапжылтпай тануға болады: бұл сарын сонау сақ дәуіріндегі дана Анарыстан бастап, кемеңгер Тоныкөктен, қарт абыз Қорқыттан, ойшыл баба әл-Фарабиден, данышпан ақын Жүсіп Баласағұннан, әулие Қожа Ахмет Иасауиден, халықтың қамын жеген Асан Қайғыдан, қазақ ақын-жырауларынан, Абай мен Шәкәрімнен табылады. Қазіргі қазақ философиясының мәні неде деген мәселеге келер болсақ, бостандық, азаттық, Тәуелсіздік идеясы жаратылысынан еркіндік сүйгіш қазақ халқының өмірінің мәнін құрайтын сияқты. Қазіргі қазақ философиясының мәні, қайталап айтамын, барлық жағынан алғандағы еркіндік және еркін ойлау мәселесі болуы керек деп ойлаймын. Бостандық, азаттық, тәуелсіздік идеясы жаратылысынан еркіндік сүйгіш қазақ халқының өмірінің мәнін құрайтын сияқты. Соңғы екі-үш ғасырларда отаршыл саясатқа қарсы жүргізілген үш жүзден астам көтерілістің өзі нені көрсетеді? Құдайға шүкір, халқымыздың аңсаған тәуелсіздігіне де қол жеткізіп, дербес елге айналдық. Алайда, қазіргі жаhандану заманында бәсекелестікке төтеп беру де оңай шаруа емес. Ұлттық намыс пен жігерді жани түсу керек, ұлттық рухты асқақтата түсу керек деп ойлаймын. Бұл үшін өз қазаныңның ішінде қайнап қоймай, одан асып төгіліп, өзіміздің тамаша ұлттық құндылықтарымызды сыртқы әлемге де сіңіре білуіміз керек. Қазіргі қазақ философиясының мәні барлық жағынан алғандағы еркіндік және еркін ойлайтын тұлғаны қалыптастыру мәселесі болуы керек [9,28 б.]-деп ойлаймын.
Қазақстан тәуелсіздік алған жағдайда бастауын алған тарихи жадты қайта қалпына келтіру, әлемдік тарихқа өз тарихының қатыстылығын түйсіну, ұлттық мақтаныш пен отансүйгіштік сезімді тәрбиелеумен қатар, қоғамдық санада қазақ жерінде болған тарихи-мәдени үдерістің үздіксіздігі, ұзақтығы туралы идеяны қолға ала бастады. Бұл, бір кезде күшті түркілер мемлекеті болған деген жаңалыққа қайтадан қол жеткізген мемлекеттіліктің қадірін терең түйсінуге жетелейді. Ол бізге, қазақ халқының тарихы мен мәдениеті жайлы, ресейлік не кеңестік тарих пен мәдениетке қатысты болғандықтан емес, өзіндік біртума, әлемнің тарихы мен мәдениетінде маңызды өз орны бар түркі мәдениеті мен тарихы туралы айтуға мүмкіндік береді. Қазақстан мен Өзбекстанда, Қырғызстан мен Әзірбайжанда, Татарстан мен Башқұртстанда, басқа да түркі тілдес аймақтардағы өзгерген әлеуметтік-саяси жағдайларға орай, түркі мәдениетіне, тарихы мен философиялық ойына арналған зерттеулер дами бастады. Өзекті қоғамдық талапқа жауап ретіндегі бұл зерттеулер, алған егемендіктің әсерінен болған қоғамдық санадағы серпілістер мен өзгерістерді, қоғамның төлтума тарихы мен рухани мәдениеті туралы шынайы білімді қажетсінуін айнытпай көрсетті. Өзінің тарихы мен мәдениетін жаңадан тани бастаған үдерісте мынадай өзгерістер болды:
Біріншіден, олар ғылыми қызметтегі саяси басшылық қағидаларының өктемдігі мен қысымынан арылды, соның арқасында ғылыми зерттеулердің өзі, бұрыннан үстемдік құрып келген партиялық және таптық қағидалардан тазарды.
Екіншіден, ғылыми зерттеулердің өрісі мен ауқымы кеңейді, енді оған бұрын зерттелуге тиым салынған, қарастырылмаған тақырыптар мен мәселелер енетін болды.
Үшіншіден, дәстүрлі түрде қалыптасқан философиялық мәселелер жиынтығын, өзінің зерттеу өрісі мен бағыты, тарихы мен мәдениетінің мәселелеріндегі түркілік ықпалға, оның қайнары мен өкілдері аясындағы рефлексиялық пайымға алып келді. Оны жаңадан құрылған түркі тілдес елдердегі ғылыми мекемелердің зерттеулерінен байқаймыз. Айталық, Қазақстанда қазақ философиясы бағытын жаңадан дамыту, философиялық зерттеулердің, кеңестік кезеңге қарағанда, тым ілгері басқан қадамы болатын.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Философия және саясаттану институтының ғылыми-зерттеу құрылымында 1992 жылы жаңа - қазақ философиясының тарихы бөлімі ашылды. Оның бірінші жетекшісі еліміз бен шетелде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазіргі таңдағы қазақ философиясының мәдениеттегі орны ... ... ...
0.1 Академик Ә. Нысанбаевтың отандык философияның дамуына
қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Ә. Нысанбаевтың қазақ - түркі философиясы туралы кейбір ой -
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2 Ә.Нысанбаев қазіргі таңдағы отандық философиядағы алатын орны мен
өзекті мәселелерге деген көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ә.Нысанбаевтың ғылыми енбектеріндеғі тәуелсіздік және ұлттық идея
мәселелерінің талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Ә.Нысанбаев философиясында адам болмысы мәселесі ... ... ... ... ...45
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздігін алған күннен бастап жүріп өткен тарихи жолының тереңіне бойлап ,рухани бастауларының көзін ашып, бар жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр жинап , бүгінгі күннің озық талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қылып отыр. Күні бүгінге дейін жинақталған халқымыздың бай рухани және мәдени қазынасын біз ұлттық тәуелсіздік тұрғысынан таразылай бастасақ, оның болашақта бүкіл әлемді елең еткізуі мүмкін ерекше қуаты, ең алдымен, философиялық-дүниетанымдық және рухани-адамгершілік астары өте терең сөз өнеріміз бен саз өнерімізде жатқанына көз жеткізер едік. Философиялық-көзқарастық және рухани-адамгершілік астары тереңде жатқан бай рухани және мәдени мұрамыздың туындыларының мазмұны мен бояуын төмендетпей өзге тілдерге аударып, әлем жұртшылығына таныта алсақ, қазіргі қазақ мәдениетінің әлемдік мәдени арнаға қосар кәусар бұлағының басы сол болар еді.
Қазіргі қазақ халқының арасында аты көптеген елдерге белгілі философ тәуелсіз Қазақстанның өркендеуіне өз үлесін қосып жүрген Әбдімәлік Нысанбаев сияқты өнер иесі тұр. Өйткені, Нысанбаев әр нәрсенің бәйыбына, түбіне бойлап алатын ойшыл және саясаткер. Халқымыздың даналық рухы мен биік болмысын тану жолында қазақ ойының дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл - тұлға. Әбдімәлік Нысанбаевтың дүниетанымын философиялық тұрғыдан сараптау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің орныққан алғашқы жиырма жылында Қазақстандық бірегейліктің негізі ретіндегі жалпыұлттық идея, ұлттық тұрақтылық пен саяси және рухани қауіпсіздіктің кепілі сияқты барлық қазақстандықтарды толғандырып келген тақырыптарды қозғауына байланысты Ә. Нысанбаевтың есімі көпшілікке ерекше танымал бола түсті.
Әбдімәлік Нысанбаев - тәуелсіз Қазақстандағы ең көрнекті ғалым, қоғам қайраткері, философиялық және қоғамдық ойдың бағыты мен даму үдерісінің негізгі орталық ұстыны, дара тұлға. Бұлай деуіміздің өзіндік себептері бар. Мемлекет болып бодандықтан арылып, саяси, құқықтық негіздерімізді қалаған күннен бастап Әбдімәлік Нысанбаев тәуелсіз мемлекеттің бағыт-бағдар, мақсаты мен стратегиясына қатысты философиялық негіздемелердің басында болды. Себебі жаңа мемлекет қоғамдық, гуманитарлық ғылымдарсыз мемлекеттілігін баянды ете алмайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігін айқындау барысында мынадай тұжырымдарға мән беру қажет деп есептейміз. Біріншіден, халқымызға өзіндік ізденістерімен,іс - әрекеттерімен із қалдырған ойшылдарымыздың дүниетанымын философиялық талдаудан өткізу халқымыздың рухани болмысын тануға ерекше үлес қосады; екіншіден,әрбір ойшылды осындай сараптамадан өткізу ұлттық философияның аясын кеңейтіп, ұғымдарын толықтырады ;үшіншіден , мұндай сараптау тарихи және рухани сабақтастықты нығайтып отырады.Ал ол өз тұрғысынан ұлттық ойлаудың үздіксіз дамып, ұдайы жаңарып , жаңарып отыруын қамтамасыз етеді.Төртіншіден, өйткенді тану , оның қисынын бойлау қоғамымыздың болашағын қалыптастыруға негіз болады.
Еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің орныққан алғашқы жиырма жылында Қазақстандық бірегейліктің негізі ретіндегі жалпыұлттық идея, ұлттық тұрақтылық пен саяси және рухани қауіпсіздіктің кепілі сияқты барлық қазақстандықтарды толғандырып келген тақырыптарды қозғауына байланысты Ә. Нысанбаевтың есімі көпшілікке ерекше танымал бола түсті. Академик Нысанбаевтың баспасөз бен теледидарда, радио мен газет беттерінде сөйлеген сөздері, оның ғылыми жетекшілігімен Қазақстанның жалпыұлттық идеясы кітабының және тәуелсіздік идеясына қатысты көптеген монографиялардың жариялануы - міне, осының барлығы республика өміріндегі маңызды оқиғаларға жатады. Жалпы Әбдімәлік Нысанбаев гуманитарлық салалар бойынша жас кадрларды, білікті мамандарды даярлау ісіне де барынша қомақты үлес қосқан ұстаз.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Ә. Нысанбаевтың философиялық жобасын үш ұстанымдық салаға бөліп қарастыруға болады.
- Бірінші, тарихилық ойлау жүйесінде - тарихтың өткені, болашағы мен бүгіні арасындағы тарихи сананың тұтастығын, сабақтастығын қамтамасыз ету. Себебі тарихи санада ойлау жүйесі, әдістері, қалыптар бар. Өткеннің рухани бай тәжірибесі мен түркілік өркениет дәрістері - бұл дәстүрлі қазақ дүниетанымының негіздері болатын. Бұл негіз сонау Анахарсистан бастап, Қорқыт, Халлаж, Фараби, Йүгнеки, Қашқари, Баласағұни, Иасауи, Асан Қайғы, Абай, Ыбырай, Шәкәрім, Мәшһүр, Міржақып, Ахмет, Мұхтар, Шоқайлармен бірге желісі үзілмей келе жатқан арна болатын. Міне, өткенге көз жүгірту адамға руханилықтың терең мәніне жетуіне көмектеседі. Ал руханилық рух, жаратушы және оған деген иманмен тікелей байланысты. Бұл іс-шара философиялық, дүниетанымдық негізде қарастырылды.
- Екінші, өзгерістік-акциологиялық ұстаным. Бұл мемлекеттік, азаматтық қоғам құру үшін шарт. Бұрынғы жасанды құндылықтар мен мұраттардың орнына жаңа құндылыққа негізделетін, соған бой түзейтін ұлттық сана, ұлттық дәстүр, тарихи тұлғалардың рухани-мәдени мұраларын қайта қабылдау, бағалау. Сыныптық өлшем орнына тұтас ұлттық, қоғамдық, адамзаттық ортақ құндылықтар мен мұраттарға ойысу, бағыттау қажет болды. Бұл демократия мен адамгершілік ұстыны ретінде танылды. Тәуелсіздік пен мемлекеттілікті, демократияны тұтастықта қарастырды. Отарсыздандыру, транзиттік қоғам өлшеулері мен негіздерін қалау, адамға қарай бет бұру - жалаң рационалдықтан руханилыққа, оны тануға қызмет ететін жол- ды негіздеді.
- Үшіншісі ұлттық философиялық болмысты негіздеу болды. Ол үшін гуманитарлық ғылымдардың еркіндігі мен методологиясын анықтау қажет. Еуропоцентризмге қарсы шығыстық ілімнің орнын толтыру, өйткені, қазақ мәдениеті мен дүниетанымын Батыстық өлшемдермен анықтау қиянат.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Қазақ философиясында аса дарынды сөз шебері философ Әбдімәлік Нысанбаевтың орнын анықтап, дүниетанымының біртұтастық тиянақтылығын, сондай ақ шығармаларындағы философиялық ауқымды ойларына көз жүгірте Әбдімәлік Нысанбаевті тағы бір қырынан тану және оны айқындау.
- Әбдімәлік Нысанбаевтың көзқарасын философиялық, этикалық, педогогикалық тұрғыдан талдау.
- Әбдімәлік Нысанбаев философиясындағы рухани бастамалардың орнын зерттеп, қоғамдағы мағынасын анықтау.
- Нысанбаев дүниетанымындағы адам болмысының ерекшелігін ,махаббат идеясы деңгейін қоғамның дамуының белгілі бір кезеңдеріндегі өркендеуін көрсету.
- Қолданылған әдебиеттердің көпшілігі Нысанбаевтың өз қаламынан туған негізгі еңбектер болу.
- Қысқаша айтар болсақ Нысанбаев сан- саланы меңгерген жан-жақты философ. Сондықтан оны қай жағынан қарасақ та таусылмайтын теңіз сияқты.
Дипломдық жұмысты зерттеудың ғылыми жаңалығы.
- Әбдімәлік Нысанбаевтың тарихтағы адам туралы өзіндік ерекшелігі бар концепция жасағандығы және оның біртұтастығын жан-жақты негіздегендігі көрсет іледі .
- Адамның әлемге қарым-қатынасын аясында мәңгілік мәселе болып табылатын өмір мен өлім коллизияларын анықтаудағы Нысанбаевтың қайталанбас ойлары сарапталады.
- Әбдімәлік Нысанбаевтың әлем философиясына және отандық философиясына қосқан жаңалықтарын ғылыми тұрғыдан көрсету.
- Ә.Нысанбаевтың епекше сипаттағы ойшылдық болмысына әсер еткен қазақ халқының ұлттық мәселесінің негізгі сипиттары анықталып,оған замандық тұрғыда баға берілді.
Диплом жұмысының құрылымы.Дипломдық жұмыс кіріспе,екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып,62 бетті құрайды.
1 Қазіргі таңдағы қазақ философиясының мәдениеттегі орны
1.1 Академик Ә. Нысанбаевтың отандык философияның дамуына қосқан үлесі.
Тәуелсіздік тұсындағы қазақ халқының қоғамдық санасындағы түбегейлі өзгерістер тарихи тағдырдың тәлкегімен ұмыт болған ұлттық дәстүр мен мәдениетті қайта жүйелі жаңғыртуымен сипатталады. Бірнеше ғасыр бойы отаршылдық пен тоталитаризмнің ықпалымен мәдени деградация мен трансформацияға ұшыраған ұлттық мәдениетті қайта өркендету мемлекеттік деңгейде төмендегі міндеттерді жүктейді: ең алдымен ұлттық мәдениеттің негізін құрайтын түбегейлі құндылықтарды қайтару, яғни адамдарды рухани тұрғыда оятатын ұлттық тіл мен дәстүрді қайта жаңғырту; осы уақытқа дейін тыйым салынып келген халықтың тарихи өткенін толығымен жан-жақты зерттеулер арқылы қалпына келтіру, тарихи сананы қалыптастыру арқылы мәңгүрттік жағдайдан арылу; ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасы - мәдени-рухани мол мұрасын белсенді түрде меңгеру.
Бостандық, азаттық, тәуелсіздік идеясы жаратылысынан еркіндік сүйгіш қазақ халқының өмірінің мәнін, негізін құрайтыны анық. Соңғы екі-үш ғасырда отаршыл саясатқа қарсы жүргізілген үш жүзден астам көтерілістің өзі нені көрсетеді? Құдайға шүкір, халқымыздың аңсаған ұлттық тәуелсіздігіне де қол жеткізіп, бүкіл әлем мойындаған дербес елге айналдық. Алайда, қазіргі жаhандану заманында бәсекелестікке төтеп беру де оңай шаруа емес. Ұлттық намыс пен жігерді жани, ұлттық рухты асқақтата түсу керек деп ойлаймын. Бұл үшін өз қазанының ішінде қайнап қана қоймай, одан асып-төгіліп, өзіміздің тамаша ұлттық құндылықтарымызды сыртқы әлемге де таныта білуіміз керек. Қазіргі қазақ философиясының мәні барлық жағынан алғандағы еркіндік және еркін ойлайтын тұлғаны қалыптастыру мәселесімен астасып жатады.
Қазақ мәдениетінің өткені, оның терең рухани қыртыстары мен болмысы, бүгінгі мәдени ахуалдың қайшылықтары мен келешегі мәселелерін зерттеу өзінің көкейкестілігімен көзге түсіп, отандық философия ғылымына маңызды міндеттер жүктейді. Егер Батыста кәсіби формадағы университеттік философия үстемдік етсе, қазақтардың ұлттық дүниетанымы көркемдік және діни мәтіндердің дәстүрлі түрлерінде, ақын-жыраулардың, би-шешендердің, ағартушылардың шығармашылығында басым болып келеді. Бұл қазіргі кезде еуроорталықтық ойлау тәсілінен арылған қазақ философиясының болашағы туралы мәселені күн тәртібіне қояды. Қазақтың бай бәсекеге қабілетті төлтума мәдениетін қалпына келтіру, халықтың шынайы тарихын жан-жақты түсіну үшін де оның дүниетанымдық негізі мен әдіснамалық құралын тереңірек қалыптастыру қажет.
Осы орайда, әдебиеттерде жиі айтылатын қазақ философиясының ерекшеліктерін сараптай келе, оның мынадай жіктемелік белгілерін атап көрсетуге болады: қазақ философиясы философиялық емес сарындағы даналық тәжірибесіне жатады; қазақ даналығы табиғатпен үйлесімде өмір сүруімен, оны кие тұтуымен сипатталады, оның терең экологиялық мазмұны бар; қазақ философиясы көшпелілік ділімен тығыз байланысты; қазақ философиясы онтологиялық және гносеологиялық мәселелерден гөрі, этика мен антропологияға көбірек көңіл бөледі, аксиологиялық мәселелерге, әсіресе, рухани құндылықтарға ерекше назар аударады; қазақ философиясы өзінің ғарышпен, әлеммен үндестігі арқылы сипатталады; философиялық мәселелер, қазіргі тілмен айтқанда, негізінен, экзистенциалдық, дидактикалық және прагматикалық сипатта қарастырылады, қазақ философиясында нәпсіден, байлықтан, табыстан гөрі, ар-намыс, қанағат, тәубе, әділеттілік және тағы басқалары жоғары қойылады; ұжымдық мүдде жеке мүддеден жоғары қойылады.
Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз халықты үнемі рухани-адамгершілік бағдарларға шақырып отырған. Әл-Фараби замандастарына қайырымды, ізгілікті қаланың қажеттілігін айтса, Жүсіп Баласағұн қоғамда әрбір адамның әділетті болуын көксеген, Абай пендеге арнап Адам бол! [1,112 б.]-деп нақты кеңесін берген, Шәкәрім болса, ар-ұяттан, ұжданнан әлеуметтік болмыстың, адам өмірінің түп қазығын іздеген.Әрбір ұлттық мәдениет өзінің дамуында руханият дүниесіне сүйенеді. Әлемдегі басқа ұлттар мен ұлыстар сияқты қазақ халқының көп ғасырлық тарихында даналықтың озық үлгісі боларлық әлемді танып-білудің, зерделеудің өзіндік сипаттамалары, түркілік ерекшеліктерді танытатын философиялық-этикалық ойлар мен тұжырымдар жеткілікті болғаны белгілі. Мәселе сол рухани інжу-маржандардың қадірін біліп, қаймағын бұзбай қазіргі күрделі жаһандану заманында жүйелі түрде жинақтап алуда және оны әрбір жаңадан келетін жас ұрпаққа рухани сабақтастықпен жүйелі түрде бере білуде болып отыр. Осы жауапты істі абыроймен жүзеге асырған жағдайда ғана еліміздің Еуразия кеңістігіндегі өзіндік ерекшелігі бар халық ретіндегі мәртебесі өседі, басқа халықтар алдындағы құрметімізді асқақтата түседі. Өйткені, өзінің тарихта қордаланған маңызды рухани құндылықтарын, дәстүрлі этикасы мен эстетикасын құрметтеген, аялаған, өрбіткен ел ғана және оған жаңа жаһандану заманында өзіндік жаңғырту бедерлерін, келбетін бере білген халық қана адамзаттың өркениеттік аренасында шынайы және лайықты бағалануға ие болатыны сөзсіз.
Әлемдік философияның рухани-мәдени бастауларын іздегенде көбінесе Ежелгі Қытай, Ежелгі Үнді мен Ежелгі Грекия атап өтіледі. Алғашқы тұтастанған мағынадағы философиялық мектептер, ағымдар мен бағыттар, міне, осы үш орталықта пайда болған, ал қалған елдер осы үшеуінен тараған философиялық түсініктерді қолдана отырып өздерінің философиялық ұғымдарын қалыптастыра алған деген пікір қазіргі кезеңде көптеген оқулықтарда орын алған. Әрине, жоғарыда аталған өркениет кеңістіктерінде шынымен де философияның озық үлгілері тарихи үдерістің ерекше белгісіндей көрініс тапқанын мойындауға тиістіміз. Дегенмен, философиялық қайнар көздерді іздегенде әлемді рухани жағынан игерудің рационалдық түрлерімен шектелмеуіміз керек, адамзат тарихының сан қырлы мүмкіндіктерін айшықтай түсіп қана оның бойындағы тылсым қуаты мен күшін, орасан зор шығармашылығын аша түсеміз. Міне, осы тұрғыдан алғанда, ежелгі түркілік философиялық ой өзіндік тарихи ерекшеліктері бар дүние және ол көркем бейнелерді жандандыра түсетін, белгілі бір тұтастанған жүйеге бағынатын өзіндік келбеті бар рухани құрылым болып табылады.
Адамзат тарихы руханиятының ең маңызды түп негізі оның ақыл-ойынан, парасатты дербес ойлау тәжірибесінен байқалады. Ойлаудың ұғымдық, түсініктік жүйеленуі әлемдік философиялық дәстүрдің жарқын көрінісі ретінде танылады. Жалпы, адами эволюцияның өлшемі ретінде даналық, кісілік үлгілерін алуға толық болатыны анық. Осы тұрғыдан алғанда, адамзат тарихындағы кез келген халықтан философиялық пайымдаудың үлкен жүйелі құрылымдарынан бастап өлшеулі деңгейдегі тұжырымдар мен түсініктерден тұратын ерекше сілемдер аралығындағы мәдени көптүрлілікті аңғаруға болады.
Осы жерде философиялық компаративистика мен философиялық герменевтиканың алатын орны айтарлықтай. Олардың барлығына әрқилы бағалау беріп, әр түрлі өлшемдер арқылы сараптаудан өткізу міндеті - гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар алдында тұрған қасиетті борыш. Дегенмен, негізінен, ойлау жүйесінің адами ұстындарының өзара ұқсастығына тәнті боламыз және әрбір мәдениеттің өзіндік көріністерінің, ерекше сипаттарының бар екенін де мойындауға тиістіміз [2, 42 б.]. Міне, осыған орай халқымыздың өзіндік ұлттық ойлау жүйесі, философиялық мәдениеті бар екеніне еліміздегі көрнекті ғалымдар өткен ғасырдың екінші жартысында түбегейлі көңіл бөле, философиялық мәселелер кәсіби тұрғыда игеріле бастады.
Әрине, қазақ халқының философиялық ойы жайлы еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері ғана толыққанды сипатта зерттеліп, қазақ және орыс тілдерінде бірталай еңбектердің жарық көргені белгілі. Қазақ философиясы - қазақ халқының өмір сүру, даму, бірігу және көркею философиясы. Философиялық ойлау тарихына деген көзқарас біржақты болмауы тиіс, ол әртүрлі бағдарлар мен түсініктердің сұхбатынан, өзара байланысынан қалыптасқаны тиімді. Сонда ғана жас ұрпақтың шығармашылыққа деген талпынысы күшейе түседі, тарихи тұлғалардың дүниетанымдық жүйелері және құндылықтық әлемі бойынша соны ойлар туындайды.
Қазақ философиясы еліміздің рухани-мәдени тәуелсіздігінің көрінісі және қазақтардың ішкі бірлігінің рухани тірегі болып табылады. Ол адамзат тарихында ғасырлар бойы қалыптасқан әлемдік философияның ажырамас құрамдас бөлігі екені де белгілі. Күні кешеге дейін бұл тақырыппен байланысты мәселелердің барлығы мұқият бақылауда болып, көбісі тыйым салынған жабық тақырыптар қатарында болып келгені баршаға аян. Өйткені, социализмнің ұстындары тек бір коммунистік идеяның төңірегіне шоғырланғандықтан оған сәйкес келмейтін басқаша мағынадағы түсініктердің барлығын жоққа шығарып отырды, барлық адамдар да бірдей ойлайтын болды. Тіпті, бұл тақырыппен айналысамын деген зерттеушілердің әрекеттеріне өткен қоғам ұлтшылдықтың жалауын көтеру деген үстірт бағалаулар беруге асыққаны да рас. Тоталитарлық қоғам қазақ философиясымен айналысамын деген азаматтардың осы мақсатта ұлттық ойлау жүйесін жандандыруға ұмтылғандарын да осындай бағалаумен шектеп отырды. Міне, осындай идеологиялық тұмшалаудың арқасында тарих сахнасында әртүрлі рухани тереңдіктердегі өздерінің даналыққа толы тұжырымдарын бұқара халыққа жеткізген ойшылдардың шығармаларының мәтін түрінде қоғамда кең тарамай және ғылыми зерттеулер түрінде өз бағалауларын ала алмай ондаған жылдар бойы уақыт өткізгені белгілі. Қайта оралу философиясы - бұл философияның өзіне өзінің қайта оралуы, өзінің рухани қайнар-бастауларына, ежелгі түркілік құндылықтарына, қайтадан тереңірек философиялық пайымдау мен зерделеу үшін өзіне өзінің қайта оралуы. Қазақстандық посткеңестік философиялық рухани байлықты пайымдау - қазақ мәдениетінің терең қатпарларындағы өзіндік тұлғалық кісілік философиялық пайымдау сипатында көрініс бере бастаған философиялық үдеріс ретінде танылады.Біз қазіргі кезеңде қайшылық пен даужанжалға толы өте күрделі жаһандану ауқымындағы әлемде өмір сүрудеміз. Және бұл кезеңге тән маңызды мәселе қажетті рухани-адамгершілік бағдарлар мен мұраттарды іздеу болып отыр. Қазіргі рухани өмірдің тәжірибесі өткеннің, бүгінгі күннің және болашақтың ұлы жетістіктерінің негізінде қалыптасады. Бүгінгі заман, Ахмет Байтұрсынов айтқандай, өткен заманның баласы, болашақ заманның атасы ғой. Осыған орай қазақтың ежелгі түркілік рухани және діни-мифологиялық бастауларына қайта оралу арқылы өзімізді өзіміз терең түсіне бастаймыз, қазақ руханияты мен қазақ дүниетанымының, қазақ және түркі философиясының терең сырлары мен інжу-маржандарын ашамыз.
Сонымен, біз өзіміздің тарихи-мәдени алғашқы бастауларымызға, дәстүрлерімізге, құндылықтарымызға, қазақтың әуелгі философиясына қайта ораламыз. Бірақ бұл қайта рухани түлеуді адамзаттың қазіргі рухани жаңаруымен, оның жетістіктерімен байланыстыру ауадай қажет. Бұл өзіміздің рухани бастауларымызға қайта оралу Інжілдегі адасқан ұлдың қайта оралуы емес, ол біздің шешілмеген мәселелерімізді түсіну мен шешу үшін қажет гуманистік қайнар көздерге, рухани құндылықтарға қайта оралу болып табылады. Сонымен қатар, біз өзіміздің дәстүрлі дүниеге қатынасымыздан қазіргі әлемді тереңірек гуманистік тұрғыдан түсінуге сәйкес келетіндерін ғана таңдап алуға тиістіміз. Көне рухани-мәдени мұрамызға жүйелі герменевтикалық және компаративистік салыстырмалы философиялық талдау жасау қажет. Өткенді асыра марапаттаудан аулақ болуымыз қажет.
Әбдімәлік Нысанбаев - тәуелсіз Қазақстандағы ең көрнекті ғалым,қоғам қайраткері, философиялық және қоғамдық ойдың бағыты мендаму үдерісінің негізгі орталық ұстыны, дара тұлға.Адамзаттың саналы тарихында өзінің ұлттық рухани әлемін електен өткізуге, оны тереңдете ғылыми зерделеуге талаптанған қоғамның озық ойлы өкілдері мен тарихи тұлғалары бұрындары да болған. Қазақ зиялылары өткен ғасырдың басында ұлттың болмысын жан-жақты қарастыруға тырысқанын көбіміз білеміз, ал қазіргі заманда ұлт руханиятын сараптаудан өткізушілердің саны көбейе түсуде. Шынымен де, гуманитарлық кеңістікте осындай үрдістердің бірте-бірте жарқын көрініс бере бастауының өзі жалпы халықтардың есейе бастағанының, рухани кемелдене түскенінің өлшемі іспетті. Өз халқыңның рухани құндылықтарын жүйеге келтіріп, оның бойындағы бұлыңғыр тұстары болса елеп-екшеп, жетістіктері болса барынша жарқыратудың өзі рухани әлемді байыптаудағы, жалпы ғылыми ізденіс жолындағы ғалымдық, азаматтық борыш екені анық. Өзінің саналы ғұмырын түгелдейге жуық гуманитарлық ғылымдар саласындағы шығармашылық ізденістерге арнаған академик Әбдімәлік Нысанбаев ұлт руханиятының қалыптасуы мен дамуының түрлі қатпарларын философиялық тұрғыдан зерделеуден өткізгенін атап өту керек. Ол кісі сонау алпысыншы жылдардың басында Қызылорда мемлекеттік педагогикалық университетін қызыл дипломмен тамамдағаннан кейін (қазіргі Қорқыт ата атындағы мемлекеттік университет) Қазақстанның Ғылым академиясына келіп жұмысқа тұрады. Жас жігіттің барлық арманы бойындағы өзінің тұлғалық әлеуетін, шығармашылық шабытын ғылымға, білімге арнау, халқына, оның ұлттық руханиятына шынайы қызмет ету екеніне күмән келтіруге болмайды. Академик Қаныш Сәтбаевтың басшы кадрлардың шоғырланған ордасы болатын. Сонымен қатар, академик, белгілі заңгер Салық Зиманов жетекшілік еткен Философия және құқық институтынан бастау алған Әбдімәлік Нысанбаевтің ғылыми шығармашылығы қазіргі кезеңге дейін жалғасуда.
Қаныш Имантайұлы мен Салық Зиманұлы жас маманның Мәскеуге барып аспирантурада оқуына себепкер болған көреген басшылар болатын. Ол Мәскеуде алдымен 1964 жылы кандидаттық диссертациясын, содан кейін 1975 жылы жаратылыстану философиясы бойынша докторлық диссертациясын математикалық танымның философиялық сипаттамасын беруге арналған ғылыми бағытта сәтті қорғап шығады. Әбдімәлік Нысанбаев1990 жылдан бастап 2011 жылға дейін жиырма жылдан аса аралықта ҚР БҒМ ҒК Философия және саясаттану институтының директоры лауазымында болып, тәуелсіздіктің қалыптасуы кезеңіндегі небір қиындық кезеңдерде мекемені басқарып келді, дағдарысты сәттерде оны сақтап қалуға барлық күшін салды. Не нәрсені болса да қирату, жою оңай, ал одан қиынырағы, әрине қолдағы алтынның қадірін білу, [3,54 б.] бүтін дүниені сақтау, жетілдіру, заман талабына сай қалыптастыру екенін өмір өзі дәлелдеп берді. Әбдімәлік Нысанбаевтың пайымдауынша, қоғамның барлық қиын кезеңдерінде оған қуат беріп отырған рухани күш қазақ елінің ұлттық тәуелсіздігіне, болашағына сенім [4,35б.] дегеніне куәміз. Әрине, еліміздің саяси тәуелсіздігімен қоса әрбір азаматтың өзіндік рухани тәуелсіздігіне, тұлғалық еркіндігіне ұмтылу қажеттігі бірге тұжырымдалады.
Әбдімәлік Нысанбаев халқымыз үшін ғасырлар бойы маңызды болып келген тәуелсіздік идеясын жауапкершілік мәселесімен астастырып қарастырады, яғни әрбір адамның ұлт руханияты алдындағы жауапкершілігі өте жоғары болуы қажет екеніне меңзейді. Сонау жиырмасыншы және отызыншы жылдары қазақтың небір рухани саңлақтары тарих сахнасынан көрінгені белгілі. Ол кезең қазақ зиялылары өзін шын мәнінде әлемге танытқан кезеңі болатын. Ұлт руханияты Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мұстафа Шоқай және т.б. зиялылар тобымен етене танысып, солардың арқасында халықтың ұлттық санасы оянды, кемелденді десе де болады. Міне, осындай өзіндік ұлт руханиятының жарқырап өзінің дүмпуін танытқан екінші шақ өткен ғасырдың алпысыншы және жетпісінші жылдары деп бағалауға болады. Жаңа замандағы қазақ зиялыларының үлкен тобы тоталитарлық қоғамның қыспағына қарамастан руханияттың барлық саласында, оның ішінде өнерде, білімде және ғылымда өзін асқақ биіктен танытқан шағы болатын. Ғылым Академиясында ғылымның барлық саласы бойынша дарынды мамандар шоғырланып, қазіргі еліміздегі білім мен ғылымның іргетасын қалыптастырған болатын. Қазақстанда бұрынғы Одаққа, одан қалды әлемдік философиялық әлеуметке ерекше танылған, өзін мамандар алдында мойындатқан Алматы философия мектебі қалыптасты. Академик Ж.Әбділдин бастаған диалектикалық логикамен айналысатын топтың ғылыми ізденістері мемлекет тарапынан да жоғары бағаланды. Міне солардың бел ортасында білікті маман Әбдімәлік Нысанбаев та болды. Ол өзінің Мұрат Сәбит сияқты философия саласындағы әріптестерімен бірге Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы атағының иегері атанады.
Әбдімәлік Нысанбаев өзінің ғылыми шығармашылық өмірбаянында көптеген ғылыми атақтар мен мемлекеттік марапаттауларға ие болды және көптеген елдердің ғылыми орталықтарының құрметті мүшесі, көптеген халықаралық деңгейдегі журналдардың редакциялық кеңесі мен алқасының мүшесі болып келгенін атап көрсетуге болады. Қазақстанның ғылыми деңгейін, оның халқының даналық парасатын әлемге таныту үшін әлемдік ғылымның интеграциялық үрдістерінен шеттеп қалмауы керек екенін Әбдімәлік Нысанбаев өзінің қажырлы еңбегімен танытып келді. Ол өзінің шығармашылық жолында барлығы 500-ден аса ғылыми мақалалар мен 40-тан астам монографияларды жарыққа шығарды және оның ішінде 80-нен аса ғылыми туындылары әлемнің 25 тілінде жарияланып, ондаған дүниежүзінің жетекші елдерінде беделді халықаралық конференцияларда баяндамалар жасаған аса көрнекті маман. Әбдімәлік Нысанбаев АҚШ, Германия, Қытай, Түркия, Ресей, Иран, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания,Мысыр, Украина, Польша, Болгария, Франция және т.б. елдерде өзінің ғылыми зерттеулерінің нәтижелерін көрнекті мамандар алдында жария етті. Еліміздің философияны дамыту саласындағы жетістіктерімен әлемді ғылыми көпшілікке лайықты деңгейде таныстыра білді және ол әртүрлі ғылыми орталықтармен ғылыми байланыстар орнатып, әр қилы елдердің білікті мамандарын өзіміздің елдің ғылым саласындағы жас ұрпағымен жүздесуіне, қатынасуына ат салысып келді. Философия мен саясаттану салалары бойынша Әбдімәлік Нысанбаев тек Қазақстанның ғана жас мамандары емес, сонымен қатар көрші жатқан Ресей мен Қырғызстанның, Түркия мен Иранның көптеген ғылым докторлары мен ғылым кандидаттарының дайындалуына ғылыми жетекшілік еткенін атап өтуге болады. Кез келген халықтың руханиятының өзегін оның даналығы, яғни философиялық дүниетанымы құрайды. Өзінің философиялық жүйесін реттеп, жүйелеп алған халық ғана даналық биігіне көтеріле алады, басқалар алдында сыйлы да болады. Онсыз халықтың рухани інжу-маржандары әр жерде шашылып жүреді. Соны тереңдей түсінген Әбдімәлік Нысанбаев Институтта шоғырланған мамандардың әртүрлі білім мекемелеріне, басқа салаларға ыдырап кетпеуіне біршама күш-жігерін салған болатын. Себебі, қанша дегенмен ғылымды сол саладағы кәсіби мамандар, нағыз тұлғалар ғана сапалы деңгейде дамыта алады. Ғылымға инемен құдық қазғандай нәрсе деп теңеу берген халқымыз өзінің философиялық даналығын ежелден көркем образдармен жеткізуге бейімділік танытқаны да белгілі. Әрине, Әбдімәлік Нысанбаев өзінің шығармашылық дәстүрінде Еуропаорталықтық тәкаппарлыққа қарсы тұрып, қазақ дүниесінің өзіндік рухани және мәдени келбеті бар екенін дәлелдеумен келе жатқанын әріптестері жақсы біледі. Қазақтың бойында көптеген жетістіктермен қатар өткен ғасырларда Абай көрсетіп кеткендей кейбір кемшіліктер де бар.
Бірыңғай жетістіктен тұратын мәдениет те, ұлттық діл де, жеке тұлға да болмайды. Халықтың бойында бір-бірімен қайшы келіп жататын сан қырлы қасиеттер бар екені белгілі. Бірақ ол да кездейсоқ қалыптаспайды және ол әлемнің көптүрлілігін білдіретін, оны өзіндік тұрғыдан байыта түсетін нұсқасы екендігіне күмән келтіруге болмайды.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап, Ә.Н. Нысанбаев басшылық жасап келе жатқан ғылымның логикасы мен әдіснамасы жөніндегі дербес философиялық мектеп өмір сүре бастады деп айтуға болады, ол уақыт өкеле халықаралық сипатқа ие болды. Мектептің құрылуы өзгеше әрі өзіндік тың ойды және пікірлестерді өз төңірегіне топтай, біріктіре алатын,оларға дем беруге қабілетті ғылымның үлкен ұйымдастырушысы болуды талап етеді. Жаңа мектеп осы замандағы ғылыми теорияларды олардың өзара ықпал етуі және әлеуметтік практикаға шығуы барысында зерттеуді, ғылымның бүтін қоғамдық құбылыс, осы заманғы мәдениеттің құбылысы ретіндегі инварианттық сипаттамаларын айқындауды өз алдына міндет етіп қойды. Жаңа мектептің ғылым әлемінде өз орнын табуы - оған тән өзіндік ойдың ғана емес, бойында ғылыми талант пен күшті мінез-құлық мінсіз тоғысқан басшының - Ә.Н. Нысанбаевтың белсенділігі мен шығармашылық инициативасының да жемісі. Кант жазғандай, мінез-құлық иесі болу дегеніміз - субъектінің бойында өзін-өзі өз санасы арқылы өзіне жүктелген практикалық принциптерді өзгеріссіз орындауға міндеттей алатындай ерік-жігер қасиеттері болуын білдіреді. Іргелі зерттеулердің ұлтымыздың рухани әлемі үшін маңыздылығын Әбдімәлік Нысанбаев өзінің көптеген мақалалары мен сұхбаттарында үнемі ескертіп жүреді.
Ә.Нысанбаевтың тікелей бастамасымен Институт ауқымында Қазақстанның тәуелсіздігін жариялаған кезеңнің алғашқы жылдарында-ақ, дәлірек айтқанда 1991 жылы қазақ философиясы мәселелерін кешенді зерттеуге арналған бөлім ашылды. Көптеген мамандар осы игілікті іске тартылып, соның нәтижесінде көп томдық Қазақ даласының ойшылдары деген топтаманың жарыққа шығуына күш салынды. Ол кезеңде жазылған дүниелердің құндылығы негізінен ұлт руханияты бойынша істің бастамасы болғанында, яғни кеңестік түсініктегі ұлт философиясына деген көзқарастың қайта қаралып, ондаған жылдар бойы бұзылмай тұрған сеңнің іргесі сөгілгендей болуында еді.
Әбдімәлік Нысанбайұлы түркі және қазақ философиясына өзінің бірнеше іргелі еңбектерін жазды және оны бірнеше тілдерде жарыққа шығарды. Қазіргі кезеңнің өзінде бұл мәселе айырықша назар аударуды қажет етеді. Мәселен, еліміздің жоғары оқу орындарына арналған мемлекеттік тұрпатты бағдарламалардың көбісінде қазақ философиясына, қазақ руханиятына бөлінетін сағаттар саны аздық етеді.
Сондықтан осы мәселеге де назар аударатын уақыт та жетті деген ойдамыз. Қазіргі уақытта Әбдімәлік Нысанбаев ғылыми басшылығымен қазақ философиясының тарихы жаңаша сипатта, тереңденген кейіпте бес томдық көлемде іргелі академиялық тұрғыда зерделеніп, оны болашақта баспадан шығару жоспарланып отыр. Әрине, осы игілікті шараны ғылыми ұйымдастыру мәселесін академиктің өз мойнына алып отырғаны бізді қуантады. Жалпы түркі әлемінің ортағасырларда жинақтаған даналығы, рухани мұрасы толық игерілді деп айта қою қиын. Тіпті, берідегі билер мен шешендердің, ақындар мен қазақ зиялыларының терең ойлы дүниетанымдық құнды мұраларын зерделеудің өзі зерттеушілер үшін үлкен қажырлы және жауапты еңбекті қажет етеді. Осы бағыттағы көптеген ғылыми ізденістердің түпкі нәтижесі халқымызды рационалдық және рухани тұрғыда кемелдендіре түсетініне, жастарды руханилыққа тәрбиелейтініне күмәндануға болмайды. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері гуманитарлық білім саласында қазақ халқының ұлттық санасының, оның диаспорасының этникалық мәдениетінің мәселелері өзектене түсті. Әртүрлі саланың мамандары бірігіп қазақ диаспорасы мәселесін пәнаралық тұрғыда ғылыми-зерттеу деңгейінде қарастыруды ұйымдастыруды Әбдімәлік Нысанбаевөткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары қолға алған болатын. Соның нәтижесінде диаспоратану ғылымы қалыптасуда, бірнеше ұжымдық еңбектер дүниеге келді. Мәселен, Қазақ диаспорасы: бүгіні мен ертеңі (Астана, 2005), Еуразиялық интеграция және қазақ диаспорасы (Алматы, 2007). Қазіргі кезеңде ғалым жаһандану жағдайындағы шетел қазақтарының құндылықтық әлемінің өзгерістерін анықтауға арналған жаңа ғылыми-зерттеу жобасын орындауға жетекшілік ете бастады.
Егемен мемлекетіміздің дербес елдігін танытатын Әнұран, Елтаңба, Ту сияқты мемлекеттік рәміздер қатарында ұлттық энциклопедияның қалыптасуы да танылды. Ол да тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарындағы кезек күттірмес маңызды істердің бірі болатын. Энциклопедияның дәстүрлі рәміздік сипатымен қатар, мән-мағыналық, мәтіндік мазмұнының байлығы ұлт руханиятының кемелденуі үшін оның маңыздылығын арттыра түседі. Сондықтан Әбдімәлік Нысанбаев жетекшілік еткен мекеме Қазақ энциклопедиясы алдында заманауи жаңа талаптарға лайықты, тәуелсіз мемлекетіміздің мәртебесін асқақтатуға бағытталған, тарихи шынайы деректерге негізделген, ғылыми ұстанымдар мен әдіснаманы басшылыққа ала отырып, тарихымыз бен мәдениетіміздегі ақтаңдақтардың ақиқатын ашып көрсететін, түбірінен жаңа, тәуелсіз елдің энциклопедиясын дайындау міндеті тұрды.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тапсырмасы бойынша Үкімет шешімі қабылданған соң Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясына Бас редактор болып Әбдімәлік Нысанбаев тағайындалды. Әбдімәлік Нысанбаев 1997 жылдан 2003 жылға дейін Философия және саясаттану институтындағы негізгі жұмысымен қатар Қазақ энциклопедиясының бас редакторы қызметін қоса атқарып, тәуелсіз Қазақстанның негізгі кітаптарының бірі болып саналатын көп томдық Қазақстан Ұлттық энциклопедиясының алғашқы төрт томының шығуына себепкер болды. Оның тікелей ғылыми жетекшілігімен халқымыздың ұлттық руханияты үшін аса маңызды Қорқыт Ата, Құрманғазы, Мұхтар Әуезов, ҚазақстанРеспубликасы. Он жылдық шежіресі, Қазақ, Қазақстан Республикасы. Энциклопедиялық анықтамалық, Екімыңжылдық дала поэзиясы, Түркістан халықаралық энциклопедиялардың шығаруының өзі ұлтымызға деген ізгі ниеттің, оның рухани дүниесіне деген өзіндік құрметтің көрінісі деуге болады. Халқымызды шынымен жақсы көрсек, оған деген құрметіміз жоғары болса, онда оны осылай халықаралық деңгейдегі іспен, нақты шығармашылық әрекеттермен танытқан жөн және оның рухани байлығын, өзін-өзі жете тануға талпынысын ғылыми жүйелейтін уақыт та келді.
Ә. Нысанбаев ұлттық энциклопедия ең алдымен сол ұлттың, халықтың дүниетанымы мен ұғымын жүйелейді, отандық ғылым мен білімнің, жалпы қоғамның жаңа сатыға көтерілуіне негіз қалайтын іргетас[5,215 б.]-деп қазақ тіліндегі ұлттық ұғымдар мен түсініктерді, терминдерді қайта жүйелеугебаса назар аударды. Бірегей ғалым, көрнекті философ, тәжірибелі ғылымижұмыстың ұйымдастырушысы бола білген Жаңа ұлттық энциклопедияны оның тұжырымдамасын жасаудан және талқылаудан бастап, жан-жақты, терең мазмұнды, тұжырымды ғылыми Әбдімәлік Нысанбаев мақалалармен жабдықтау міндетін қойды.
Қазақ ұлттық энциклопедиясының дүниеге келуі тәуелсіз еліміздің ғылыми мәдени өміріндегі елеулі құбылыс болды. Жаңа тұрпаттағы ұлттық энциклопедияның тұжырымдамасын дайындап, жұмысты өркениетті жолға қойған, редакцияның кадрлық, материалдық жабдықталуын ұйымдастырған Әбдімәлік Нысанбаев еді. Әрине, Әбдімәлік Нысанбаев бірге, энциклопедияның заман талабына сай шығуы үшін аянбай тер төккен ұжымның да еңбегі зор болды. Әбдімәлік Нысанбаевтың қазақтың ұлттық энциклопедиясын дүниеге келтіру жөніндегі ой-арманын, жоба жоспарын жүзеге асыру жолында тер төккен марқұм Тілеухан Жұмаханұлының қажырлы еңбегін айырықша атап өткен жөн. 2004 жылы Мәдени мұра мемлекеттік стратегиялық ұлттық жобасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен қолға алынған болатын. Оның басты мақсаты - халқымыздың ғасырлар бойы қордаланған рухани байлығын барынша ғылыми електен өткізе отырып ғылыми жүйелеу арқылы оқырман қауымға ұсыну, сонымен қатар әлемдік ғылыми ойдың үздік үлгілері мен жетістіктері негізінде гуманитарлық білімнің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын жасау болатын. Әбдімәлік Нысанбаевтың ғылыми жетекшілігімен осы мемлекеттік бағдарламаның ауқымында 62 том кітап шығарылды. Оның ішінде жиырма том қазақ халқының ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі философиялық мұрасын жинақтауға арналды (ұлт руханиятының тарихи және философиялық қайнар көздері осы томдарда өрнектелгеніне күмәндануға болмайды). Осы маңызды мемлекеттік бағдарлама бойынша 20 том әлемдік философиялық мұраның ең үздік үлгілері мен үзінділері түрінде жинақталып, мемлекеттік тілге тәржімеленді, әл-Фарабидің негізінен бұрын жарияланбаған шығармаларының 10 томы және әлемдік психологиялық мұраның 10 томы, сонымен қатар Шығыс пен Батыс философиясы бойынша жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған 2 оқу құралы жарық көрді. Жоғарыдағы қазақ руханияты үшін аса жауапты жұмыстың басы-қасында ғылыми ұйымдастырушы, бас редактор ретінде академик Әбдімәлік Нысанбаев болды. Көптеген түсініктемелер мен мақалалар жазу, бұл томдардың әрбір бетін електен өткізу, олардың мазмұны мен формасына толықтай жауап беру тек шығармашылық шынайылықты, руханиятқа деген іңкәрлікті білдіреді. Еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігінің орныққан алғашқы жиырма жылында Қазақстандық бірегейліктің негізі ретіндегі жалпыұлттық идея, ұлттық тұрақтылық пен саяси және рухани қауіпсіздіктің кепілі сияқты барлық қазақстандықтарды толғандырып келген тақырыптарды қозғауына байланысты Ә. Нысанбаевтың есімі көпшілікке ерекше танымал бола түсті.
Академик Нысанбаевтың баспасөз бен теледидарда, радио мен газет беттерінде сөйлеген сөздері, оның ғылыми жетекшілігімен Қазақстанның жалпыұлттық идеясы кітабының және тәуелсіздік идеясына қатысты көптеген монографиялардың жариялануы - міне, осының барлығы республика өміріндегі маңызды оқиғаларға жатады. Жалпы Ә. Нысанбаевтың гуманитарлық салалар бойынша жас кадрларды, білікті мамандарды даярлау ісіне де барынша қомақты үлес қосқан ұстаз. Ол философия және саясаттану бойынша халықаралық ғылыми мектеп құрды. Оның тәрбиелеген студенттері мен аспиранттары, магистранттары мен докторанттары еліміздің түкпір-түкпірінде, басқа елдерде де табысты қызмет атқаруды.
1.2 Ә. Нысанбаевтың қазақ - түркі философиясы туралы кейбір ой - пікірлері
Кез келген халықтың дамуының қайнар көзі оның сырттан енгізілген технологиялар мен материалды меңгеруінде емес, оның ішкі рухани импульстарын пайдалануында жатыр [6,14 б.].Классикалық неміс философиясы да, қытайдың даолық даналығы да осы импульстарды пайдаланды. Мемлекет біздің халқымыздың рухани мәдениетінің лайықты қызметіне үлкен көңіл аудара отырып, уақыттың сұранысын өтеуге ұмтылуда, ал ата-бабамыздан қалған бай рухани мұраның тасымалдаушылары мен сақтаушылары - біздің еліміздің өскелең ұрпағы, біздің балаларымыз бен немерелеріміз жаһандану дәуіріндегі Қазақстанның болашақ күш-қуатын білдіреді., қазақ - тумысынан философ халық. Сондықтан, ұлттың өткен тарихы мен дәстүрлі рухани-дүниетанымдық тұғырларын қалпына келтіруде философия маңызды орын алады. Қазақ философиясы этика мен антропологияға көбірек көңіл бөледі, аксиологиялық мәселелерге, әсіресе, рухани құндылықтарға ерекше назар аударады.
Қазақ философиясындағы осы рухани сабақтастықты ғасырлар қойнауынан тапжылтпай тануға болады: бұл сарын сонау сақ дәуіріндегі дана Анарыстан бастап, кемеңгер Тоныкөктен, қарт абыз Қорқыттан, ойшыл баба әл-Фарабиден, данышпан ақын Жүсіп Баласағұннан, әулие Қожа Ахмет Иасауиден, халықтың қамын жеген Асан Қайғыдан, қазақ ақын-жырауларынан, Абай мен Шәкәрімнен табылады. Қазіргі қазақ философиясының мәні неде деген мәселеге келер болсақ, бостандық, азаттық, Тәуелсіздік идеясы жаратылысынан еркіндік сүйгіш қазақ халқының өмірінің мәнін құрайтын сияқты. Қазіргі қазақ философиясының мәні, қайталап айтамын, барлық жағынан алғандағы еркіндік және еркін ойлау мәселесі болуы керек деп ойлаймын. Бостандық, азаттық, тәуелсіздік идеясы жаратылысынан еркіндік сүйгіш қазақ халқының өмірінің мәнін құрайтын сияқты. Соңғы екі-үш ғасырларда отаршыл саясатқа қарсы жүргізілген үш жүзден астам көтерілістің өзі нені көрсетеді? Құдайға шүкір, халқымыздың аңсаған тәуелсіздігіне де қол жеткізіп, дербес елге айналдық. Алайда, қазіргі жаhандану заманында бәсекелестікке төтеп беру де оңай шаруа емес. Ұлттық намыс пен жігерді жани түсу керек, ұлттық рухты асқақтата түсу керек деп ойлаймын. Бұл үшін өз қазаныңның ішінде қайнап қоймай, одан асып төгіліп, өзіміздің тамаша ұлттық құндылықтарымызды сыртқы әлемге де сіңіре білуіміз керек. Қазіргі қазақ философиясының мәні барлық жағынан алғандағы еркіндік және еркін ойлайтын тұлғаны қалыптастыру мәселесі болуы керек [9,28 б.]-деп ойлаймын.
Қазақстан тәуелсіздік алған жағдайда бастауын алған тарихи жадты қайта қалпына келтіру, әлемдік тарихқа өз тарихының қатыстылығын түйсіну, ұлттық мақтаныш пен отансүйгіштік сезімді тәрбиелеумен қатар, қоғамдық санада қазақ жерінде болған тарихи-мәдени үдерістің үздіксіздігі, ұзақтығы туралы идеяны қолға ала бастады. Бұл, бір кезде күшті түркілер мемлекеті болған деген жаңалыққа қайтадан қол жеткізген мемлекеттіліктің қадірін терең түйсінуге жетелейді. Ол бізге, қазақ халқының тарихы мен мәдениеті жайлы, ресейлік не кеңестік тарих пен мәдениетке қатысты болғандықтан емес, өзіндік біртума, әлемнің тарихы мен мәдениетінде маңызды өз орны бар түркі мәдениеті мен тарихы туралы айтуға мүмкіндік береді. Қазақстан мен Өзбекстанда, Қырғызстан мен Әзірбайжанда, Татарстан мен Башқұртстанда, басқа да түркі тілдес аймақтардағы өзгерген әлеуметтік-саяси жағдайларға орай, түркі мәдениетіне, тарихы мен философиялық ойына арналған зерттеулер дами бастады. Өзекті қоғамдық талапқа жауап ретіндегі бұл зерттеулер, алған егемендіктің әсерінен болған қоғамдық санадағы серпілістер мен өзгерістерді, қоғамның төлтума тарихы мен рухани мәдениеті туралы шынайы білімді қажетсінуін айнытпай көрсетті. Өзінің тарихы мен мәдениетін жаңадан тани бастаған үдерісте мынадай өзгерістер болды:
Біріншіден, олар ғылыми қызметтегі саяси басшылық қағидаларының өктемдігі мен қысымынан арылды, соның арқасында ғылыми зерттеулердің өзі, бұрыннан үстемдік құрып келген партиялық және таптық қағидалардан тазарды.
Екіншіден, ғылыми зерттеулердің өрісі мен ауқымы кеңейді, енді оған бұрын зерттелуге тиым салынған, қарастырылмаған тақырыптар мен мәселелер енетін болды.
Үшіншіден, дәстүрлі түрде қалыптасқан философиялық мәселелер жиынтығын, өзінің зерттеу өрісі мен бағыты, тарихы мен мәдениетінің мәселелеріндегі түркілік ықпалға, оның қайнары мен өкілдері аясындағы рефлексиялық пайымға алып келді. Оны жаңадан құрылған түркі тілдес елдердегі ғылыми мекемелердің зерттеулерінен байқаймыз. Айталық, Қазақстанда қазақ философиясы бағытын жаңадан дамыту, философиялық зерттеулердің, кеңестік кезеңге қарағанда, тым ілгері басқан қадамы болатын.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Философия және саясаттану институтының ғылыми-зерттеу құрылымында 1992 жылы жаңа - қазақ философиясының тарихы бөлімі ашылды. Оның бірінші жетекшісі еліміз бен шетелде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz