Математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыру
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бастауыш оқыту теориясы мен
әдістемесі кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доц. м.а.
Г.Тоққұлова
____ _____________2014 ж.
Тақырыбы: Математика сабағында оқушылардың шығармашылық
жұмысын ұйымдастыру
5В010200 - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған А.Ануарова
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Б.Даулетбекова
Түркістан - 2014
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 4
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар 5
Аннотация
Кіріспе 6
І Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Оқушы шығармашылығын дамытудың алғы шарттары 8
1.2 Оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы
оқу үдерісінің маңызы 20
ІІ МАТЕМАТИКА ПӘНІН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Математика сабағында оқушылардың шығармашылық
жұмысын ұйымдастыру мәселелері 30
2.2 Шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда А.З.Зак
Әдістемесін қолдану 47
Қорытынды 60
Пайдаланылған әдебиеттер 61
Қосымша 63
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалған:
-Қазақстан Республикасы 2007-жылғы 27-шілдедегі Білім туралы заңы;
-Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012-жылғы 23-тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің ( бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
-Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
Анықтамалар
1)Дипломдық жұмыс (жоба) - бұл студенттің кешенді дербес жұмысы,
мамандығы бойынша өзекті мәселелерді теория тұрғысынан сипаттама жасау, зерттеу және жан-жақты талдау болып табылатын оқудың соңғы аяқталу кезеңінде орындалатын жазбаша бітіру жұмысы.
2)Білімнің базалық мазмұны - жалпы бастауыш білім беретін ұйымдардың меншік нысанына, типі мен түріне қарамастан, меңгеруге міндетті бастауыш білім берудің келесі деңгейлерінде оқуды жалғастыруға жеткілікті болатын білім мазмұнының құрамы мен көлемі;
4) Оқу жүктемесінің ең жоғары көлемі - үлгілік оқу жоспарының инварианттық және вариативтік (мектеп және оқушы) компоненттеріндегі оқу пәндерінің мазмұнын меңгеру үшін қажетті және білім беру деңгейлері мен оқу жылы бойынша белгіленген оқу уақытының көлемі;
5) Білім беру- бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі;
6) Оқу жұмыс жоспары-білім алушының білім алу мүдделерін ескере отырып, үлгілік оқу жоспары негізінде жалпы орта (бастауыш) білім беретін ұйымдар әзірлейтін құжат;
7)Білім алушының дайындық деңгейі - тұлғалық, жүйелік-әрекеттік және пәндік нәтижелерінен көрінетін білім алушылардың бастауыш білім мазмұнын меңгеру деңгейі;
8) Білім мазмұнын меңгерудің базалық деңгейі - білім алушылардың білім, шеберлік және дағдының міндетті көлемін меңгеру деңгейі;
9) Білім мазмұнын жетік меңгерудің жетік деңгейі- білім алушылардың білім, шеберлік және дағдының кеңейтілген және тереңдетілген көлемін меңгеру деңгейі.
10)Шығармашылық жаңалық ашатын әрекет.
Белгілеулер мен қысқартулар
Университет-Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті;
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются методики организация творческой работы учащихся на уроке математики
In a research paper discusses the methodology of the creative work of students on the lesson of mathematics
Bir araştırma kağıt üzerinde matematik dersi öğrenci çalışma yaratıcı yöntemler açıklanır.
Кіріспе
Мектеп құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты мәселелер мұғалімдерден шығармашылық бастамалылық, жөні бөлек көзқарастарды, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Ұстаз еңбегінің күрделігі - әрбір оқушының жүрегіне жол табуда, әрбір баланың бойындағы қабілетті дамыту үшін жағдай жасауда. Ең бастысы, мұғалім оқушының өзін тұлға ретінде сезінуіне көмектесуі, оның бойында өзін өмірде әлемді тануға деген қажеттілікті оята білуі, әрбір іс-әрекеті үшін өзі, жолдастары, мектеп және қоғам алдындағы жауапкершілікті, адамгершілік қадір-қасиетті сезінуді тәрбилеуі керек.
Тұлғаның шығармашылығын дамыту адамның кішкентай кезінен бастап есейген кезіне дейін жүреді.
Адам тұлға болып туылмайды, қалыптасады. Адамның дамуы- ішкі және сыртқы жағдайлардың әсерлерімен қалыптасатын күрделі, ұзақ мерзімді қарама-қайшылықты үрдіс.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Бала бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Баланың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады.
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби болады.
Бүкіл бір халықтың ұстазы, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара сөзінде бала өмірге келгендегі қабілеті әрі қалай дамытуды, шыңдауды қажет ететінін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан [1].
Сондықтан оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілддің озығы өмірге келуі, олар әрбір баланың жеке басының қасмиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана бастауыш мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өзбетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп шығады.
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік-мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шешуі керек. Мемлекеттік күш-қуаты ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың санымен анықталады. Сондықтан да баланың әр уақытта қоғамдық санасының, жеке тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі меншығармашылық қабілеті қалыптасқан тұлға болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе болып отыр.
Сонымен, баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын зерттей келе, дипломдық жұмыстың тақырыбын Математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыру деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектепте математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыру
Зерттеу пәні: математика сабағы арқылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту.
Зерттеу мақсаты:Математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыруды теориялық жағынан негіздей отырып, әдістемелік жүйесін ұсыну және оны тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Қойылған зерттеу мақсатына жету мен тексеру үшін зерттеу жұмысының төмендегідей міндеттерін шешу қажет болды:
-Оқушы шығармашылығын дамытудың алғы шарттарын анықтау;
-Оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы оқу үдерісінің маңызын ашу;
-Математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыру мәселелерін қарастыру;
- Шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда А.З.Зак әдістемесін
қолдануды негіздеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері:
Таным, білім, жеке тұлға және оның іс-әрекеті, ақыл-ой, ойлау құндылықтары туралы философиялық, мұғалімиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалар, білім сапасы және оны арттырудағы құрама есептерді шешудің алатын рөлі мен атқаратын қызметі.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының Конституциясы, қаулы-қарарлары, философ, мұғалім, педагогтардың материалдары, Қазақстан Республикасының білім стандарты, кәсіби оқыту орындарының оқу жоспары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу тақырыбының мазмұнына қатысты философия, педагогика, мұғалімиялық және әдістемелік еңбектермен танысу және талдау жасау; бастауышмектеп бағдарламаларына, математика оқулықтарына, есептер жинағына дидактикалық материалдар және оқу құралдарына зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау жасау; бастауыш сыныптарда математиканы оқыту үдерісінде оқушының шығармашылық жұмысын ұйымдастыру, одан қорытынды жасау.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі бөлім, әр бөлім екі тақырыпшадан және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырып дамытудың теориялық негіздері
1.1 Оқушы шығармашылығын дамытудың алғы шарттары
Әлемдік білім кеңістігіне шығу жолында бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру - білім саласындағы басты мақсаттардың бірі.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңының негізгі міндеттерінің бірі баланың интелектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуды міндеттеп, оларға қолдау көрсетіп дамыту концепциясы шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған білім беру кеңістігін туғызуды талап етеді. Соған сәйкес Қазақстан Республикасының білім саласындағы нормативтік-құқықтық қүжаттары адамның шығармашылығын дамытуда басым бағыттарды жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндігін, шығармашылық қабілетін, шығармашылық ойлауын әрбір адамның жаңа білімді игеруіне, интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде дамыту өзекті мәселелердің біріне айналып отыр[2].
Қазіргі күні Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің жаңа мемлекеттік стандартына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай оқушыны пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу танымдық, шығармашылық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты қойылып отыр.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір адамға сапалы және терең білімнің, іскерліктің болуын қамту. Оқушыларды белсенді шығармашылықпен жұмыс істеуін және кеңінен ойлаға қабілетті болуын талап етеді. Сондықтан да мектептегі оқу үдерісінің негізгі мақсаты арнайы педагогикалық әдістер мен мақсатты және жүйелі түрде оқушылардың интеллектісін, шығармашылық ойлауын даыту, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін қалыптастыру, әр адамның бойындағы туғаннан пайда болған интуициясын әрі қарай дамытуға ықпал еті, оқушының табиғи қасиеттерін математикалық білім деңгейін тереңдету үшін оқытуды жоспарлы түрде ұйымдастыру, өз бетінше білім алу дағдалырының дамуына негізін салу болып табылады.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту өте ертеден зерттеліп келеді. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Шығармашылық - адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс жол табуы үшін адам ой түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Шығармашылық сөзі шығару, ойлап табу деген ұғымды білдіреді. Философиялық сөздікте шығармашылық қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет, - деп көрсетілген. Мұғалім Л.С. Выготскийдің пікірінше: Шығармашылық жаңалық ашатын әрекет,- деп атаған [3].
Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қабілетін, шығармашылығын дамыту мәселесін Г.Қ.Нұрғалиева еңбектерінде қарастырған [4].
Баланы жастайынан шығармашылыққа қалай баулу қажет? Педагогтардың зерттеуі бойынша өскелең ұрпақты шығармашылыққа баулуға өзекті болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік қажет. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.
Біріншіден, адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Сыныптағы оқушылардың қабілеттері бірдей емес әрқайсысы әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салады. Олардың қабілеттерінің құрылымы, оны құрайтын компоненттер әр түрлі болады. Мысалы: математикалық қабілеті басым балаларда ойлау операциялары тез, бейнелеу өнеріне қабілетті балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай білу, музыкаға қабілетті бала есту, ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екіншіден, адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, әлде әр түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі пікірлер. Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін дәлелдейді.
Оқушыны оның берген жауаптарына емес, саған қойған сұрақтарына қарап бағалап,әділетті де дұрыс ойлау үшін, біз оны өз өрісінен біздің өрісімізге алып келуге тиіс емеспіз. Қайта оның рухани әлеміне көшуге тиіспіз.
Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасындағы бастауыш, орта білім берудің мақсаты - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде өзін өзі дамытуға, адамгершілік тұрғысынан өз бетінше шешім қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру міндетін атқару мұгалімнің педагогикалық шеберлігімен білімділігін, әдіскер шығармашылығын талап етеді[5].
Білім туралы Заңында мектеп оқушылары бойында адамгершілік және тұрмыс негіздерін қалыптастыру, азаматтыққа тәрбиелеу, олардың ақыл - ой, танымдық шығармашылық қабілеттерін айқындау міндеттері айтылған.
Ұлы орыс педагогі К.Д.Ушинский педагог мамандығын жоғары бағалай келіп: Мұғалім мамандығы сырттай қарапайым болғанымен, тарихтағы ең ұлы істердің бірі- деген [6].
Мұғалім халқымыздың болашағы болып саналатын өскелең ұрпақтың интеллектуалды негізін салушы, рухани дүниесін қалыптастырушы, және ол ұрпақтар тәрбиесіне жауапты қоғамның сенімді өкілі. Сондықтан әр мұғалімнің кәсіби жетілуінің негізі факторы - өздігінен білім алу болып табылады,
Бұл бағытта әрбір мұғалім озық педагогикалық тәжірибелерді зерттеп, мектептегі немесе тұрғылықты жердегі кітапханалардан әдебиеттермен танысып, өз жоспарлары бойынша жұмыс істеуі міндетті.
Бүгінгі күні ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір оқушыға сапалы және терең білімнің және іскерліктің керектігін талап етеді. Сол себепті де - оқушылардың шығармашылық ойлауын дамыту, оқушының табиғи дарындылығын пайдалана отырып, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін дамыту керек.
Шығармашыл адам - ол жасампаз тұлға. Ол өзін, айналасын, қоғамды жаңартып отырады.
Шығармашылық іс - әрекет шәкірттің білімге, нәтижеге жетуге деген өте белсенді, дербес танымдық іс - әрекеті.
Шығармашылық дегеніміз - алынған ақпаратты түрлендіріп, тапқырлық танытып бірыңғай ойларды қорыта білуі, оралымды ойлау қабілеттері, зерттеушілік белсенділігі.
Оқушының шығармашылық іс әрекеті қалыптасуының негізгі кезеңдері:
1. Айқын дұрыс қойылған мақсат;
2. Қосымша мәліметтер іздеу;
3. Нәтижені жан жақты тексеру.;
Шығармашылықтың пайда болуының негізгі шарттары:
1. Пәнге үйретудің еркіндігі;
2. Білім кеңістігінің әр бағытты болуы;
3. Мұғалім мен оқушының бірлескен шығармашылық жұмыстары;
Шығармашылықты дамытудың алғы шарттары:
1.Оқушының шығармашылық деңгейін анықтау;
2. Оқушының қызығушылығын, белсенділігін арттыру;
3. Оқушының мүмкіншілігіне қарай тапсырмаларды жүйелі түрде орындату;
4. Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен
қарама - қайшылықтарды есепке алып, зерттеу.
5. Оқушының шығармашылық қабілетін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап
дамыту.
6. Мұғалімнің өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен өткізуі.
Оқушы шығармашылығын дамыту мынадай үш кезеңмен анықталады:
1.Анықтау кезеңі: Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің бастапқы деңгейін анықтау, оқушыларды қабілет деңгейіне қарай топтау.
2.Қалыптастыру кезеңі: Шығармашылық тапсырмалар жинақталған әдістемелік нұсқау жасап, оның тиімділігін оқу үрдісінде тексеріп, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытып, білім деңгейлерінің артуын қамтамасыз ету керек.
3.Бағалау, қорыту кезеңі: Алдыңғы жасалған жұмыстар нәтижесінде оқушының шығармашылық әрекетке деген тұрақты қызығуы қалыптасып, белсенділігі артып, шешімдер құра білуі тиіс.
Шығармашылық тұлғадағы ең басты фактор: білуге құмарлық, терең түрлі сипатта қабылдағыштық, меңгеруге икемділік, ақыл - ой белсенділігі, зейін, ой ұшқырлығы [7].
Оқушының шығармашылық қызығушылығына әсер ететін факторлар:
1.Оқу мазмұны;
2.Оқушының бағыты мен жоспарына меңгерілетін білімнің сәйкестігі;
3. Оқу материалының мазмұны, қызықты болуы;
4. Мұғалімнің шеберлігі;
5. Жеке тұлғаның ерекшелігі;
6. Оқу үрдісіндегі жағымды қарым - қатынас.
Оқушының шығармашылық қызығуының дамуы, жеке тұлғаның қалыптасуы барысында дамитындықтан оқушының жас ерекшелігіне аса мән берілуі керек.
Сондықтан оқушыларды шығармашылыққа баулып, олардың белсенділігін, қызығушылығын арттыра түсу үшін сыныптан тыс жұмыстардың рөлі зор. Қоғамның ой-санасының өсуі, жаңа сапалық деңгейге шарықтау кезеңі, еліміздің егемендік алып, әлемнің өркениетті елдерінің қатарына қосылуы жаңа заман жастарынан жаңашылдықты, ізденімпаздықты талап етеді
Оқушылардың жеке ойлау қабілетін дамыту үшін олардың өзіндік күшқуаты мен сенімін арттырып, қолынан келетін көп істердің мүмкіндіктеріне бағыт берген абзал. Логикалық жаттығуларды орындау баланың ақыл-ойын, қиялын, ой ұшқырлығын дамытады. Өз тәжірибемде оқушыларды түрлі мазмұнды есептерді шығаруға, оның шартын құра білу дағдысын қалыптастыруға, бір тапсырманың бірнеше шешімін табуға жетелеймін. Әрбір сабақ қызықты есептермен аяқталуына, логикалық жаттығулардың олардың жас ерекшелігіне қарай күрделене түсуіне мән беремін. Шығармашылық жұмыстар математикалық біліммен қатар күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі жағдайға байланысты болғаны дұрыс. Сондықтан есептерді оқушылардың байқағыштығын, ойлауын, қиялын дамытуға негіздеймін. Баланың ойлау қабілетін оқу мен жазу арқылы дамыту барысында олардың логикалық есептер, кестелер, суреттер, ребустар, сөзжұмбақтар, анаграммалар, оқулық-дәптермен жұмыс істеу іскерліктері де артады. Нәтижесінде оқушылардың өзін-өзі бақылау, бағалау, сөйлеу, тыңдау қабілеттері жетіледі.
Біз ақпараттық қоғамда өмір сүретін жеке тұлғаларды тəрбиелеп жүргенімізді міндетті түрде ескеруіміз қажет.
Ұзақ жылдар бойы бастауыш білім беретін мектептің негізгі мақсаты - оқушыға білім, іскерлік, дағдыны қалыптастыру деп қарастырылып келді. Ал қазіргі мектеп алдында жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып, шығармашыл ойлай алатын жеке тұлғаны қалыптастыру мақсаты тұр. Білім беру ісін реформалаудағы стратегиялық міндеттердің бірі шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу.
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға қалыптастыру міндетін қойып отыр. Шығармашылық тұлға негізі бастауыш сыныпта қалыптасатыны анық. Осы жастағы балалар бойында шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. Тек өмір тәжірибесінің, дара-дүниетаным, дара-эстетикалық көзқарастың жетімсіздігінен олардың бойлырандағы шығармашылық қабілетті ашып көрсете алмайды. "Бұлақ көрсең, көзін аш" деген халқымыз. Жалпы шығармашылық туынды өмірге келгенге дейін ұстаз шәкірттің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы, бапкері болуға тиіс. Оқушы шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-аналар тарпынан қолдау тауып отыруы керек.
Шығармашылық жұмыс істеуге үйренген оқушы жоғары сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне болсын бейім болады. Олар жаңа идеяға проблемаларды шешуге тырысады.
Баланың жастайынан шығармашылық қабілетін қалай қалыптастыру керек? Оның жолдары, әдіс-тәсілдері, мазмұны қандай?
Қазіргі таңдағы өзекті мәселенің бірі - осы. Педагогтардың зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен[8].
Төменгі сынып оқушыларының дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда жоғары сыныпқа келгенде, көбінің шығармышық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады.
Сонымен төмені сыныпта оқушыларды шағармашылыққа баулып, үйрету үшін қажетті жағдайлардың мазмұнына тоқталсақ:
Мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың назарын бір нәрсеге бағыттауы керек. Яғни оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін үнемі шағармашалық тапсырма - міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынңан жөн;
Әрбір шығармашылық тапсырманы оқушыға ұсынудың жолын, әдіс-тәсілін білу керек;
Шығармашылық жаттығу ойын тапсырмалардың мазмұны жеткіншектердің жас ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;
Тапсырма - міндетпен танысқаннан кейін бала жұмысқа кіріседі [9].
Мұғалімнің ең үлкен міндеті: бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмау, шығармашылық бағыт-бағдар беріп отыруы:
шығармашылықпен жеке дара оқушы емес, сыныптың, мектептің бүкіл балалары ойлануы үшін жағдай, мүмкіндік туғызу керек. Сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармaшылық ахуал орнату; мұғалім - оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше естиді. Өздерінің күшіне деген сенімі қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде балалармен пікір алмасуы заңды; шығармашылық үшін мұғалімиялық қауіпсіздік, еркіндік, ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі - "сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан еш нәрсе келмейді" деген тыс қорқыныш сезімі, екінші - өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі - жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын табу;
Оқушының шығармашылықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде, үйде қолайлы жағдай туғызу;
Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып отыру;
Мұғалім оқушы шығармашылығын дамыту, бағыт-бағдар беру ісінде мыналарды ескеруі керек деп ойлаймын:
-шығармашылық тапсырмалырдың мазмұн-түрін ойлап табу;
-шығармашылық міндеттерді оқушыға ұсынудың әдіс-тәсілін меңгеру;
-көркемдік шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық жағдайларды тудыра білу;
-шығармашылық үдерісті фактілер мен мәліметтерге педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан баға, қорытынды бере білу, теориялық, практикалық тұжырымдар жасау.
Бұның өзі шығармашылық сағаттарды жетілдіре түсуге мүмкіндік береді.
Енді осы қабілет, шығармашылық деген сөздердің мағынасын ашсақ. Қабілет дегеніміз не?
Қабілеттер - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындаудың шарты болып табылатын адамның жеке ерекшеліктері. Адамға кез-келген іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға мүмкіндік беретін қабілеттердің өзінше сапалық үйлесуді дарындылық деп аталады. Дарыныдылықтың жоғарғы дәрежесі - талант.
Қабілеттерді оқушыларды бұған дейінгі алған білімі және дағдылармен шектеуге болмайды. Білім, білік, дағдылардың жеңіл тез игеру қабілеттерге тәуелді болады. Екінші жағынан бұлардың игерілуі қабілеттердің дпмуына ықпал жасайды.
Білім мен біліктің болмауы, қабілеттердің дамуын тежейді. Қабілеттер оқушыға дайын түрінде берілмек емес, бұлар тәрбиелеу мен оқыту барысында әрдайым жүзеге асатын дамудың нәтижесі. Туа бітті тек нышандар, яғни айтқанда қабілеттер негізінде жататын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктер болуы мүмкін. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі оқушының нақты іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін емес. Адамдардың барлық қабілеттері - азаматтық қатынастардың жемісі. Қатынастар деңгейі әр оқушыда әр түрлі болатындықтан қабілеттердің деңгейі әр түрлі болады.
Қабілетті айқындау мақсатындағы зерттеулер ХІХ ғасырдан басталған. Бұл қасиеттің терең түбінде талант нышаны жатыр.
Қасиеттің тиімділігін дамыту тәрбие жұмысына және жас ерекшелігінің өзгеруіне де байланысты.
Шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған және осы мәселені терең зерттеген педагогтардың бірі Зак А.З. - даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыдағы болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі күнгі педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды[10].
Зерттеле келе шығармашылыққа беріген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалықпен қатар бастамалылық, белсенділік ұғымдары астарлас қолданылып жүр.
Мұғалімнің оқушылардың дүниеге көзқарасы, өмірге және еңбекке ұлықтық-талғамдық қатынасы сияқты күрделі тәрбиелік міндеттерін шешуде шығармашылықтың ерекше мәні бар. Мұғалім шығармашылығы теорияны терең білу, осы заманғы келелі мәселелерді мағыналы ұғыну болып табыдалды. Ол оқу - тәрбие міндеттерін жоғары тиімділікпен шешілуден, ойлаудың томаға- тұйық еместігін, өз ойын сауатты баяндау беруінен, зор сенімнен көрінеді, осылайша оқушы бойындағы қоғамдық белсенділікті оятады.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез-келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамда болып жатқан жаңару үдерістері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап теіп отыр.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда тіршіліктің көзі, табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл санысында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи үдерістері үздіксіз жүріп жатады. Бұл үдеріс белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық үдерістері табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой - санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген жанданысы, оның өз жекелігін, өзқабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып, оның "әрекет" ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекет шығармашылық тудырып, оны нақты болмысқа айналдырсы, ол шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын тиімділігін анықтайды. Шығармашылық әрекеті оқушылардың бейімін, қызығушылығын дамытуды, олардың шығармашылық күшін дамытуды, олардың шығармашылық күшін жетілдіруді көздейді. Шығармашылық әрекет концерттік қойылым, көркемөнерпаздар байқауы, көркемсөз оқу, қолөнер шеберлері және сурет көрмесінің байқауын ұйымдастыру формасында көрініс береді. Осындай әрекет барысында оқушылардың адамгершілік, әсерленушілік жіне ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу міндеттері атқарылады.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әр түрлі анықтамалар береді. Мысалы, И.А.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді нысанның жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді[11].
Шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке, қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру болжай білу қабілеттерін атайды.
Шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлау деп ойдың жылдамдығын, икемдігі, тапқырлығы, дәлдігі алынады. Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қасиеттер қалыптасады, әрі қарай дамиды.
Қабілеттің шығармашылық деңгейге көтерілуі неге байланысты деген сұрақтар әрбір адамды мазалайды. Шығармашылық әрекет - өте күрделі үдеріс және ол адамға ғана тән. Шығармашылық - адам іс-әрекетінің түрі. Мұндай әрекеттің ерекшелігі даму деңгейі текәлеуметтік факторларға емес, табиғи биологиялық факторларға байланысты. Бүгінде шығармашылық қабілеттердің дамуы басты нысана болып, ол оқушыда шығармышылықтың белгілірінің болмауы үлкен проблемаға айналып, ойландыруға тиісті кезге жеткен сияқтымыз. Өйткені өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешебілу, мемлекетімізді өркениетке жеткізу тек шығармашыл адамдардың ғана қолынан келмек. Тек шығармашылық қана адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге, мүмкіндік туғызады. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар орны ерекше. Өйткені бастауыш мектеп:
-Оқушылардың интеллетуалдық рухани, табиғи нышандарын дамытуға - өзінің қызығушылықтары мен бейімділіктерін іске қосуға;
-Жеке адамның сезімдерін қалыптастыруға;
-Ұжымдық және іс-әрекеттер тәсіліне үйретуге;
Баланың еркін шығармашылықпен ойлауына, оның барлық қабілеттерін дамытуға, өз күшіне дегенсенімінің болуына жағдай жасауы керек.
Шығармашылық - жаңа нәрені ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі. Қабілеттер мәселесі - оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығы кеңестік мұғалімия ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекеттің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендеу келеді. Бұған қарап мысалы, музыка, хореография немесе математикаға қабілеті төмен балаларды дарынсыздар қатарына жатқызу әсте дұрыс емес. Бұл оның қабілетінің басқа салада жатқындығының белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады. Қабілет деген термин адамдарың белгілі бір істі орындап, одан нәтижеге жеткізетін қасиетін білдіреді деуге болады.
Қабілет ұғымына берілген психикалық анықтамалар саны баршылық қабілет - іс-әрекеттің белгілі бтүрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілеттер - адамның іс-әрекетінің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктер.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Монтев, А.В.Петровский, В.А.Куртецкий[12], Қ.Жарықбаев қабілеттер оқусыз дамитынын, бірақ онда ол ұзақ үдеріскеайналатындығын атады [13]. Қабілеттер мәселесі зерттеушілердің назарын көптеп аударып келуде. Енді сол еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейін. Ең алғаш қабңлеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн [14]. Ол іс-әрекеттің қабілетті дамытуындағы ролін нақтлады. Осыдан бастапқабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі теория біртұтастықта қарастырылатын болды. А.Н.Леонтьев басқа ғалымдардың қабілеттерге берген анықтамаларына қосыла отырып, оларды дамытудағыәлеуметтік жағдайлардың шешуші роль болатындығына назар аударады. Педагогикалық қабілеттерді арнайы зерттеген Ол оның құрамының үш түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір-бірімен байланысын ашып көрсетеді[15].
Бүгінгі таңда білім саласының алдында жүйелене дайындалып берген білімді, дағдыларды меңгеретін қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бүл әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың маңызды мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы оқушылардың шығармашылық әрекеті ғылымы-педагогикалық мәселе ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру қажеттігі туралы И.Я.Лернер жазған болатын, қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі[16].
В.В.Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр, жеке тұлғаның маңызды оның жасампаздыққа мүқтаждығына жэне қабілеттілігіне байланысты -деп есептеген.
Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді:
Шығармашылық - бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің сонылығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәлендыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады[17].
Айталық, оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері В.В.Давыдов еңбектерінде қарастырылған. Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де қалыптаса бастайды, бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі. Бастауыш мектепте шығармашылық қабілеттіліктері оқу әрекетінде көрінді, даму үнемі - оқуға құштарлық, ынталық. Жасөспірімдік кезіңде оқушы оқу әрекетінің жеке, дара субъектісі ретінде дами бастайды. В.В.Давыдов шығармашылық түлғаның сипаттамасы деп осыны есептейді. Оқушының шығармашылық тұлға болып қалыптасуын В.В.Давыдов өзінің Дамыта оқыту теориясы еңбегінде көрсеткен. Бұл еңбекте В.В.Давыдов тұлғаны еркін шығармашылық әрекеттің субъектісі, ал адамның дамуының өзі - оның еркіндікке деген қозғалысы,- деп есептейді. Бұл жағдайда оқушының әрекет үстінде жеке тұлға болып қалыптасуы оның шығармашылықты қажет етуіне байланысты екендігі түсінікті [18].
Ал соңғы жылдары қарастырып отырылған мәселенің зерттелуі жаңа қырынан көрінді. Oқушы өміріндегі басты оқиға өзіндік мәнін ашу, адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін өз өмірбаянының жасаушысы ретінде сезіну,- деп есептейді. Бұл мағынады оқушының шығармашылық әрекеті өзінің жеке қарым-қатынасын қалыптастыруға және өзін осы қатынастың өнімі ретінде қарастыруға бағытталған.
Бұл мәселе дұрыс шешуін табуы үшін келесі педагогикалық талапты ескертеді: Сәйкес ортаның, ересек адамның болуы, оқушы мен ересек адамның ынтымақтастығының нәтижесінде өзара әрекеттің жаңа әдістерінің пайда болуы. Шығармашылық әрекет бұл жерде ересек адам мен жасөспірімнің кездесуі, бірлескен іс-амал нәтижесінде олардың қатынастарының дамуы, қорытындысында жасөспірімнің ересек адамдармен өзара әрекеттерінің белгілі бір әдістерін иемденетін әрекет түрі болып табылады. Яғни, ересек адаммен бірлесе отырып, қоршаған ортаны өзгерту, өзін жасай, сомдай білу негізгі мектеп оқушыларының шығармашылық әрекетінің моделінің бірі болып табылады.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты - оқушыда өзінің жеке білім траекториясын таңдау қабілеттілігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни, педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін әрекетіне бағытталуы қажет.
Шығармашылық әрекет - оқушының өз жеке шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет. Мұндай әрекет оқушының жеке білім траекториясын қалыптастыруға бағытталған.
Кейбір оқушылар үшін эмоциялық қызығушылық көңіл-күй олардың болашақ шығармашылық жұмыстарына бағыт береді.
Бүл аталған шығармашылық әрекет сипаттамаларына басқа қосымшаларда болуы мүмкін. Мысалы, ғалымдардың шығармашылық қабілеттердің белгілері туралы өз еңбектерінде адамның шығармашылығын дамыту мен қалыптастыру ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты- деген пікір айтады. Сондай-ақ ғалым шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру, дамыту үшін қажетті жағдайдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі бағаламау сияқты психикалық кедергілерден тұратын қарама-қайшылықтармен күресу қажет екендіні айтады.
Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп іс-әрекет қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулері жэне оқушылардың даралық бейімділіктерінің, қабілеттерінің көрінуі болып табылады.
Ю.А.Петров шығармашылық қабілеттердің компоненттерінің құрамына басқа көзқарас тұрғысынан 3 негізгі жаққа бөліп қарастырады [19]:
-ынтамен байланысты қабілеттер (қызығушылықтар және икемділік).
-темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл-күй).
-ақыл-ой қабілеттері.
Ол оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің компоненттері құрамына қатысты айтқан пікірі қүнды және төмендегі себептерге сәйкес:
1.Оқушы кез келген іс-әрекет нәтижесінде жақсы нәтиже алу немесе белгілі қабілет тұрін дамыту үшін алдымен, осы іс-әрекетке, қабілетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса оның нәтижесінің де төмен болатын сөзсіз.
2.Көңіл-күй - бүл кез келген істі орындауда негізгі, қажетті көрсеткіш деуімізге болады. Сондықтан да бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытудаа олардың осы бағыттағы іс-әрекетке деген көңіл-күй деңгейі маңызды, сондай-ақ ол олардың жұмыстарының нәтижесін білдіретіні белгілі.
3. Кез келген іс-әрекетті біз, ақыл-ой қабілеттері негізінде ғана іске асыра
аламыз. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық бағытта жүмысістеулері де алдымен істейтін әрекеттерін алдымен осы ақыл-ой қабілеттері арқылы жоспарлап алып, оны практика жүзінде іске асыруларын талап етеді. Я.А.Пономарев кез келген шығармашылық бағыттағы іс-әрекеттің негізгі, бастысы - шығармашылық ойлау дей отырып, оның даму критерииі ретінде іштей жоспарлау әрекетін немесе ойша әрекеттену қабілетін алады. Сондай-ақ адамның ойша әрекеттенуі, яғни ойша санауы талқылауы, жоспарлауы және т.б. - бұл адам интеллектісінің айрықша көрсеткіші болып табылады [20].
Шығармашыл бала өзінің қабілетін, күш-қуатын, бейімділігін сезіне алатынын дәлелдейді.
В.Сухомлинский- Шығармашылық арқылы тұлғаның рухани байлығы қалыптасады, шығармашылық адамды адамға тартатын магнитпен тең. Сондықтан да мектептің, мүғалімнің, ата-ананың, тәрбиешілердің негізгі мақсаты баланы өмірге, еңбекке шығармашылықпен қарауға үйрету,- деп атап көрсеткен [21].
Баланың шығармашылық қабілетін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау мұғалімия мен педагогика ғылымдарында ертеден зерттеліп келеді. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Ж.Баласағұн, әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған. Сондықтан еңбектерде адамның жеке басының қабілеттерін дамытуда үнемі көтеріп отырған[22].
Дамыта оқыту әдістерінің ең басты нәрсесі оқушыларды шығармашылық әрекет жағдайларын енгізу, дербес жұмыс істеуге, алған білімді пайдалана білуге үйретеді. Бастауыш сыныптағы алған білімді пайдалана білуге үйретеді. Бастауыш сыныптағы жарыс, саяхат, сайыс, ойын, аралас сабақтар оқушылардың есіне ұзақ сақталады. Көптеген мағлүматтар алады, ой-өрісі кеңейеді.
Шығармашылық - қоғамның материалдық жэне рухани өмірін жетілдіруге бұрын болмаған жаңа, соны заттар, шығармалар жэне т.б. өндіретін, адамның танымға жэне шындықты тұрлендіруге бағытталған саналы, мақсатты белсенді іс-әрекеті. Шығармашылық тек адамға ғана тән әртүрлі іс-әрекетте (ғылымға, өнерде, техникада, қоғамдық қатынастарда, қоғамдық сана тұрлерінде, өндірісте тұрмыста) адамдардың барлық жасағандары - шығармашылық күш-жігерінің нәтижесі.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, Б.А.Тұрғынбаева өз диссертациясында шығармашылық үрдістің кезеңдерін шартты тұрде төмендігіше топтастырады:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық.
3. Шешімнің жарқ етуі
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық үрдістің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Мысалы, алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну, қарама-қайшылықтарға деген ілтипат, келесі сәттерде шығармашылыққа деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Егер де белгісіздік кезеңінде табандылық, танымдық ой-қиялды қалыптастырса, еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа істерге қанаттандырады. Оқушының көңіл-күй қызығушылығы іс-әрекет барысында көрінеді.
Ол ғалым-педагогтардың еңбектеріне сүйене отырып, өзінің кандидаттық диссертациясында оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруға кері әсер ететін кедергілерді төмендегідей топтастырады:
Әлеуметтік: әлеуметтік жағдайдың болмауы;отбасында шығармашылық жағдайдың болмауы.
Педагогикалық:мұғалімнің баланың белсенділігін қолдамауы;баға қоюдағы әділетсіздік;әдістемелік көмекші құралдардың болмауы.
Мұғалімиялық:ойлау, қиялдың төмендігі;өз күшіне сенбеуі;жалқаулығы.
Физиологиялық:денсаулығының нашарлығы.
Сондықтан, оқыту әрекетінде мүғалім мен оқушының тығыз байланыста болуы, мұғалім бар күш-жігерін, педагогикалық шеберлігін оқушы бойындағы табиғи мүмкіндіктерді ашуға, үйлесімді дамытуға бағыттауы, шығармашылық жағдай жасауы, оқушының өз тарапынан белсенділік, дербестік көрсетуі, өзіне деген сенімділігі арқылы ғана шығармашылық әрекеті қалыптастыруға болады[23].Біздің ойымызша оқушылардың шығармашылық әрекетінің пайда болуының шарттарын мына түрде көрсетуге болады:
-пәнге үйретудің ашықтығы, бұл шарт оқушыларға өз әрекетін таңдауға және еркін жоспарлауға мүмкіндік береді;
-сыныптағы білім кеңістігінің әр бағытта болуы, бұл әр бағыттылық, көп мазмұндылық шығармашылық әрекетінде жан-ажқты болуына әсер етед;
-оқушының мұғаліммен бірлесе отырып өз шығармашылық әрекетінің жеке бағдарын құруы; ыңғайлы жоспардың жасалуы және шығармашылық жұмыстардың белгілі кезеңдерінің орындалуы жүрісі оқушының жеке бағдарын құру құралдары болып саналады.
1.Оқушылардың жеке білім кеңістігінде қандай да бір әрекетті жүзеге асыру үстінде құру қазіргі негізгі мектептің мақсатына сәйкес келеді. Жақсы үлгеретін оқушылардың өздері шығармашылық бағыттағы жұмыстармен кездескенде тығырыққа тіреліп қалады.
Сондықтан оқушыларды әрекеттің өнімді, шығармашылық әдістеріне үйрету қажет. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде шешімдерін іздестіре беруді қажет етеді.
1.2. Оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы
оқу үдерісінің маңызы
Оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру мәселесінің өзектілігінің артуы мектептегі оқу-тәрбие үдерісіне жаңаша тұрғыда қарап, оны оқушының білім, білік, дағдыны меңгеру ғана емес, танымдық-шығармашылық іс-әрекет және интеллектуалдық, шығармашылық үдеріс ретінде қарастыруды міндеттейді.
Педагогикалық үдеріс мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық қарым-қатынас негізінде әр жеке тұлғаның шығармашылық қабілеттері мен дара мүмкіндіктерін есепке ала отырып ұйымдастырылуы тиіс.
Сондықтан қазіргі заман мектептерінің басты міндеттерінің бірі - оқу-тәрбие жұмыстарын бірегей жүзеге асыру үрдісінде оқушылардың интеллектуалдық - шығармашылық әлеуетін дамыта отырып, әлемдік өркениет пен ұлттық мәдениеттің үздік үлгілері арқылы шығармашыл жеке тұлға қалыптастыру.
Бастауыш мектеп-оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы басшысы, қиын да жауапты жұмыс.
Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни, сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың да басты мақсаты- баланы оқыта отырып, оны шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның рухани әлемін байыту, сабаққа ынта-жігерін арттыру, жеке дарындылығын дамыту-бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі.
Өйткені, қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамуымен байланысты болса, ал болашақта ғылым мен техниканы, өндірісті дамытатын бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан мектеп оқушылары үлкен жауапкершілік пен білімдарлықты қажет етеді. Оқушылардың өз-өзіне сенімін арттыру, олардың шығармашылығын дамыту, өтілетін сабақтың оқу-материалы терең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бастауыш оқыту теориясы мен
әдістемесі кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доц. м.а.
Г.Тоққұлова
____ _____________2014 ж.
Тақырыбы: Математика сабағында оқушылардың шығармашылық
жұмысын ұйымдастыру
5В010200 - Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Орындаған А.Ануарова
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Б.Даулетбекова
Түркістан - 2014
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 4
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар 5
Аннотация
Кіріспе 6
І Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Оқушы шығармашылығын дамытудың алғы шарттары 8
1.2 Оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы
оқу үдерісінің маңызы 20
ІІ МАТЕМАТИКА ПӘНІН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Математика сабағында оқушылардың шығармашылық
жұмысын ұйымдастыру мәселелері 30
2.2 Шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда А.З.Зак
Әдістемесін қолдану 47
Қорытынды 60
Пайдаланылған әдебиеттер 61
Қосымша 63
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалған:
-Қазақстан Республикасы 2007-жылғы 27-шілдедегі Білім туралы заңы;
-Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012-жылғы 23-тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің ( бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.
-Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ-ХҚТУ-015-2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
Анықтамалар
1)Дипломдық жұмыс (жоба) - бұл студенттің кешенді дербес жұмысы,
мамандығы бойынша өзекті мәселелерді теория тұрғысынан сипаттама жасау, зерттеу және жан-жақты талдау болып табылатын оқудың соңғы аяқталу кезеңінде орындалатын жазбаша бітіру жұмысы.
2)Білімнің базалық мазмұны - жалпы бастауыш білім беретін ұйымдардың меншік нысанына, типі мен түріне қарамастан, меңгеруге міндетті бастауыш білім берудің келесі деңгейлерінде оқуды жалғастыруға жеткілікті болатын білім мазмұнының құрамы мен көлемі;
4) Оқу жүктемесінің ең жоғары көлемі - үлгілік оқу жоспарының инварианттық және вариативтік (мектеп және оқушы) компоненттеріндегі оқу пәндерінің мазмұнын меңгеру үшін қажетті және білім беру деңгейлері мен оқу жылы бойынша белгіленген оқу уақытының көлемі;
5) Білім беру- бұл қоғам мүшелерінің адамгершілік, интеллектуалдық, мәдени дамуының жоғары деңгейін және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз үдерісі;
6) Оқу жұмыс жоспары-білім алушының білім алу мүдделерін ескере отырып, үлгілік оқу жоспары негізінде жалпы орта (бастауыш) білім беретін ұйымдар әзірлейтін құжат;
7)Білім алушының дайындық деңгейі - тұлғалық, жүйелік-әрекеттік және пәндік нәтижелерінен көрінетін білім алушылардың бастауыш білім мазмұнын меңгеру деңгейі;
8) Білім мазмұнын меңгерудің базалық деңгейі - білім алушылардың білім, шеберлік және дағдының міндетті көлемін меңгеру деңгейі;
9) Білім мазмұнын жетік меңгерудің жетік деңгейі- білім алушылардың білім, шеберлік және дағдының кеңейтілген және тереңдетілген көлемін меңгеру деңгейі.
10)Шығармашылық жаңалық ашатын әрекет.
Белгілеулер мен қысқартулар
Университет-Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті;
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются методики организация творческой работы учащихся на уроке математики
In a research paper discusses the methodology of the creative work of students on the lesson of mathematics
Bir araştırma kağıt üzerinde matematik dersi öğrenci çalışma yaratıcı yöntemler açıklanır.
Кіріспе
Мектеп құрылымында болып жатқан өзгерістер, білім беру мақсаттарының алмасуы, оның көпнұсқалық оқытуға көшу сияқты мәселелер мұғалімдерден шығармашылық бастамалылық, жөні бөлек көзқарастарды, жұмыстың жоғары сапасын және кәсібилікті талап етеді.
Ұстаз еңбегінің күрделігі - әрбір оқушының жүрегіне жол табуда, әрбір баланың бойындағы қабілетті дамыту үшін жағдай жасауда. Ең бастысы, мұғалім оқушының өзін тұлға ретінде сезінуіне көмектесуі, оның бойында өзін өмірде әлемді тануға деген қажеттілікті оята білуі, әрбір іс-әрекеті үшін өзі, жолдастары, мектеп және қоғам алдындағы жауапкершілікті, адамгершілік қадір-қасиетті сезінуді тәрбилеуі керек.
Тұлғаның шығармашылығын дамыту адамның кішкентай кезінен бастап есейген кезіне дейін жүреді.
Адам тұлға болып туылмайды, қалыптасады. Адамның дамуы- ішкі және сыртқы жағдайлардың әсерлерімен қалыптасатын күрделі, ұзақ мерзімді қарама-қайшылықты үрдіс.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Бала бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Баланың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады.
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби болады.
Бүкіл бір халықтың ұстазы, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара сөзінде бала өмірге келгендегі қабілеті әрі қалай дамытуды, шыңдауды қажет ететінін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал назардан тыс қалған қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан [1].
Сондықтан оны шешу үшін ең алдымен оқыту мазмұны жаңартылып, әдіс-тәсілддің озығы өмірге келуі, олар әрбір баланың жеке басының қасмиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын, талантын ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Сонда ғана бастауыш мектептерден өз өміріне өзгеріс енгізе алатын, өзбетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиеленіп шығады.
Бүгінгі таңда еліміздегі білім беру ісі балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік-мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шешуі керек. Мемлекеттік күш-қуаты ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың санымен анықталады. Сондықтан да баланың әр уақытта қоғамдық санасының, жеке тұлғасының жан-жақты дамыған еңбек білігі меншығармашылық қабілеті қалыптасқан тұлға болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе болып отыр.
Сонымен, баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын зерттей келе, дипломдық жұмыстың тақырыбын Математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыру деп таңдауыма негіз болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектепте математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыру
Зерттеу пәні: математика сабағы арқылы бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін дамыту.
Зерттеу мақсаты:Математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыруды теориялық жағынан негіздей отырып, әдістемелік жүйесін ұсыну және оны тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Қойылған зерттеу мақсатына жету мен тексеру үшін зерттеу жұмысының төмендегідей міндеттерін шешу қажет болды:
-Оқушы шығармашылығын дамытудың алғы шарттарын анықтау;
-Оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы оқу үдерісінің маңызын ашу;
-Математика сабағында оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыру мәселелерін қарастыру;
- Шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда А.З.Зак әдістемесін
қолдануды негіздеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері:
Таным, білім, жеке тұлға және оның іс-әрекеті, ақыл-ой, ойлау құндылықтары туралы философиялық, мұғалімиялық, педагогикалық теориялар мен тұжырымдамалар, білім сапасы және оны арттырудағы құрама есептерді шешудің алатын рөлі мен атқаратын қызметі.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының Конституциясы, қаулы-қарарлары, философ, мұғалім, педагогтардың материалдары, Қазақстан Республикасының білім стандарты, кәсіби оқыту орындарының оқу жоспары, бағдарламалары мен оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу тақырыбының мазмұнына қатысты философия, педагогика, мұғалімиялық және әдістемелік еңбектермен танысу және талдау жасау; бастауышмектеп бағдарламаларына, математика оқулықтарына, есептер жинағына дидактикалық материалдар және оқу құралдарына зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау жасау; бастауыш сыныптарда математиканы оқыту үдерісінде оқушының шығармашылық жұмысын ұйымдастыру, одан қорытынды жасау.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, екі бөлім, әр бөлім екі тақырыпшадан және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І.Бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастырып дамытудың теориялық негіздері
1.1 Оқушы шығармашылығын дамытудың алғы шарттары
Әлемдік білім кеңістігіне шығу жолында бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру - білім саласындағы басты мақсаттардың бірі.
Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңының негізгі міндеттерінің бірі баланың интелектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуды міндеттеп, оларға қолдау көрсетіп дамыту концепциясы шығармашылық қабілетті дамытуға бағытталған білім беру кеңістігін туғызуды талап етеді. Соған сәйкес Қазақстан Республикасының білім саласындағы нормативтік-құқықтық қүжаттары адамның шығармашылығын дамытуда басым бағыттарды жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндігін, шығармашылық қабілетін, шығармашылық ойлауын әрбір адамның жаңа білімді игеруіне, интеллектісі мен ойлау қызметінің артуына қажетті ықпал ретінде дамыту өзекті мәселелердің біріне айналып отыр[2].
Қазіргі күні Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің жаңа мемлекеттік стандартына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай оқушыны пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу танымдық, шығармашылық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты қойылып отыр.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір адамға сапалы және терең білімнің, іскерліктің болуын қамту. Оқушыларды белсенді шығармашылықпен жұмыс істеуін және кеңінен ойлаға қабілетті болуын талап етеді. Сондықтан да мектептегі оқу үдерісінің негізгі мақсаты арнайы педагогикалық әдістер мен мақсатты және жүйелі түрде оқушылардың интеллектісін, шығармашылық ойлауын даыту, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін қалыптастыру, әр адамның бойындағы туғаннан пайда болған интуициясын әрі қарай дамытуға ықпал еті, оқушының табиғи қасиеттерін математикалық білім деңгейін тереңдету үшін оқытуды жоспарлы түрде ұйымдастыру, өз бетінше білім алу дағдалырының дамуына негізін салу болып табылады.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамыту өте ертеден зерттеліп келеді. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Шығармашылық - адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі болып табылады. Өмірде дұрыс жол табуы үшін адам ой түйіп, өздігінен саналы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек.
Шығармашылық сөзі шығару, ойлап табу деген ұғымды білдіреді. Философиялық сөздікте шығармашылық қайталанбайтын тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет, - деп көрсетілген. Мұғалім Л.С. Выготскийдің пікірінше: Шығармашылық жаңалық ашатын әрекет,- деп атаған [3].
Оқу-тәрбие үдерісінде оқушылардың қабілетін, шығармашылығын дамыту мәселесін Г.Қ.Нұрғалиева еңбектерінде қарастырған [4].
Баланы жастайынан шығармашылыққа қалай баулу қажет? Педагогтардың зерттеуі бойынша өскелең ұрпақты шығармашылыққа баулуға өзекті болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік қажет. Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды қажет етеді. Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекеті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
Демек, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалылығын тәрбиелеу үшін, ең алдымен олардың қабілеттерін дамытудың мәні зор.
Біріншіден, адамдардың қабілеттер деңгейі жағынан тең дәрежеде болмауы. Сыныптағы оқушылардың қабілеттері бірдей емес әрқайсысы әр пәнге және әр деңгейде қабілетті болатындығымен дәлелдеуге болады. Бірі есепке жүйрік болса, екіншісі тілге бай, ал енді біреулері сурет салады. Олардың қабілеттерінің құрылымы, оны құрайтын компоненттер әр түрлі болады. Мысалы: математикалық қабілеті басым балаларда ойлау операциялары тез, бейнелеу өнеріне қабілетті балаларда нақты заттардың бөліктерінің арақатынасын жылдам анықтай білу, музыкаға қабілетті бала есту, ритмді түсіну, сезімталдық сияқты сапаларымен ерекшеленеді.
Екіншіден, адамдар бойында қабілеттің бір түрі ғана бола ма, әлде әр түрлі қабілеттің белгілері бола ма деген сауал төңірегіндегі пікірлер. Ғалымдар керісінше көзқарастардың бар екендігіне қарамастан, адам бойында әрекеттің бірнеше түрін орындай алу мүмкіндіктерін бар екендігін дәлелдейді.
Оқушыны оның берген жауаптарына емес, саған қойған сұрақтарына қарап бағалап,әділетті де дұрыс ойлау үшін, біз оны өз өрісінен біздің өрісімізге алып келуге тиіс емеспіз. Қайта оның рухани әлеміне көшуге тиіспіз.
Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасындағы бастауыш, орта білім берудің мақсаты - жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде өзін өзі дамытуға, адамгершілік тұрғысынан өз бетінше шешім қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру міндетін атқару мұгалімнің педагогикалық шеберлігімен білімділігін, әдіскер шығармашылығын талап етеді[5].
Білім туралы Заңында мектеп оқушылары бойында адамгершілік және тұрмыс негіздерін қалыптастыру, азаматтыққа тәрбиелеу, олардың ақыл - ой, танымдық шығармашылық қабілеттерін айқындау міндеттері айтылған.
Ұлы орыс педагогі К.Д.Ушинский педагог мамандығын жоғары бағалай келіп: Мұғалім мамандығы сырттай қарапайым болғанымен, тарихтағы ең ұлы істердің бірі- деген [6].
Мұғалім халқымыздың болашағы болып саналатын өскелең ұрпақтың интеллектуалды негізін салушы, рухани дүниесін қалыптастырушы, және ол ұрпақтар тәрбиесіне жауапты қоғамның сенімді өкілі. Сондықтан әр мұғалімнің кәсіби жетілуінің негізі факторы - өздігінен білім алу болып табылады,
Бұл бағытта әрбір мұғалім озық педагогикалық тәжірибелерді зерттеп, мектептегі немесе тұрғылықты жердегі кітапханалардан әдебиеттермен танысып, өз жоспарлары бойынша жұмыс істеуі міндетті.
Бүгінгі күні ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір оқушыға сапалы және терең білімнің және іскерліктің керектігін талап етеді. Сол себепті де - оқушылардың шығармашылық ойлауын дамыту, оқушының табиғи дарындылығын пайдалана отырып, ғылыми көзқарасы мен белсенділігін дамыту керек.
Шығармашыл адам - ол жасампаз тұлға. Ол өзін, айналасын, қоғамды жаңартып отырады.
Шығармашылық іс - әрекет шәкірттің білімге, нәтижеге жетуге деген өте белсенді, дербес танымдық іс - әрекеті.
Шығармашылық дегеніміз - алынған ақпаратты түрлендіріп, тапқырлық танытып бірыңғай ойларды қорыта білуі, оралымды ойлау қабілеттері, зерттеушілік белсенділігі.
Оқушының шығармашылық іс әрекеті қалыптасуының негізгі кезеңдері:
1. Айқын дұрыс қойылған мақсат;
2. Қосымша мәліметтер іздеу;
3. Нәтижені жан жақты тексеру.;
Шығармашылықтың пайда болуының негізгі шарттары:
1. Пәнге үйретудің еркіндігі;
2. Білім кеңістігінің әр бағытты болуы;
3. Мұғалім мен оқушының бірлескен шығармашылық жұмыстары;
Шығармашылықты дамытудың алғы шарттары:
1.Оқушының шығармашылық деңгейін анықтау;
2. Оқушының қызығушылығын, белсенділігін арттыру;
3. Оқушының мүмкіншілігіне қарай тапсырмаларды жүйелі түрде орындату;
4. Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен
қарама - қайшылықтарды есепке алып, зерттеу.
5. Оқушының шығармашылық қабілетін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап
дамыту.
6. Мұғалімнің өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен өткізуі.
Оқушы шығармашылығын дамыту мынадай үш кезеңмен анықталады:
1.Анықтау кезеңі: Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің бастапқы деңгейін анықтау, оқушыларды қабілет деңгейіне қарай топтау.
2.Қалыптастыру кезеңі: Шығармашылық тапсырмалар жинақталған әдістемелік нұсқау жасап, оның тиімділігін оқу үрдісінде тексеріп, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытып, білім деңгейлерінің артуын қамтамасыз ету керек.
3.Бағалау, қорыту кезеңі: Алдыңғы жасалған жұмыстар нәтижесінде оқушының шығармашылық әрекетке деген тұрақты қызығуы қалыптасып, белсенділігі артып, шешімдер құра білуі тиіс.
Шығармашылық тұлғадағы ең басты фактор: білуге құмарлық, терең түрлі сипатта қабылдағыштық, меңгеруге икемділік, ақыл - ой белсенділігі, зейін, ой ұшқырлығы [7].
Оқушының шығармашылық қызығушылығына әсер ететін факторлар:
1.Оқу мазмұны;
2.Оқушының бағыты мен жоспарына меңгерілетін білімнің сәйкестігі;
3. Оқу материалының мазмұны, қызықты болуы;
4. Мұғалімнің шеберлігі;
5. Жеке тұлғаның ерекшелігі;
6. Оқу үрдісіндегі жағымды қарым - қатынас.
Оқушының шығармашылық қызығуының дамуы, жеке тұлғаның қалыптасуы барысында дамитындықтан оқушының жас ерекшелігіне аса мән берілуі керек.
Сондықтан оқушыларды шығармашылыққа баулып, олардың белсенділігін, қызығушылығын арттыра түсу үшін сыныптан тыс жұмыстардың рөлі зор. Қоғамның ой-санасының өсуі, жаңа сапалық деңгейге шарықтау кезеңі, еліміздің егемендік алып, әлемнің өркениетті елдерінің қатарына қосылуы жаңа заман жастарынан жаңашылдықты, ізденімпаздықты талап етеді
Оқушылардың жеке ойлау қабілетін дамыту үшін олардың өзіндік күшқуаты мен сенімін арттырып, қолынан келетін көп істердің мүмкіндіктеріне бағыт берген абзал. Логикалық жаттығуларды орындау баланың ақыл-ойын, қиялын, ой ұшқырлығын дамытады. Өз тәжірибемде оқушыларды түрлі мазмұнды есептерді шығаруға, оның шартын құра білу дағдысын қалыптастыруға, бір тапсырманың бірнеше шешімін табуға жетелеймін. Әрбір сабақ қызықты есептермен аяқталуына, логикалық жаттығулардың олардың жас ерекшелігіне қарай күрделене түсуіне мән беремін. Шығармашылық жұмыстар математикалық біліммен қатар күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі жағдайға байланысты болғаны дұрыс. Сондықтан есептерді оқушылардың байқағыштығын, ойлауын, қиялын дамытуға негіздеймін. Баланың ойлау қабілетін оқу мен жазу арқылы дамыту барысында олардың логикалық есептер, кестелер, суреттер, ребустар, сөзжұмбақтар, анаграммалар, оқулық-дәптермен жұмыс істеу іскерліктері де артады. Нәтижесінде оқушылардың өзін-өзі бақылау, бағалау, сөйлеу, тыңдау қабілеттері жетіледі.
Біз ақпараттық қоғамда өмір сүретін жеке тұлғаларды тəрбиелеп жүргенімізді міндетті түрде ескеруіміз қажет.
Ұзақ жылдар бойы бастауыш білім беретін мектептің негізгі мақсаты - оқушыға білім, іскерлік, дағдыны қалыптастыру деп қарастырылып келді. Ал қазіргі мектеп алдында жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып, шығармашыл ойлай алатын жеке тұлғаны қалыптастыру мақсаты тұр. Білім беру ісін реформалаудағы стратегиялық міндеттердің бірі шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу.
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту, білім беру жүйесінің алдына баланың жеке қабілеті мен әлеуметтік белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашылық тұлға қалыптастыру міндетін қойып отыр. Шығармашылық тұлға негізі бастауыш сыныпта қалыптасатыны анық. Осы жастағы балалар бойында шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. Тек өмір тәжірибесінің, дара-дүниетаным, дара-эстетикалық көзқарастың жетімсіздігінен олардың бойлырандағы шығармашылық қабілетті ашып көрсете алмайды. "Бұлақ көрсең, көзін аш" деген халқымыз. Жалпы шығармашылық туынды өмірге келгенге дейін ұстаз шәкірттің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы, бапкері болуға тиіс. Оқушы шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-аналар тарпынан қолдау тауып отыруы керек.
Шығармашылық жұмыс істеуге үйренген оқушы жоғары сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне болсын бейім болады. Олар жаңа идеяға проблемаларды шешуге тырысады.
Баланың жастайынан шығармашылық қабілетін қалай қалыптастыру керек? Оның жолдары, әдіс-тәсілдері, мазмұны қандай?
Қазіргі таңдағы өзекті мәселенің бірі - осы. Педагогтардың зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен[8].
Төменгі сынып оқушыларының дамуын бағыттап, бағдарламаса, онда жоғары сыныпқа келгенде, көбінің шығармышық мүмкіндігі шектеліп, тоқырап қалады.
Сонымен төмені сыныпта оқушыларды шағармашылыққа баулып, үйрету үшін қажетті жағдайлардың мазмұнына тоқталсақ:
Мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың назарын бір нәрсеге бағыттауы керек. Яғни оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін үнемі шағармашалық тапсырма - міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынңан жөн;
Әрбір шығармашылық тапсырманы оқушыға ұсынудың жолын, әдіс-тәсілін білу керек;
Шығармашылық жаттығу ойын тапсырмалардың мазмұны жеткіншектердің жас ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;
Тапсырма - міндетпен танысқаннан кейін бала жұмысқа кіріседі [9].
Мұғалімнің ең үлкен міндеті: бала белгілі бір көркемдік шешім тауып, өз туындысын ұтымды аяқтап шыққанға дейін оны назарынан тыс қалдырмау, шығармашылық бағыт-бағдар беріп отыруы:
шығармашылықпен жеке дара оқушы емес, сыныптың, мектептің бүкіл балалары ойлануы үшін жағдай, мүмкіндік туғызу керек. Сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармaшылық ахуал орнату; мұғалім - оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше естиді. Өздерінің күшіне деген сенімі қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде балалармен пікір алмасуы заңды; шығармашылық үшін мұғалімиялық қауіпсіздік, еркіндік, ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі - "сәтсіздікке ұшыраймын, қолымнан еш нәрсе келмейді" деген тыс қорқыныш сезімі, екінші - өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі - жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын табу;
Оқушының шығармашылықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде, үйде қолайлы жағдай туғызу;
Шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып отыру;
Мұғалім оқушы шығармашылығын дамыту, бағыт-бағдар беру ісінде мыналарды ескеруі керек деп ойлаймын:
-шығармашылық тапсырмалырдың мазмұн-түрін ойлап табу;
-шығармашылық міндеттерді оқушыға ұсынудың әдіс-тәсілін меңгеру;
-көркемдік шешім табу, оқиға құру, образ жасау үшін кілт боларлық жағдайларды тудыра білу;
-шығармашылық үдерісті фактілер мен мәліметтерге педагогикалық, әдістемелік тұрғыдан баға, қорытынды бере білу, теориялық, практикалық тұжырымдар жасау.
Бұның өзі шығармашылық сағаттарды жетілдіре түсуге мүмкіндік береді.
Енді осы қабілет, шығармашылық деген сөздердің мағынасын ашсақ. Қабілет дегеніміз не?
Қабілеттер - бір немесе бірнеше іс-әрекеттерді нәтижелі орындаудың шарты болып табылатын адамның жеке ерекшеліктері. Адамға кез-келген іс-әрекеттерді нәтижелі орындауға мүмкіндік беретін қабілеттердің өзінше сапалық үйлесуді дарындылық деп аталады. Дарыныдылықтың жоғарғы дәрежесі - талант.
Қабілеттерді оқушыларды бұған дейінгі алған білімі және дағдылармен шектеуге болмайды. Білім, білік, дағдылардың жеңіл тез игеру қабілеттерге тәуелді болады. Екінші жағынан бұлардың игерілуі қабілеттердің дпмуына ықпал жасайды.
Білім мен біліктің болмауы, қабілеттердің дамуын тежейді. Қабілеттер оқушыға дайын түрінде берілмек емес, бұлар тәрбиелеу мен оқыту барысында әрдайым жүзеге асатын дамудың нәтижесі. Туа бітті тек нышандар, яғни айтқанда қабілеттер негізінде жататын анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктер болуы мүмкін. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі оқушының нақты іс-әрекетінсіз пайда болуы мүмкін емес. Адамдардың барлық қабілеттері - азаматтық қатынастардың жемісі. Қатынастар деңгейі әр оқушыда әр түрлі болатындықтан қабілеттердің деңгейі әр түрлі болады.
Қабілетті айқындау мақсатындағы зерттеулер ХІХ ғасырдан басталған. Бұл қасиеттің терең түбінде талант нышаны жатыр.
Қасиеттің тиімділігін дамыту тәрбие жұмысына және жас ерекшелігінің өзгеруіне де байланысты.
Шығармашылық деп жаңалық ашатын әрекетті атаған және осы мәселені терең зерттеген педагогтардың бірі Зак А.З. - даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыдағы болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді деп есептейді. Бұл пікір бүгінгі күнгі педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды[10].
Зерттеле келе шығармашылыққа беріген анықтамалар да өзгере бастады. Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалықпен қатар бастамалылық, белсенділік ұғымдары астарлас қолданылып жүр.
Мұғалімнің оқушылардың дүниеге көзқарасы, өмірге және еңбекке ұлықтық-талғамдық қатынасы сияқты күрделі тәрбиелік міндеттерін шешуде шығармашылықтың ерекше мәні бар. Мұғалім шығармашылығы теорияны терең білу, осы заманғы келелі мәселелерді мағыналы ұғыну болып табыдалды. Ол оқу - тәрбие міндеттерін жоғары тиімділікпен шешілуден, ойлаудың томаға- тұйық еместігін, өз ойын сауатты баяндау беруінен, зор сенімнен көрінеді, осылайша оқушы бойындағы қоғамдық белсенділікті оятады.
Ұзақ жылдар бойы шығармашылық барлық адамның қолынан келе бермейді деп қарастырылып келсе, қазіргі ғылым жетістіктері қабілеттің мұндай дәрежесіне белгілі бір шарттар орындалған жағдайда кез-келген баланы көтеруге болатындығы жайлы көп айтуда.
Шығармашылыққа деген қажеттілік күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамда болып жатқан жаңару үдерістері әр адамнан күнделікті шығармашылық қайтарымды талап теіп отыр.
Шығармашылық - бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен айтқанда тіршіліктің көзі, табиғат, қоғам құбылыстарында жеке адамның ақыл санысында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи үдерістері үздіксіз жүріп жатады. Бұл үдеріс белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық үдерістері табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу жеке адамның ой - санасына, айналысатын ісіне байланысты.
Адамның шығармашылыққа деген жанданысы, оның өз жекелігін, өзқабілеттерін іске асыруға деген жолын ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып, оның "әрекет" ұғымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады. Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Әрекет шығармашылық тудырып, оны нақты болмысқа айналдырсы, ол шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын тиімділігін анықтайды. Шығармашылық әрекеті оқушылардың бейімін, қызығушылығын дамытуды, олардың шығармашылық күшін дамытуды, олардың шығармашылық күшін жетілдіруді көздейді. Шығармашылық әрекет концерттік қойылым, көркемөнерпаздар байқауы, көркемсөз оқу, қолөнер шеберлері және сурет көрмесінің байқауын ұйымдастыру формасында көрініс береді. Осындай әрекет барысында оқушылардың адамгершілік, әсерленушілік жіне ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу міндеттері атқарылады.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әр түрлі анықтамалар береді. Мысалы, И.А.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай білуді нысанның жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды белгілейді[11].
Шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке, қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру болжай білу қабілеттерін атайды.
Шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес, шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлау деп ойдың жылдамдығын, икемдігі, тапқырлығы, дәлдігі алынады. Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қасиеттер қалыптасады, әрі қарай дамиды.
Қабілеттің шығармашылық деңгейге көтерілуі неге байланысты деген сұрақтар әрбір адамды мазалайды. Шығармашылық әрекет - өте күрделі үдеріс және ол адамға ғана тән. Шығармашылық - адам іс-әрекетінің түрі. Мұндай әрекеттің ерекшелігі даму деңгейі текәлеуметтік факторларға емес, табиғи биологиялық факторларға байланысты. Бүгінде шығармашылық қабілеттердің дамуы басты нысана болып, ол оқушыда шығармышылықтың белгілірінің болмауы үлкен проблемаға айналып, ойландыруға тиісті кезге жеткен сияқтымыз. Өйткені өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шешебілу, мемлекетімізді өркениетке жеткізу тек шығармашыл адамдардың ғана қолынан келмек. Тек шығармашылық қана адамға өмірдің мәнін түсінуге, бақытын сезінуге, мүмкіндік туғызады. Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің алар орны ерекше. Өйткені бастауыш мектеп:
-Оқушылардың интеллетуалдық рухани, табиғи нышандарын дамытуға - өзінің қызығушылықтары мен бейімділіктерін іске қосуға;
-Жеке адамның сезімдерін қалыптастыруға;
-Ұжымдық және іс-әрекеттер тәсіліне үйретуге;
Баланың еркін шығармашылықпен ойлауына, оның барлық қабілеттерін дамытуға, өз күшіне дегенсенімінің болуына жағдай жасауы керек.
Шығармашылық - жаңа нәрені ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі. Қабілеттер мәселесі - оқушылардың жекелік айырмашылықтар проблемасы. Егер барлық адамдардың әрекеттің түрлерімен айналысуға арналған мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз етпеуге де болар еді. Мүлдем еш нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды. Әр адам бойында бір нәрсеге деген қабілет болатындығы кеңестік мұғалімия ғылымының негізгі ережелерінің бірі, бірақ ол қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Олардың іс-әрекеттің белгілі бір түріне қабілеті не жоғарылау, не төмендеу келеді. Бұған қарап мысалы, музыка, хореография немесе математикаға қабілеті төмен балаларды дарынсыздар қатарына жатқызу әсте дұрыс емес. Бұл оның қабілетінің басқа салада жатқындығының белгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысында іс-әрекет арқылы дамып отырады. Қабілет деген термин адамдарың белгілі бір істі орындап, одан нәтижеге жеткізетін қасиетін білдіреді деуге болады.
Қабілет ұғымына берілген психикалық анықтамалар саны баршылық қабілет - іс-әрекеттің белгілі бтүрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілеттер - адамның іс-әрекетінің белгілі бір түрін орындай алу мүмкіндіктер.
Қабілеттердің даму мәселесін зерттей келе А.Н.Монтев, А.В.Петровский, В.А.Куртецкий[12], Қ.Жарықбаев қабілеттер оқусыз дамитынын, бірақ онда ол ұзақ үдеріскеайналатындығын атады [13]. Қабілеттер мәселесі зерттеушілердің назарын көптеп аударып келуде. Енді сол еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейін. Ең алғаш қабңлеттер мәселесін көтерген С.Л.Рубинштейн [14]. Ол іс-әрекеттің қабілетті дамытуындағы ролін нақтлады. Осыдан бастапқабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалыптасып, бұл екі теория біртұтастықта қарастырылатын болды. А.Н.Леонтьев басқа ғалымдардың қабілеттерге берген анықтамаларына қосыла отырып, оларды дамытудағыәлеуметтік жағдайлардың шешуші роль болатындығына назар аударады. Педагогикалық қабілеттерді арнайы зерттеген Ол оның құрамының үш түрлі қасиеттер тобынан тұратындығын анықтап, олардың бір-бірімен байланысын ашып көрсетеді[15].
Бүгінгі таңда білім саласының алдында жүйелене дайындалып берген білімді, дағдыларды меңгеретін қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бүл әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың маңызды мәселе екендігін дәлелдейді. Жалпы оқушылардың шығармашылық әрекеті ғылымы-педагогикалық мәселе ретінде едәуір зерттелген. Оқушылар бойында шығармашылық әрекет тәжірибесін қалыптастыру қажеттігі туралы И.Я.Лернер жазған болатын, қазіргі нарық заманындағы жағдай мұны дәлелдей түседі[16].
В.В.Давыдов жеке тұлға негізінде шығармашылық бастау жатыр, жеке тұлғаның маңызды оның жасампаздыққа мүқтаждығына жэне қабілеттілігіне байланысты -деп есептеген.
Б.Д.Эльконин шығармашылыққа мынадай анықтама береді:
Шығармашылық - бұл ерекше тұрғыдағы жасампаздық, жаңадан жасалған нәрсе, бұрынғы нәрселердің механикалық қайталануы емес, өзінің сонылығымен, біртумалығымен ерекшеленетін болса, өзін-өзі куәлендыратын, дәлелдейтін болса, онда бұл нәрсені туғызған шығармашылық акт туралы сөз қозғауға болады[17].
Айталық, оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктері В.В.Давыдов еңбектерінде қарастырылған. Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де қалыптаса бастайды, бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге асады да, даму өнімі қиял, елес болып есептеледі. Бастауыш мектепте шығармашылық қабілеттіліктері оқу әрекетінде көрінді, даму үнемі - оқуға құштарлық, ынталық. Жасөспірімдік кезіңде оқушы оқу әрекетінің жеке, дара субъектісі ретінде дами бастайды. В.В.Давыдов шығармашылық түлғаның сипаттамасы деп осыны есептейді. Оқушының шығармашылық тұлға болып қалыптасуын В.В.Давыдов өзінің Дамыта оқыту теориясы еңбегінде көрсеткен. Бұл еңбекте В.В.Давыдов тұлғаны еркін шығармашылық әрекеттің субъектісі, ал адамның дамуының өзі - оның еркіндікке деген қозғалысы,- деп есептейді. Бұл жағдайда оқушының әрекет үстінде жеке тұлға болып қалыптасуы оның шығармашылықты қажет етуіне байланысты екендігі түсінікті [18].
Ал соңғы жылдары қарастырып отырылған мәселенің зерттелуі жаңа қырынан көрінді. Oқушы өміріндегі басты оқиға өзіндік мәнін ашу, адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін өз өмірбаянының жасаушысы ретінде сезіну,- деп есептейді. Бұл мағынады оқушының шығармашылық әрекеті өзінің жеке қарым-қатынасын қалыптастыруға және өзін осы қатынастың өнімі ретінде қарастыруға бағытталған.
Бұл мәселе дұрыс шешуін табуы үшін келесі педагогикалық талапты ескертеді: Сәйкес ортаның, ересек адамның болуы, оқушы мен ересек адамның ынтымақтастығының нәтижесінде өзара әрекеттің жаңа әдістерінің пайда болуы. Шығармашылық әрекет бұл жерде ересек адам мен жасөспірімнің кездесуі, бірлескен іс-амал нәтижесінде олардың қатынастарының дамуы, қорытындысында жасөспірімнің ересек адамдармен өзара әрекеттерінің белгілі бір әдістерін иемденетін әрекет түрі болып табылады. Яғни, ересек адаммен бірлесе отырып, қоршаған ортаны өзгерту, өзін жасай, сомдай білу негізгі мектеп оқушыларының шығармашылық әрекетінің моделінің бірі болып табылады.
Негізгі мектептің бүгінгі білім берудегі мақсаты - оқушыда өзінің жеке білім траекториясын таңдау қабілеттілігін қалыптастыруға жағдай жасау. Яғни, педагогикалық әрекет оқушылардың белгілі бір нәтижеге әкеп тірейтін әрекетіне бағытталуы қажет.
Шығармашылық әрекет - оқушының өз жеке шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын әрекет. Мұндай әрекет оқушының жеке білім траекториясын қалыптастыруға бағытталған.
Кейбір оқушылар үшін эмоциялық қызығушылық көңіл-күй олардың болашақ шығармашылық жұмыстарына бағыт береді.
Бүл аталған шығармашылық әрекет сипаттамаларына басқа қосымшаларда болуы мүмкін. Мысалы, ғалымдардың шығармашылық қабілеттердің белгілері туралы өз еңбектерінде адамның шығармашылығын дамыту мен қалыптастыру ең алдымен шығармашылық ойлауға байланысты- деген пікір айтады. Сондай-ақ ғалым шығармашылық іс-әрекетті қалыптастыру, дамыту үшін қажетті жағдайдың болуы керектігін және қорқыныш, жалқаулық, өзін-өзі бағаламау сияқты психикалық кедергілерден тұратын қарама-қайшылықтармен күресу қажет екендіні айтады.
Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп іс-әрекет қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулері жэне оқушылардың даралық бейімділіктерінің, қабілеттерінің көрінуі болып табылады.
Ю.А.Петров шығармашылық қабілеттердің компоненттерінің құрамына басқа көзқарас тұрғысынан 3 негізгі жаққа бөліп қарастырады [19]:
-ынтамен байланысты қабілеттер (қызығушылықтар және икемділік).
-темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл-күй).
-ақыл-ой қабілеттері.
Ол оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің компоненттері құрамына қатысты айтқан пікірі қүнды және төмендегі себептерге сәйкес:
1.Оқушы кез келген іс-әрекет нәтижесінде жақсы нәтиже алу немесе белгілі қабілет тұрін дамыту үшін алдымен, осы іс-әрекетке, қабілетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса оның нәтижесінің де төмен болатын сөзсіз.
2.Көңіл-күй - бүл кез келген істі орындауда негізгі, қажетті көрсеткіш деуімізге болады. Сондықтан да бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытудаа олардың осы бағыттағы іс-әрекетке деген көңіл-күй деңгейі маңызды, сондай-ақ ол олардың жұмыстарының нәтижесін білдіретіні белгілі.
3. Кез келген іс-әрекетті біз, ақыл-ой қабілеттері негізінде ғана іске асыра
аламыз. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық бағытта жүмысістеулері де алдымен істейтін әрекеттерін алдымен осы ақыл-ой қабілеттері арқылы жоспарлап алып, оны практика жүзінде іске асыруларын талап етеді. Я.А.Пономарев кез келген шығармашылық бағыттағы іс-әрекеттің негізгі, бастысы - шығармашылық ойлау дей отырып, оның даму критерииі ретінде іштей жоспарлау әрекетін немесе ойша әрекеттену қабілетін алады. Сондай-ақ адамның ойша әрекеттенуі, яғни ойша санауы талқылауы, жоспарлауы және т.б. - бұл адам интеллектісінің айрықша көрсеткіші болып табылады [20].
Шығармашыл бала өзінің қабілетін, күш-қуатын, бейімділігін сезіне алатынын дәлелдейді.
В.Сухомлинский- Шығармашылық арқылы тұлғаның рухани байлығы қалыптасады, шығармашылық адамды адамға тартатын магнитпен тең. Сондықтан да мектептің, мүғалімнің, ата-ананың, тәрбиешілердің негізгі мақсаты баланы өмірге, еңбекке шығармашылықпен қарауға үйрету,- деп атап көрсеткен [21].
Баланың шығармашылық қабілетін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау мұғалімия мен педагогика ғылымдарында ертеден зерттеліп келеді. Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Ж.Баласағұн, әл-Фараби, Абайды ерекше толғандырған. Сондықтан еңбектерде адамның жеке басының қабілеттерін дамытуда үнемі көтеріп отырған[22].
Дамыта оқыту әдістерінің ең басты нәрсесі оқушыларды шығармашылық әрекет жағдайларын енгізу, дербес жұмыс істеуге, алған білімді пайдалана білуге үйретеді. Бастауыш сыныптағы алған білімді пайдалана білуге үйретеді. Бастауыш сыныптағы жарыс, саяхат, сайыс, ойын, аралас сабақтар оқушылардың есіне ұзақ сақталады. Көптеген мағлүматтар алады, ой-өрісі кеңейеді.
Шығармашылық - қоғамның материалдық жэне рухани өмірін жетілдіруге бұрын болмаған жаңа, соны заттар, шығармалар жэне т.б. өндіретін, адамның танымға жэне шындықты тұрлендіруге бағытталған саналы, мақсатты белсенді іс-әрекеті. Шығармашылық тек адамға ғана тән әртүрлі іс-әрекетте (ғылымға, өнерде, техникада, қоғамдық қатынастарда, қоғамдық сана тұрлерінде, өндірісте тұрмыста) адамдардың барлық жасағандары - шығармашылық күш-жігерінің нәтижесі.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, Б.А.Тұрғынбаева өз диссертациясында шығармашылық үрдістің кезеңдерін шартты тұрде төмендігіше топтастырады:
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық белгісіздік, екіұштылық.
3. Шешімнің жарқ етуі
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Шығармашылық үрдістің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Мысалы, алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну, қарама-қайшылықтарға деген ілтипат, келесі сәттерде шығармашылыққа деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Егер де белгісіздік кезеңінде табандылық, танымдық ой-қиялды қалыптастырса, еңбектің нәтижесі баланы жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа істерге қанаттандырады. Оқушының көңіл-күй қызығушылығы іс-әрекет барысында көрінеді.
Ол ғалым-педагогтардың еңбектеріне сүйене отырып, өзінің кандидаттық диссертациясында оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруға кері әсер ететін кедергілерді төмендегідей топтастырады:
Әлеуметтік: әлеуметтік жағдайдың болмауы;отбасында шығармашылық жағдайдың болмауы.
Педагогикалық:мұғалімнің баланың белсенділігін қолдамауы;баға қоюдағы әділетсіздік;әдістемелік көмекші құралдардың болмауы.
Мұғалімиялық:ойлау, қиялдың төмендігі;өз күшіне сенбеуі;жалқаулығы.
Физиологиялық:денсаулығының нашарлығы.
Сондықтан, оқыту әрекетінде мүғалім мен оқушының тығыз байланыста болуы, мұғалім бар күш-жігерін, педагогикалық шеберлігін оқушы бойындағы табиғи мүмкіндіктерді ашуға, үйлесімді дамытуға бағыттауы, шығармашылық жағдай жасауы, оқушының өз тарапынан белсенділік, дербестік көрсетуі, өзіне деген сенімділігі арқылы ғана шығармашылық әрекеті қалыптастыруға болады[23].Біздің ойымызша оқушылардың шығармашылық әрекетінің пайда болуының шарттарын мына түрде көрсетуге болады:
-пәнге үйретудің ашықтығы, бұл шарт оқушыларға өз әрекетін таңдауға және еркін жоспарлауға мүмкіндік береді;
-сыныптағы білім кеңістігінің әр бағытта болуы, бұл әр бағыттылық, көп мазмұндылық шығармашылық әрекетінде жан-ажқты болуына әсер етед;
-оқушының мұғаліммен бірлесе отырып өз шығармашылық әрекетінің жеке бағдарын құруы; ыңғайлы жоспардың жасалуы және шығармашылық жұмыстардың белгілі кезеңдерінің орындалуы жүрісі оқушының жеке бағдарын құру құралдары болып саналады.
1.Оқушылардың жеке білім кеңістігінде қандай да бір әрекетті жүзеге асыру үстінде құру қазіргі негізгі мектептің мақсатына сәйкес келеді. Жақсы үлгеретін оқушылардың өздері шығармашылық бағыттағы жұмыстармен кездескенде тығырыққа тіреліп қалады.
Сондықтан оқушыларды әрекеттің өнімді, шығармашылық әдістеріне үйрету қажет. Бұл тұрғыдан алғанда оқушылардың шығармашылық әрекетін дамыту ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде шешімдерін іздестіре беруді қажет етеді.
1.2. Оқушының шығармашылық қабілетін қалыптастырудағы
оқу үдерісінің маңызы
Оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру мәселесінің өзектілігінің артуы мектептегі оқу-тәрбие үдерісіне жаңаша тұрғыда қарап, оны оқушының білім, білік, дағдыны меңгеру ғана емес, танымдық-шығармашылық іс-әрекет және интеллектуалдық, шығармашылық үдеріс ретінде қарастыруды міндеттейді.
Педагогикалық үдеріс мұғалім мен оқушылардың ынтымақтастық қарым-қатынас негізінде әр жеке тұлғаның шығармашылық қабілеттері мен дара мүмкіндіктерін есепке ала отырып ұйымдастырылуы тиіс.
Сондықтан қазіргі заман мектептерінің басты міндеттерінің бірі - оқу-тәрбие жұмыстарын бірегей жүзеге асыру үрдісінде оқушылардың интеллектуалдық - шығармашылық әлеуетін дамыта отырып, әлемдік өркениет пен ұлттық мәдениеттің үздік үлгілері арқылы шығармашыл жеке тұлға қалыптастыру.
Бастауыш мектеп-оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін, ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы басшысы, қиын да жауапты жұмыс.
Бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни, сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде бақылап, талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың да басты мақсаты- баланы оқыта отырып, оны шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту.
Бастауыш мектеп оқушысының жеке тұлғасын қалыптастыру, оның рухани әлемін байыту, сабаққа ынта-жігерін арттыру, жеке дарындылығын дамыту-бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі.
Өйткені, қазіргі кезеңдегі қоғамның жедел дамуы ғылым мен техниканың дамуымен байланысты болса, ал болашақта ғылым мен техниканы, өндірісті дамытатын бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан мектеп оқушылары үлкен жауапкершілік пен білімдарлықты қажет етеді. Оқушылардың өз-өзіне сенімін арттыру, олардың шығармашылығын дамыту, өтілетін сабақтың оқу-материалы терең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz