ЖАСӨСПІРІМДЕР СПОРТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖАСӨСПІРІМДЕР СПОРТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Отансүйгіштік ұғымының мәні және адамзат қоғамында алатын орны ... .7
1.2.Жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбие беру мәселесінің педагогикалық әдебиеттерде зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3.Спорттық жарыстарда жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2. ЖАСӨСПІРІМДЕР СПОРТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1.Жасөспірімдер спортын ұйымдастыруда отансүйгіштік тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.2. Қазақтың ұлттық спорт ойындары арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
2.3Отансүйгіштік қасиеттің спортта жүзеге асыру әдіс-тәсілдері ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: ХХІ-ғасыр жаһандану ғасыры деген пікір бүгінде адам баласының санасына сіңіп, ендігі жерде осы көштен қалмауға ұмтылуда.
Осы мақсатты іске асыруда Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006-жылғы 1-наурызда Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі тиіс атты Қазақстан халқына жолдауының маңызы өте зор. Ондағы, басым бағыттардың бірі, осы заманғы білім беруді дамыту отырып, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлауды ұдайы арттыру және Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуін нақты дамытудың қажеттігін көрсеткен[1].
Жеткіншектердің азаматтық, патриоттық қасиеттерін қалыптастыру проблемасына Қазақстан Үкіметі құжаттарында және Елбасы Жолдауларында аса үлкен мән берілген. Елбасы өзінің жолдауларының бірінде Өз тарихымызбен ерекше жағдайларымыз негізінде дұрыс жолды таңдап алу мүмкіндігіміз де бар (1997) десе, екіншісінде Біз бірлесе отырып, ерікті ұлт жасақтау жолында алға жылжуымызға қажетті берік негіз қаладық (2005), ал үшіншісінде Қазақстандық патриотизм мен саяси ерік-жігер - жаңа Қазақстан құрудың аса маңызды факторлары (2007) деп, өзіміздің тарихымызды, дінімізді, ұлттық қасиеттерімізді алғы шепке шығарады.
Президенттің патриоттық сезімге толы осы ой-пікіріне сәйкес, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында жеткіншектер тәрбиесіндегі ең маңызды міндеттер (өз Отанын сүю, азаматтық пен патриотизмді қалыптастыру, мемлекет рәміздері мен халықтарының салт-дәстүрлерін құрметтеу, Ата заң мен қоғамға қайшы келетін көріністерге төзбеу, әлемдік және отандық жетістіктерді игеру, қазақ және республикада мекендейтін басқа да халықтардың әдет-ғүрып, салт- дәстүрлерін, тарихын жете білуге тәрбиелеу) сараланып көрсетіледі[2].
Демек, салт-дәстүрлердің, соның ішінде халық педагогикасында
көрініс алған патриоттық сана-сезімнің қалыптасуына тікелей ықпал ететін озық дәстүрлердің тағылымдық мүмкіндіктерін пайдалану қажетгілігіне аса мән беріледі.
Ұлттық дәстүрлерге, ұлтттық идеяға назар аудару және білім мен тәрбиені соған бағдарлау - көптеген мемлекеттер мен халықтардың нақты бір тарихи кезеңдерінде жиі кездесетін құбылыс.
Жеткіншектерді Отанға деген сүйіспеншілік, оның байлығы мен даңқын көтермелеу, рухында тәрбиелеу мәселелері Ресей ғалымдарының (В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, НЛ.Добролюбов, Л.Н.Толстой және т.б.) еңбектерінде орын алған. Олардың жұмыстары орыс халқының рухани және психологиялық ерекшелігіне, оның адамгершілік болмысының негізіне арналады. Олар тәрбие мен білім беруде ұлттық және этикалық құндылықтарды бірінші орында қарастырады.
Жеткіншектерге патриоттық тәрбие беру проблемасы кеңестік педагогика теоретиктерінің еңбектерінде де (Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, ВА.Сухомлинский, С.Т.Шацкий жэне т.б.) ерекше көрініс алады. Оларда оқушыларды кеңестік патриотизмге тәрбиелеудің мазмұны, принциптері мен әдістері қарастырылады.
Патриоттық тәрбие проблемасына қазақ халқы қоғамның барлық даму кезеңдерінде аса мән берген. Оны қазақ даласының ойшылдары (Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағүн, Қашқари, А.Иассауи) мен жыршы-жырауларының (Асан қайғы, Шалкиіз жырау, Ақтамберді жырау, Бүқар жырау, Дулат Бабатайры жэне т.б.), ғүлама ағартушыларының (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев және т.б.) шығармашылық еңбектері дәлелдейді. Ағартушылардың ішінде Ы.Алтынсарин патриоттық тәрбиенің практика жүзіндегі мәнін ашып көрсетті, ғұлама ойшылдар мен жыршы-жыраулардың шығармаларын ұлттық сана-сезімді қалыптастырудың құралы ретінде пайдаланды.
Патриоттық тәрбиені ұлттық дәстүрдің негізінде қалыптастыру проблемасын кезінде қоғам қайраткерлері А.Байтүрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов және т.б. жан-жақты қолдаған[3].
Өскелең ұрпақты тек рухани-мәдени таным арқылы, тарихи сана негізінде, елжандылық сезімде, отаншылдық рухында тәрбиелеу бүгінгі мемлекетіміздің темір қазығы болып отыр. Мәдениеті жоғары, тарихи танымды, орныққан ойы сергек елдің рухы да биік. Ал, рухы биік халықтың іргесі берік, әлеуеті қуатты, ынтымағы жарасымды болады. Жастарды елжандылыққа тәрбиелеуде, ұлттық мәдениеттің сан ғасырлық озық тәрбиесін, үздік жетістіктерін, білім беру мен тәрбие жүйесінде пайдалану аса қажетті. Ұлттық мәдениеті қалыптасқан, рухы биік, елжанды жас спортшылардың атқарған іс-тәжірбиелері, басқа халықтардың бізді танып білуіне өз септігін тигізеді.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдерді спортпен айналысуында бойына отансүйгіштік қасиетті сіңіру
Зерттеу пәні: Дене шынықтыру мен спорттың ілімі және әдістемесі
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдер спортын ұйымдастыруда отансүйгіштікке тәрбиелеудің жаңа бағыттарын ашу, оларды жетілдіру және қолдану
Зерттеу міндеттері:
1.Ұлттық спорт ойын түрлері арқылы, спорт жетістіктері арқылы жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін зерделеу;
2. Отансүйгіштік, патриотизм, ұлтжандылық, ұлттық патриотизм, отаншылдық ұғымдарына анықтамалардың тәрбиелік мәнін қалыптастыру.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педогогикалық, тарихи мәдениет, ұлттық спорт, әлемдік спорт, оқу-жаттығу бағдарламаларын зерттеп, үлкен спорттық жарыс жеңімпаздары мен бапкерлерден сұрақ-жауап алу мақсатында сауалнама жүргізіп, алған мәліметтерді зерделеп, мерзімді басылымдардағы ғылыми-әдістемелік мақалаларға шолу жасау, нәтижелерін қортындылау
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы :
1. Зерттеу нәтижелерін спорт мектебінің ұстаздары, бапкерлер оқу-тәрбие жұмысына ұйымдастыруда және оқушыларға бойына мақтаныш отаншылдық қасиетті жетілдіруде спорттық жарыстарда жаттығуларда пайдалануына болады;
2. Зерттеудің нәтижелерін дене-тәрбиесімен байланысты жоғары оқу орындарында, арнайы спорт мамандарын дайындауда, семинар, тәжірибелік сабақтарын өткізген уақытта пайдалануға болады.
Диплом жұмысы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады
I. ЖАСӨСПІРІМДЕР СПОРТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Отансүйгіштік ұғымының мәні және адамзат қоғамында алатын орны
Қоғам дамуында кез-келген мемлекеттің тұтастығы, тәуелсіздігі, мемлекет дербестігі халықтардың отанға деген сезімімен , патриотизмінің денгейімен тікелей байланысты. Қазақстанда патриотизм идеясы ұлттық стратегиясының құрамдас бөлігі ретінде саналады. Ел басының Жолдауында былай деп көрсетілген: ...біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз. Қоғамыздағы өзгерістер ықпалымен адамдардың қарым-қатынастарымен бірге мемлекеттік-ұжымдық дүниетанымның жекешіл дербес дүниетаныммен алмасуы жүріп жатыр. Міне сондықтан да отаншылдық, ұлттық біртұтастық, ұлттық егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғау, ұлттық мүдделер, қоғамымыздың топтасуы, біртұтас отбасымыз деп сезіну сияқты қасиеттер еліміздің жаңа қадамының тірегі болмақ.
Патриотизм-тарихи және әлеументтік мазмұндағы табиғатты бар ұғым. Ол әрбір азаматтың бойындағы туа біткен сезім емес. Патриотизм-ол Отанына деген сүйіспеншілік, өз халқына берілгендік оның мүддесі үшін кез-келген құрбандық пен ерлік жасауға дайын тұрушылық. Соған орай патриоттық сезімнің басты қамқорлығы Отанына арналады. Сондықтан туған жер, ел байлығы мен табиғаты, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер және т.б. ұлттық құндылықтар патриоттық сезімнен тыс қалмайды. Олар әрбір азаматтың ішкі дүниесінде жанашырлық,жақындық туыстық пен сүйіспеншілік, мақтаныш қалыптастырады.
Ежелгі грек жерінде пайда болған патриот сөзі (раtrіоtes - жерлес, отандас) дүниежүзілік қауымдастықтың даму тарихына және мемлекеттердегі саяси жағдайларға байланысты саналуан сипат пен мағынаға ие болып отырған. Мысалы, ежелгі Афина азаматтарына эллан тілінде сөйлей алмайтындармен некеге тұруға заң жүзінде тыйым салынған. Бұл заң талабын орындау грек патриотизмі ретінде қабылданған және мемлекеттік дәрежеде насихатталып, бұлжытпай орындалған. Ұлы Мхатма Ганди ағылшын отаршылдарымен күресудің жолы - ағылшынның тауарларын ешқашан сатып алмау деп жариялады. Тауарлары өтпеген ағылшын кәсіпкерлері жаппай банкроттыққа ұшырап, ақыры үнді жерінен кетуге мәжбүр болған.
Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбарымыздың хадистерінде патриотизм идеясы өте жоғары қастерленеді, Отанды сүю асқан парасаттылық сезімімен бағаланады. Бір хадисте: Отанды сүймеген адамның иманы болмайды,- деп көрсетілген. Тағы бір сөзінде пайғамбар: Нағыз мұсылман - халқынан зәбір көрсе де, оны сүюді, оған қызмет қылуды тоқтатпаған жан - деп, үлкен ұлағаттылық қасиет танытқан. Көшпелі қазақ өркениетінде патриотизм, ұлтжандылық, Отанды сүю, оны қасық қаны қалғанша қорғау - ең қасиетті міндеттердің бірі. Ежелгі Түрік қағанаты кезінде тасқа жазылған Күлтегін ескерткішінде ел билеушілердің ұлтжандылығы былайша суреттеледі:
- Түркі халқы үшін,
Түн ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым.
Өліп-тірліп жерді ұлғайттым.
Халықты, көтермек боп...
Өлімші халықты тірілттім.
Жалаңаш халықты тонды,
Кедей халықты, бай қылдым.
Аз халықты көп қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым.
Патриотизмнің үлгісін Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Ақтамберді, Бұқар жырау және ХХ ғасырдың басында қалыптасқан Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Жүсіпбек Аймауытов, Барлыбек Сыртанов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қарашев, Ғабдулғазиз Мұсағалиев сынды қайраткерлер жасады. Олар тек сөздерімен ғана емес, өз істерімен де өнеге көрсете білді.
Әйтеке би Өмірім халықтікі, өлімім ғана өзімдікі деп, халыққа қызмет етудің, патриотизмнің айнасы бола білді. Тәуке хан заманынан бері қазақ қоғамында патриотизм байлықтан да жоғары бағаланды.
Көптеген елдерде патриотизм халықтың өз ұлтының тілін, ділін, дінін берік сақтауымен және тарихын мақтан тұтуымен тікелей байланыстырылды. Ғасырлар бойы басқа халықтарды басып-жаншып, отарлық үстемдік жүргізген алпауыт мемлекеттерде ұлы державалық патриотизм санасы мемлекеттік ұран ретінде насихатталған. Орыс империясында бұрыннан самодержавие, православие, халық ұғымының шовинистік пікірі ұлт санасын қалыптастыруда өлшеусіз рөл атқарды және қазір де Солженицын, Жириновский, Лимонов т.б. және схинхедтердің әрекеттерінен жиі-жиі байқалады. Саяси партиялардың кейбір өкілдері орыс ұлтының үстемділігін державалық патриотизм сезіміне ұластыруда.
Жаһандасу кезеңінде патриотизм ұғымы діни сипатқа ие болып, экстремизмге бой алдыруда.Террорист бір дін өкілдерінің арасында құдай жолы үшін жанын қиған нағыз патриот ретінде асқан құрметке ие болуда және оның отбасына шексіз көмек көрсетілуде[4].
Патриотизм - қасиетті ұғым. Отаншылдық идеясы өмірге ұзақ тарихи-әлеуметтік дамудың нәтижесінде келген. Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап, өз қағамын, өлкесін, табиғатын сүйген. Соларға деген ерекше сезім, ұнатымы қалыптасқан. Қоғам дамуының кезеңдері мен түрлі әлеуметтік арнасы отаншылдық сезімді саяси мазмұнға айналдырған.
Қазақстандық патриотизм болса, ол тек қазақтардың ғана өз отанына сүйіспеншілігі емес, онда мекендеген бүкіл ұлт пен ұлыстардың бәріне қатысты нәрсе. Дегенмен ешкімді елін, Отанын зорлап, күштеп немесе алдап-арбап шын сүйгізу мүмкін емес. Елін сүю әрбір адамның рухани қасиетінің ішкі көрінісі мен мазмұны. Оны өзі анықтайды.
Жалпы адамның дамуы процесі бұл қасиетті туғаннан бастап бойына сіңіреді. Отбасындағы тәрбие, оқу мен еңбек ұжымы, өмірдің өнегелілік тәрбиесі, партиялық және түрлі қоғамдық ұйымдар, діни орталықтар отан сүйгіштік сезімге ықпал етеді. Биологиялық емес бірте-бірте сіңісетін қасиет, яғни, рухани - психологиялық және саяси-әлеуметтік құбылыс.
Патриотизмнің діттегені - Отан үшін біріктіру,оны қастерлеу мен ардақтауға тәрбиелеу. Өз халқының мүдде мақсатын қорғау болып табылады. Ал бұл ойымызды көп ұлтты Қазақстанға арнап айтсақ, онда ортақ Отанымыздың тағдырына арналған сүйіспеншілік сезімін ерекше бағалаймыз. Әрине патриотизмді әрбір азамат өзінше бағалайды. Біреулер өз ұлтының жауларын іздеп әуре болады, ал бәз біреулер халқын кім жақсы көреді немесе ұнатпайды деген пікірлермен әуестенеді. Өмірде мұның бәрі бекершілік. Сондықтан осы проблеманың белгілі маманы профессор Ә.Қалмырзаевтың патриоттық тынысы халықтарды жақындастыруға ұмтылудан басталуы керек деуі өте орынды пікір[5].
Азаматтық патриотизм адамның, қоғамның және мемлекеттің өзара әрекетінің ерекше механизмі, ол патриотизмнің басқа да түрлерін жинақтайды және мемлекетаралық қатынастар мен халықаралық үдерісіндегі өзінің ұлттық мәдени сәйкестігін қорғаумен байланысты.
Жастардың саяси және азаматтық патриоттық тәрбиесіндегі саясат - азаматтық патриотизмді қалыптастыру үдерісін іске асыру, реттеу, ұйымдастыру және аймақтағы мәдени, экономикалық, этникалық жағдайлардың ерекшеліктері мен нақты шарттарына байланысты Отанға лайықты қызмет етуге дайын болу. Ең тиімді әлеуметтік-басымдылық және әкімшілік қызметінің экономикалық оңтайлы бағыттары есебімен тәрбие жұмыстары жүйесін басқару механизмін анықтайды. Патриоттық тәрбиенің маңыздылығы олардың құқықтық және әлеуметтік тұрғыдан қорғалған толық кепілдігімен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін қамтамасыз ететін конституциялық еркіндік, экономикалық дамыған, әлеуметтік тұрақты өркениетті, демократиялық мемлекет құру бойынша болып жатқан үдерістер бірнеше маңызды сапалы жаңа міндеттерді жоғарылатқан жағдайда өседі. Патриоттық тәрбие - бұл азаматтарда жоғарғы патриоттық сананы қалыптастыру, Отанға деген берілгендік сезімі мен азаматтық парызын орындауға дайындығы және Отан мүдделерін қорғаудағы конституциялық міндеттері арқылы атқарушы билік жүйесінің. саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің. оқу орындарымен ғылыми ұжымдар, көпжоспарлы, жүйелі орындауға болатын мақсатты және үйлестірілген қызметі[6]. Сондықтан болашақ мамандардың патриоттық-азаматтық тәрбиесіне ерекше мән беру, олардың бойында патриотизмі қалыптастыру қоғам болашағының өркендеуін, елімізде тыныштық пе бейбітшіліктің мәңгілік қанат жаюын қамтамасыз ететіні анық. Өйткені, патриотизм әлемдегі бейбітшілік үшін күреспен, адамзат өміріне қауіп төндіретін термоядролық, экологиялық және террорлық апаттың алдын алумен, халықаралық қатынастарды құрумен және әлемдегі жаңа тәртіптерді бекітумен, өзара түсіністікті негізге алумен, тәуелсіз елдермен және басқа да мемлекеттермен көршілік татуластықпен, іскерлік ынтымақтастықпен тығыз байланыста болумен өлшенеді.
1.2 Жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбие беру мәселесінің педагогикалық әдебиеттерде зерттелу деңгейі
Адам баласының әрқайсының өз өмір жолы болатыны тәрізді, кез-келген халықтың, қоғам мен мемлекеттің өз тарихи ғұмыры бар. Ол көне тіршілік көшінде сан алуан кейіпте көрініп келе жатқан күрделі процесс. әр ұрпақ өзінің бұрынғы ұрпақтың жалғасы болғанынан, өз дәуірінің шыңырауына үн қосып, өз соқпағын іздейді.
Әлем тарихында патриоттық тәрбие және әскери патриоттық туралы білім ғасырларға тамырымен терең кеткен. Әлемдегі өркениеттің дамуындағы ерекшеліктер дінмен, салт-дәстүрлермен, әртүрлі этникалық факторлармен өлшенген.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында біз патриоттық тәрбие беруді қазақ этнопедагогикасының негізінде қарастыруды тиімді деп есептейміз. Өйткені жалпы тәрбиелеу процесі тек қана батыс еуропалық және американдық үлгіні қабылдап бара жатқанға ұқсайды. Сондықтан халықтық педагогика негізінде студенттердің бойына патриоттық сезімді қалыптастыратын болсақ, Қазақстаннның даму жолында өзінің сара жолы болады деп есептейміз. Қазақстан әрі батыс, әрі шығыс елі ерекше ортада тұрған көп ұлтты мемлекет.
Әрбір қоғамның даму, өрлеу сәттері болады. Бұл ретте ХХ ғасырдың соңғы жетпіс бес жылы түрік ғасыры болды. Түрік тарихының терең болғанымен, оның гүлденген өркениетке жеткен тұсы осы ғасыр. Оның ең бастауы, түп қазығы түрік идеясы мен түрік патриотизмінде дер едік. Егер ғасыр басында түріктер бар болғаны он екі миллионға жетер жетпес болса, бұл күнде олар алпыс төрт милионнан асып жығылады. Мұстафа Кемал Ататүрік Түрік Республикасын жария ете салып, ұлт алдында тұрған негізгі міндеттерді ұсынды. Оның ең бастысы - дүниеге адам баласы тең болып келеді, ендеше түрік ұланы жерге қарама, еңсеңді көтер нәсілің түрік екеніне мақтан деген ұстамды әр жүрекке шырақ етіп жаға білді. Түрік мемлекеті еуропаға есігін ашып қана қоймай, өзі де батыс пен шығысқа жол салды. Әскери доктринасы күшейді, НАТО-ға кірді. Енді ол басқа бір елдің қабағына қарап қана қоймай, өзге бір елдерді өз қас-қабағына қарата бастады. Ал бұл тікелей тәуелсіздік идеясын тұтатты. Сөйтіп Ататүрік: Түрік ұланы! Бірінші міндетің: Түрік тәуелсіздігің, Түрік тәуелсіздігін мәңгі сақтау және қорғау болып табылады - деп айтып қана қоймай, оны көз көретін жерлердің бәріне тасқа ойып жаздырды. Ұлттың рухы асқақтаған халықтың тілегі тоғысқан сәті осы еді. Мұндай елді жеңу мүмкін бе? [7].
Біздерге де ойлануға тура келетін кездер келді деп ойлаймыз. Кең байтақ жеріміз бар қазақстандықтардың асқақтап шарықтауға мүмкіншілігі мол.
Шығыс елдерінде патриоттық тәрбиеге әсіресе әскери-патриоттық тәрбиеге аса көңіл бөлген. Бұл тұрғыда жапондықтар үлгі көрсетеді. Орыс тарихшысы А.А.Строев жапондыққа балалық шағынан мемлекеттің идеологиясы үшін әр уақытта өзін құрбандыққа шалуға дайын болуын құлағына құяды - деп жазған. Ал қытайда әскери патриоттық білім беру мемлекеттік идеологиямен бір қатарда..
Қазіргі кезеңде Америка Құрама Штаттары өз азаматтарының патриоттық сезімдерін балалық шағынан тәрбиелейді. Құрама штаттарда мектеп қабырғасынан бастап тәуелсіздік декларация дегеніміз не? деген мен қатар Американың негізін қалаушы президенттерінің аталы сөздерін оқып үйренеді.
Азаматтарды әскери қызметке дайындап патриоттық сезімін қалыптастыру қазіргі кезде батыс европаның барлық елдерінде қолға алынған. Мысалға, Германия, Ұлыбритания, Франция мектептерінде және жоғары оқу орындарында офицерлерді дайындауда арнайы пән ретінде әскери кәсіптік бағытын қалыптастыруда оқытылады [8].
Біз өз жұмысымызда қазіргі кезеңдегі жастардың отанының әскер қатарында көрінуіне деген талпынысын арттыруын ұлттық тәрбиенің маңызынан көрсетеміз.
Патриоттық тәрбие берудің үлгісін біз өзіміздің ғылыми жұмысымызда патриот студент үлгісін жасауда көреміз.
Этнопедагогиканы зерттемей және пайдаланбай жеке адамды толыққанды тәрбиелеу мүмкін емес. Қазіргі кезде қоғам алға қойып отырған тәрбие міндеттерін шешуде этнопедагогика дәстүрлері мен тәжірибесін педагогика ғылымының әдістемелік-теориялық қағидаларымен біріктіруді көкейкесті мәселе ретінде қарастырған.
Халық педагогикасындағы жауынгерлік дәстүрлерді кешенді түрде зерттей келе біз өз еңбегімізде студенттерге патриоттық тәрбие беруде қолданамыз. Студенттерге патриоттық тәрбие берудің тарихи-педагогикалық көздері қазақ халқы батырларының ерлік істерінің тарихи деректеріне талдау жасай келе, қазақ халқының басынан өткен тарихи жағдайларға байланысты патриотизмнің дамып қалыптасуының тарихи алғы шарттарын қарастырамыз.
Біз өз жұмысымызда студенттерге халықтық педагогика негізінде патриоттық тәрбие беруді қарастырамыз.
Халық мұрасындағы ірі тұлғалардың тәрбиелік мәнді істерін оқу-тәрбие процесінде және сабақтан тыс іс-шараларда қолдануды қолдаймыз.
Біз ұлттық спорт ойындарында патриоттық тәрбие берудің студенттердің бойында патриоттық тәрбие қалыптастыратынын өзіміздің ғылыми еңбегімізде талқылап қарастырып тәжірибелік жұмыстарда қолданамыз.
Халықтық педагогикадағы атамекенге сүйіспеншілікті дамыта отырып біз студенттердің бойында патриоттық сезімді тәрбиелеуді ұсынамыз.
Ғылыми зерттеулерді оқып-үйреніп талдауда, педагогикалық тәлім-тәрбиеде, студенттерге патриоттық тәрбие беру ғылымының теориясын өз алдына дербес проблема ретінде анықталғанын және ол үнемі зерттеп отыруды қажет ететіндігін көруге мүмкіндік берді.
Біздің ойымызша патриотизмге негізделген тәрбие жұмысын жүргізуде жоғары оқу орындары студенттері проблемасы ерекше мәнге ие болады. Себебі студенттер болашақ маман ретінде қалыптасып, өмірлік ұстанымын айқындап, өркениетті елдер қатарына қосылуда өздерінің үлкен септігін тигізеді.
Өркендеудің құтты қасиеті іспеттес бір ұғым бар. Ол - патриотизм. әрине, мәселе көп шуылда емес, бүлкілдеген күре тамырды бойлап қуалап, санды- санаға бәтуаны-берекеге айналдыруға көмектесетін сиқырлы сезім жайлы. Ол томағы-тұйыққа емес, салмақты салиқалыққа бастайды, жансызға жан береді. Ортақ иманға айналса, алмайтын қамалы жоқ. Осының бәрін бір ғана патриотизм деген ұлы ұғымға сиғызсақ, уақыттан алыс кетпес едік деп ойлаймыз. Өйткені ол өзің жаралған топырақпен өскен ортаға деген ізгі сезімді ғана білдірмейді. Аясы әлдеқайда кең ұғым. Тіршілікте төл табиғи орта ерекшеліктерін тиімді пайдалану, алғы ұрпақтар тәжірибиесі арқылы жинақталып, тарихи зерде кілтіне айналған патриотизмді өркениет мүддесіне қолдана білу де сол тектен. Ең бастысы елдің бірлік, халықтың қасиет - қазыналарын қастерлеу мен ертеңге деген сенім сияқты сезімдерді оятатын да осы патриотизм. Оның қоғам дамуына айрықша орын алатын құдіретті рухани факторға айналуының сыры да осында жатыр.
Отан дегеніміз - халық. Халық дегеніміз - адам. Адамды сүю оған жақсылық жасау, жанашыр болу - адамгершіліктің белгісі. Ендеше отаншылдық - сонау ерте замандардан қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндетіміз - Қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін - өзі айқын билеуін қалыптастыру. Шынайы отансүйгіштікті нағыз азаматтықты қалыптстыру жеке бастың өзін саяси тұрғыдан айқын сезініп, өз Отанын саналы түрде таңдауын көздейді делінген[9].
Ата-бабаларымыз Адал адам Отанын сүйеді. Адал, ақ жүрекке Отан - анасындай. Отанға деген махабатты өлшеуге болмайды деген болатын. Осы айтылғандар халықтың асыл ойының түйіні мақал-мәтелдерден өзекті орын алған. Мәселен, жас ұрпаққа ел қадірін Өз елің алтын бесігің, Отан - оттан да ыстық Туған жерге туыңды тік, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол, Жекен жерінде көгерер, ер елінде көгерер деген асыл сөздермен білдірген. Жастарды кіндік кесіп, кір жуған жері үшін, әлпештеп өсірген елі үшін қасық қаны қалғанша жаумен жағаласа білетін, Отанын шын сүйетін батыр етіп тәрбиелеуді көздеген халық өзінің өлең-жырларынан, аңыз әңгімелерін, мақал-мәтелдерін осы тақырыпқа арнаған. Сондықтан лиро-эпостық, батырлар жырларының басты кейіпкерлері ата-анасы, сүйген жары, туған жері, өскен елі үшін жаумен кескілесе күрес жүргізіп, ерлікпен даңқын шығарған халықтың сүйікті ұл-қыздары болып келеді Отан үшін отқа түс, күймейсің, Арың үшін алыс, өлмейсің, Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі, деп халық өз ұрпағын Отанын сүюге шақырады.
Көп ұлтты Қазақстан Республикасы үшін патриоттық сезімнің рухани саладағы тату-тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес мемлекеттік материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар.
Патриоттық рух - қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне қосылып дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуға мүмкүндік беретін бірден - бір күш.
Патриоттық сезім өрге бастайтынын өз ұлтымыздың тарихы да талай дәлелдеп келеді. Кейде шіркін бір өзіне бірнеше мемлекет сыйып кететін ұлан - байтақ жерді ата-бабамыз сан ғасырлар бойы қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай қалай аман сақтаған деп таңданамыз. Өз сауалымызға өзіміз жауап тауып Найзаның ұшымен, білектің күшімен, ақылдың ісімен - деп мақтанамыз. Ешбір қатесі жоқ. Тегеурінді күштің тетігі жүрек қуатынан нәр алғанда ғана қозғалысқа келмек. Ұлан майдан ұлы істе де жеке дара жекпе-жекте де рухы мықты ұтады. Жайшылықта әрқайсысы бір түйе айдап, жеке жайылатын жұртымыздың ел басына күн туғанда бір төбеге жиылып, бір ауылына ұюы, бір жағадан бас, бір жеңнен - қол шығарып, тастүйін тегеурінді күш болып аттануы осындайда бәрімізді танытар сүйеніш ретінде қарайды. Оның аясы әдеттегі тарихи ойланым зердесінен кеңірек. Қазақ қоғамының бүгінгі сипаты және оның алдында тұрған қазіргі тың тұрпатты міндеттерге сәйкес өріс алған.
Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы - сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні, ғашықтық жырлары, шешендік сөз, айтыс өнері, ою-өрнектері мен бостандық үшін жері мен елін қорғаған батыр бабаларымыз туралы тарихи дастандарды ғасырлар бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ождан жоғары намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық. Олай болса тәуелсіздік туы желбіреген егеменді еліміздің болашақ патриот ұрпағын тәрбиелеуде олардың бойына ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін, жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерді қаны мен жанына сіңіруде осы ұлттық құндылықтарды оқу-тәрбие процесінде басшылыққа алсақ, ол өте ұтымды болар еді[4].
Н.Ә.Назарбаев ұсынған жаңа ұлттық идеяның мазмұны да қоғамдық дамуға басқаша, осы заманғы тұрғыдан қарау үрдісіне сай айқындалған. Көп ұлтты Қазақстанда жалпы ұлттық мүдделерді жүзеге асырудың бір ғана жолы бар екені айдан анық. Ол қазақ ұлтының біріктіруші рөлі жағдайында барлық халықтардың теңдігін қамтамасыз ету - деп жазды ол Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде - деген еңбегінде [9].
Біз бұл жерде екі мәселеге айрықша назар аударып қарастырамыз:
Бірінші - қоғамның көп ұлттылығын тұрақты бірлестіруші факторға айналдыру. Яғни, сырт қарағанда, әрқилы алауыздықтардың негізгі себебі болуға тиіс осалдықтардың өзінен, алға басуға күштірек қарқын беретін артықшылық жасау ниеті.
Екінші - қазақ ұлтының қоғам өміріндегі біріктіруші рөлінің атап көрсетілуі. Яғни, оның мемлекеттің тағдыры үшін, ең алдымен өзі жауапты екендігінің ашық айтылуы. әрине біріктірушілік міндетін атқару - қоғамның әртүрлі элементтері арасында жай байланысшы болу дегеннен гөрі күрделілеу ұғым, ол үшін солардың қоғамдық ортақ тірлігінің ұйқасында жаңа қауымдастық шын мәніндегі негізгі ұлттық тірегіне айналу керек.
Елбасы өзінің теориялық еңбектерінде, мақалалары мен сөздерінде қазақстандық патриотизм деген ұғымда әр қырынан ашып көрсетіп келеді. Ол үшін өз отандастарының, ғылыми тілмен айтуында қоғам организміндегі өзінің саяси еркіндігін айқын сезінетін және өз Отанын саналы түрде таңдаған азаматтар болуы шарт.
Сонда ғана әрбір азамат өзін мемлекетінің өткеніне, бүгініне және ертеңіне тікелей қатысын сезініп, Отан тағдыры үшін өзіне жеке жауапкершілік жүктелетінін терең пайымдайтын болады. Ел өміріне қатысты сан алуан проблемалардың баршаға бірдей жақын әрі түсінікті болуы да осыған байланысты.
Әрине, Қазақстанды шын мәнінде өз Отаны деп санаған адам басқа елдерге жалтақтап солардың көмегімен өзіне әлдебір жеңілдіктер алуға, немесе болған артықшылықтарын сақтап қалуға ұмтылмас еді. Бірақ отандастармен тағдыры ортақ екендігін терең сезінген жан басқа түскен қиындықтарды да бірлесе күш жұмсап жеңуді ойлары анық. Өздерін казактардың көсеміміз, орыс тілділердің тілеуқорымыз деп кеуде қағатын, қазір тағы да бізде бірнеше мемлекеттік тіл мен қос азаматтық болмаса, республикадағы демократияның күні қараң қалады деп бай-балам салып жүрген кейбір саясатшылардың елге іріткі салатын ыландарының сыртында белгілі бір көзқарас жатқанын ұмытуға болмайды. Оларға тәуелсіздік деген сөз түрпідей келеді. Тіпті жан-жақты байланысты нығайту, кең араласу, келісім мен ынтымақтастықты нығайту деген ұғымдарға көбіне біржақты ғана қарайтыны байқалады.
Осы орайда қазақ ұлтының қоғамдағы біріктіруші рөлін күшейту деген қағидаға тағы бір орала кеткен жөн сияқты. Бұл процестің нәтижелі өрбуі тек қазақтарға ғана байланысты емес екендігін ашық айту керек.
Бұл ретте Ә.Нұршайықов қазақстандық патриотизмді қазақ ұлтының мүддесімен байланыстыра келіп басқа ұлттар мүддесін жоққа шығармайтын келелі пікір айтады. Ол азаматтардың құқықтық еркіндігі, басқа ұлттардың қазақ халқының дәстүрін сыйлауы, олардың қазақ мемлекетінің намысын қорғауы, қазақ елін жатсынбай, жүрегімен сүйе білуі, ұлттық тіл, діні, ділімізді сақтауға кедергі жасамай қолдау тауып жатса міне, осыларды қазақстандық патриотизмнің белгілері деп санайды.
Патриотизм ұғымын талдай келе ол: патриотизм дегенде, әуел бастан ақ туған жерін, ана тілін, елдің әдеп-ғұрпы мен салт-дәстүрін құрметтеп, қастерлеген. Бұл патриоттық сезім ерте заманнан-ақ қалыптасқан Мұның терең мағынасына ұлтжандылық жатады, - деп көрсетеді [10].
Жоғарыдағы ой түйіндерінен байқағанымыз, бүгінгі күні бейбітшілік заманда, демократиялық бағыт ұстанған Қазақстанда патриотизмге жаңа көзқарас қалыптастыру мәселесі туындап отыр. Мемлекетіміздің тәуелсіздік алған жылдары әскерден жаппай қашу бүгінде тоқталып Отанды қорғауға деген патриоттық сезім арта түсуде.
Патриоттық сезіммен, рухани саладағы тату-тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес мемлекеттің материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар.
Оны былай қойғанда әрбір ұлттық экономиканың өз табиғаты, өз даму заңдылықтары бар. Өз тамырынан өршітпесең бұтағын кесіп бұтарлап биіктетуге көне бермейді. Өркендеуге де өзегі қанша өркениетке сүйенгенмен өз тілін білетін өндіргіш күш керек. Бұл әлемдік тәжірибие әбден мойындатқан шындық өз керуенін түзеген мемлекет мұны қалай ескермессің!. Ұлы Абай атамыз Басқа тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте - деген ғой.
Қалайда төл теңгеміздің айналымға енуі, еліміздің ақ ниетті азаматтарының бәрінің патриоттық рухын бір көтеріп тастаған оқиға болғаны сөзсіз.
Патриоттық рух - қазақ елінің әлемдік өркениет көшіне қосылып, дүние жүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкүндік беретін бірден-бір күш. Көп ортасында көзге түсу үшін де кемел болмыс керек. Төл тарихы, мәдениеті мен өнері, экономикалық қуаты жоқ ел басқаларға да қызықсыз. Ал оларды кең таныту үшін алдымен қадыр-қасиетіңді өзің жақсы білуің, мақтаныш ете алуың керек.
Отаныңды сүю дегеннің мән-мағынасы да осылай ашылады. Оған орынды мақтанышпен қоса кемшіліктің орнын толтыруға деген құлшыныс пен қиындыққа қайыспай төзе білу де қосылады. Елдікті ұлттық намысты бәрінен жоғары қою - отансүйгіштіктің ең басты белгісі.
Елдік қасиеттер аспаннан түспейді, жоқтан жаралмайды. Өзі туған топырақ тозаңы және ана сүтімен ұйыған ұлтжандылық сыртында, өскен ортасы мен азамат ретінде қалыптастырған қоғамы дарытар терең де текті дүниетаным негізінде ғана түзеледі: Президент Н.Ә.Назарбаевтың қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу ісін жаңа мемлекеттік идеологияның аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде алға тартуының сыры да осында жатыр. Ал оны елдің туын, елтаңбасын, әнұранын қастерлеуден, заңды өкіметті құрметтеуге тәрбиелеуден бастау керек - деп жазды [11].
Көптеген сөздіктерге, энциклопедиялық анықтамаларға сүйенсек, патриотизм - өз Отанына деген сүйіспеншілік, адалдық, оған қызымет етуге, оны ішкі-сыртқы жаулардан жанпидалықпен қорғауға әрдайым әзір болу дегенге саяды екен. Мұндағы басты нәрсе - кейбір қиындықтарға, күйзелістерге тап болса да әрбір азамат Отанын да, өзінің де келешелігіне үлкен сеніммен, үмітпен қарауға міндетті. Ол үшін бізге отансүйгіштік, патриоттық, ұлттық сана - сезім қажет. Бұл қасиеттер студенттердің бойына оқумен, біліммен, үйренумен, талпынумен тәрбиемен бітеді.
Осыдан он бес жыл бұрын тәуелсіздігін жариялаған, көк байрағын көтерген еліміз үшін өзінің ұрпағын, кемелді келешегін, оның ішінде патриоттық - отансүйгіштік арнада тәрбиелеу қажеттілігі туып отыр.
Қазақтың патриоттық, отансүйгіштік тәрбиесі - тереңнен тамыр тартқан, халқымыздың сан ғасырлық болмысының, дүниетану көзқарасының, ақыл-ойы мен салт-дәстүр мәдениетінің көрінісі. Осыларды бойына дарытпай студенттерді алтын бесік елін, кіндік кескен жерін қорғайтын және осы мақсат жолында бар күш-жігері мен ақыл қайратын жұмсайтын, отаншыл азаматтарды, яғни нағыз патриоттарды тәрбиелеп өсіру мүмкін емес. Сайып келгенде, студенттерді ұлттық тәрбие негізінде жан-жақты жетілген Сегіз қырлы, бір сырлы ұрпақ ретінде - лайықты ізбасар маман етіп тәрбиелеу. Біздің зерттеуіміздің өзегі болып отырған қазақ этнопедагогикасының негізінде патриоттизмге тәрбиелеу осы пайымдаулардан өрбиді. Мұндай көкейкесті ізгі мақсатты іске асыру жолында мынадай тәрбиелік ұстанымдар басшылыққа алынды:
Біріншіден, күні ертең болашақ маманның елін, жерін сүйетін намысшыл азамат болуын ойластыру. Бұл алдымен, қадірлі қариялардың, көпке сыйлы үлкендердің бата-тілектерінде, ырым-жораларында өзекті орын алады. Ақсақалдардың ұрпағына: Жорытқанда жолың болсын! деп бата беруі жақсы ниеттің сәулесі.
Мына арзан күлкі мен бос жүріс етек ала бастаған жеңілтек мәдениетке мойынсынбай өз ұлттық болмысын сақтап қалуды ойлаған әрбір саналы жан ата - баба дәстүрін сақтап, әдет-ғұрпымызды, мәдениетімізді бойына дарытуы қажет.
Екіншіден, баланы жастайынан еңбексүйгіш, елгезек азамат етіп тәрбиелеу. Бұл мақсаттағы ой-пікірлер қазақтың бесік жырлары мен салт-дәстүр жырларында, ертегі-аңыздары мен бата-тілектерінде, термелері мен өлеңдерінде мол кездеседі. Бұл ретте Еңбек түбі - береке, Бейнет түбі - зейнет, Бейнетің қатты болса, татқаның тәтті болар деген тәрізді халық даналығын мысал ретінде алдыға тартсақ - та болады.
Үшіншіден, Бірінші байлық - денсаулық - деген қағиданы пір тұтқан халқымыз тән сұлулығына ерекше мән берген. Тәні саудың - жаны сау!, Ауру - астан, Тән жарасы мен жан жарасы - егіз, - деп дене тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Сәби жарық дүние есігін ашып келген сәттен бастап оны күн сайын тұзды сумен шомылдыру, маймен сылау, қазы мен қойдың құйрығын сорғызу, саумал беру оның шымыр да ширақ болып өсуіне ықпал жасаған. Шынықсаң шымыр боласың деген ұстанымға сүйенген көшпелі жұрт жас ұрпақтың дене күтіміне бей-жай қарамаған. Ұлттық ойындар ата-бабамыздан бізге жеткен, өткенмен бүгінді байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуде пайдасы зор. Сонымен қатар, ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағында қолдана білу қажет.
Ұлтымыздың қимыл-қозғалыс ойындары өзінің мазмұнымен көлемі жағынан тәрбиелік әрекет болып табылады. Ұлттық ойындарды игере отырып, қимыл-дағдыларды тірек ететін әр алуан ойын қимылдары студенттер, қолайлы дәлдікпен қалыптасқан ерекше ептілікпен көрінеді [12].
Төртіншіден, халқымыз этнопедагогиканың ықпалы арқылы ұрпақ бойындағы ізгі адамгершілік қасиеттерді орнықтыруға парасат иесі етіп тәрбиелеуге ұмтылған, ізгілікке, адалдыққа, ар - ожданды қастерлеуге, уәдеге берік болуға тәрбиелеген. Жаным - арымның садағасы, Жан сақтама, ар сақта, Тәні сұлу - сұлу емес, жаны сұлу - сұлу - деп арды, адалдық пен қасетті бәрінен жоғары қойған.
Соңғы жылдардағы философия, этнография тарауларындағы халықтық мәдениет, дәстүрлі мәдениет, халықтың төл мәдениетін танып-білудің негізі - мәдениеттің мәні болып табылатын руханилыққа тән формалары болып табылатын көзқарастарды студенттерге патриоттық тәрбие берудің маңызды компоненттерінің бірі ретінде қарастырумен құнды. Бұл тұрғыдан келгенде патриоттық тәрбие - халық тұрмысының барлық саласынан көрініс табатын материалдық және рухани мәдениетпен астасып жатқан күрделі тарихи қоғамдық құбылыс.
Демек, қай халықтың болмасын тәрбие дәстүрлерінің пайда болып жетілуі, атқаратын қызметі уақыт пен кеңестіктен тыс құбылыс емес, қайта бұл процестер қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, тарихи өзгерістермен, ғылым мен мәдениеттің өркендеуімен, өзге де қызмет түрлерінің дамуымен тығыз байланысты.
Олай болса, халқымыздың тарихи жолында жинақталған тәрбие тәжірибесі мен этнопедагогикалық ойлары көрініс беретін салт-дәстүр, халық шығармашылығының түрлері, шаруашылық кәсібі, қоғамдық өмірі, материалдық мәдениет ескерткіштері этнопедагогиканың ғылыми зерттеу объектісіне айналуы аса қажет.
Біздің мақсатымыз халық ұғымындағы патриоттық тәрбие жөніндегі түсініктер, тарих елегінен өтіп қалыптасқан патриоттық тәрбие принциптерінің әдіс-тәсілдерінің мәнін ашып көрсету, оны бүгінгі студенттерді тәрбиелеу ісінде қолдану жолдарын қарастыруды этнопедагогика ғылымының өзекті проблемасы ретінде көрсете білу [13].
Бесіншіден, патриоттық сезімнен ажыратып алғысыз гуманизм этнопедагогикалық тәрбиенің басты қағидаларының бірі. Отан отбасынан басталады деген даналыққа ұйыған халқымыз ұрпағын ата-ананы, үлкендер мен кішілерді құрметтеуге, елдің, халықтың қамқоршысы болуға үндеген. Мүгедектер мен жоқ жітіктерге, науқастар мен панасыздарға көмектесуді парыз деп білген. Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Жақсы - оймен күндей, әмбеге бірдей, әдет - әдет емес, жөн - әдет, Сыйға-сый, сыраға - бал деген сөз мәтелдері ұлтымыздың ұраны болған.
Алтыншыдан, Білім - таусылмас кен, өнер - өлмес мұра, Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады, Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер, Оқу - білім бұлағы, Білім - өмір шырағы т.б. көптеген мақал-мәтелдер тудырған халқымыз осынау құндылықтар - өнер мен ғылым тіршіліктің тұтқасы, өмір шамшырағы деп білген. Сондықтан халқымыздың өте бай ауыз әдебиеті нұсқаларындағы мақал-мәтелдердің мән-мағынасын өскелең, ұрпаққа насихаттап, санасына сіңіріп отыру қажет.
Әрине, әр адамның, әр халықтың Отанына, еліне деген көңіл, сезім түсінігі әрқалай болатындықтан, патриотизм ұғымын тұжырымдаудың да сан алуан сипаты болатыны заңды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі мерзімді басылымдарда ұлттық және қазақстандық патриотизм жайлы мәселелер көтерілгені белгілі. Педагог ғалымдармен философ - психологтардың пікіріне сүйіне отырып, біз Қазақстандық патриотизм ұғымы болуы керек деген тұжырымды қолдаймыз.
Студенттердің бойында нағыз қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастырғымыз келсе, мемлекетіміздегі барлық этностар күнделікті болып жатқан күрделі мәселелерді біліп қана қоймай шын жүректен сезінулері керек. Сонда ғана қазақстандық патриотизмді қалыптастыру, дамыту нәтижелі болмақ - деп атап көрсетеді [14].
Білім - бүгінгі өмірдің ең үздіксіз дамымалы сатысының бірі. Жас ұрпаққа осы заман талабына сай білім мен тәрбие беретін сауатты, патриот мамандар даярлау мәселесін шешу жолдары Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту тұжырымдамасында кеңінен қарастырылған. Мысалы Білім беру саласында қалыптасқан ахуал республиканы дамытудың қазіргі әлеуметтік - экономикалық және саяси жағдайларына және жоғарғы дамыған елдердің прогресшіл тәжірибесіне сәйкес келеңсіз құбылыстарды болдырмау, түбегейлі ұжымдық құрылымдық қайта құрулар, білім берудің мазмұнын жаңарту және мамандар даярлаудың сапасын жетілдіру қажет екенін көрсетеді деген жолдар жоғарыдағы айтылғандардың дәлелі
Ол мәдениетті сақтаудың және оны келешек ұрпаққа жеткізудің басты құралы болып табылады. Білім қоғам дамуының зиякерлік қана емес, сонымен қатар экономикалық базасын жасайтын өндірістік рухани маңызды саласы. Адам білім арқылы ғана жеке басының қажеттілігі мен өзіндік дамуын қанағаттандыра алады.
Дамыту деген сөздің анықтамасы психологиялық бағдарды білдіреді, яғни ол өзінің бағытталған ішкі ой-өрісі бар үрдісінде ықпал етуші, тәрбиеге өзінің көзқарасын ашып көрсетуші болып саналады [15].
Жетіншіден, адам өмірі табиғат аясында өтетін болғандықтан, бабаларымыз ғұмыр бойы табиғатты аялауды мұрат тұтқан. Бүкіләлемдік тіршіліктің құдіретті төрт түрі бар. Олар: күн - ана, жер - ана , ауа мен су. Егер осы төрт негіздің біреуі болмаса, тіршілік тоқтайды. Сондықтан да адамзат күнді, жерді анадай ардақтайды, жер мен судың әулиелігін қастерлеп, әрекет жасап, қызығын көреді.
Күн - барлық тіршіліктің құдіретті тірегі. Адамзат күнге табынып, сыйынып барлық тіршілікте күннің құдіретіне сүйенген. Сондықтан халқымыз күн тұрған аспан әлемін қасиеттеп аспанға қарап түкірме, аспанға қарап тас лақтырма, ырым-тыйым жасайды. Қазақ халқы жер - ананы әулие тұтады, Жері байдың - елі бай, Туған жер - алтын бесік, Жеміс жерде, жеңіс - елде деп, халық жер ананы аялайды баптайды құдірет тұтады. Қазақта Ер туған жерінде, ит тойған жерінде деген мақал бар. әрбір адамның туған жері - бәрінен де қымбатты. Өйткені ол сол жердің топырағында өсіп, суын ішіп, ауасымен тыныстайды, табиғатымен бірге қайнасып, адам болып қалыптасады. Сондықтан да әрбір адам туған жерін қорғайды, аялайды, күтеді қастерлейді.
Жер жаһандағы тіршіліктің нәрін сіңіріп, өмір сүрудің тірегі болып туған құдырет - су. Өсімдік жан-жануар, түрлі жәндіктер сусыз өмір сүре алмайды. Өмірге ең қымбат, ең қажетті нәрсе болғандықтан, халық суды әулие тұтып, судың шығып жатқан жерін әулие бұлақ, әулие көл - дейді.
Судың да сұрауы бар - деп, суды ысырап жасамау керек екенін халық өз ұрпақтарына ескертіп отырған. Сулы жер - нулы жер, Өзен бар жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ЖАСӨСПІРІМДЕР СПОРТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Отансүйгіштік ұғымының мәні және адамзат қоғамында алатын орны ... .7
1.2.Жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбие беру мәселесінің педагогикалық әдебиеттерде зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3.Спорттық жарыстарда жасөспірімдерді тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2. ЖАСӨСПІРІМДЕР СПОРТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1.Жасөспірімдер спортын ұйымдастыруда отансүйгіштік тәрбие беру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.2. Қазақтың ұлттық спорт ойындары арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
2.3Отансүйгіштік қасиеттің спортта жүзеге асыру әдіс-тәсілдері ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 74
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: ХХІ-ғасыр жаһандану ғасыры деген пікір бүгінде адам баласының санасына сіңіп, ендігі жерде осы көштен қалмауға ұмтылуда.
Осы мақсатты іске асыруда Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006-жылғы 1-наурызда Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі тиіс атты Қазақстан халқына жолдауының маңызы өте зор. Ондағы, басым бағыттардың бірі, осы заманғы білім беруді дамыту отырып, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлауды ұдайы арттыру және Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуін нақты дамытудың қажеттігін көрсеткен[1].
Жеткіншектердің азаматтық, патриоттық қасиеттерін қалыптастыру проблемасына Қазақстан Үкіметі құжаттарында және Елбасы Жолдауларында аса үлкен мән берілген. Елбасы өзінің жолдауларының бірінде Өз тарихымызбен ерекше жағдайларымыз негізінде дұрыс жолды таңдап алу мүмкіндігіміз де бар (1997) десе, екіншісінде Біз бірлесе отырып, ерікті ұлт жасақтау жолында алға жылжуымызға қажетті берік негіз қаладық (2005), ал үшіншісінде Қазақстандық патриотизм мен саяси ерік-жігер - жаңа Қазақстан құрудың аса маңызды факторлары (2007) деп, өзіміздің тарихымызды, дінімізді, ұлттық қасиеттерімізді алғы шепке шығарады.
Президенттің патриоттық сезімге толы осы ой-пікіріне сәйкес, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында жеткіншектер тәрбиесіндегі ең маңызды міндеттер (өз Отанын сүю, азаматтық пен патриотизмді қалыптастыру, мемлекет рәміздері мен халықтарының салт-дәстүрлерін құрметтеу, Ата заң мен қоғамға қайшы келетін көріністерге төзбеу, әлемдік және отандық жетістіктерді игеру, қазақ және республикада мекендейтін басқа да халықтардың әдет-ғүрып, салт- дәстүрлерін, тарихын жете білуге тәрбиелеу) сараланып көрсетіледі[2].
Демек, салт-дәстүрлердің, соның ішінде халық педагогикасында
көрініс алған патриоттық сана-сезімнің қалыптасуына тікелей ықпал ететін озық дәстүрлердің тағылымдық мүмкіндіктерін пайдалану қажетгілігіне аса мән беріледі.
Ұлттық дәстүрлерге, ұлтттық идеяға назар аудару және білім мен тәрбиені соған бағдарлау - көптеген мемлекеттер мен халықтардың нақты бір тарихи кезеңдерінде жиі кездесетін құбылыс.
Жеткіншектерді Отанға деген сүйіспеншілік, оның байлығы мен даңқын көтермелеу, рухында тәрбиелеу мәселелері Ресей ғалымдарының (В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, НЛ.Добролюбов, Л.Н.Толстой және т.б.) еңбектерінде орын алған. Олардың жұмыстары орыс халқының рухани және психологиялық ерекшелігіне, оның адамгершілік болмысының негізіне арналады. Олар тәрбие мен білім беруде ұлттық және этикалық құндылықтарды бірінші орында қарастырады.
Жеткіншектерге патриоттық тәрбие беру проблемасы кеңестік педагогика теоретиктерінің еңбектерінде де (Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, ВА.Сухомлинский, С.Т.Шацкий жэне т.б.) ерекше көрініс алады. Оларда оқушыларды кеңестік патриотизмге тәрбиелеудің мазмұны, принциптері мен әдістері қарастырылады.
Патриоттық тәрбие проблемасына қазақ халқы қоғамның барлық даму кезеңдерінде аса мән берген. Оны қазақ даласының ойшылдары (Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағүн, Қашқари, А.Иассауи) мен жыршы-жырауларының (Асан қайғы, Шалкиіз жырау, Ақтамберді жырау, Бүқар жырау, Дулат Бабатайры жэне т.б.), ғүлама ағартушыларының (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев және т.б.) шығармашылық еңбектері дәлелдейді. Ағартушылардың ішінде Ы.Алтынсарин патриоттық тәрбиенің практика жүзіндегі мәнін ашып көрсетті, ғұлама ойшылдар мен жыршы-жыраулардың шығармаларын ұлттық сана-сезімді қалыптастырудың құралы ретінде пайдаланды.
Патриоттық тәрбиені ұлттық дәстүрдің негізінде қалыптастыру проблемасын кезінде қоғам қайраткерлері А.Байтүрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов және т.б. жан-жақты қолдаған[3].
Өскелең ұрпақты тек рухани-мәдени таным арқылы, тарихи сана негізінде, елжандылық сезімде, отаншылдық рухында тәрбиелеу бүгінгі мемлекетіміздің темір қазығы болып отыр. Мәдениеті жоғары, тарихи танымды, орныққан ойы сергек елдің рухы да биік. Ал, рухы биік халықтың іргесі берік, әлеуеті қуатты, ынтымағы жарасымды болады. Жастарды елжандылыққа тәрбиелеуде, ұлттық мәдениеттің сан ғасырлық озық тәрбиесін, үздік жетістіктерін, білім беру мен тәрбие жүйесінде пайдалану аса қажетті. Ұлттық мәдениеті қалыптасқан, рухы биік, елжанды жас спортшылардың атқарған іс-тәжірбиелері, басқа халықтардың бізді танып білуіне өз септігін тигізеді.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдерді спортпен айналысуында бойына отансүйгіштік қасиетті сіңіру
Зерттеу пәні: Дене шынықтыру мен спорттың ілімі және әдістемесі
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдер спортын ұйымдастыруда отансүйгіштікке тәрбиелеудің жаңа бағыттарын ашу, оларды жетілдіру және қолдану
Зерттеу міндеттері:
1.Ұлттық спорт ойын түрлері арқылы, спорт жетістіктері арқылы жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін зерделеу;
2. Отансүйгіштік, патриотизм, ұлтжандылық, ұлттық патриотизм, отаншылдық ұғымдарына анықтамалардың тәрбиелік мәнін қалыптастыру.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педогогикалық, тарихи мәдениет, ұлттық спорт, әлемдік спорт, оқу-жаттығу бағдарламаларын зерттеп, үлкен спорттық жарыс жеңімпаздары мен бапкерлерден сұрақ-жауап алу мақсатында сауалнама жүргізіп, алған мәліметтерді зерделеп, мерзімді басылымдардағы ғылыми-әдістемелік мақалаларға шолу жасау, нәтижелерін қортындылау
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы :
1. Зерттеу нәтижелерін спорт мектебінің ұстаздары, бапкерлер оқу-тәрбие жұмысына ұйымдастыруда және оқушыларға бойына мақтаныш отаншылдық қасиетті жетілдіруде спорттық жарыстарда жаттығуларда пайдалануына болады;
2. Зерттеудің нәтижелерін дене-тәрбиесімен байланысты жоғары оқу орындарында, арнайы спорт мамандарын дайындауда, семинар, тәжірибелік сабақтарын өткізген уақытта пайдалануға болады.
Диплом жұмысы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады
I. ЖАСӨСПІРІМДЕР СПОРТЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Отансүйгіштік ұғымының мәні және адамзат қоғамында алатын орны
Қоғам дамуында кез-келген мемлекеттің тұтастығы, тәуелсіздігі, мемлекет дербестігі халықтардың отанға деген сезімімен , патриотизмінің денгейімен тікелей байланысты. Қазақстанда патриотизм идеясы ұлттық стратегиясының құрамдас бөлігі ретінде саналады. Ел басының Жолдауында былай деп көрсетілген: ...біз Қазақстанның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз. Қоғамыздағы өзгерістер ықпалымен адамдардың қарым-қатынастарымен бірге мемлекеттік-ұжымдық дүниетанымның жекешіл дербес дүниетаныммен алмасуы жүріп жатыр. Міне сондықтан да отаншылдық, ұлттық біртұтастық, ұлттық егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғау, ұлттық мүдделер, қоғамымыздың топтасуы, біртұтас отбасымыз деп сезіну сияқты қасиеттер еліміздің жаңа қадамының тірегі болмақ.
Патриотизм-тарихи және әлеументтік мазмұндағы табиғатты бар ұғым. Ол әрбір азаматтың бойындағы туа біткен сезім емес. Патриотизм-ол Отанына деген сүйіспеншілік, өз халқына берілгендік оның мүддесі үшін кез-келген құрбандық пен ерлік жасауға дайын тұрушылық. Соған орай патриоттық сезімнің басты қамқорлығы Отанына арналады. Сондықтан туған жер, ел байлығы мен табиғаты, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер және т.б. ұлттық құндылықтар патриоттық сезімнен тыс қалмайды. Олар әрбір азаматтың ішкі дүниесінде жанашырлық,жақындық туыстық пен сүйіспеншілік, мақтаныш қалыптастырады.
Ежелгі грек жерінде пайда болған патриот сөзі (раtrіоtes - жерлес, отандас) дүниежүзілік қауымдастықтың даму тарихына және мемлекеттердегі саяси жағдайларға байланысты саналуан сипат пен мағынаға ие болып отырған. Мысалы, ежелгі Афина азаматтарына эллан тілінде сөйлей алмайтындармен некеге тұруға заң жүзінде тыйым салынған. Бұл заң талабын орындау грек патриотизмі ретінде қабылданған және мемлекеттік дәрежеде насихатталып, бұлжытпай орындалған. Ұлы Мхатма Ганди ағылшын отаршылдарымен күресудің жолы - ағылшынның тауарларын ешқашан сатып алмау деп жариялады. Тауарлары өтпеген ағылшын кәсіпкерлері жаппай банкроттыққа ұшырап, ақыры үнді жерінен кетуге мәжбүр болған.
Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбарымыздың хадистерінде патриотизм идеясы өте жоғары қастерленеді, Отанды сүю асқан парасаттылық сезімімен бағаланады. Бір хадисте: Отанды сүймеген адамның иманы болмайды,- деп көрсетілген. Тағы бір сөзінде пайғамбар: Нағыз мұсылман - халқынан зәбір көрсе де, оны сүюді, оған қызмет қылуды тоқтатпаған жан - деп, үлкен ұлағаттылық қасиет танытқан. Көшпелі қазақ өркениетінде патриотизм, ұлтжандылық, Отанды сүю, оны қасық қаны қалғанша қорғау - ең қасиетті міндеттердің бірі. Ежелгі Түрік қағанаты кезінде тасқа жазылған Күлтегін ескерткішінде ел билеушілердің ұлтжандылығы былайша суреттеледі:
- Түркі халқы үшін,
Түн ұйықтамадым,
Күндіз отырмадым.
Өліп-тірліп жерді ұлғайттым.
Халықты, көтермек боп...
Өлімші халықты тірілттім.
Жалаңаш халықты тонды,
Кедей халықты, бай қылдым.
Аз халықты көп қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым.
Патриотизмнің үлгісін Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Ақтамберді, Бұқар жырау және ХХ ғасырдың басында қалыптасқан Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Жүсіпбек Аймауытов, Барлыбек Сыртанов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мағжан Жұмабаев, Ғұмар Қарашев, Ғабдулғазиз Мұсағалиев сынды қайраткерлер жасады. Олар тек сөздерімен ғана емес, өз істерімен де өнеге көрсете білді.
Әйтеке би Өмірім халықтікі, өлімім ғана өзімдікі деп, халыққа қызмет етудің, патриотизмнің айнасы бола білді. Тәуке хан заманынан бері қазақ қоғамында патриотизм байлықтан да жоғары бағаланды.
Көптеген елдерде патриотизм халықтың өз ұлтының тілін, ділін, дінін берік сақтауымен және тарихын мақтан тұтуымен тікелей байланыстырылды. Ғасырлар бойы басқа халықтарды басып-жаншып, отарлық үстемдік жүргізген алпауыт мемлекеттерде ұлы державалық патриотизм санасы мемлекеттік ұран ретінде насихатталған. Орыс империясында бұрыннан самодержавие, православие, халық ұғымының шовинистік пікірі ұлт санасын қалыптастыруда өлшеусіз рөл атқарды және қазір де Солженицын, Жириновский, Лимонов т.б. және схинхедтердің әрекеттерінен жиі-жиі байқалады. Саяси партиялардың кейбір өкілдері орыс ұлтының үстемділігін державалық патриотизм сезіміне ұластыруда.
Жаһандасу кезеңінде патриотизм ұғымы діни сипатқа ие болып, экстремизмге бой алдыруда.Террорист бір дін өкілдерінің арасында құдай жолы үшін жанын қиған нағыз патриот ретінде асқан құрметке ие болуда және оның отбасына шексіз көмек көрсетілуде[4].
Патриотизм - қасиетті ұғым. Отаншылдық идеясы өмірге ұзақ тарихи-әлеуметтік дамудың нәтижесінде келген. Адам қауымдасып өмір сүргеннен бастап, өз қағамын, өлкесін, табиғатын сүйген. Соларға деген ерекше сезім, ұнатымы қалыптасқан. Қоғам дамуының кезеңдері мен түрлі әлеуметтік арнасы отаншылдық сезімді саяси мазмұнға айналдырған.
Қазақстандық патриотизм болса, ол тек қазақтардың ғана өз отанына сүйіспеншілігі емес, онда мекендеген бүкіл ұлт пен ұлыстардың бәріне қатысты нәрсе. Дегенмен ешкімді елін, Отанын зорлап, күштеп немесе алдап-арбап шын сүйгізу мүмкін емес. Елін сүю әрбір адамның рухани қасиетінің ішкі көрінісі мен мазмұны. Оны өзі анықтайды.
Жалпы адамның дамуы процесі бұл қасиетті туғаннан бастап бойына сіңіреді. Отбасындағы тәрбие, оқу мен еңбек ұжымы, өмірдің өнегелілік тәрбиесі, партиялық және түрлі қоғамдық ұйымдар, діни орталықтар отан сүйгіштік сезімге ықпал етеді. Биологиялық емес бірте-бірте сіңісетін қасиет, яғни, рухани - психологиялық және саяси-әлеуметтік құбылыс.
Патриотизмнің діттегені - Отан үшін біріктіру,оны қастерлеу мен ардақтауға тәрбиелеу. Өз халқының мүдде мақсатын қорғау болып табылады. Ал бұл ойымызды көп ұлтты Қазақстанға арнап айтсақ, онда ортақ Отанымыздың тағдырына арналған сүйіспеншілік сезімін ерекше бағалаймыз. Әрине патриотизмді әрбір азамат өзінше бағалайды. Біреулер өз ұлтының жауларын іздеп әуре болады, ал бәз біреулер халқын кім жақсы көреді немесе ұнатпайды деген пікірлермен әуестенеді. Өмірде мұның бәрі бекершілік. Сондықтан осы проблеманың белгілі маманы профессор Ә.Қалмырзаевтың патриоттық тынысы халықтарды жақындастыруға ұмтылудан басталуы керек деуі өте орынды пікір[5].
Азаматтық патриотизм адамның, қоғамның және мемлекеттің өзара әрекетінің ерекше механизмі, ол патриотизмнің басқа да түрлерін жинақтайды және мемлекетаралық қатынастар мен халықаралық үдерісіндегі өзінің ұлттық мәдени сәйкестігін қорғаумен байланысты.
Жастардың саяси және азаматтық патриоттық тәрбиесіндегі саясат - азаматтық патриотизмді қалыптастыру үдерісін іске асыру, реттеу, ұйымдастыру және аймақтағы мәдени, экономикалық, этникалық жағдайлардың ерекшеліктері мен нақты шарттарына байланысты Отанға лайықты қызмет етуге дайын болу. Ең тиімді әлеуметтік-басымдылық және әкімшілік қызметінің экономикалық оңтайлы бағыттары есебімен тәрбие жұмыстары жүйесін басқару механизмін анықтайды. Патриоттық тәрбиенің маңыздылығы олардың құқықтық және әлеуметтік тұрғыдан қорғалған толық кепілдігімен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін қамтамасыз ететін конституциялық еркіндік, экономикалық дамыған, әлеуметтік тұрақты өркениетті, демократиялық мемлекет құру бойынша болып жатқан үдерістер бірнеше маңызды сапалы жаңа міндеттерді жоғарылатқан жағдайда өседі. Патриоттық тәрбие - бұл азаматтарда жоғарғы патриоттық сананы қалыптастыру, Отанға деген берілгендік сезімі мен азаматтық парызын орындауға дайындығы және Отан мүдделерін қорғаудағы конституциялық міндеттері арқылы атқарушы билік жүйесінің. саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің. оқу орындарымен ғылыми ұжымдар, көпжоспарлы, жүйелі орындауға болатын мақсатты және үйлестірілген қызметі[6]. Сондықтан болашақ мамандардың патриоттық-азаматтық тәрбиесіне ерекше мән беру, олардың бойында патриотизмі қалыптастыру қоғам болашағының өркендеуін, елімізде тыныштық пе бейбітшіліктің мәңгілік қанат жаюын қамтамасыз ететіні анық. Өйткені, патриотизм әлемдегі бейбітшілік үшін күреспен, адамзат өміріне қауіп төндіретін термоядролық, экологиялық және террорлық апаттың алдын алумен, халықаралық қатынастарды құрумен және әлемдегі жаңа тәртіптерді бекітумен, өзара түсіністікті негізге алумен, тәуелсіз елдермен және басқа да мемлекеттермен көршілік татуластықпен, іскерлік ынтымақтастықпен тығыз байланыста болумен өлшенеді.
1.2 Жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбие беру мәселесінің педагогикалық әдебиеттерде зерттелу деңгейі
Адам баласының әрқайсының өз өмір жолы болатыны тәрізді, кез-келген халықтың, қоғам мен мемлекеттің өз тарихи ғұмыры бар. Ол көне тіршілік көшінде сан алуан кейіпте көрініп келе жатқан күрделі процесс. әр ұрпақ өзінің бұрынғы ұрпақтың жалғасы болғанынан, өз дәуірінің шыңырауына үн қосып, өз соқпағын іздейді.
Әлем тарихында патриоттық тәрбие және әскери патриоттық туралы білім ғасырларға тамырымен терең кеткен. Әлемдегі өркениеттің дамуындағы ерекшеліктер дінмен, салт-дәстүрлермен, әртүрлі этникалық факторлармен өлшенген.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында біз патриоттық тәрбие беруді қазақ этнопедагогикасының негізінде қарастыруды тиімді деп есептейміз. Өйткені жалпы тәрбиелеу процесі тек қана батыс еуропалық және американдық үлгіні қабылдап бара жатқанға ұқсайды. Сондықтан халықтық педагогика негізінде студенттердің бойына патриоттық сезімді қалыптастыратын болсақ, Қазақстаннның даму жолында өзінің сара жолы болады деп есептейміз. Қазақстан әрі батыс, әрі шығыс елі ерекше ортада тұрған көп ұлтты мемлекет.
Әрбір қоғамның даму, өрлеу сәттері болады. Бұл ретте ХХ ғасырдың соңғы жетпіс бес жылы түрік ғасыры болды. Түрік тарихының терең болғанымен, оның гүлденген өркениетке жеткен тұсы осы ғасыр. Оның ең бастауы, түп қазығы түрік идеясы мен түрік патриотизмінде дер едік. Егер ғасыр басында түріктер бар болғаны он екі миллионға жетер жетпес болса, бұл күнде олар алпыс төрт милионнан асып жығылады. Мұстафа Кемал Ататүрік Түрік Республикасын жария ете салып, ұлт алдында тұрған негізгі міндеттерді ұсынды. Оның ең бастысы - дүниеге адам баласы тең болып келеді, ендеше түрік ұланы жерге қарама, еңсеңді көтер нәсілің түрік екеніне мақтан деген ұстамды әр жүрекке шырақ етіп жаға білді. Түрік мемлекеті еуропаға есігін ашып қана қоймай, өзі де батыс пен шығысқа жол салды. Әскери доктринасы күшейді, НАТО-ға кірді. Енді ол басқа бір елдің қабағына қарап қана қоймай, өзге бір елдерді өз қас-қабағына қарата бастады. Ал бұл тікелей тәуелсіздік идеясын тұтатты. Сөйтіп Ататүрік: Түрік ұланы! Бірінші міндетің: Түрік тәуелсіздігің, Түрік тәуелсіздігін мәңгі сақтау және қорғау болып табылады - деп айтып қана қоймай, оны көз көретін жерлердің бәріне тасқа ойып жаздырды. Ұлттың рухы асқақтаған халықтың тілегі тоғысқан сәті осы еді. Мұндай елді жеңу мүмкін бе? [7].
Біздерге де ойлануға тура келетін кездер келді деп ойлаймыз. Кең байтақ жеріміз бар қазақстандықтардың асқақтап шарықтауға мүмкіншілігі мол.
Шығыс елдерінде патриоттық тәрбиеге әсіресе әскери-патриоттық тәрбиеге аса көңіл бөлген. Бұл тұрғыда жапондықтар үлгі көрсетеді. Орыс тарихшысы А.А.Строев жапондыққа балалық шағынан мемлекеттің идеологиясы үшін әр уақытта өзін құрбандыққа шалуға дайын болуын құлағына құяды - деп жазған. Ал қытайда әскери патриоттық білім беру мемлекеттік идеологиямен бір қатарда..
Қазіргі кезеңде Америка Құрама Штаттары өз азаматтарының патриоттық сезімдерін балалық шағынан тәрбиелейді. Құрама штаттарда мектеп қабырғасынан бастап тәуелсіздік декларация дегеніміз не? деген мен қатар Американың негізін қалаушы президенттерінің аталы сөздерін оқып үйренеді.
Азаматтарды әскери қызметке дайындап патриоттық сезімін қалыптастыру қазіргі кезде батыс европаның барлық елдерінде қолға алынған. Мысалға, Германия, Ұлыбритания, Франция мектептерінде және жоғары оқу орындарында офицерлерді дайындауда арнайы пән ретінде әскери кәсіптік бағытын қалыптастыруда оқытылады [8].
Біз өз жұмысымызда қазіргі кезеңдегі жастардың отанының әскер қатарында көрінуіне деген талпынысын арттыруын ұлттық тәрбиенің маңызынан көрсетеміз.
Патриоттық тәрбие берудің үлгісін біз өзіміздің ғылыми жұмысымызда патриот студент үлгісін жасауда көреміз.
Этнопедагогиканы зерттемей және пайдаланбай жеке адамды толыққанды тәрбиелеу мүмкін емес. Қазіргі кезде қоғам алға қойып отырған тәрбие міндеттерін шешуде этнопедагогика дәстүрлері мен тәжірибесін педагогика ғылымының әдістемелік-теориялық қағидаларымен біріктіруді көкейкесті мәселе ретінде қарастырған.
Халық педагогикасындағы жауынгерлік дәстүрлерді кешенді түрде зерттей келе біз өз еңбегімізде студенттерге патриоттық тәрбие беруде қолданамыз. Студенттерге патриоттық тәрбие берудің тарихи-педагогикалық көздері қазақ халқы батырларының ерлік істерінің тарихи деректеріне талдау жасай келе, қазақ халқының басынан өткен тарихи жағдайларға байланысты патриотизмнің дамып қалыптасуының тарихи алғы шарттарын қарастырамыз.
Біз өз жұмысымызда студенттерге халықтық педагогика негізінде патриоттық тәрбие беруді қарастырамыз.
Халық мұрасындағы ірі тұлғалардың тәрбиелік мәнді істерін оқу-тәрбие процесінде және сабақтан тыс іс-шараларда қолдануды қолдаймыз.
Біз ұлттық спорт ойындарында патриоттық тәрбие берудің студенттердің бойында патриоттық тәрбие қалыптастыратынын өзіміздің ғылыми еңбегімізде талқылап қарастырып тәжірибелік жұмыстарда қолданамыз.
Халықтық педагогикадағы атамекенге сүйіспеншілікті дамыта отырып біз студенттердің бойында патриоттық сезімді тәрбиелеуді ұсынамыз.
Ғылыми зерттеулерді оқып-үйреніп талдауда, педагогикалық тәлім-тәрбиеде, студенттерге патриоттық тәрбие беру ғылымының теориясын өз алдына дербес проблема ретінде анықталғанын және ол үнемі зерттеп отыруды қажет ететіндігін көруге мүмкіндік берді.
Біздің ойымызша патриотизмге негізделген тәрбие жұмысын жүргізуде жоғары оқу орындары студенттері проблемасы ерекше мәнге ие болады. Себебі студенттер болашақ маман ретінде қалыптасып, өмірлік ұстанымын айқындап, өркениетті елдер қатарына қосылуда өздерінің үлкен септігін тигізеді.
Өркендеудің құтты қасиеті іспеттес бір ұғым бар. Ол - патриотизм. әрине, мәселе көп шуылда емес, бүлкілдеген күре тамырды бойлап қуалап, санды- санаға бәтуаны-берекеге айналдыруға көмектесетін сиқырлы сезім жайлы. Ол томағы-тұйыққа емес, салмақты салиқалыққа бастайды, жансызға жан береді. Ортақ иманға айналса, алмайтын қамалы жоқ. Осының бәрін бір ғана патриотизм деген ұлы ұғымға сиғызсақ, уақыттан алыс кетпес едік деп ойлаймыз. Өйткені ол өзің жаралған топырақпен өскен ортаға деген ізгі сезімді ғана білдірмейді. Аясы әлдеқайда кең ұғым. Тіршілікте төл табиғи орта ерекшеліктерін тиімді пайдалану, алғы ұрпақтар тәжірибиесі арқылы жинақталып, тарихи зерде кілтіне айналған патриотизмді өркениет мүддесіне қолдана білу де сол тектен. Ең бастысы елдің бірлік, халықтың қасиет - қазыналарын қастерлеу мен ертеңге деген сенім сияқты сезімдерді оятатын да осы патриотизм. Оның қоғам дамуына айрықша орын алатын құдіретті рухани факторға айналуының сыры да осында жатыр.
Отан дегеніміз - халық. Халық дегеніміз - адам. Адамды сүю оған жақсылық жасау, жанашыр болу - адамгершіліктің белгісі. Ендеше отаншылдық - сонау ерте замандардан қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндетіміз - Қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін - өзі айқын билеуін қалыптастыру. Шынайы отансүйгіштікті нағыз азаматтықты қалыптстыру жеке бастың өзін саяси тұрғыдан айқын сезініп, өз Отанын саналы түрде таңдауын көздейді делінген[9].
Ата-бабаларымыз Адал адам Отанын сүйеді. Адал, ақ жүрекке Отан - анасындай. Отанға деген махабатты өлшеуге болмайды деген болатын. Осы айтылғандар халықтың асыл ойының түйіні мақал-мәтелдерден өзекті орын алған. Мәселен, жас ұрпаққа ел қадірін Өз елің алтын бесігің, Отан - оттан да ыстық Туған жерге туыңды тік, Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол, Жекен жерінде көгерер, ер елінде көгерер деген асыл сөздермен білдірген. Жастарды кіндік кесіп, кір жуған жері үшін, әлпештеп өсірген елі үшін қасық қаны қалғанша жаумен жағаласа білетін, Отанын шын сүйетін батыр етіп тәрбиелеуді көздеген халық өзінің өлең-жырларынан, аңыз әңгімелерін, мақал-мәтелдерін осы тақырыпқа арнаған. Сондықтан лиро-эпостық, батырлар жырларының басты кейіпкерлері ата-анасы, сүйген жары, туған жері, өскен елі үшін жаумен кескілесе күрес жүргізіп, ерлікпен даңқын шығарған халықтың сүйікті ұл-қыздары болып келеді Отан үшін отқа түс, күймейсің, Арың үшін алыс, өлмейсің, Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі, деп халық өз ұрпағын Отанын сүюге шақырады.
Көп ұлтты Қазақстан Республикасы үшін патриоттық сезімнің рухани саладағы тату-тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес мемлекеттік материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар.
Патриоттық рух - қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне қосылып дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуға мүмкүндік беретін бірден - бір күш.
Патриоттық сезім өрге бастайтынын өз ұлтымыздың тарихы да талай дәлелдеп келеді. Кейде шіркін бір өзіне бірнеше мемлекет сыйып кететін ұлан - байтақ жерді ата-бабамыз сан ғасырлар бойы қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай қалай аман сақтаған деп таңданамыз. Өз сауалымызға өзіміз жауап тауып Найзаның ұшымен, білектің күшімен, ақылдың ісімен - деп мақтанамыз. Ешбір қатесі жоқ. Тегеурінді күштің тетігі жүрек қуатынан нәр алғанда ғана қозғалысқа келмек. Ұлан майдан ұлы істе де жеке дара жекпе-жекте де рухы мықты ұтады. Жайшылықта әрқайсысы бір түйе айдап, жеке жайылатын жұртымыздың ел басына күн туғанда бір төбеге жиылып, бір ауылына ұюы, бір жағадан бас, бір жеңнен - қол шығарып, тастүйін тегеурінді күш болып аттануы осындайда бәрімізді танытар сүйеніш ретінде қарайды. Оның аясы әдеттегі тарихи ойланым зердесінен кеңірек. Қазақ қоғамының бүгінгі сипаты және оның алдында тұрған қазіргі тың тұрпатты міндеттерге сәйкес өріс алған.
Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйі, сыбызғы - сырнайының үні, асқақтата салған әсем әні, ғашықтық жырлары, шешендік сөз, айтыс өнері, ою-өрнектері мен бостандық үшін жері мен елін қорғаған батыр бабаларымыз туралы тарихи дастандарды ғасырлар бойы өз ұрпағын өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ождан жоғары намысқой азамат етіп тәрбиелеп келгені тарихи шындық. Олай болса тәуелсіздік туы желбіреген егеменді еліміздің болашақ патриот ұрпағын тәрбиелеуде олардың бойына ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін, жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерді қаны мен жанына сіңіруде осы ұлттық құндылықтарды оқу-тәрбие процесінде басшылыққа алсақ, ол өте ұтымды болар еді[4].
Н.Ә.Назарбаев ұсынған жаңа ұлттық идеяның мазмұны да қоғамдық дамуға басқаша, осы заманғы тұрғыдан қарау үрдісіне сай айқындалған. Көп ұлтты Қазақстанда жалпы ұлттық мүдделерді жүзеге асырудың бір ғана жолы бар екені айдан анық. Ол қазақ ұлтының біріктіруші рөлі жағдайында барлық халықтардың теңдігін қамтамасыз ету - деп жазды ол Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық бірлігінде - деген еңбегінде [9].
Біз бұл жерде екі мәселеге айрықша назар аударып қарастырамыз:
Бірінші - қоғамның көп ұлттылығын тұрақты бірлестіруші факторға айналдыру. Яғни, сырт қарағанда, әрқилы алауыздықтардың негізгі себебі болуға тиіс осалдықтардың өзінен, алға басуға күштірек қарқын беретін артықшылық жасау ниеті.
Екінші - қазақ ұлтының қоғам өміріндегі біріктіруші рөлінің атап көрсетілуі. Яғни, оның мемлекеттің тағдыры үшін, ең алдымен өзі жауапты екендігінің ашық айтылуы. әрине біріктірушілік міндетін атқару - қоғамның әртүрлі элементтері арасында жай байланысшы болу дегеннен гөрі күрделілеу ұғым, ол үшін солардың қоғамдық ортақ тірлігінің ұйқасында жаңа қауымдастық шын мәніндегі негізгі ұлттық тірегіне айналу керек.
Елбасы өзінің теориялық еңбектерінде, мақалалары мен сөздерінде қазақстандық патриотизм деген ұғымда әр қырынан ашып көрсетіп келеді. Ол үшін өз отандастарының, ғылыми тілмен айтуында қоғам организміндегі өзінің саяси еркіндігін айқын сезінетін және өз Отанын саналы түрде таңдаған азаматтар болуы шарт.
Сонда ғана әрбір азамат өзін мемлекетінің өткеніне, бүгініне және ертеңіне тікелей қатысын сезініп, Отан тағдыры үшін өзіне жеке жауапкершілік жүктелетінін терең пайымдайтын болады. Ел өміріне қатысты сан алуан проблемалардың баршаға бірдей жақын әрі түсінікті болуы да осыған байланысты.
Әрине, Қазақстанды шын мәнінде өз Отаны деп санаған адам басқа елдерге жалтақтап солардың көмегімен өзіне әлдебір жеңілдіктер алуға, немесе болған артықшылықтарын сақтап қалуға ұмтылмас еді. Бірақ отандастармен тағдыры ортақ екендігін терең сезінген жан басқа түскен қиындықтарды да бірлесе күш жұмсап жеңуді ойлары анық. Өздерін казактардың көсеміміз, орыс тілділердің тілеуқорымыз деп кеуде қағатын, қазір тағы да бізде бірнеше мемлекеттік тіл мен қос азаматтық болмаса, республикадағы демократияның күні қараң қалады деп бай-балам салып жүрген кейбір саясатшылардың елге іріткі салатын ыландарының сыртында белгілі бір көзқарас жатқанын ұмытуға болмайды. Оларға тәуелсіздік деген сөз түрпідей келеді. Тіпті жан-жақты байланысты нығайту, кең араласу, келісім мен ынтымақтастықты нығайту деген ұғымдарға көбіне біржақты ғана қарайтыны байқалады.
Осы орайда қазақ ұлтының қоғамдағы біріктіруші рөлін күшейту деген қағидаға тағы бір орала кеткен жөн сияқты. Бұл процестің нәтижелі өрбуі тек қазақтарға ғана байланысты емес екендігін ашық айту керек.
Бұл ретте Ә.Нұршайықов қазақстандық патриотизмді қазақ ұлтының мүддесімен байланыстыра келіп басқа ұлттар мүддесін жоққа шығармайтын келелі пікір айтады. Ол азаматтардың құқықтық еркіндігі, басқа ұлттардың қазақ халқының дәстүрін сыйлауы, олардың қазақ мемлекетінің намысын қорғауы, қазақ елін жатсынбай, жүрегімен сүйе білуі, ұлттық тіл, діні, ділімізді сақтауға кедергі жасамай қолдау тауып жатса міне, осыларды қазақстандық патриотизмнің белгілері деп санайды.
Патриотизм ұғымын талдай келе ол: патриотизм дегенде, әуел бастан ақ туған жерін, ана тілін, елдің әдеп-ғұрпы мен салт-дәстүрін құрметтеп, қастерлеген. Бұл патриоттық сезім ерте заманнан-ақ қалыптасқан Мұның терең мағынасына ұлтжандылық жатады, - деп көрсетеді [10].
Жоғарыдағы ой түйіндерінен байқағанымыз, бүгінгі күні бейбітшілік заманда, демократиялық бағыт ұстанған Қазақстанда патриотизмге жаңа көзқарас қалыптастыру мәселесі туындап отыр. Мемлекетіміздің тәуелсіздік алған жылдары әскерден жаппай қашу бүгінде тоқталып Отанды қорғауға деген патриоттық сезім арта түсуде.
Патриоттық сезіммен, рухани саладағы тату-тәтті тірлік, азаматтық келісімге ғана емес мемлекеттің материалдық негізін нығайтуға да тікелей ықпалы бар.
Оны былай қойғанда әрбір ұлттық экономиканың өз табиғаты, өз даму заңдылықтары бар. Өз тамырынан өршітпесең бұтағын кесіп бұтарлап биіктетуге көне бермейді. Өркендеуге де өзегі қанша өркениетке сүйенгенмен өз тілін білетін өндіргіш күш керек. Бұл әлемдік тәжірибие әбден мойындатқан шындық өз керуенін түзеген мемлекет мұны қалай ескермессің!. Ұлы Абай атамыз Басқа тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте - деген ғой.
Қалайда төл теңгеміздің айналымға енуі, еліміздің ақ ниетті азаматтарының бәрінің патриоттық рухын бір көтеріп тастаған оқиға болғаны сөзсіз.
Патриоттық рух - қазақ елінің әлемдік өркениет көшіне қосылып, дүние жүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкүндік беретін бірден-бір күш. Көп ортасында көзге түсу үшін де кемел болмыс керек. Төл тарихы, мәдениеті мен өнері, экономикалық қуаты жоқ ел басқаларға да қызықсыз. Ал оларды кең таныту үшін алдымен қадыр-қасиетіңді өзің жақсы білуің, мақтаныш ете алуың керек.
Отаныңды сүю дегеннің мән-мағынасы да осылай ашылады. Оған орынды мақтанышпен қоса кемшіліктің орнын толтыруға деген құлшыныс пен қиындыққа қайыспай төзе білу де қосылады. Елдікті ұлттық намысты бәрінен жоғары қою - отансүйгіштіктің ең басты белгісі.
Елдік қасиеттер аспаннан түспейді, жоқтан жаралмайды. Өзі туған топырақ тозаңы және ана сүтімен ұйыған ұлтжандылық сыртында, өскен ортасы мен азамат ретінде қалыптастырған қоғамы дарытар терең де текті дүниетаным негізінде ғана түзеледі: Президент Н.Ә.Назарбаевтың қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу ісін жаңа мемлекеттік идеологияның аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде алға тартуының сыры да осында жатыр. Ал оны елдің туын, елтаңбасын, әнұранын қастерлеуден, заңды өкіметті құрметтеуге тәрбиелеуден бастау керек - деп жазды [11].
Көптеген сөздіктерге, энциклопедиялық анықтамаларға сүйенсек, патриотизм - өз Отанына деген сүйіспеншілік, адалдық, оған қызымет етуге, оны ішкі-сыртқы жаулардан жанпидалықпен қорғауға әрдайым әзір болу дегенге саяды екен. Мұндағы басты нәрсе - кейбір қиындықтарға, күйзелістерге тап болса да әрбір азамат Отанын да, өзінің де келешелігіне үлкен сеніммен, үмітпен қарауға міндетті. Ол үшін бізге отансүйгіштік, патриоттық, ұлттық сана - сезім қажет. Бұл қасиеттер студенттердің бойына оқумен, біліммен, үйренумен, талпынумен тәрбиемен бітеді.
Осыдан он бес жыл бұрын тәуелсіздігін жариялаған, көк байрағын көтерген еліміз үшін өзінің ұрпағын, кемелді келешегін, оның ішінде патриоттық - отансүйгіштік арнада тәрбиелеу қажеттілігі туып отыр.
Қазақтың патриоттық, отансүйгіштік тәрбиесі - тереңнен тамыр тартқан, халқымыздың сан ғасырлық болмысының, дүниетану көзқарасының, ақыл-ойы мен салт-дәстүр мәдениетінің көрінісі. Осыларды бойына дарытпай студенттерді алтын бесік елін, кіндік кескен жерін қорғайтын және осы мақсат жолында бар күш-жігері мен ақыл қайратын жұмсайтын, отаншыл азаматтарды, яғни нағыз патриоттарды тәрбиелеп өсіру мүмкін емес. Сайып келгенде, студенттерді ұлттық тәрбие негізінде жан-жақты жетілген Сегіз қырлы, бір сырлы ұрпақ ретінде - лайықты ізбасар маман етіп тәрбиелеу. Біздің зерттеуіміздің өзегі болып отырған қазақ этнопедагогикасының негізінде патриоттизмге тәрбиелеу осы пайымдаулардан өрбиді. Мұндай көкейкесті ізгі мақсатты іске асыру жолында мынадай тәрбиелік ұстанымдар басшылыққа алынды:
Біріншіден, күні ертең болашақ маманның елін, жерін сүйетін намысшыл азамат болуын ойластыру. Бұл алдымен, қадірлі қариялардың, көпке сыйлы үлкендердің бата-тілектерінде, ырым-жораларында өзекті орын алады. Ақсақалдардың ұрпағына: Жорытқанда жолың болсын! деп бата беруі жақсы ниеттің сәулесі.
Мына арзан күлкі мен бос жүріс етек ала бастаған жеңілтек мәдениетке мойынсынбай өз ұлттық болмысын сақтап қалуды ойлаған әрбір саналы жан ата - баба дәстүрін сақтап, әдет-ғұрпымызды, мәдениетімізді бойына дарытуы қажет.
Екіншіден, баланы жастайынан еңбексүйгіш, елгезек азамат етіп тәрбиелеу. Бұл мақсаттағы ой-пікірлер қазақтың бесік жырлары мен салт-дәстүр жырларында, ертегі-аңыздары мен бата-тілектерінде, термелері мен өлеңдерінде мол кездеседі. Бұл ретте Еңбек түбі - береке, Бейнет түбі - зейнет, Бейнетің қатты болса, татқаның тәтті болар деген тәрізді халық даналығын мысал ретінде алдыға тартсақ - та болады.
Үшіншіден, Бірінші байлық - денсаулық - деген қағиданы пір тұтқан халқымыз тән сұлулығына ерекше мән берген. Тәні саудың - жаны сау!, Ауру - астан, Тән жарасы мен жан жарасы - егіз, - деп дене тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Сәби жарық дүние есігін ашып келген сәттен бастап оны күн сайын тұзды сумен шомылдыру, маймен сылау, қазы мен қойдың құйрығын сорғызу, саумал беру оның шымыр да ширақ болып өсуіне ықпал жасаған. Шынықсаң шымыр боласың деген ұстанымға сүйенген көшпелі жұрт жас ұрпақтың дене күтіміне бей-жай қарамаған. Ұлттық ойындар ата-бабамыздан бізге жеткен, өткенмен бүгінді байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуде пайдасы зор. Сонымен қатар, ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағында қолдана білу қажет.
Ұлтымыздың қимыл-қозғалыс ойындары өзінің мазмұнымен көлемі жағынан тәрбиелік әрекет болып табылады. Ұлттық ойындарды игере отырып, қимыл-дағдыларды тірек ететін әр алуан ойын қимылдары студенттер, қолайлы дәлдікпен қалыптасқан ерекше ептілікпен көрінеді [12].
Төртіншіден, халқымыз этнопедагогиканың ықпалы арқылы ұрпақ бойындағы ізгі адамгершілік қасиеттерді орнықтыруға парасат иесі етіп тәрбиелеуге ұмтылған, ізгілікке, адалдыққа, ар - ожданды қастерлеуге, уәдеге берік болуға тәрбиелеген. Жаным - арымның садағасы, Жан сақтама, ар сақта, Тәні сұлу - сұлу емес, жаны сұлу - сұлу - деп арды, адалдық пен қасетті бәрінен жоғары қойған.
Соңғы жылдардағы философия, этнография тарауларындағы халықтық мәдениет, дәстүрлі мәдениет, халықтың төл мәдениетін танып-білудің негізі - мәдениеттің мәні болып табылатын руханилыққа тән формалары болып табылатын көзқарастарды студенттерге патриоттық тәрбие берудің маңызды компоненттерінің бірі ретінде қарастырумен құнды. Бұл тұрғыдан келгенде патриоттық тәрбие - халық тұрмысының барлық саласынан көрініс табатын материалдық және рухани мәдениетпен астасып жатқан күрделі тарихи қоғамдық құбылыс.
Демек, қай халықтың болмасын тәрбие дәстүрлерінің пайда болып жетілуі, атқаратын қызметі уақыт пен кеңестіктен тыс құбылыс емес, қайта бұл процестер қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, тарихи өзгерістермен, ғылым мен мәдениеттің өркендеуімен, өзге де қызмет түрлерінің дамуымен тығыз байланысты.
Олай болса, халқымыздың тарихи жолында жинақталған тәрбие тәжірибесі мен этнопедагогикалық ойлары көрініс беретін салт-дәстүр, халық шығармашылығының түрлері, шаруашылық кәсібі, қоғамдық өмірі, материалдық мәдениет ескерткіштері этнопедагогиканың ғылыми зерттеу объектісіне айналуы аса қажет.
Біздің мақсатымыз халық ұғымындағы патриоттық тәрбие жөніндегі түсініктер, тарих елегінен өтіп қалыптасқан патриоттық тәрбие принциптерінің әдіс-тәсілдерінің мәнін ашып көрсету, оны бүгінгі студенттерді тәрбиелеу ісінде қолдану жолдарын қарастыруды этнопедагогика ғылымының өзекті проблемасы ретінде көрсете білу [13].
Бесіншіден, патриоттық сезімнен ажыратып алғысыз гуманизм этнопедагогикалық тәрбиенің басты қағидаларының бірі. Отан отбасынан басталады деген даналыққа ұйыған халқымыз ұрпағын ата-ананы, үлкендер мен кішілерді құрметтеуге, елдің, халықтың қамқоршысы болуға үндеген. Мүгедектер мен жоқ жітіктерге, науқастар мен панасыздарға көмектесуді парыз деп білген. Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Жақсы - оймен күндей, әмбеге бірдей, әдет - әдет емес, жөн - әдет, Сыйға-сый, сыраға - бал деген сөз мәтелдері ұлтымыздың ұраны болған.
Алтыншыдан, Білім - таусылмас кен, өнер - өлмес мұра, Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады, Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер, Оқу - білім бұлағы, Білім - өмір шырағы т.б. көптеген мақал-мәтелдер тудырған халқымыз осынау құндылықтар - өнер мен ғылым тіршіліктің тұтқасы, өмір шамшырағы деп білген. Сондықтан халқымыздың өте бай ауыз әдебиеті нұсқаларындағы мақал-мәтелдердің мән-мағынасын өскелең, ұрпаққа насихаттап, санасына сіңіріп отыру қажет.
Әрине, әр адамның, әр халықтың Отанына, еліне деген көңіл, сезім түсінігі әрқалай болатындықтан, патриотизм ұғымын тұжырымдаудың да сан алуан сипаты болатыны заңды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейінгі мерзімді басылымдарда ұлттық және қазақстандық патриотизм жайлы мәселелер көтерілгені белгілі. Педагог ғалымдармен философ - психологтардың пікіріне сүйіне отырып, біз Қазақстандық патриотизм ұғымы болуы керек деген тұжырымды қолдаймыз.
Студенттердің бойында нағыз қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастырғымыз келсе, мемлекетіміздегі барлық этностар күнделікті болып жатқан күрделі мәселелерді біліп қана қоймай шын жүректен сезінулері керек. Сонда ғана қазақстандық патриотизмді қалыптастыру, дамыту нәтижелі болмақ - деп атап көрсетеді [14].
Білім - бүгінгі өмірдің ең үздіксіз дамымалы сатысының бірі. Жас ұрпаққа осы заман талабына сай білім мен тәрбие беретін сауатты, патриот мамандар даярлау мәселесін шешу жолдары Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту тұжырымдамасында кеңінен қарастырылған. Мысалы Білім беру саласында қалыптасқан ахуал республиканы дамытудың қазіргі әлеуметтік - экономикалық және саяси жағдайларына және жоғарғы дамыған елдердің прогресшіл тәжірибесіне сәйкес келеңсіз құбылыстарды болдырмау, түбегейлі ұжымдық құрылымдық қайта құрулар, білім берудің мазмұнын жаңарту және мамандар даярлаудың сапасын жетілдіру қажет екенін көрсетеді деген жолдар жоғарыдағы айтылғандардың дәлелі
Ол мәдениетті сақтаудың және оны келешек ұрпаққа жеткізудің басты құралы болып табылады. Білім қоғам дамуының зиякерлік қана емес, сонымен қатар экономикалық базасын жасайтын өндірістік рухани маңызды саласы. Адам білім арқылы ғана жеке басының қажеттілігі мен өзіндік дамуын қанағаттандыра алады.
Дамыту деген сөздің анықтамасы психологиялық бағдарды білдіреді, яғни ол өзінің бағытталған ішкі ой-өрісі бар үрдісінде ықпал етуші, тәрбиеге өзінің көзқарасын ашып көрсетуші болып саналады [15].
Жетіншіден, адам өмірі табиғат аясында өтетін болғандықтан, бабаларымыз ғұмыр бойы табиғатты аялауды мұрат тұтқан. Бүкіләлемдік тіршіліктің құдіретті төрт түрі бар. Олар: күн - ана, жер - ана , ауа мен су. Егер осы төрт негіздің біреуі болмаса, тіршілік тоқтайды. Сондықтан да адамзат күнді, жерді анадай ардақтайды, жер мен судың әулиелігін қастерлеп, әрекет жасап, қызығын көреді.
Күн - барлық тіршіліктің құдіретті тірегі. Адамзат күнге табынып, сыйынып барлық тіршілікте күннің құдіретіне сүйенген. Сондықтан халқымыз күн тұрған аспан әлемін қасиеттеп аспанға қарап түкірме, аспанға қарап тас лақтырма, ырым-тыйым жасайды. Қазақ халқы жер - ананы әулие тұтады, Жері байдың - елі бай, Туған жер - алтын бесік, Жеміс жерде, жеңіс - елде деп, халық жер ананы аялайды баптайды құдірет тұтады. Қазақта Ер туған жерінде, ит тойған жерінде деген мақал бар. әрбір адамның туған жері - бәрінен де қымбатты. Өйткені ол сол жердің топырағында өсіп, суын ішіп, ауасымен тыныстайды, табиғатымен бірге қайнасып, адам болып қалыптасады. Сондықтан да әрбір адам туған жерін қорғайды, аялайды, күтеді қастерлейді.
Жер жаһандағы тіршіліктің нәрін сіңіріп, өмір сүрудің тірегі болып туған құдырет - су. Өсімдік жан-жануар, түрлі жәндіктер сусыз өмір сүре алмайды. Өмірге ең қымбат, ең қажетті нәрсе болғандықтан, халық суды әулие тұтып, судың шығып жатқан жерін әулие бұлақ, әулие көл - дейді.
Судың да сұрауы бар - деп, суды ысырап жасамау керек екенін халық өз ұрпақтарына ескертіп отырған. Сулы жер - нулы жер, Өзен бар жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz