Үкіметтік емес ұйымдардың халықты әлеуметтік қорғау саласына қосқан үлесін анықтау
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Дипломдық жұмыста мүмкіндігі шектеулі азаматтарды әлеуметтік қорғау мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жаңа әлеуметтік қорғау жүйесін құруды талап етті. Халықты әлеуметтік қорғау бұл- халықтың қажетті өмір сүру деңгейімен, конситутциялық құқықтарымен қамтамасыз ету бойынша, сондай-ақ халықтың әлжуаз топтарын қолдау мен қорғаудағы, ең алдымен мемлекеттің, сонымен қатар азаматтық қоғамның басқа да институттарының іс-шаралар жүйесі.
Халықтың әлжуаз қабаттарының ғана емес, жалпы қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешуде үкіметтік емес ұйымдардың маңызы зор. Қоғамдық зор алуан-түрлі мақсаттарды жүзеге асырумен айналысатын ҮЕҰ дамып жатқан Қазақстандық нарық экономикасында, жалпы социумда елеулі рөл атқарады. Қазақстан қоғамының дамуындағы комерциялық емес аяның маңыздылығының күрт жоғарылауы халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі орны мен рөліне деген дәстүрлі көзқарасты қайта қарастыруды талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының әрі қарай демократияланып, бәсекеге қабілетті 30 мемлекеттің қатарына кіру, азаматтық қоғамның дамуын талап етеді, ал үкіметтік емес ұйымдар азаматтық қоғамның маңызды мүшесі болып табылады. ҮЕҰ-ды зерттеу қазіргі таңда өте өзекті мәселе және жыл сайын зерттеуді талап етеді. Өйткені ҮЕҰ халықтың әлеуметтік жағдайының индикаторы болып саналады. ҮЕҰ-дың белсенділігінен қарапайым халықтың сұранысының қанағаттандырылуы байланысты, себебі үкіметтік емес ұйымдар мемлекет пен халық арасындағы көпір деп есептелінеді.
Үкіметтік емес сектордың азаматтық қоғамның өзегін құрауында рөлі ерекше, ал онсыз демократия принциптерін іс жүзіне асыру мүмкін емес. Үкіметтік емес ұйымдардың арқасында қоғам азаматтары өздерінің даралығын білдіруге және ерікті құлшыныстарын көрсетуге деген терең азаматтық ұмтылыстарын жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Осыған байланысты үшінші сектор өкілдерінің іс-әрекеті экономикалық және әлеуметтік ісер де береді.
Зерттеліп отырған мәселе тек мемлекеттік қана емес, аймақтық мәнге де ие. Іс жүзінде үкіметтік емес ұйымдар, егер жоғарыдағы нұсқау бойынша құрылатын болса, өзінің түпкі мақсатын орындай алмайды. Олардың мәні еркін құрылуына негізделеді. Бірақ Қазақстанның көптеген аймақтарының әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағынан артта қалуы қоғам үшін маңызды болып табылатын үшінші сектордың пайда болу процесін қиындатады. Осыған байланысты үшінші сектордың пайда болуының алғышарттары мен мүмкіндіктерін, оның қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешудегі рөлін зерттеу қажеттілігі туындады. Қалыптасып отырған осындай жағдай Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі азаматтарды әлеуметтік қорғау мәселелері,- деген атпен дипломдық зерттеу жүргізуге негіз болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлеуметтік қорғау институттарының қызметін талдау мемлекетте әлеуметтік саясат , халықты әлеуметтік қорғау жүйелерін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Үкіметтік емес ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктердің пайда болуына ықпал етеді. Демек оның қызметі сонымен қатар осы мәселенің әр түрлі аспектілерін зерттейтін көптеген мамандардың, әлеуметтанушылардың, экономистердің, саясаттангушылардың зерттеу пәні де болып табылады.
Батыстық әлеуметтанушылардан әлеуметтік қорғау мәселесін зерттеуге О.Конт, Г.Спенсер, Ф.Теннис, Э.Дюркгейм, К.Маркс, П.Сорокин, П.Лафарг, А.Маслоу, Дж.Риффкин, Н.Дарендорф сияқты ғалымдар үлес қосқан.
Әлеуметтік-экономикалық феномен ретіндегі экономиканың үшінші секторы ұйымдарын, оның құрылу және қызмет ету ерекшеліктерін зерттеуге Е.А.Абросимова, С.Арионеско, А.М.Бабич, Ф.М.Бородкин, А.Бодунген, А.Вербицкий, С.Галушкин, И.М.Шейман, Т.В.Юрьева, В.Лкимец, Л.И.Якобсон еңбектері арналған.
Бүгінгі күні халықты әлеуметтік қорғаудың мазмұны және оның дамуының жеке аспектілері қарастырылатын И.В.Бушмарин, Л.С.Бляхман, Н.И.Гвоздева, Т.И.Заславская, Р.К.Иванов, В.Г.Костаков, А.Э.Котляр және басқалардың еңбектері кеңінен танымал.
Отандық зерттеушілердің ішінде әлеуметтік қорғау түрлері мен үшінші секторды дамыту мәселелері М.С.Әженов, Л.Т.Қожамқұлова, М.С.Садырова, Ж.А.Нурбекова, З.Ж.Жаназарова, О.Нұсқабаевтардың еңбектерінде қарастырылған .
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың мүмкіндігі шектеулі азаматтарды әлеуметтік қорғау қызметі.
Зерттеу пәні: Үкіметтік емес ұйымдардың халықты әлеуметтік қорғау мәселелері.
Зерттеу мақсаты: Үкіметтік емес ұйымдардың халықты әлеуметтік қорғау саласына қосқан үлесін анықтау, халықтың әлеуметтік қорғалуын арттыруға бағытталған нақты ұсыныстар жасау. Мүмкіндігі шектеулі азаматтардың әлеуметтік қорғалуына әлеуметтік бақылау жасау.
Зерттеудің қойылған мақсаты мына міндеттерді шешуді талап етті:
1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы халықты әлеуметтік қорғаудың мәнін ашу, отандық және шетелдік тәжірибелер негізінде халықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі таңдағы жай-күйіне талдау жасау.
2. Үкіметтік емес ұйымдардың мүмкіндігі шектеулі азаматтарды қорғаудағы қызметін, оған мемлекет тарапынан қолдау жасалып жатқан оңды іс-әрекеттерді екшелеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу (дипломдық) жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттен тұрады.
1. ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Халықты әлеуметтік қорғау ұғымы
Адамдардың физикалық өмірін сақтауларына, олардың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруына әлеуметтік көмек көрсету адамзат дамуының бастапқы кезеңінде-ақ болған және олар салттар, дәстүрлер және рәсімдердің негізінде жүзеге асырылып отырған. Бұл адамдардың табиғаттың жағымсыз жағдайларына және әлеуметтік ортаға бейімделулеріне, отбасы, ру мен қауымдастық мәдениетінің біртұтастығы мен бүтіндігін сақтап қалуға көмекткскен.Өзара көмек және бір-біріне қол ұшын беру адамдардың бірлескен өмірінің атрибуты болған.
Өркениеттің, техникалық прогресс мәдениетінің дамуымен, отбасылық-туыстық және қоғамдық байланыстардың күйреуімен, мемлекет адамды әлеуметтік қорғаудың кепілі болу қызметіне біршама белсенді түрде ие болды. Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы халықты әлеуметтік қорғаудың іс-әрекетінің жеке түріне айналуына алып келді, ол ең алдымен, нарықтық қатынастардың жағымсыз әсерлерінен қорғау ретіндегі жаңа мағынаға және мәнге ие болды.
Халықты әлеуметтік қорғау мен үкіметтік емес ұйымдардың пайда болуына алғы шарт болатын болашақ қоғамның көптеген тұжырымдамалары ішінен автор бірнешеуін бөліп, жіктеп оларды қоғамдық, экономикалық және әлеуметтік-саяси алғы шарттардың қатарында қарастырғысы келеді.
Әлеуметтік қорғау категориясын қалыптастыруға әлеуметтанудың негізін салушы Конттың үлкен үлес қосқандығы сөзсіз. Өзінің Позитивті саясат жүйелері атты еңбегңнде (1854ж.) ол әлеуметтік саясат саласына көңіл бөледі және оның өзгерісін шынайы қоғам қалыптастыруға көмектесетін жағымды бағдарламаны жасауға тырысқан, бұл жерде нақты ел ғана емес, бүтіндей адамзат туралы әңгіме қозғалады.[1] Конттың әлеуметтік қорғау саласындағы жұмыстары өте маңызды, себебі Конт қайырымдылық қызметінің негізі болып табылатын альтуризм түсінігін енгізеді және оны белсенді пайдаланғандар арасындағы алғышарттардың бірі болды. Альтуриз-қоғам мен индивидтің арасындағы келісім болып табылады.[2] Альтуристік әлеуметтік сезімдер таптарды бөлетін эгоизмге қарама-қарсы қойылады. Осы сезімдер қоғамдық ұстамдылықтың бірігуіне және бекуіне әсер етеді. Позитивизмнің өнегелі ілімінің және оған сәйкес позитивті әлеуметтік саясаттың мәнін Конт альтуризмді эгоизмнен жоғары, қоғамдық мүдделерді жеке мүдделерден жоғары көтеру деп түсінеді.
Сонымен қатар оның пролетариат рухани билікке сүйку болуға қабілетті, себебі қоғамның кез-келген басқа тобына қарағанда, ол оларды ағымдық жүйеге келтіре алмаса да, нақты да өнегелі бастауларды түсінуге және әсіресе сезінуге табиғи түрде біршама бейімделген,-деген көзқарасы бүгінде өзекті болып табылады. Оның қайырымдылық әсері, әрбір адам біршама барлығының көз алдында өмір сүруі тиіс халық арасындағы теңсіздіктің ( тек әлеуметтік қана емес, сонымен қатар жеке де) маңызды сүйеу болатыны сөзсіз, бұл қоғамға әрбір адамның іс-әрекетін шын мәнінде бақылауға мүмкіндік береді. Негізінен Конттың ойынша, мемлекет барлығында жетекші рөл атқаруы тиіс.
Конттың маңызды идеяларының бірі оның әйгілі үш кезеңнің заңдары. Үш кезеңдеріне теологиялық, метафизикалық және позитивті кезеңдер жатады. Алғашқы екі кезеңді адамзат басынан өткізді деп көрсетті, үшінші кезеңді қоғамға деген ғылыми көзқарасқа негіздеді. Позитивті кезең қалыптасу үшін реформаның екі кезеңі керек деп есептеді: 1) теориялық реформалар- саяси, яғни рухани билікті басқару билігінен бөлу. Алғашқы реформаларды жүргізуді- ғалымдарға, ал екіншісін- индустриалдарға тиесілі деп қарастырды, теңдікті иерархия алмастырады деп, ал ұлттық дербестікті- құзыретті адамдардың жаппай орталықтандырылған басқаруы алмастырады деп көрсетті. Соңғы жағдай біздің қарастырып отырған мәселемізде маңызды болып отыр, яғни адамдардың жаппай бірлестікте қоғам мәселелерін шешуі немесе азаматтық қоғамды қалыптастыруы. Л азаматтық қоғамды қалыптастыру дегеніміз ҮЕҰ-ды дамыту деген сөз, өйткені адамдар бірлесе келіп, өздерінің проблемаларын дәл осы ҮЕҰ-дар арқылы шеше алады. Осылайша ҮЕҰ-дар халықты әлеуметтік қорғаудың субьектісіне айналады.
Сонымен қатар әлеуметтік қорғау саласындағы әйгілі еңбектердің бірі Г.Спенсерге тиесілі.Бұл саладағы Г.Спенсердің еңбектеріндегі негізгі теориялық ұстанымдар өзінің төмендегі идеясымен қызықтырады.
Біріншісі, оның қоғамды немесе қауымды тірі ағза ретінде қарастыру немесе оларды салыстыруы. Әйтсе де, тірі қоғам деген оның екі қырын дәлелдейді. Біріншісі тірі ағза ретіндегі қоғамдық өсу әдетте не осы қоғамды басқа бір қоғам жойып жібергенге дейін, не оның екіге немесе көптеген бөліктерге бөлінуіне дейін созылатындығынан тұрады. Қоғамдардың да, тіршілік иелерінің де басқа ерекше қыры көлемдердегі ұлғаюлармен қатар олардың құрылыс күрделіліктерінің ұлғаюы да байқалатындығында[3].
Сондай-ақ оның әлеуметтік институттар туралы ілімі де маңызды, себебі ҮЕҰ әлеуметтік институт болып табылады.Ағылшындық әлеуметтанушы әлеуметтік институт деп адамдардың бірлескен өмірінің өзіндік ұйымдасу тәсілі мен формасын түсінген, бірақ оның қатаң ғылыми анықтамасын бермеген. Оның пікірі бойынша әлеуметтік институттардың жиынтығы қоғамның құрылымы мен ұйымдасуын құрайды. Ол қоғамда оның эволюция шамасы бойынша, іс-әрекет мақсаты бүкіл әлеуметтік ағзаның қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуден тұратын әлеуметтік институттардың көп болатындығын дәлелдейді. Спенсердің пікірі бойынша институттардың саны көбейгендіктен және әрқайсысының құрылымы күрделенгендіктен әлеуметтану олардың өзара қарым-қатынасының біртектілігін зерттеуі тиіс. Қоғамдық прогресс осы процестің тиімділігіне тәуелді және әлеуметтану ғылымы бұл жағдайға қарамай өте алмайды.
Әлеуметтанушының пікірі бойынша әлеуметтік институттар қоғамдық қызмет етудің тұрақтылығын қамтамасыз етуден басқа тағы да бір маңызды міндет атқарады, яғни адамның әлеуметтік тіршілік иесіне айналуын қамтамасыз етеді, оны ұжымдық сипатқа ие әлеуметтік әс-қимылға итермелейді, басқаша айтқанда тұлғаның әлеуметтенуі үшін жағдай жасайды. Әлеуметтік институттың бұл анықтамасы бүгінгі таңда да өзекті болып көрінетіндігін және оны қазіргі әлеуметтанудың кеңінен пайдаланатындығын айтпай кетуге болмайды. Спенсер бойынша әлеуметтік институттар шеңберінде қоғамның дамуына қолданбалы дифференциалды және интеграциялық әлеуметтік функцияларды атқаратын органдардың (мекемелердің) үш, яғни-өндірістік, тарату және реттеу жүйелері әрекет етеді. Әлеуметтік институттардың өзін әлеуметтанушы олардың алты негізгі түрлері бойынша қарастырады. Бұл-әрқайсысы өзгеріс және даму күйін кешетін үй, салттық, саяси, шіркеулік, кәсіпорындық, кәсіби институттар. Саяси институттарды қарастыра отырып, ағылшын әлеуметтанушысы олардың дамуының мүмкіндіктері мен жолдарына, олардың әрқайсысының мәніне әр түрлі көзқараста болады. Сонымен, ол қазіргі мемлекеттің рөлі аса үлкен бола алмайды деп есептейді, өйткені ол-өзінің табиғаты бойынша жеке еркіндікті шектеуші, ал құқықтарғ керісінше, өсуді талап етеді, себебі ол оның кепіліне айналуы тиіс.
Кәсіби институттар еңбекті қоғамдық бөлудің негізінде туындайды және өндіріс пен оның формаларының эволюциясымен бірге белсенді дамиды. Спенсер кәсіби институттарға гильдтерді, йехтарды, кәсіби одақтарды жатқызған. Олардың басты функциясы бір ғана кәсіби қызметпен айналысатын адамдарды жақындастыру, интеграциялау, қорғау болып табылады. Әлеуметтік институттар туралы ілімді ағылшын әлеуметтанушысы қоғамды жүйелі бейнелеу шеңберінде қалыптастырған. Барлық институттар біртұтас, өзара байланысты бүтіндікті құрайды. Олардың әрқайсысы қандай да бір қоғамдық қажеттілікті қанағаттандырады және басқа институттарды алмастырмайды. Қоғам секілді институттар адамның мүдделері үшін ғана қызмет етеді.
Қайырымдылыққа қатысты айтылған сындарды үш бағытқа бөліп қарастыруға болады: негативтік, улитаристік және этикалық. Негативтік бағыттың сипатты өкілдері марксистік ойшылдар мен қайраткерлер болды, мысал ретінде Поль Лафаргтың 1905 жылы жарық көрген Қайырымдылық трактатын келтіруге болады.[4] Марксистердің көзқарасы бойынша, филантропия өз мағынасында ақылға қонбайтын, санасыздықты білдіреді, себебі ол кедей және шарасыз адамдардың адамдардың жағдайын дұрыстаудан бұрын қиындата түседі. Сондай-ақ атап өту керек, негативистік сын қайырымдылықты дамыта отырып, кедейшілік баспанасыздық сияқты өзге де әлеуметтік ауруларды жоюға мүмкіндік тудырады деген иллюзиялық көріністерден сақтайды.
Унитарлық сын қайырымдылыққа қатысты басқа көзқарасты қалыптастырады. Бұл көзқарас өз кезегінде қажеттілік принципіне сүйене отырып, әділеттілік және қайырымдылық мәселелрін алға тартады. Аталмыш принцип мәні мынада: кез-келген мұқтаж адамға көмек алу құқығын қанағаттандырып қана қоймай, туындаған мәселелерді өз күшімен шеше алатындығына үміт ұяландыру қажет. Дәл осы көзқарасты улитаристік ыңғай жақтастыры да қолдады, атап айтсақ, әйгілі социолог және экономистДж.С.Милль (ХІХ ғ 70 ж.). Оның пікірінше, көмек мұқтаж адамды босаңсытып алмас үшін ынталандыру арқылы құрылуы керек, яғни сырттан келетін көмек өз-өзіне көмектің қажеттілігін алмастырмауы қажет. Кез-келген қайырымдылық бағдарламаның басты критерилері осыдан құралуы шарт. Осылайша, негативтік сынға қарағанда улитаристік қайырымдылықты мүлде сынамады, ал тек оның іс-әрекетін жүзеге асырудың прагматикалық әдістерін шығаруға тырысты.
Филантропияны этикалық сынау талқылауда прагматикалық сұрақтардан құндылықтыққа қарай өтуге қадам жасады, осы арқылы адамға бағытталған тақырыптарға бір табанжақындай түсті. Филантропияның принциптері мен әдістері құндылықтық критерилерге жауап беруі керектігін мойындау ХІХғ. соңғы тоқсанында социалистік идеялардың таралуына байланысты маңыздылыққа ие бола бастады. Социолистер, марксистер әділеттіктің мәнін теңдікті орнатудан іздеді. Оның мәні игілікті іс адамгершіліктік мақсат ретінде адамның беруге, бөлісуге дайындығынан ғана емес, өз эгоизмінің шегінен қашан да болсын босап шығуға дайындығынан да көрінеді. Этикалық сын көрсеткендей,қайырымдылық іс бүгінде тек әлеуметтік қана емес, психологиялық және құндылықтық деңгейде маңызды мәселелердің қайнар көзі болып қалып отыр. Сондықтан да, қайырымдылық және қайырымдылық қорлардың әрекеттері бүгінгі күні арнайы зерттеуді қажет етеді.[5] Қайырымдылық әлеуметтік құбылыс ретінде мынандай негізгі функцияларды атқарады: 1) коммуникативтік, 2) қоғамдық сананы қалыптастыру функциясы, 3)әлеуметтік мұра[6].
Соңғы жылдары Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғау-халықтың басқа топтары секілді, әлеуметтік қорғау кешеніне мұқтаж болып отырған, еңбекке қабілетті халықтың үлкен бөлігіне, еңбекке жарамсыздарға әлеуметтік көмек көрсету тұрғысынан қарастырылуда. Бүгінгі таңда ауыртпалық, тапшылық жағдайында әлеуметтік қорғаудың дамуы туралы пікір тараған, бұл жерде осы ауыр саланың мемлекеттік қаржыға келіп тірелетіндігі айтылады. Халықтың барлық топтарына арналған әлеуметтік қорғау механиздерін жетілдіру қажеттігі даусыз, алайда жасалып жатқан жұмыстың басым бөлігі осы үдеріс шеңберіндегі қатынастардың үйымдастырушылық және құқықтық құрылғысын өзгерту ұстанымы тұрғысынан жүргізілуде. Ал экономикалық құрамдас бөлік тек біршама шыдайтындай болу үшін қанша ақша беру керек,-деген позициядан ғана қарастырылуда. Бұндай ыңғай қате болып табылады, себебі халықты әлеуметтік қорғау оның ұйымдастырушылық-экономикалық механизмінің мәнін анықтайтын ұйымдастырушылық-құқықтық және әлеуметтік-зкономикалық аспектілер кешенін қамтиды. Осы механизмді жетілдірудің потенциялды негізгі бағыттарын, құрылымы мен түрлерін анықтау қоғам дамуының қазіргі кезеңі үшін аса өзекті теориялық және практикалық мәнге ие. Әр түрлі ғылыми мектептер өкілдерінің әлеуметтік қорғау түсінігін анықтауға жасаған бір қатар ыңғайларын қарастырайық[7].
М.Б. Кибакин бойынша әлеуметтік қорғау- негізгі әлеуметтік топты және еңбекке жарамдылығының шектелуінің белгілі бір ерекшеліктерінен жас, денсаулық жағдайы, еңбектің сипаты және басқалары сондықтан да әлеуметтік көмек шаралары жүйесінсіз өмір сүре алмайтын басқа да адамзаттар категорияларын қамтамасыз ету жөніндегі жалпы практика түсініледі. Оны әлеуметтік қамсыздандыру органдары қамтамасыз етеді. Арнайы әлеуметтік қорғау дегенде, халықтың белгілі бір категориясының ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік қорғау түсініледі. Мысалы, әскери қызметкерлер, солтүстікті мекендейтіндер, қашқындар.
Ал Е.В.Тишинның ойынша бұл-индивидке қоғам беретін әлеуметтік кепілдіктердің минимумы. Осы жағдайда (экономикалық жағдайлардың шынайы күйін ескере отырып) адамды әлекметтік қорғаудың белгілері мыналар болған болар еді: 1) адамда өмір сүру минимумын қамтамасыз ететін, заңды табыс көздерінің болуы. 2) адамда минималды тұтыну тұтыну себетінің көлемі мен тауарларды сатып алу менқызметтерді төлеуге ақшалай табысын өз бетінше пайдалана алу мүмкіншілігінің. 3) минималды әлеуметтік жарналарға жауап беретін тұрғын үймен қамтамасыз етілу. 4) ағзаның өмір сүруін қамтамасыз ететін, медициналық құралдармен жіне минималды медициналық қызметтермен қамтамасыз етілу.
Е.Г.Берницкая әлеуметтік қорғауды тұтынушылық саладағы белгілі-бір жаңа енгізулерді біршама ауыр бастан өткеретін, халықтың жеке топтарының жағдайын жасауға бағытталған, қысқа мерзімдік оперативті әрекеттердің кешені деп санаған.
Л.Р.Петрова әлеуметтік қорғау жүйесі-мемлекеттің халықтың барлық деңгейіне ел бойынша қабылданған минималды деңгейден төмен емес олардың өсуі мен жақсы жағдайын жасауының және теңсіздіктердің шеткі көрінулерін түзетуінің заңды түрде бекітілген міндеті ретінде қарастырылады деп атап кеткен.
Т.С.Пантелеева: Әлеуметтік қорғаудың біршама тар түсінігі мынада, бұл мемлекеттің өмір сүру деңгейі аймағындағы құқықтар мен кепілдіктерді қамтамасыз ету, адамның қажеттіліктерін: өмір сүруді қамтамасыз ететін жеткілікті қаражаттарға құқылы болу, еңбек пен демалысқа, жұмыссыздықтан қорғауға, денсаулық пен тұрғын үйді қорғауға , қартайғанда, жүру және асыраушысынан айрылған жағдайларда, балаларын тәрбиелеуге деген және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша сәйкес саясаты[8].
Ұсынылып отырған анықтамалардан көріп отырғанымыздай, барлық анықтамаларда жергілікті халықтың жекетоптары (әлеуметтік зақымдануы мүмкін) туралы және оларды минималды әлеуметтік кепілдіктермен қамтамасыз ету керектігі айтылады. Алайда, жоғарыда айтылғадай, бұл-қате анықтама, себебі әлеуметтік қорғау-адамның конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету және тұрғылықты халықтың әлсіз бөліктеріне көмек көрсету бойынша мемлекет пен азаматтық қоғам институттар қызметі.
2.2. Мүмкіндігі шектеулі азаматтарды әлеуметтік қорғауды зерттеудің әдіснамалық негіздері
Қазақстан құрамына мүше ретінде енген еңбек халықаралық әлеуметтңк қорғау жүйесін мынадай шаралардың кешені ретінде анықтайды:
а) Тұрақты, ақы төленетін еңбек қызметін ынталандыру;
б) Негізгі әлеуметтік қауіптер туындаған жағдайда әлеуметтік сақтандыру механизмдерінің көмегімен оны тоқтату және кіріс бөліктерінің орнын толтыру;
в) Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің мүшелері болып табылмайтын, тұрғылықты халықтың әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек механизмдерін ұсыну;
г) Азаматтардың білім алу және медициналық көмек секілді, негізгі құқықтар мен қызметке қол жеткізе алуы.
Әлеуметтік қорғаудың субьектілері-тұрғылықты халықты әлеуметтік қорғаудың билік органдары (мемлекет), кәсіби одақтар, саяси және қоғамдық бірлестіктер, соның ішінде қайырымдылық ұйымдары:
Сурет 1- Халықты әлеуметтік қорғауды басқаруды басқарудың субьектілері
Әлеуметтік қорғаудың обьектілері-адам, жергілікті халық, топтар, әлеуметтік институттар және әлеуметтік сала мекемелері.
Бірінші кезекте әлеуметтік қорғауды қажет ететіндер мыналар:
1. Қарт азаматтар, әсіресе жалғыз бастылар мен жалғыз өмір сүретіндер, соның ішінде жалғыз басты жұптар;
2. Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қаза болған әскери қызметкерлер отбасылары;
3. Мүгедектер (соның ішінде бала кезінен мүгедек болғандар) және мүгедек балалар;
4. Интернационалист-жауынгерлер қатарында болған мүгедектер;
5. Чернобыль апаты мен басқа жерлердегі радиактивті қоқыстардың салдарынан жапа шеккен азаматтар;
6. Жұмыссыздар;
7. Босқындар мен көшіп-қонушылар;
8. Әкесінен де, шешесінен де айрылған жетім балалар;
9. Әлеуметтік жетім балалар;
10. Девиантты жүріс-тұрысты балалар;
11. Мүгедек және тұл жетім тұратын отбасылар;
12. Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген отбасылар;
13. Көп балалы отбасылар;
14. Жалғыз басты аналар;
15. Мүмкіндігі шектеулі адамдар[9].
Әлеуметтік қорғау өмірлік қажетті жағдайларға қол жеткізудің белгілі бір деңгейін және бір себептерден экономикалық белсенді бола алмайтын және жеткілікті ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін кірістермен қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың жақсы жағдайының белгілі бір деңгейін қамиамасыз етуге бағытталған[10]. Әлеуметтік қорғаудың басты мақсаты адамға күрделі өмірлік қажетті көмек көрсеті және ең алдымен ол адамның конситуциялық құқықтарын қорғауды болжайды. Біршама тар мағынада әлеуметтік қорғау өмір деңгейіне қатысты құқықтарды, яғни жұмысбастылық және еңбегі үшін марапатталу, демалыс, жасы келгенде, ауырған жағдайда, жұмыссыздық не асыраушысынан айрылған жағдайда, балаларды тәрбиелеуде әлеуметтік қамтамасыз етілу, білім алу денсаулығвн оңалту, мәдени өмірге араласу құқықтарын, тұрғын үй құқығын қамтамасыз етеді[11].
Мемлекеттің міндеті- ережелер қалыптастыру және оларды заңның күшімен әрекетке енгізу. Бизнестің міндеті- ақша табу. Әлеуметтік сектор ұйымдарының міндеті-азаматтардың аман-саулығына жағдай жасау, көптеген әлеуметтік міселелерді шешуге қатысу.[12].
Әлеуметтік қатынастар жүйесінде, ең алдымен әлеуметтік саясатты қалыптастыру мен іске асыруда мемлекетке маңызды рөл берілген. Нарық жағдайында әлеуметтік қорғаудың негізгі міндеттері құрамына әлеуметтік және медициналық сақтандырудың әлеуметтік формалары, сондай-ақ әлеуметтік көмек көрсетудің саналуан түрлері енетін әлеуметтік кепілдік пен әлеуметтік қорғау жүйелерін дамыту болып табылады. Әлеуметтік қорғау жүйесінің деңгейі, ең алдымен, елдің экономикалық дамуына, саяси тұрақтылығына, сонымен қатар таңдалып алынған әлеуметтік-экономикалық модельге тәуелді болып табылады.
Тарихи, мәдени, саяси және басқа да факторлар бойынша даму деңгейлері бірдей мемлекеттерде әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыруда ынтымақтастықтың дәрежесі және мемлекеттік институттардың деңгейі әр түрлі болып келеді. Толық ынтымақтастық кезінде жарна салу мен төлемақы беру арасында өзара байланыс болмайды, мұнда төлемақы алу құқығы салынған жарнаға байланысты емес, ол әлеуметтік қауіптің пайда болуымен анықталады. Қаржылық қысым тек салық төлеушілерге түседі де, бірақ әлеуметтік қорғауды алуға барлық азаматтар құқылы болады. Бұндай жүйеде кірістерді қайта бөлудің механизмі және төлеуші ретінде мемлекет шығады. Толық салмақтылық ұстанымына негізделген жүйелер, әдетте, барлық азаматтарға әлеуметтік қорғаудың бірдей минималды деңгейін қамтамасыз етеді.
Шектелген ынтымақтастық жағдайында төлемді алу құқығы адамның жарнасына тәуелді болады. Әдетте, бұндай жұмысшылар мен жұмыспен қамтамасыз етушілердің жарналарының есебінен қаржыландырылады, ал жарна салуына байланысты төлемақы алуға тек жарна салып отырған азаматтар (немесе олар үшін оны жұмыс беруші салып отырған жағдайда) ғана құқылы. Әдетте, мұндай жүйелер халықтың белгілі-бір тобына, мысалы, ресми сектордың жұмысшыларына немесе нақты еңбек ұжымына қосымша әлеуметтік қорғау көрсетеді.
Бұдан басқа, ынтымақтастық болмайтын (нөлдік ынтымақтастық) жүйелері де бар, мұнда әрбір азаматтың әлеуметтік қауіп-қатер кезінде төлемақы алуы тікелей өзінің салған жарнасына байланысты.
Халықаралық тәжірибеге жасалған талдаудың негізінде, әлеуметтік қорғаудың біршама тиімді және кешенді жүйелерінің құрамында әдетте келесідей негізгі элементтердің болатындығы туралы қорытынды жасауға болады:
1) мемлекеттік жәрдемақылыр;
2) міндетті әлеуметтік сақтандырулар;
3) жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыз етулер;
4) әлеуметтік көмек.
Мемлекеттік жәрдемақылыр барлық азаматтарды әлеуметтік қорғау қажет болатын жағдайлар басталған кезде белгілі-бір деңгейде кепілденген төлемдермен қамтамасыз етуге арналған.
1) Жұмысшылар мен жұмыспен қамтамасыз етушілердің жинаған
жарналарының есебінен қаржыландырылатын міндетті әлеуметтік сақтандыру жарна деңгейіне тәуелді болып келеді.
2) Жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыз етулер ірбір азаматтың
зейнетақысын жинақтауы процесін реттеуга арналған.
3) Әлеуметтік көмек бюджеттің есебінен азаматтардың жеке
категорияларын қосымша қорғауға арналған.
4) Сонымен бірге, азаматтар әлеуметтік қауіп-қатер жағдайында өзін
ерікті түрде сақтандыруға құқылы.
5) Осындай үйлестірілген жүйе салмақты да, персонификациялы да
жүйелердің артықшылықтарына сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Қарастырылған факторлармен байланысыты халықты әлеуметтік қорғаудың обьективті қажеттігі, сонымен қатар келесі жағдайлармен де байланысты.
Біріншіден, бұл қоғамның әрбір мүшесін өзінің мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін бірдей бастапқы деңгеймен қамтамасыз ету мақсатымен оны әлеуметтік кепілдіктермен қамту.
Екіншіден, халықтың басым көпшілігіне: еңбек етушілер, зейнеткерлер, еңбекке қабілетсіз жастар үшін әлеуметтік поляризация мен негізгі тұтыну қажеттіліктеріне қол жеткізе алмауының салдарынан төнген әлеуметтік жанжалдар қаупін билік құрылымдарының түсінуі және өз орнымен бағалауы.
Үшіншіден, экономикалық процестерге қатысатын қоғамның барлық мүшелерінің, әлеуметтенген экономика үшін халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру тек экономикалық тиімділікті көтеру құралы ғана емес, ең алдымен экономиканың барлық салаларының мақсаты екендігін түсінуі [13].
Халықты әлеуметтік қорғауды жүйе ретінде ұсына отырып, ең алдымен оны белгілі-бір өнегелі заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге тартылғанабстрактілі-қайырымдылық іс-әрекет ретінде қарастырудан бас тарту қажет. Осы жағдайда тұлғаның еркін дамуын қамтамасыз ету мақсатында ең алдымен әлеуметтік - экономикалық тиімділікті қамтамасыз етуге, қорларды барынша минималды пайдалануға бағытталған экономикалық ыңғай қажет. Бұл жерде әлеуметтік қорғау бір жағынан, ол қызмет ететін өндірістік қатынастар жүйесімен, ал екінші жағынан, бүтіндей әлемдік экономиканың және адамзат қауымдастығының қазіргі күйінің талаптарымен үнемі объективті түрде шектелген. Осылайша әлеуметтенген экономика адамның әлеуметтік-экономикалық беделіне тәуелсіз, әрбір адамның еңбек және инновациялық қабілетін қолдануға мүмкіндік беретін, тиімді әлеуметтік қорғау жүйесінің болуын болжайды.
Халықты әлеуметтік қорғау келесідей тапсырмаларды шешуге кепілдік беретін мемлекеттік органдардың көмегімен өзіндік қорғаныс ретінде жүзеге асырылуы тиіс.
Біріншіден, мемлекет еңбек ету құқығына кепілдік беруі тиіс,оның ішінде жұмыс орнын, қажетті қорларды және еңбек бойынша ақы алу кепілдіктері кіреді. Сонымен қатар, мемлекет еңбектің әлеуметтік мүмкін жағдайларына,оның ақысының минималды көлеміне кепілдік беруі тиіс, сондай-ақ ол субъектілердің еңбек нарығындағы теңсіздігіне, кәсіпті, істің түрі мен жұмыс орнын еркін таңдауға кепілдік беруі қажет. Бұндай жүйе тек мемлекеттік органдар қызметін ғана емес, сонымен бірге, жалданған жұмысшылар ман еңбек етуші акционерлердің мүдделерін қорғайтын партиялар, еңбек ұжымдарының кәсіби одақтары мен қауымдастықтары секілді, еңбек етушілердің өзіндік ұйымдарының дамыған жүйелерін де болжауы тиіс;
Екіншіден, мемлекет өз органдарының жүйесі арқылы жұмыс күні, жұмыс аптасы тәртібін, еңбек тиімділігі жоғары болғанда еңбекке қабілеттілікті ұзақ уақыт сақтаудың жақсы жағдайларын заңды әлеуметтік қорғау кепілдігін беруі тиіс;
Үшіншіден, мемлекет демалуға арналған мекемелер мен инфрақұрылымдардың қажетті жүйесін дамыту арқылы халықтың әлеуметтік қорғалу талаптарын ескере отырып әлеуметтік - мәдени саланың дамуына кепілдік беруі тиіс;
Төртіншіден, денсаулық сақтау, сауат ашу, білім алу, мәдениет және зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін дамыту кепілдіктері;
Мемлекеттік агенттік немесе бизнес өздерінің қызметтері үшін тұрғын үй, денсаулық сақтау, ақша төленетін демалыстар бойынша белгілі бір әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыра алады, әлеуметтік қызмет көрсетудің басқарушы агенттігіретінде олар аса тиімсіз болып шықты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-тың тәжірибесі, КСРО-ның, Ресей мен Қазақстанның тәжірибелері секілді, әр түрлі жеңілдіктер мен әлеуметтік қызметтерге бөлінетін қаржылардың өсуі жағдайында қоғамның денсаулығы жақсара түспегендігін және әлеуметтік мәселелер санының қысқармағандығын көрсетті[14].
Сонымен қатар дәстүрлі қауымдастық өз мүшелерінің рухани кепілдіктерін қанағаттандыруды бүтіндей әлеуметтік денсаулықпен байланыстыра отырып, сол тұрғыда әрекет етті. А.Уотс пен А. Маслоудың еңбектерінде көрсетілгендей, рухани қажеттіліктердің өтелмеуіне байланысты[15].
Дәстүрлік қауымдастықтарда адамның рухани сұраныстарын қанағаттандырумен діни институттар айналысқан. Алайда білім берудің өсуімен және дәстүрлі шіркеулердің қазіргі қоғамның рухани сұраныстарын
Қанағаттандыруға қабілетсіздігімен байланысты діни сезімдер аяқ асты болуда. Осы қанағаттанбау сезімі 60-70 жылдары батыстың көптеген елдерінде әсіресе АҚШ-ты қамтыған сексуалдытөңкеріс бейнесінде, түстер төңкерісінде, қозғалыстарында көрініс тапты. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл қозғалыстардың кейіннен тоқтауы, олардың тұлғаға өз әлеуетін ашуға және оны қазіргі қоғамға кіріктіруге мүмкіндік беретін тәсілді ұсынуға қабілетсіздіігімен байланысты болады. Бірақ Батыстағы үкіметтік, әрі коммерциялық емес ұйымдар санының қауырт өсуі кейінгі онжылдықта, халықтың терең рухани қажеттіліктері мен әлеуметтік қызметі арасына көпір салу тәсілін үшінші сектордың ұсынуының өзінше бір индикаторы болды. Көптеген үкіметтік, коммерциялық емес ұйымдардың пайда болуы - постиндустриалды қоғамда әлеуметтік мәселелерді шешумен кім айналысады, тұрғылықты халықтың рухани қажеттілігін кім қанағаттандырады? Дегендей сұрақтарға өзінше бір жауап болды[16].
Батыстағы үшінші сектор ұйымдарының көп бөлігі әлеуметтік көмек көрсетумен айналысады және олар шіркеулер емес, бірақ олардың көбісі табиғи трансформация нәтижесінде діни ұйымдар негізінде пайда болған.
Батыстағы үшінші сектор ұйымдарының ерекшеліктері мыналар болып табылады:
олар адамның, әсіресе ақыл-ой еңбегімен айналысатын білімді жұмысшының рухани қажеттіліктеріне бағытталады;
өз мүшелерінің рухани қуатын урбанизацияға түскен қауымдастықтың біршама өткір әлеуметтік міндеттерін шешуге бағыттайды;
жауапты қатысу және қоғамға әсер ете алу мүмкіндіктері ретіндегі азаматтық сезімін қалыптастырады.
Сөйтіп, үшінші сектор постиндустриалды қоғамның адамы үшін, өзі жұмыс істейтін ұйымнан да, тұрғылықты жерінен де таба алмайтын, жойылып бара жатқан дәстүрлік қауымдастықтың нақты баламасы болып келе жатыр.
Г.Хансман оындалсаған келісім (contract failure) деп аталатын теорияны ұсынған. Коммерциялық емес кәсіпорынның маңыздылығына арналған өз мақаласында ол былай деп жазған: ҮЕҰ әдетте тұтынушылар өздеріне ұсынылап отырған қызметтің немесе тауардың саны мен сапасын жеткілікті дәл бағалауға қабілетсіз болған жағдайларда да туындайды. Бұл өз қызметін ұсынатын жағдай салдарынан, не қызметтің мәніне байланысты үнемі туындап отырады [17]. Кейбіржағдайда нарықтық механизм өндірушілердің әрекеттерін тиісті жолмен бақылауды қамтамасыз етпейді. Бұл соңғыларына төмен сапалы тауарлардың бағасын саналы түрде көтеруге мүмкіндік береді, ал бұны кәдімгі келісім шарттарын бұзу деп бағалауға болады. Осы мағынада тұтынушылар коммерциялық емес ұйымдармен жұмыс жасаған кезде көбіне қорғалған болып шығады. Коммерциялық емес ұйымның рухы басынан бастап-ақ заңның үнімен бекітіледі, осы заңға сәйкес оған кірістерді өз жұмысшыларының арасында бөлуге тыйым салынады. және барлық құралдарды ҮЕҰ негізгі қызметін дамытуға бағыттайды. Мемлекет тұтынушыларға қатысты кепілдікті қамтамасыз ету үшін ойынның осындай ережелерін қабылдауға мәжбүр. Егер әр ұйым өзінің рухын бұзғысы келмесе, онда бұл шектеуді ол байқамайды. Ол тек ҮЕҰ ұстанымдарын бұзушылар үшін ғана пайда бола бастайды. Ұйым басынан бастап қандай да бір жолмен пайда көру тілегімен емес, ішкі құндылық постматериалды бағдарлармен мотивацияланатын, өз міндеттерін жақсы орындау рухымен дамиды, яғни ұйым және оның мүшелері үшін таңдалып алынған қызмет олардың өмірлерінің мәні болып есептеледі. Және келісім-шартты орындаудың ұстанымдық жаңа кепілі осында жатыр. Ғалым Дж. Дуглас та, Г. Хансманға ұқсап мемлекттің қирауларын байқайды. Мемлекет халықты қымбатқа түсетін игіліктермен қамтамасыз етудің қамын ойлап жүргенде, соңғылары үзілді-кесілді шектеулердің билігінде жүреді. Мемлекет ұсынатын қызметтер әділ, біркелкі теңдей, унификациялы және әмбебап болуы тиіс. Бұл шектеулер мемлекеттің саяси қолдауын жоғалтпауды ойлаумен қатар әр түрлі, ерекше және иілгіш бюрократиядан тыс қызметтердің жанында тұрады. Және бұл жерде КЕҰ-дың қызметінің орнын ешкімнің де ала алмайтындығы тағы да байқалады.
Басқа жағдайда біз атаулы әлеуметтік көмектің коммерциялық емес ұйымдарымен, қайырымдылық қорларымен және мемлекеттік коммерциялық емес ұйымдармен (білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және т.б. мекемелер) жұмыс жасаймыз. Бұндай ұйымдар үшін жемісті қызмет атқарудың және материалдық қорлардың көлемі болары сөзсіз. Олар әр түрлі себептерге байланысты бизнеспен билік органдарымен, өз бағдарламаларын қаржыландырудың басқа да мүмкін көздерімен барынша байланыс жасауға мүдделі болады. Олар үшін қамқорлық көрсетушілер-өзіңді мойындатудың және мәнді қоғамдық беделдің ерекше белгісі, және қосымша қор тартудың тәсілі. Кейде қамқорлық көрсетушілердің өздері де донорлар рөлін атқаруы мүмкін, екіншісі жағдайда беделдің дәлелі болады, үшіншісінде парасаттылықтың кепілі қызметін атқарады, осы үш қызмет те ҮЕҰ үшін аса маңызды. яяяБұндай жағдайда қамқорлық көрсетуші кеңестің рөлі аса мәнді және ұйым қызметінің тиімділігіне тура әсер етеді. Осылайша қамқорлық көрсетуші кеңес азаматтық қоғам ұйымы қызметін жария етудің басқа да кез-келген құралы секілді, тек құрал ғана болып табылады, ал оны алу мен пайдалану қажеттігі белсенділердің бір сәттік тілегімен емес, ұйымның мақсаттарымен анықталуы тиіс.
Өткен ғасырдың екінші жартысында жоғары дамыған батыс елдерінің саясаты түбегейлі өзгерістерге түсті. Осы уақытқа дейін саяси жағдайларжұмыссыздық, еңбек қатынастры және экономикалық өсім сияқты экономикалық мәселелерге ғана бағытталған. Бұндай жағдай қазір Қазақстан да байқалады - жұмыссыздық, адекватты емес еңбектің заңды базасы және экономикалық қатынастар субъектілерінің арасындағы қысымның оның жолдарыретіндегі жоғары деңгейі және экономиканың тұрақсыз өсімі. Өзекті әлеуметтік-экономикалық мәселелерді тез арада шеудің объективті қажеттігі, алдыңғы қатарлы батыс елдері бұл уақытта алдыға ұзап кеткендігін және саяси қатынастарда үйреншіктң таптық терминологиядан жаңа мәдениет терминологиясына қарай сапалы секіріс жасағандығын ескергенде, мәңгі қуушы мемлекет жағдайына қояды. Ол болып жатқан, ал кейбір салаларда іске асқан мәнді әлеуметтік-экономикалық өзгерістарді бейнелейді.
Алдыңғы қатарлы батыс елдерінің даму практикасы олардың адамдары әл-ауқатының жақсаруы шамасы бойынша жағымды деңгейдің өсуімен, тек экономикалық мәселелерге ғана емес, өмір сүру салты мен қолайлы жағдайға да көңіл аударылуда. Олар қаржылық және экономикалық мәселелерге қарағанда біршама мәнді, ал әлеуметтік индивидуализм көрнекі бола түсуде.
Қазіргі таңда саяси мәдениеттің классикалық түсініктерімен қатар, оның арнайы салаларын бейнелейтін жаңа түсініктер пайда болуда. Алғаш рет американдық әлеуметтанушы Т.Н.Кларк енгізген жаңа саяси мәдениет түсінігі 1970жылдан бастап көптеген елдерде таралған, осы саяси ойынның жаңа тәсілдерін анықтайтын, жаңа мәселелерді және оларды шешу тәсілдерін алға тартатын жаңа саяси стильді білдіреді[21]. Кларктың пікірі бойынша жаңа саяси мәдениетті жастардың біразы, білімді индивидткр және табыс деңгейі жоғары қоғамдар қолдайды. Ол экономикадағы және әлеуметтік өмірдегі өзгерістермен бірге туындады.
ХХ ғасырдың соңында теңестіру және сенімділік принциптері әр түрлі елдердің әлеуметтік және азаматтық динамикасын қамтыды: бір елдерде олар көп, екіншілерінде аз көрініс табады Скандинавияда күшті одақтар мен әлеуметтік партиялар сақталуда; Ұлыбритания айқын таптық саясатын ұсынады; дамушы елдердің басым көпшілігінде қатаң иерархия сақталған. Алайда бұл жерлерде де өзгерістер болады. Бұл өзгерістер неліктен пайда болады және неліктен бір аймақтарда көп, екіншілірінд еаз көрініс табады. Осы процестердің іске асуына жалпы құрылымдық жағдайлар әсер етеді. Жаңа саяси мәдениеттің пайда болуына, Т.Н.Кларк өз жұмыстарында атап көрсеткендей, бірқатар жағдайлар мен алғы шарттар әсер етеді. Жалпылап айтқанда, жаңа саяси мәдениеттің білімді, табысы жоғары және күн көру деңгейі жоғары азаматтары, жоғары технологияға негізделген жұмыс орындары көп қалалар, аймақтар мен елдерге көп алғы шартқа ие екендігін пайымдауға болады. Жаңа саяси мәдениетке деген үрдіс, клиентелихзмі азаматтар арасында, сондай-ақ азаматтар бұқаралық ақпарат құралдарын белсенді пайдаланатын, кәсіби басқарумен ерекшеленетін елдерде біршама дамыған.
Жаңа саяси мәдениеттің өкілдері мемлекеттік басқарудың орталық органы үкіметтің халықты көптеген экономикалыық және әлеуметтік мәліметтермен қамтамасыз ету жолындағы ісі аса тиімді бола алмайды деп есептейді ғалым. Ооталықтандырылған бюракратиялық аппараттың жұмысын бағалай отырып, қызметтер тиімділігімәселесін қозғайды.
Жаңа саяси мәдениеттің өкілдері басқа ұйымдардың міндеттерді жақсы қабылдауынан үміттене отырып, олармен келісім-шартқа отыру арқылы теңсіздіктің монополиясын жоюды қалайды. Олардың пікірлері бойынша әлемнің ірі мемлекеттеріндегі қолайсыз мемлекеттік аппарат азаматтардан өте алшақ және олардың мүдделерін қорғамайды. Федерализм мен регионализм үлгілер ұсынады және жиі жағдайларда кішігірім - әдемі- ұрандар естіледі. Бұл құбылысты әлемдік мысалдар арқылы дәлелдеуге болады. Мысалы, АҚШ пен Ұлыбританияда пайда көзделмейтін және коммерциялық ұйымдар өте маңызды болып табылады, олар тіпті денсаулық, білім беру, қоғамдық қызметтер мен басқа да өзекті мәселелер бойынша мемлекеттік саясатты қалыптастырады. Бүкіл әлемде нақты мәселені бағдар еткен осы ұйымдардың мәні өсуде. Жеке мәселелерді шешудің осындай орталықтандырылған тәсілі онымен айналысатын ҮЕҰ-дың азаматтар алдында біршама жауапкерілік иеленуі үшін жағдай жасайды.
Үшінші сектор теориясының негізін салушылардың бірі 19-ғасырда алғаш рет аралас экономика теориясын ұсынған неміс экономисі А.Вангер болып табылады. Ол бұл жерде үш секторды, яғни мемлекеттік, жеке және қайырымдылықты бөліп көрсетеді. Оның идеясы бойынша, қайырымдылық секторы экономиканың мемлекеттік және жеке секторларының кемшілікиерін жою үшін қажет. Кейіннен А.Вангердің идеялары ХХ ғасырдың бас кезіндегі бірқатар отандық экономистердің зерттеулеріне негіз болды. Әсіресе, олар ресейлік ғалым А.А.Исаевтың еңбектерінде көрініс тапты [22].
ҮЕҰ-дың мәнін анықтаудың сервистік тұжырымдамасына сәйкес, үшінші сектор ұйымдарының негізгі мақсаты-халыққа (клиенттерге) қызмет көрсету. Әлеуметтік қызмет көрсетудің мемлекеттік мекемелері өз қызметін халықтың әр түрлі топтарына көрсетеді. Коммерциялық емес ұйымдар біршама тиімді әрекет етеді, олар өз мәселелерін жақсы түсінетін азаматтардың күш-жігеріне негізделген. Үшінші сектордың өзегі қайырымдылық ұйымдары болып саналады. Сөйтіп, үшінші сектор ұйымдары мемлекеттік ұйымдар орындайтын жұмысты біршама тиімді, әрі халықтың қажеттеріне сәйкес тұрғыда атқарады. Алайда, көптеген мысалдар егер үшінші сектор мемлекеттік реттеудің объектісі болса, онда тірі адамзаттық инициативаның орнайтындығын және бюрократияның басым орын алатындығын көрсетеді.
Өзінен дамуды, қорғауды және кез-келген істі жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ұйымдар жиынтығы ретінде үшінші сектор тұжырымдамасы ҮЕҰ қызметіндегі адамзат әлеуетін анықтау жіне дамытумен байланысты болатын саланы ашады. Қызмет көрсету жұмысын мұндай ұйымдар әлеуметтік белсенділік пен ерікті, ынтаны дамыту бойынша жұмыс ретінде ұсынады. Көрсетілетін қызметтердің кәсіби және тиімді салаларын сақтаумен қатар, ҮЕҰ-дың мына бір басты ерекшелігі бөлініп шығады, ол-адамдарды жаңа әлеуметтік әрекеттерге итермелеу және белсенді ету, өмірдің жаңа тұлғааралық қатынастарын ашу. Үшінші сектор қызметінің осы мағынасы ұйымдар көрсететін қызметтердің сипатына тәуелді емес. Қиындық екі бағытты, яғни тиімділік логикасы бойынша құрылған социумда жұмыс жасау мен бір мезгілде даму идеясын жүзеге асыруды біріктіруде жатыр. Бұл тұжырымдамадағы мемлекет пен үшінші сектордағы қоғамдастық рөлін арттырудағы айырмашылықтар туралы айтуға болады. Мемлекет үшін қоғамдық ұйымдардың қызметі- халықтың белгілі бір топтарын әлеуметтік қорғау міндеттерін орындау.
Әлеуметтік қызмет тұжырымдамасында ұоғамдық қозғалыстардың рөліне ерекше назар аударылады, олар үшінші сектордың өзегі ретінде қарастырылады. Олардың миссиясы-ұжымдық әрекет арқылы әлеуметтік өзгерістер жасау. Өз мәселелерін қоғамдық және саяси мәнді деңгейге шығару және оларды шешу жолдарын ұсына отырып, қоғамдық ынта әлеуметтік саясаттың ерекше зертханасына айналады. Осы саладағы барлық дерлік жетістіктер азаматтар тобының кезіндегі жеке ынтасы болған және кейіннен мемлекеттік деңгейде мойындалған. Мысалы, Невада-Семей экологиялық салада атқарған жұмысы, Семей проблемасын әлемге паш етті. Ғибрат көпбалалы аналар ұйымының жұмысы балаларға төленетін жәрдемақының жоғарылауына қол жеткізді. Қазіргі әлеуметтік саясаттың ажырамас бөлігі- ана мен баланы қорғау жөніндегі барлық мемлекеттік шаралар қоғамдық ұйымдардың белсенді іс-әрекетінсіз пайда болмаған.
Сонымен бірге ҮЕҰ баламалы құндылықтар, яки азаматтық және саяси жауапкершілік, құқықтық тәртіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаты. Дипломдық жұмыста мүмкіндігі шектеулі азаматтарды әлеуметтік қорғау мәселелері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жаңа әлеуметтік қорғау жүйесін құруды талап етті. Халықты әлеуметтік қорғау бұл- халықтың қажетті өмір сүру деңгейімен, конситутциялық құқықтарымен қамтамасыз ету бойынша, сондай-ақ халықтың әлжуаз топтарын қолдау мен қорғаудағы, ең алдымен мемлекеттің, сонымен қатар азаматтық қоғамның басқа да институттарының іс-шаралар жүйесі.
Халықтың әлжуаз қабаттарының ғана емес, жалпы қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешуде үкіметтік емес ұйымдардың маңызы зор. Қоғамдық зор алуан-түрлі мақсаттарды жүзеге асырумен айналысатын ҮЕҰ дамып жатқан Қазақстандық нарық экономикасында, жалпы социумда елеулі рөл атқарады. Қазақстан қоғамының дамуындағы комерциялық емес аяның маңыздылығының күрт жоғарылауы халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі орны мен рөліне деген дәстүрлі көзқарасты қайта қарастыруды талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының әрі қарай демократияланып, бәсекеге қабілетті 30 мемлекеттің қатарына кіру, азаматтық қоғамның дамуын талап етеді, ал үкіметтік емес ұйымдар азаматтық қоғамның маңызды мүшесі болып табылады. ҮЕҰ-ды зерттеу қазіргі таңда өте өзекті мәселе және жыл сайын зерттеуді талап етеді. Өйткені ҮЕҰ халықтың әлеуметтік жағдайының индикаторы болып саналады. ҮЕҰ-дың белсенділігінен қарапайым халықтың сұранысының қанағаттандырылуы байланысты, себебі үкіметтік емес ұйымдар мемлекет пен халық арасындағы көпір деп есептелінеді.
Үкіметтік емес сектордың азаматтық қоғамның өзегін құрауында рөлі ерекше, ал онсыз демократия принциптерін іс жүзіне асыру мүмкін емес. Үкіметтік емес ұйымдардың арқасында қоғам азаматтары өздерінің даралығын білдіруге және ерікті құлшыныстарын көрсетуге деген терең азаматтық ұмтылыстарын жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Осыған байланысты үшінші сектор өкілдерінің іс-әрекеті экономикалық және әлеуметтік ісер де береді.
Зерттеліп отырған мәселе тек мемлекеттік қана емес, аймақтық мәнге де ие. Іс жүзінде үкіметтік емес ұйымдар, егер жоғарыдағы нұсқау бойынша құрылатын болса, өзінің түпкі мақсатын орындай алмайды. Олардың мәні еркін құрылуына негізделеді. Бірақ Қазақстанның көптеген аймақтарының әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағынан артта қалуы қоғам үшін маңызды болып табылатын үшінші сектордың пайда болу процесін қиындатады. Осыған байланысты үшінші сектордың пайда болуының алғышарттары мен мүмкіндіктерін, оның қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешудегі рөлін зерттеу қажеттілігі туындады. Қалыптасып отырған осындай жағдай Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі азаматтарды әлеуметтік қорғау мәселелері,- деген атпен дипломдық зерттеу жүргізуге негіз болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлеуметтік қорғау институттарының қызметін талдау мемлекетте әлеуметтік саясат , халықты әлеуметтік қорғау жүйелерін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Үкіметтік емес ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктердің пайда болуына ықпал етеді. Демек оның қызметі сонымен қатар осы мәселенің әр түрлі аспектілерін зерттейтін көптеген мамандардың, әлеуметтанушылардың, экономистердің, саясаттангушылардың зерттеу пәні де болып табылады.
Батыстық әлеуметтанушылардан әлеуметтік қорғау мәселесін зерттеуге О.Конт, Г.Спенсер, Ф.Теннис, Э.Дюркгейм, К.Маркс, П.Сорокин, П.Лафарг, А.Маслоу, Дж.Риффкин, Н.Дарендорф сияқты ғалымдар үлес қосқан.
Әлеуметтік-экономикалық феномен ретіндегі экономиканың үшінші секторы ұйымдарын, оның құрылу және қызмет ету ерекшеліктерін зерттеуге Е.А.Абросимова, С.Арионеско, А.М.Бабич, Ф.М.Бородкин, А.Бодунген, А.Вербицкий, С.Галушкин, И.М.Шейман, Т.В.Юрьева, В.Лкимец, Л.И.Якобсон еңбектері арналған.
Бүгінгі күні халықты әлеуметтік қорғаудың мазмұны және оның дамуының жеке аспектілері қарастырылатын И.В.Бушмарин, Л.С.Бляхман, Н.И.Гвоздева, Т.И.Заславская, Р.К.Иванов, В.Г.Костаков, А.Э.Котляр және басқалардың еңбектері кеңінен танымал.
Отандық зерттеушілердің ішінде әлеуметтік қорғау түрлері мен үшінші секторды дамыту мәселелері М.С.Әженов, Л.Т.Қожамқұлова, М.С.Садырова, Ж.А.Нурбекова, З.Ж.Жаназарова, О.Нұсқабаевтардың еңбектерінде қарастырылған .
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың мүмкіндігі шектеулі азаматтарды әлеуметтік қорғау қызметі.
Зерттеу пәні: Үкіметтік емес ұйымдардың халықты әлеуметтік қорғау мәселелері.
Зерттеу мақсаты: Үкіметтік емес ұйымдардың халықты әлеуметтік қорғау саласына қосқан үлесін анықтау, халықтың әлеуметтік қорғалуын арттыруға бағытталған нақты ұсыныстар жасау. Мүмкіндігі шектеулі азаматтардың әлеуметтік қорғалуына әлеуметтік бақылау жасау.
Зерттеудің қойылған мақсаты мына міндеттерді шешуді талап етті:
1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы халықты әлеуметтік қорғаудың мәнін ашу, отандық және шетелдік тәжірибелер негізінде халықты әлеуметтік қорғаудың қазіргі таңдағы жай-күйіне талдау жасау.
2. Үкіметтік емес ұйымдардың мүмкіндігі шектеулі азаматтарды қорғаудағы қызметін, оған мемлекет тарапынан қолдау жасалып жатқан оңды іс-әрекеттерді екшелеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу (дипломдық) жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан және пайдаланылған әдебиеттен тұрады.
1. ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1. Халықты әлеуметтік қорғау ұғымы
Адамдардың физикалық өмірін сақтауларына, олардың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруына әлеуметтік көмек көрсету адамзат дамуының бастапқы кезеңінде-ақ болған және олар салттар, дәстүрлер және рәсімдердің негізінде жүзеге асырылып отырған. Бұл адамдардың табиғаттың жағымсыз жағдайларына және әлеуметтік ортаға бейімделулеріне, отбасы, ру мен қауымдастық мәдениетінің біртұтастығы мен бүтіндігін сақтап қалуға көмекткскен.Өзара көмек және бір-біріне қол ұшын беру адамдардың бірлескен өмірінің атрибуты болған.
Өркениеттің, техникалық прогресс мәдениетінің дамуымен, отбасылық-туыстық және қоғамдық байланыстардың күйреуімен, мемлекет адамды әлеуметтік қорғаудың кепілі болу қызметіне біршама белсенді түрде ие болды. Нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы халықты әлеуметтік қорғаудың іс-әрекетінің жеке түріне айналуына алып келді, ол ең алдымен, нарықтық қатынастардың жағымсыз әсерлерінен қорғау ретіндегі жаңа мағынаға және мәнге ие болды.
Халықты әлеуметтік қорғау мен үкіметтік емес ұйымдардың пайда болуына алғы шарт болатын болашақ қоғамның көптеген тұжырымдамалары ішінен автор бірнешеуін бөліп, жіктеп оларды қоғамдық, экономикалық және әлеуметтік-саяси алғы шарттардың қатарында қарастырғысы келеді.
Әлеуметтік қорғау категориясын қалыптастыруға әлеуметтанудың негізін салушы Конттың үлкен үлес қосқандығы сөзсіз. Өзінің Позитивті саясат жүйелері атты еңбегңнде (1854ж.) ол әлеуметтік саясат саласына көңіл бөледі және оның өзгерісін шынайы қоғам қалыптастыруға көмектесетін жағымды бағдарламаны жасауға тырысқан, бұл жерде нақты ел ғана емес, бүтіндей адамзат туралы әңгіме қозғалады.[1] Конттың әлеуметтік қорғау саласындағы жұмыстары өте маңызды, себебі Конт қайырымдылық қызметінің негізі болып табылатын альтуризм түсінігін енгізеді және оны белсенді пайдаланғандар арасындағы алғышарттардың бірі болды. Альтуриз-қоғам мен индивидтің арасындағы келісім болып табылады.[2] Альтуристік әлеуметтік сезімдер таптарды бөлетін эгоизмге қарама-қарсы қойылады. Осы сезімдер қоғамдық ұстамдылықтың бірігуіне және бекуіне әсер етеді. Позитивизмнің өнегелі ілімінің және оған сәйкес позитивті әлеуметтік саясаттың мәнін Конт альтуризмді эгоизмнен жоғары, қоғамдық мүдделерді жеке мүдделерден жоғары көтеру деп түсінеді.
Сонымен қатар оның пролетариат рухани билікке сүйку болуға қабілетті, себебі қоғамның кез-келген басқа тобына қарағанда, ол оларды ағымдық жүйеге келтіре алмаса да, нақты да өнегелі бастауларды түсінуге және әсіресе сезінуге табиғи түрде біршама бейімделген,-деген көзқарасы бүгінде өзекті болып табылады. Оның қайырымдылық әсері, әрбір адам біршама барлығының көз алдында өмір сүруі тиіс халық арасындағы теңсіздіктің ( тек әлеуметтік қана емес, сонымен қатар жеке де) маңызды сүйеу болатыны сөзсіз, бұл қоғамға әрбір адамның іс-әрекетін шын мәнінде бақылауға мүмкіндік береді. Негізінен Конттың ойынша, мемлекет барлығында жетекші рөл атқаруы тиіс.
Конттың маңызды идеяларының бірі оның әйгілі үш кезеңнің заңдары. Үш кезеңдеріне теологиялық, метафизикалық және позитивті кезеңдер жатады. Алғашқы екі кезеңді адамзат басынан өткізді деп көрсетті, үшінші кезеңді қоғамға деген ғылыми көзқарасқа негіздеді. Позитивті кезең қалыптасу үшін реформаның екі кезеңі керек деп есептеді: 1) теориялық реформалар- саяси, яғни рухани билікті басқару билігінен бөлу. Алғашқы реформаларды жүргізуді- ғалымдарға, ал екіншісін- индустриалдарға тиесілі деп қарастырды, теңдікті иерархия алмастырады деп, ал ұлттық дербестікті- құзыретті адамдардың жаппай орталықтандырылған басқаруы алмастырады деп көрсетті. Соңғы жағдай біздің қарастырып отырған мәселемізде маңызды болып отыр, яғни адамдардың жаппай бірлестікте қоғам мәселелерін шешуі немесе азаматтық қоғамды қалыптастыруы. Л азаматтық қоғамды қалыптастыру дегеніміз ҮЕҰ-ды дамыту деген сөз, өйткені адамдар бірлесе келіп, өздерінің проблемаларын дәл осы ҮЕҰ-дар арқылы шеше алады. Осылайша ҮЕҰ-дар халықты әлеуметтік қорғаудың субьектісіне айналады.
Сонымен қатар әлеуметтік қорғау саласындағы әйгілі еңбектердің бірі Г.Спенсерге тиесілі.Бұл саладағы Г.Спенсердің еңбектеріндегі негізгі теориялық ұстанымдар өзінің төмендегі идеясымен қызықтырады.
Біріншісі, оның қоғамды немесе қауымды тірі ағза ретінде қарастыру немесе оларды салыстыруы. Әйтсе де, тірі қоғам деген оның екі қырын дәлелдейді. Біріншісі тірі ағза ретіндегі қоғамдық өсу әдетте не осы қоғамды басқа бір қоғам жойып жібергенге дейін, не оның екіге немесе көптеген бөліктерге бөлінуіне дейін созылатындығынан тұрады. Қоғамдардың да, тіршілік иелерінің де басқа ерекше қыры көлемдердегі ұлғаюлармен қатар олардың құрылыс күрделіліктерінің ұлғаюы да байқалатындығында[3].
Сондай-ақ оның әлеуметтік институттар туралы ілімі де маңызды, себебі ҮЕҰ әлеуметтік институт болып табылады.Ағылшындық әлеуметтанушы әлеуметтік институт деп адамдардың бірлескен өмірінің өзіндік ұйымдасу тәсілі мен формасын түсінген, бірақ оның қатаң ғылыми анықтамасын бермеген. Оның пікірі бойынша әлеуметтік институттардың жиынтығы қоғамның құрылымы мен ұйымдасуын құрайды. Ол қоғамда оның эволюция шамасы бойынша, іс-әрекет мақсаты бүкіл әлеуметтік ағзаның қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуден тұратын әлеуметтік институттардың көп болатындығын дәлелдейді. Спенсердің пікірі бойынша институттардың саны көбейгендіктен және әрқайсысының құрылымы күрделенгендіктен әлеуметтану олардың өзара қарым-қатынасының біртектілігін зерттеуі тиіс. Қоғамдық прогресс осы процестің тиімділігіне тәуелді және әлеуметтану ғылымы бұл жағдайға қарамай өте алмайды.
Әлеуметтанушының пікірі бойынша әлеуметтік институттар қоғамдық қызмет етудің тұрақтылығын қамтамасыз етуден басқа тағы да бір маңызды міндет атқарады, яғни адамның әлеуметтік тіршілік иесіне айналуын қамтамасыз етеді, оны ұжымдық сипатқа ие әлеуметтік әс-қимылға итермелейді, басқаша айтқанда тұлғаның әлеуметтенуі үшін жағдай жасайды. Әлеуметтік институттың бұл анықтамасы бүгінгі таңда да өзекті болып көрінетіндігін және оны қазіргі әлеуметтанудың кеңінен пайдаланатындығын айтпай кетуге болмайды. Спенсер бойынша әлеуметтік институттар шеңберінде қоғамның дамуына қолданбалы дифференциалды және интеграциялық әлеуметтік функцияларды атқаратын органдардың (мекемелердің) үш, яғни-өндірістік, тарату және реттеу жүйелері әрекет етеді. Әлеуметтік институттардың өзін әлеуметтанушы олардың алты негізгі түрлері бойынша қарастырады. Бұл-әрқайсысы өзгеріс және даму күйін кешетін үй, салттық, саяси, шіркеулік, кәсіпорындық, кәсіби институттар. Саяси институттарды қарастыра отырып, ағылшын әлеуметтанушысы олардың дамуының мүмкіндіктері мен жолдарына, олардың әрқайсысының мәніне әр түрлі көзқараста болады. Сонымен, ол қазіргі мемлекеттің рөлі аса үлкен бола алмайды деп есептейді, өйткені ол-өзінің табиғаты бойынша жеке еркіндікті шектеуші, ал құқықтарғ керісінше, өсуді талап етеді, себебі ол оның кепіліне айналуы тиіс.
Кәсіби институттар еңбекті қоғамдық бөлудің негізінде туындайды және өндіріс пен оның формаларының эволюциясымен бірге белсенді дамиды. Спенсер кәсіби институттарға гильдтерді, йехтарды, кәсіби одақтарды жатқызған. Олардың басты функциясы бір ғана кәсіби қызметпен айналысатын адамдарды жақындастыру, интеграциялау, қорғау болып табылады. Әлеуметтік институттар туралы ілімді ағылшын әлеуметтанушысы қоғамды жүйелі бейнелеу шеңберінде қалыптастырған. Барлық институттар біртұтас, өзара байланысты бүтіндікті құрайды. Олардың әрқайсысы қандай да бір қоғамдық қажеттілікті қанағаттандырады және басқа институттарды алмастырмайды. Қоғам секілді институттар адамның мүдделері үшін ғана қызмет етеді.
Қайырымдылыққа қатысты айтылған сындарды үш бағытқа бөліп қарастыруға болады: негативтік, улитаристік және этикалық. Негативтік бағыттың сипатты өкілдері марксистік ойшылдар мен қайраткерлер болды, мысал ретінде Поль Лафаргтың 1905 жылы жарық көрген Қайырымдылық трактатын келтіруге болады.[4] Марксистердің көзқарасы бойынша, филантропия өз мағынасында ақылға қонбайтын, санасыздықты білдіреді, себебі ол кедей және шарасыз адамдардың адамдардың жағдайын дұрыстаудан бұрын қиындата түседі. Сондай-ақ атап өту керек, негативистік сын қайырымдылықты дамыта отырып, кедейшілік баспанасыздық сияқты өзге де әлеуметтік ауруларды жоюға мүмкіндік тудырады деген иллюзиялық көріністерден сақтайды.
Унитарлық сын қайырымдылыққа қатысты басқа көзқарасты қалыптастырады. Бұл көзқарас өз кезегінде қажеттілік принципіне сүйене отырып, әділеттілік және қайырымдылық мәселелрін алға тартады. Аталмыш принцип мәні мынада: кез-келген мұқтаж адамға көмек алу құқығын қанағаттандырып қана қоймай, туындаған мәселелерді өз күшімен шеше алатындығына үміт ұяландыру қажет. Дәл осы көзқарасты улитаристік ыңғай жақтастыры да қолдады, атап айтсақ, әйгілі социолог және экономистДж.С.Милль (ХІХ ғ 70 ж.). Оның пікірінше, көмек мұқтаж адамды босаңсытып алмас үшін ынталандыру арқылы құрылуы керек, яғни сырттан келетін көмек өз-өзіне көмектің қажеттілігін алмастырмауы қажет. Кез-келген қайырымдылық бағдарламаның басты критерилері осыдан құралуы шарт. Осылайша, негативтік сынға қарағанда улитаристік қайырымдылықты мүлде сынамады, ал тек оның іс-әрекетін жүзеге асырудың прагматикалық әдістерін шығаруға тырысты.
Филантропияны этикалық сынау талқылауда прагматикалық сұрақтардан құндылықтыққа қарай өтуге қадам жасады, осы арқылы адамға бағытталған тақырыптарға бір табанжақындай түсті. Филантропияның принциптері мен әдістері құндылықтық критерилерге жауап беруі керектігін мойындау ХІХғ. соңғы тоқсанында социалистік идеялардың таралуына байланысты маңыздылыққа ие бола бастады. Социолистер, марксистер әділеттіктің мәнін теңдікті орнатудан іздеді. Оның мәні игілікті іс адамгершіліктік мақсат ретінде адамның беруге, бөлісуге дайындығынан ғана емес, өз эгоизмінің шегінен қашан да болсын босап шығуға дайындығынан да көрінеді. Этикалық сын көрсеткендей,қайырымдылық іс бүгінде тек әлеуметтік қана емес, психологиялық және құндылықтық деңгейде маңызды мәселелердің қайнар көзі болып қалып отыр. Сондықтан да, қайырымдылық және қайырымдылық қорлардың әрекеттері бүгінгі күні арнайы зерттеуді қажет етеді.[5] Қайырымдылық әлеуметтік құбылыс ретінде мынандай негізгі функцияларды атқарады: 1) коммуникативтік, 2) қоғамдық сананы қалыптастыру функциясы, 3)әлеуметтік мұра[6].
Соңғы жылдары Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғау-халықтың басқа топтары секілді, әлеуметтік қорғау кешеніне мұқтаж болып отырған, еңбекке қабілетті халықтың үлкен бөлігіне, еңбекке жарамсыздарға әлеуметтік көмек көрсету тұрғысынан қарастырылуда. Бүгінгі таңда ауыртпалық, тапшылық жағдайында әлеуметтік қорғаудың дамуы туралы пікір тараған, бұл жерде осы ауыр саланың мемлекеттік қаржыға келіп тірелетіндігі айтылады. Халықтың барлық топтарына арналған әлеуметтік қорғау механиздерін жетілдіру қажеттігі даусыз, алайда жасалып жатқан жұмыстың басым бөлігі осы үдеріс шеңберіндегі қатынастардың үйымдастырушылық және құқықтық құрылғысын өзгерту ұстанымы тұрғысынан жүргізілуде. Ал экономикалық құрамдас бөлік тек біршама шыдайтындай болу үшін қанша ақша беру керек,-деген позициядан ғана қарастырылуда. Бұндай ыңғай қате болып табылады, себебі халықты әлеуметтік қорғау оның ұйымдастырушылық-экономикалық механизмінің мәнін анықтайтын ұйымдастырушылық-құқықтық және әлеуметтік-зкономикалық аспектілер кешенін қамтиды. Осы механизмді жетілдірудің потенциялды негізгі бағыттарын, құрылымы мен түрлерін анықтау қоғам дамуының қазіргі кезеңі үшін аса өзекті теориялық және практикалық мәнге ие. Әр түрлі ғылыми мектептер өкілдерінің әлеуметтік қорғау түсінігін анықтауға жасаған бір қатар ыңғайларын қарастырайық[7].
М.Б. Кибакин бойынша әлеуметтік қорғау- негізгі әлеуметтік топты және еңбекке жарамдылығының шектелуінің белгілі бір ерекшеліктерінен жас, денсаулық жағдайы, еңбектің сипаты және басқалары сондықтан да әлеуметтік көмек шаралары жүйесінсіз өмір сүре алмайтын басқа да адамзаттар категорияларын қамтамасыз ету жөніндегі жалпы практика түсініледі. Оны әлеуметтік қамсыздандыру органдары қамтамасыз етеді. Арнайы әлеуметтік қорғау дегенде, халықтың белгілі бір категориясының ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік қорғау түсініледі. Мысалы, әскери қызметкерлер, солтүстікті мекендейтіндер, қашқындар.
Ал Е.В.Тишинның ойынша бұл-индивидке қоғам беретін әлеуметтік кепілдіктердің минимумы. Осы жағдайда (экономикалық жағдайлардың шынайы күйін ескере отырып) адамды әлекметтік қорғаудың белгілері мыналар болған болар еді: 1) адамда өмір сүру минимумын қамтамасыз ететін, заңды табыс көздерінің болуы. 2) адамда минималды тұтыну тұтыну себетінің көлемі мен тауарларды сатып алу менқызметтерді төлеуге ақшалай табысын өз бетінше пайдалана алу мүмкіншілігінің. 3) минималды әлеуметтік жарналарға жауап беретін тұрғын үймен қамтамасыз етілу. 4) ағзаның өмір сүруін қамтамасыз ететін, медициналық құралдармен жіне минималды медициналық қызметтермен қамтамасыз етілу.
Е.Г.Берницкая әлеуметтік қорғауды тұтынушылық саладағы белгілі-бір жаңа енгізулерді біршама ауыр бастан өткеретін, халықтың жеке топтарының жағдайын жасауға бағытталған, қысқа мерзімдік оперативті әрекеттердің кешені деп санаған.
Л.Р.Петрова әлеуметтік қорғау жүйесі-мемлекеттің халықтың барлық деңгейіне ел бойынша қабылданған минималды деңгейден төмен емес олардың өсуі мен жақсы жағдайын жасауының және теңсіздіктердің шеткі көрінулерін түзетуінің заңды түрде бекітілген міндеті ретінде қарастырылады деп атап кеткен.
Т.С.Пантелеева: Әлеуметтік қорғаудың біршама тар түсінігі мынада, бұл мемлекеттің өмір сүру деңгейі аймағындағы құқықтар мен кепілдіктерді қамтамасыз ету, адамның қажеттіліктерін: өмір сүруді қамтамасыз ететін жеткілікті қаражаттарға құқылы болу, еңбек пен демалысқа, жұмыссыздықтан қорғауға, денсаулық пен тұрғын үйді қорғауға , қартайғанда, жүру және асыраушысынан айрылған жағдайларда, балаларын тәрбиелеуге деген және т.б. қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша сәйкес саясаты[8].
Ұсынылып отырған анықтамалардан көріп отырғанымыздай, барлық анықтамаларда жергілікті халықтың жекетоптары (әлеуметтік зақымдануы мүмкін) туралы және оларды минималды әлеуметтік кепілдіктермен қамтамасыз ету керектігі айтылады. Алайда, жоғарыда айтылғадай, бұл-қате анықтама, себебі әлеуметтік қорғау-адамның конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету және тұрғылықты халықтың әлсіз бөліктеріне көмек көрсету бойынша мемлекет пен азаматтық қоғам институттар қызметі.
2.2. Мүмкіндігі шектеулі азаматтарды әлеуметтік қорғауды зерттеудің әдіснамалық негіздері
Қазақстан құрамына мүше ретінде енген еңбек халықаралық әлеуметтңк қорғау жүйесін мынадай шаралардың кешені ретінде анықтайды:
а) Тұрақты, ақы төленетін еңбек қызметін ынталандыру;
б) Негізгі әлеуметтік қауіптер туындаған жағдайда әлеуметтік сақтандыру механизмдерінің көмегімен оны тоқтату және кіріс бөліктерінің орнын толтыру;
в) Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің мүшелері болып табылмайтын, тұрғылықты халықтың әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек механизмдерін ұсыну;
г) Азаматтардың білім алу және медициналық көмек секілді, негізгі құқықтар мен қызметке қол жеткізе алуы.
Әлеуметтік қорғаудың субьектілері-тұрғылықты халықты әлеуметтік қорғаудың билік органдары (мемлекет), кәсіби одақтар, саяси және қоғамдық бірлестіктер, соның ішінде қайырымдылық ұйымдары:
Сурет 1- Халықты әлеуметтік қорғауды басқаруды басқарудың субьектілері
Әлеуметтік қорғаудың обьектілері-адам, жергілікті халық, топтар, әлеуметтік институттар және әлеуметтік сала мекемелері.
Бірінші кезекте әлеуметтік қорғауды қажет ететіндер мыналар:
1. Қарт азаматтар, әсіресе жалғыз бастылар мен жалғыз өмір сүретіндер, соның ішінде жалғыз басты жұптар;
2. Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қаза болған әскери қызметкерлер отбасылары;
3. Мүгедектер (соның ішінде бала кезінен мүгедек болғандар) және мүгедек балалар;
4. Интернационалист-жауынгерлер қатарында болған мүгедектер;
5. Чернобыль апаты мен басқа жерлердегі радиактивті қоқыстардың салдарынан жапа шеккен азаматтар;
6. Жұмыссыздар;
7. Босқындар мен көшіп-қонушылар;
8. Әкесінен де, шешесінен де айрылған жетім балалар;
9. Әлеуметтік жетім балалар;
10. Девиантты жүріс-тұрысты балалар;
11. Мүгедек және тұл жетім тұратын отбасылар;
12. Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген отбасылар;
13. Көп балалы отбасылар;
14. Жалғыз басты аналар;
15. Мүмкіндігі шектеулі адамдар[9].
Әлеуметтік қорғау өмірлік қажетті жағдайларға қол жеткізудің белгілі бір деңгейін және бір себептерден экономикалық белсенді бола алмайтын және жеткілікті ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін кірістермен қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың жақсы жағдайының белгілі бір деңгейін қамиамасыз етуге бағытталған[10]. Әлеуметтік қорғаудың басты мақсаты адамға күрделі өмірлік қажетті көмек көрсеті және ең алдымен ол адамның конситуциялық құқықтарын қорғауды болжайды. Біршама тар мағынада әлеуметтік қорғау өмір деңгейіне қатысты құқықтарды, яғни жұмысбастылық және еңбегі үшін марапатталу, демалыс, жасы келгенде, ауырған жағдайда, жұмыссыздық не асыраушысынан айрылған жағдайда, балаларды тәрбиелеуде әлеуметтік қамтамасыз етілу, білім алу денсаулығвн оңалту, мәдени өмірге араласу құқықтарын, тұрғын үй құқығын қамтамасыз етеді[11].
Мемлекеттің міндеті- ережелер қалыптастыру және оларды заңның күшімен әрекетке енгізу. Бизнестің міндеті- ақша табу. Әлеуметтік сектор ұйымдарының міндеті-азаматтардың аман-саулығына жағдай жасау, көптеген әлеуметтік міселелерді шешуге қатысу.[12].
Әлеуметтік қатынастар жүйесінде, ең алдымен әлеуметтік саясатты қалыптастыру мен іске асыруда мемлекетке маңызды рөл берілген. Нарық жағдайында әлеуметтік қорғаудың негізгі міндеттері құрамына әлеуметтік және медициналық сақтандырудың әлеуметтік формалары, сондай-ақ әлеуметтік көмек көрсетудің саналуан түрлері енетін әлеуметтік кепілдік пен әлеуметтік қорғау жүйелерін дамыту болып табылады. Әлеуметтік қорғау жүйесінің деңгейі, ең алдымен, елдің экономикалық дамуына, саяси тұрақтылығына, сонымен қатар таңдалып алынған әлеуметтік-экономикалық модельге тәуелді болып табылады.
Тарихи, мәдени, саяси және басқа да факторлар бойынша даму деңгейлері бірдей мемлекеттерде әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыруда ынтымақтастықтың дәрежесі және мемлекеттік институттардың деңгейі әр түрлі болып келеді. Толық ынтымақтастық кезінде жарна салу мен төлемақы беру арасында өзара байланыс болмайды, мұнда төлемақы алу құқығы салынған жарнаға байланысты емес, ол әлеуметтік қауіптің пайда болуымен анықталады. Қаржылық қысым тек салық төлеушілерге түседі де, бірақ әлеуметтік қорғауды алуға барлық азаматтар құқылы болады. Бұндай жүйеде кірістерді қайта бөлудің механизмі және төлеуші ретінде мемлекет шығады. Толық салмақтылық ұстанымына негізделген жүйелер, әдетте, барлық азаматтарға әлеуметтік қорғаудың бірдей минималды деңгейін қамтамасыз етеді.
Шектелген ынтымақтастық жағдайында төлемді алу құқығы адамның жарнасына тәуелді болады. Әдетте, бұндай жұмысшылар мен жұмыспен қамтамасыз етушілердің жарналарының есебінен қаржыландырылады, ал жарна салуына байланысты төлемақы алуға тек жарна салып отырған азаматтар (немесе олар үшін оны жұмыс беруші салып отырған жағдайда) ғана құқылы. Әдетте, мұндай жүйелер халықтың белгілі-бір тобына, мысалы, ресми сектордың жұмысшыларына немесе нақты еңбек ұжымына қосымша әлеуметтік қорғау көрсетеді.
Бұдан басқа, ынтымақтастық болмайтын (нөлдік ынтымақтастық) жүйелері де бар, мұнда әрбір азаматтың әлеуметтік қауіп-қатер кезінде төлемақы алуы тікелей өзінің салған жарнасына байланысты.
Халықаралық тәжірибеге жасалған талдаудың негізінде, әлеуметтік қорғаудың біршама тиімді және кешенді жүйелерінің құрамында әдетте келесідей негізгі элементтердің болатындығы туралы қорытынды жасауға болады:
1) мемлекеттік жәрдемақылыр;
2) міндетті әлеуметтік сақтандырулар;
3) жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыз етулер;
4) әлеуметтік көмек.
Мемлекеттік жәрдемақылыр барлық азаматтарды әлеуметтік қорғау қажет болатын жағдайлар басталған кезде белгілі-бір деңгейде кепілденген төлемдермен қамтамасыз етуге арналған.
1) Жұмысшылар мен жұмыспен қамтамасыз етушілердің жинаған
жарналарының есебінен қаржыландырылатын міндетті әлеуметтік сақтандыру жарна деңгейіне тәуелді болып келеді.
2) Жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыз етулер ірбір азаматтың
зейнетақысын жинақтауы процесін реттеуга арналған.
3) Әлеуметтік көмек бюджеттің есебінен азаматтардың жеке
категорияларын қосымша қорғауға арналған.
4) Сонымен бірге, азаматтар әлеуметтік қауіп-қатер жағдайында өзін
ерікті түрде сақтандыруға құқылы.
5) Осындай үйлестірілген жүйе салмақты да, персонификациялы да
жүйелердің артықшылықтарына сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Қарастырылған факторлармен байланысыты халықты әлеуметтік қорғаудың обьективті қажеттігі, сонымен қатар келесі жағдайлармен де байланысты.
Біріншіден, бұл қоғамның әрбір мүшесін өзінің мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін бірдей бастапқы деңгеймен қамтамасыз ету мақсатымен оны әлеуметтік кепілдіктермен қамту.
Екіншіден, халықтың басым көпшілігіне: еңбек етушілер, зейнеткерлер, еңбекке қабілетсіз жастар үшін әлеуметтік поляризация мен негізгі тұтыну қажеттіліктеріне қол жеткізе алмауының салдарынан төнген әлеуметтік жанжалдар қаупін билік құрылымдарының түсінуі және өз орнымен бағалауы.
Үшіншіден, экономикалық процестерге қатысатын қоғамның барлық мүшелерінің, әлеуметтенген экономика үшін халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру тек экономикалық тиімділікті көтеру құралы ғана емес, ең алдымен экономиканың барлық салаларының мақсаты екендігін түсінуі [13].
Халықты әлеуметтік қорғауды жүйе ретінде ұсына отырып, ең алдымен оны белгілі-бір өнегелі заңдарды жүзеге асыруды қамтамасыз етуге тартылғанабстрактілі-қайырымдылық іс-әрекет ретінде қарастырудан бас тарту қажет. Осы жағдайда тұлғаның еркін дамуын қамтамасыз ету мақсатында ең алдымен әлеуметтік - экономикалық тиімділікті қамтамасыз етуге, қорларды барынша минималды пайдалануға бағытталған экономикалық ыңғай қажет. Бұл жерде әлеуметтік қорғау бір жағынан, ол қызмет ететін өндірістік қатынастар жүйесімен, ал екінші жағынан, бүтіндей әлемдік экономиканың және адамзат қауымдастығының қазіргі күйінің талаптарымен үнемі объективті түрде шектелген. Осылайша әлеуметтенген экономика адамның әлеуметтік-экономикалық беделіне тәуелсіз, әрбір адамның еңбек және инновациялық қабілетін қолдануға мүмкіндік беретін, тиімді әлеуметтік қорғау жүйесінің болуын болжайды.
Халықты әлеуметтік қорғау келесідей тапсырмаларды шешуге кепілдік беретін мемлекеттік органдардың көмегімен өзіндік қорғаныс ретінде жүзеге асырылуы тиіс.
Біріншіден, мемлекет еңбек ету құқығына кепілдік беруі тиіс,оның ішінде жұмыс орнын, қажетті қорларды және еңбек бойынша ақы алу кепілдіктері кіреді. Сонымен қатар, мемлекет еңбектің әлеуметтік мүмкін жағдайларына,оның ақысының минималды көлеміне кепілдік беруі тиіс, сондай-ақ ол субъектілердің еңбек нарығындағы теңсіздігіне, кәсіпті, істің түрі мен жұмыс орнын еркін таңдауға кепілдік беруі қажет. Бұндай жүйе тек мемлекеттік органдар қызметін ғана емес, сонымен бірге, жалданған жұмысшылар ман еңбек етуші акционерлердің мүдделерін қорғайтын партиялар, еңбек ұжымдарының кәсіби одақтары мен қауымдастықтары секілді, еңбек етушілердің өзіндік ұйымдарының дамыған жүйелерін де болжауы тиіс;
Екіншіден, мемлекет өз органдарының жүйесі арқылы жұмыс күні, жұмыс аптасы тәртібін, еңбек тиімділігі жоғары болғанда еңбекке қабілеттілікті ұзақ уақыт сақтаудың жақсы жағдайларын заңды әлеуметтік қорғау кепілдігін беруі тиіс;
Үшіншіден, мемлекет демалуға арналған мекемелер мен инфрақұрылымдардың қажетті жүйесін дамыту арқылы халықтың әлеуметтік қорғалу талаптарын ескере отырып әлеуметтік - мәдени саланың дамуына кепілдік беруі тиіс;
Төртіншіден, денсаулық сақтау, сауат ашу, білім алу, мәдениет және зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін дамыту кепілдіктері;
Мемлекеттік агенттік немесе бизнес өздерінің қызметтері үшін тұрғын үй, денсаулық сақтау, ақша төленетін демалыстар бойынша белгілі бір әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыра алады, әлеуметтік қызмет көрсетудің басқарушы агенттігіретінде олар аса тиімсіз болып шықты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-тың тәжірибесі, КСРО-ның, Ресей мен Қазақстанның тәжірибелері секілді, әр түрлі жеңілдіктер мен әлеуметтік қызметтерге бөлінетін қаржылардың өсуі жағдайында қоғамның денсаулығы жақсара түспегендігін және әлеуметтік мәселелер санының қысқармағандығын көрсетті[14].
Сонымен қатар дәстүрлі қауымдастық өз мүшелерінің рухани кепілдіктерін қанағаттандыруды бүтіндей әлеуметтік денсаулықпен байланыстыра отырып, сол тұрғыда әрекет етті. А.Уотс пен А. Маслоудың еңбектерінде көрсетілгендей, рухани қажеттіліктердің өтелмеуіне байланысты[15].
Дәстүрлік қауымдастықтарда адамның рухани сұраныстарын қанағаттандырумен діни институттар айналысқан. Алайда білім берудің өсуімен және дәстүрлі шіркеулердің қазіргі қоғамның рухани сұраныстарын
Қанағаттандыруға қабілетсіздігімен байланысты діни сезімдер аяқ асты болуда. Осы қанағаттанбау сезімі 60-70 жылдары батыстың көптеген елдерінде әсіресе АҚШ-ты қамтыған сексуалдытөңкеріс бейнесінде, түстер төңкерісінде, қозғалыстарында көрініс тапты. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл қозғалыстардың кейіннен тоқтауы, олардың тұлғаға өз әлеуетін ашуға және оны қазіргі қоғамға кіріктіруге мүмкіндік беретін тәсілді ұсынуға қабілетсіздіігімен байланысты болады. Бірақ Батыстағы үкіметтік, әрі коммерциялық емес ұйымдар санының қауырт өсуі кейінгі онжылдықта, халықтың терең рухани қажеттіліктері мен әлеуметтік қызметі арасына көпір салу тәсілін үшінші сектордың ұсынуының өзінше бір индикаторы болды. Көптеген үкіметтік, коммерциялық емес ұйымдардың пайда болуы - постиндустриалды қоғамда әлеуметтік мәселелерді шешумен кім айналысады, тұрғылықты халықтың рухани қажеттілігін кім қанағаттандырады? Дегендей сұрақтарға өзінше бір жауап болды[16].
Батыстағы үшінші сектор ұйымдарының көп бөлігі әлеуметтік көмек көрсетумен айналысады және олар шіркеулер емес, бірақ олардың көбісі табиғи трансформация нәтижесінде діни ұйымдар негізінде пайда болған.
Батыстағы үшінші сектор ұйымдарының ерекшеліктері мыналар болып табылады:
олар адамның, әсіресе ақыл-ой еңбегімен айналысатын білімді жұмысшының рухани қажеттіліктеріне бағытталады;
өз мүшелерінің рухани қуатын урбанизацияға түскен қауымдастықтың біршама өткір әлеуметтік міндеттерін шешуге бағыттайды;
жауапты қатысу және қоғамға әсер ете алу мүмкіндіктері ретіндегі азаматтық сезімін қалыптастырады.
Сөйтіп, үшінші сектор постиндустриалды қоғамның адамы үшін, өзі жұмыс істейтін ұйымнан да, тұрғылықты жерінен де таба алмайтын, жойылып бара жатқан дәстүрлік қауымдастықтың нақты баламасы болып келе жатыр.
Г.Хансман оындалсаған келісім (contract failure) деп аталатын теорияны ұсынған. Коммерциялық емес кәсіпорынның маңыздылығына арналған өз мақаласында ол былай деп жазған: ҮЕҰ әдетте тұтынушылар өздеріне ұсынылап отырған қызметтің немесе тауардың саны мен сапасын жеткілікті дәл бағалауға қабілетсіз болған жағдайларда да туындайды. Бұл өз қызметін ұсынатын жағдай салдарынан, не қызметтің мәніне байланысты үнемі туындап отырады [17]. Кейбіржағдайда нарықтық механизм өндірушілердің әрекеттерін тиісті жолмен бақылауды қамтамасыз етпейді. Бұл соңғыларына төмен сапалы тауарлардың бағасын саналы түрде көтеруге мүмкіндік береді, ал бұны кәдімгі келісім шарттарын бұзу деп бағалауға болады. Осы мағынада тұтынушылар коммерциялық емес ұйымдармен жұмыс жасаған кезде көбіне қорғалған болып шығады. Коммерциялық емес ұйымның рухы басынан бастап-ақ заңның үнімен бекітіледі, осы заңға сәйкес оған кірістерді өз жұмысшыларының арасында бөлуге тыйым салынады. және барлық құралдарды ҮЕҰ негізгі қызметін дамытуға бағыттайды. Мемлекет тұтынушыларға қатысты кепілдікті қамтамасыз ету үшін ойынның осындай ережелерін қабылдауға мәжбүр. Егер әр ұйым өзінің рухын бұзғысы келмесе, онда бұл шектеуді ол байқамайды. Ол тек ҮЕҰ ұстанымдарын бұзушылар үшін ғана пайда бола бастайды. Ұйым басынан бастап қандай да бір жолмен пайда көру тілегімен емес, ішкі құндылық постматериалды бағдарлармен мотивацияланатын, өз міндеттерін жақсы орындау рухымен дамиды, яғни ұйым және оның мүшелері үшін таңдалып алынған қызмет олардың өмірлерінің мәні болып есептеледі. Және келісім-шартты орындаудың ұстанымдық жаңа кепілі осында жатыр. Ғалым Дж. Дуглас та, Г. Хансманға ұқсап мемлекттің қирауларын байқайды. Мемлекет халықты қымбатқа түсетін игіліктермен қамтамасыз етудің қамын ойлап жүргенде, соңғылары үзілді-кесілді шектеулердің билігінде жүреді. Мемлекет ұсынатын қызметтер әділ, біркелкі теңдей, унификациялы және әмбебап болуы тиіс. Бұл шектеулер мемлекеттің саяси қолдауын жоғалтпауды ойлаумен қатар әр түрлі, ерекше және иілгіш бюрократиядан тыс қызметтердің жанында тұрады. Және бұл жерде КЕҰ-дың қызметінің орнын ешкімнің де ала алмайтындығы тағы да байқалады.
Басқа жағдайда біз атаулы әлеуметтік көмектің коммерциялық емес ұйымдарымен, қайырымдылық қорларымен және мемлекеттік коммерциялық емес ұйымдармен (білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет және т.б. мекемелер) жұмыс жасаймыз. Бұндай ұйымдар үшін жемісті қызмет атқарудың және материалдық қорлардың көлемі болары сөзсіз. Олар әр түрлі себептерге байланысты бизнеспен билік органдарымен, өз бағдарламаларын қаржыландырудың басқа да мүмкін көздерімен барынша байланыс жасауға мүдделі болады. Олар үшін қамқорлық көрсетушілер-өзіңді мойындатудың және мәнді қоғамдық беделдің ерекше белгісі, және қосымша қор тартудың тәсілі. Кейде қамқорлық көрсетушілердің өздері де донорлар рөлін атқаруы мүмкін, екіншісі жағдайда беделдің дәлелі болады, үшіншісінде парасаттылықтың кепілі қызметін атқарады, осы үш қызмет те ҮЕҰ үшін аса маңызды. яяяБұндай жағдайда қамқорлық көрсетуші кеңестің рөлі аса мәнді және ұйым қызметінің тиімділігіне тура әсер етеді. Осылайша қамқорлық көрсетуші кеңес азаматтық қоғам ұйымы қызметін жария етудің басқа да кез-келген құралы секілді, тек құрал ғана болып табылады, ал оны алу мен пайдалану қажеттігі белсенділердің бір сәттік тілегімен емес, ұйымның мақсаттарымен анықталуы тиіс.
Өткен ғасырдың екінші жартысында жоғары дамыған батыс елдерінің саясаты түбегейлі өзгерістерге түсті. Осы уақытқа дейін саяси жағдайларжұмыссыздық, еңбек қатынастры және экономикалық өсім сияқты экономикалық мәселелерге ғана бағытталған. Бұндай жағдай қазір Қазақстан да байқалады - жұмыссыздық, адекватты емес еңбектің заңды базасы және экономикалық қатынастар субъектілерінің арасындағы қысымның оның жолдарыретіндегі жоғары деңгейі және экономиканың тұрақсыз өсімі. Өзекті әлеуметтік-экономикалық мәселелерді тез арада шеудің объективті қажеттігі, алдыңғы қатарлы батыс елдері бұл уақытта алдыға ұзап кеткендігін және саяси қатынастарда үйреншіктң таптық терминологиядан жаңа мәдениет терминологиясына қарай сапалы секіріс жасағандығын ескергенде, мәңгі қуушы мемлекет жағдайына қояды. Ол болып жатқан, ал кейбір салаларда іске асқан мәнді әлеуметтік-экономикалық өзгерістарді бейнелейді.
Алдыңғы қатарлы батыс елдерінің даму практикасы олардың адамдары әл-ауқатының жақсаруы шамасы бойынша жағымды деңгейдің өсуімен, тек экономикалық мәселелерге ғана емес, өмір сүру салты мен қолайлы жағдайға да көңіл аударылуда. Олар қаржылық және экономикалық мәселелерге қарағанда біршама мәнді, ал әлеуметтік индивидуализм көрнекі бола түсуде.
Қазіргі таңда саяси мәдениеттің классикалық түсініктерімен қатар, оның арнайы салаларын бейнелейтін жаңа түсініктер пайда болуда. Алғаш рет американдық әлеуметтанушы Т.Н.Кларк енгізген жаңа саяси мәдениет түсінігі 1970жылдан бастап көптеген елдерде таралған, осы саяси ойынның жаңа тәсілдерін анықтайтын, жаңа мәселелерді және оларды шешу тәсілдерін алға тартатын жаңа саяси стильді білдіреді[21]. Кларктың пікірі бойынша жаңа саяси мәдениетті жастардың біразы, білімді индивидткр және табыс деңгейі жоғары қоғамдар қолдайды. Ол экономикадағы және әлеуметтік өмірдегі өзгерістермен бірге туындады.
ХХ ғасырдың соңында теңестіру және сенімділік принциптері әр түрлі елдердің әлеуметтік және азаматтық динамикасын қамтыды: бір елдерде олар көп, екіншілерінде аз көрініс табады Скандинавияда күшті одақтар мен әлеуметтік партиялар сақталуда; Ұлыбритания айқын таптық саясатын ұсынады; дамушы елдердің басым көпшілігінде қатаң иерархия сақталған. Алайда бұл жерлерде де өзгерістер болады. Бұл өзгерістер неліктен пайда болады және неліктен бір аймақтарда көп, екіншілірінд еаз көрініс табады. Осы процестердің іске асуына жалпы құрылымдық жағдайлар әсер етеді. Жаңа саяси мәдениеттің пайда болуына, Т.Н.Кларк өз жұмыстарында атап көрсеткендей, бірқатар жағдайлар мен алғы шарттар әсер етеді. Жалпылап айтқанда, жаңа саяси мәдениеттің білімді, табысы жоғары және күн көру деңгейі жоғары азаматтары, жоғары технологияға негізделген жұмыс орындары көп қалалар, аймақтар мен елдерге көп алғы шартқа ие екендігін пайымдауға болады. Жаңа саяси мәдениетке деген үрдіс, клиентелихзмі азаматтар арасында, сондай-ақ азаматтар бұқаралық ақпарат құралдарын белсенді пайдаланатын, кәсіби басқарумен ерекшеленетін елдерде біршама дамыған.
Жаңа саяси мәдениеттің өкілдері мемлекеттік басқарудың орталық органы үкіметтің халықты көптеген экономикалыық және әлеуметтік мәліметтермен қамтамасыз ету жолындағы ісі аса тиімді бола алмайды деп есептейді ғалым. Ооталықтандырылған бюракратиялық аппараттың жұмысын бағалай отырып, қызметтер тиімділігімәселесін қозғайды.
Жаңа саяси мәдениеттің өкілдері басқа ұйымдардың міндеттерді жақсы қабылдауынан үміттене отырып, олармен келісім-шартқа отыру арқылы теңсіздіктің монополиясын жоюды қалайды. Олардың пікірлері бойынша әлемнің ірі мемлекеттеріндегі қолайсыз мемлекеттік аппарат азаматтардан өте алшақ және олардың мүдделерін қорғамайды. Федерализм мен регионализм үлгілер ұсынады және жиі жағдайларда кішігірім - әдемі- ұрандар естіледі. Бұл құбылысты әлемдік мысалдар арқылы дәлелдеуге болады. Мысалы, АҚШ пен Ұлыбританияда пайда көзделмейтін және коммерциялық ұйымдар өте маңызды болып табылады, олар тіпті денсаулық, білім беру, қоғамдық қызметтер мен басқа да өзекті мәселелер бойынша мемлекеттік саясатты қалыптастырады. Бүкіл әлемде нақты мәселені бағдар еткен осы ұйымдардың мәні өсуде. Жеке мәселелерді шешудің осындай орталықтандырылған тәсілі онымен айналысатын ҮЕҰ-дың азаматтар алдында біршама жауапкерілік иеленуі үшін жағдай жасайды.
Үшінші сектор теориясының негізін салушылардың бірі 19-ғасырда алғаш рет аралас экономика теориясын ұсынған неміс экономисі А.Вангер болып табылады. Ол бұл жерде үш секторды, яғни мемлекеттік, жеке және қайырымдылықты бөліп көрсетеді. Оның идеясы бойынша, қайырымдылық секторы экономиканың мемлекеттік және жеке секторларының кемшілікиерін жою үшін қажет. Кейіннен А.Вангердің идеялары ХХ ғасырдың бас кезіндегі бірқатар отандық экономистердің зерттеулеріне негіз болды. Әсіресе, олар ресейлік ғалым А.А.Исаевтың еңбектерінде көрініс тапты [22].
ҮЕҰ-дың мәнін анықтаудың сервистік тұжырымдамасына сәйкес, үшінші сектор ұйымдарының негізгі мақсаты-халыққа (клиенттерге) қызмет көрсету. Әлеуметтік қызмет көрсетудің мемлекеттік мекемелері өз қызметін халықтың әр түрлі топтарына көрсетеді. Коммерциялық емес ұйымдар біршама тиімді әрекет етеді, олар өз мәселелерін жақсы түсінетін азаматтардың күш-жігеріне негізделген. Үшінші сектордың өзегі қайырымдылық ұйымдары болып саналады. Сөйтіп, үшінші сектор ұйымдары мемлекеттік ұйымдар орындайтын жұмысты біршама тиімді, әрі халықтың қажеттеріне сәйкес тұрғыда атқарады. Алайда, көптеген мысалдар егер үшінші сектор мемлекеттік реттеудің объектісі болса, онда тірі адамзаттық инициативаның орнайтындығын және бюрократияның басым орын алатындығын көрсетеді.
Өзінен дамуды, қорғауды және кез-келген істі жүзеге асыруды қамтамасыз ететін ұйымдар жиынтығы ретінде үшінші сектор тұжырымдамасы ҮЕҰ қызметіндегі адамзат әлеуетін анықтау жіне дамытумен байланысты болатын саланы ашады. Қызмет көрсету жұмысын мұндай ұйымдар әлеуметтік белсенділік пен ерікті, ынтаны дамыту бойынша жұмыс ретінде ұсынады. Көрсетілетін қызметтердің кәсіби және тиімді салаларын сақтаумен қатар, ҮЕҰ-дың мына бір басты ерекшелігі бөлініп шығады, ол-адамдарды жаңа әлеуметтік әрекеттерге итермелеу және белсенді ету, өмірдің жаңа тұлғааралық қатынастарын ашу. Үшінші сектор қызметінің осы мағынасы ұйымдар көрсететін қызметтердің сипатына тәуелді емес. Қиындық екі бағытты, яғни тиімділік логикасы бойынша құрылған социумда жұмыс жасау мен бір мезгілде даму идеясын жүзеге асыруды біріктіруде жатыр. Бұл тұжырымдамадағы мемлекет пен үшінші сектордағы қоғамдастық рөлін арттырудағы айырмашылықтар туралы айтуға болады. Мемлекет үшін қоғамдық ұйымдардың қызметі- халықтың белгілі бір топтарын әлеуметтік қорғау міндеттерін орындау.
Әлеуметтік қызмет тұжырымдамасында ұоғамдық қозғалыстардың рөліне ерекше назар аударылады, олар үшінші сектордың өзегі ретінде қарастырылады. Олардың миссиясы-ұжымдық әрекет арқылы әлеуметтік өзгерістер жасау. Өз мәселелерін қоғамдық және саяси мәнді деңгейге шығару және оларды шешу жолдарын ұсына отырып, қоғамдық ынта әлеуметтік саясаттың ерекше зертханасына айналады. Осы саладағы барлық дерлік жетістіктер азаматтар тобының кезіндегі жеке ынтасы болған және кейіннен мемлекеттік деңгейде мойындалған. Мысалы, Невада-Семей экологиялық салада атқарған жұмысы, Семей проблемасын әлемге паш етті. Ғибрат көпбалалы аналар ұйымының жұмысы балаларға төленетін жәрдемақының жоғарылауына қол жеткізді. Қазіргі әлеуметтік саясаттың ажырамас бөлігі- ана мен баланы қорғау жөніндегі барлық мемлекеттік шаралар қоғамдық ұйымдардың белсенді іс-әрекетінсіз пайда болмаған.
Сонымен бірге ҮЕҰ баламалы құндылықтар, яки азаматтық және саяси жауапкершілік, құқықтық тәртіп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz