Діннің тұжырымдамасы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
Діннің тұжырымдамасы
1. Діннің анықтамалары және шығу тегі
2. Діннің негіздері (діннің құрамдары)
3. Діндер классификациясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Дін, адамзатпен бірге пайда болды, адаммен бірге тіршілік етуде және куә болғанымыздай адамзатпен бірге болмысын сақтайтын тәңірлік жүйе. Адамзат тарихына қаншалықты тереңірек үңілсеңіз де наным-сенімсіз ешқандай қауымды кездестірмейсіз. Тарихи кезеңдерде болғаны секілді б.з.д. кезеңдерде де адамзаттың кейбір діни сеніммен өмір сүргендігі ғылыми зерттеулерде кездесіп жатады. Біз бұдан қоғамның бірлігін сақтайтын негіз дін екендігін көре аламыз. Мұнымен қатар философия, құқық, этика секілді адам жайындағы білімнің қайнары дін екендігі қабыл етілуде. Тіпті Виктор Кузин Әрбір нәрсе дін төңірегінде, дін үшін, дінмен қалыптасты - дей келе діннің тақырыбы мен саласын одан әрі кеңейте түсті.
Адамзат тарихында өте маңызды орынға ие болған діннің сөздік және терминдік мағыналарына тоқталу дін ұғымының түсінікті болуына жәрдемші болады.
Діннің сөздік және терминдік мағынасын жалпы дін логикасымен және соңғы иләһи дін Ислами көзқарас бойынша қарастырамыз.
Барлық қоғамда дін ұғымын білдіретін бір сөз қолданылады. Дін сөзі тарихи беттерінде Авестада daena, пеһлеви тілінде (ежелгі парсы тілінде) den кейінгі парсы тілінде din секілді сөздермен түсіндірілуде: жол, мәзһаб, құлшылық рәсімдері, амал, тәсіл деген мағыналарға келеді. Қазіргі таңда дін ұғымы, тек қана дін сөзінің орнына қолданылуда.
Иврит тілінде де алғашында ғибадат, құрбан және дұға істерін бағалау мақсатында қолданылған abodath elohim тұрақты сөз тіркесі сонымен қатар дін ұғымын да білдірген. Дін ұғымын білдіру үшін кей уақыттарда психологиялық термин болып есептелетін. yir'ah (қорқыныш, үрей) ömanath (иман) сияқты сөздер қолданылған. Алайда Киелі Кітаптан кейінгі әдебиеттерде dath сөзі дін үшін қоғамдық термин болды. Бұл сөздің парсы тіліндегі dad тан алынғандығы, Езра және Естер кітаптарында үкім, әмір, бұйрық мағынасында қолданылғандығын алға тартады.
Көне Грек тілінде дін сөзі қорқыныш пен аралас құрмет мағынасына келетін thri oheya сөзімен қалыптасқан еді. (бұл сөз әдет - ғұрып мағынасына келеді)
Сөздіктерде түрік тілінде қолданылатын дін сөзінің араб тілінен келгендігі белгілі. Исламнан бұрын түркілердің дін ұғымын түсіндіру үшін қилы кезеңдерде drm, dapm, nom, den секілді сөздерді қолданғандығы деректерде кездеседі. Бұлардан drm, darm дін, сенім мағынасында, санскритше dharma дан (пали тілінде dhamma) nom, дін, сенім, заң мағынасы соғды тілінен өкендігі белгілі. Бірақ тарихи кезеңдерде түркі халықтары мен мемлекттерінде дін ұғымын түсіндіу үшін қай сөзді қолданғандығын нақты айту қиын. Мұнымен қатар ұйғырлар арасында дін мен мәзһәб сөзінің орнына дін сөзін қолданғандығын көреміз. Арабшадағы дін сөзі орта Ираннан шыққан деп айтылуда. Қысқасы арабша, ежелгі Иран және ескі түрікшедегі дін сөзінің қайдан шыққандығы жайлы нақты бір байламға келген жоқ.

1.Діннің анықтамалары және шығу тегі
Дінтанулық теориялардың көпшілігі діннің шығу тегін рационалды-психикалық аспектіден қарастырады.яғни адам өз табиғатын(болмысын), өзін қоршаған ортаға ауыстыру негізінде тылсым күштер мен құдайға сенім пайда болды деп түсіндіреді.Олардың бірнешеуін қарастырып көрелік.
а)Натуралистік теориялар.Оның көрнекті өкілдері Л.Фейербах(1804-1872),К.Маркс(1818- 1883),Ф.Энгелс(1820-1895) және т.б.Алғашқы қауымдық кезеңде адамдар білмегендігінен же қараңғылығынан табиғат күштері мен өмірдегі оқиғалардың мәнін түсіне алмады,дәрменсіздігі мен шектеулілігі,үрей мен қорқыныш туғызды,нәтижесінде адамдарға күнделікті өмірде үстем етуші сыртқы күштердің,олардың басында фантастикалық сәулеленуі діннің шығуына алып келді,адам құдай мен рухтарды өз ойынан шығарды деген тұжырым жасайды.Сонымен діннің пайда болуының себептері адамдағы білімсіздік,шектеулік,дәрменсіздік же үрей мен қорқыныш деп түсіндіріледі.
Бұл теорияның кемшілігі: біріншіден адамдардың үрей мен қорқыныш себебінен құдай жасап алуы.Адам көп нәрседен үрейленеді(аң,ауру же т.б),бірақта олардың барлығын құдай жасаған емес же жасапта жатқан жоқ.Екіншісі білімсіздік, қоғам дамыған сайын білім- ғылым артып,дін бірте-бірте жойылады деген тұжырым.Бірақта қазіргі ғылым мен техника дәуірінде де адам дінге сенуде,адамзат жаппай діннен кетіп жатқан жоқ,қайта керісінше дінге бет бұруда,атақты ғалымдардың көбісі діни сеніммен өмір сүргені белгілі.
ә).Әлеуметтік концепциялар.Көрнекті өкілдері: О.Конт (1798-1857),М.Вебер (1866-1958), Э.Дюркгейм (1858-1917),Т.Парсонс (1902-1986) және т.б.Бұл тәсіл дінді әлеуметтік қызмет атқаратын құбылыс деп қарастырады.Біріншіден, дін адам өмірінің қоғамдық ортасының белгілі бір үлгісін жасайды,онда тіл және т.б барлығына түсінікті.Осындай қызмет арқылы дін барлық адам іс-әрекетіне мәнді мағыналық сипат береді,яғни "Жоғарғы тылсым күш немесе Құдай сенімі өте идеалды болсада,олар нақты шындық ретінде әрекет етеді".Екіншіден, дін әлеуметтік институт ретінде қоғамдық ортада ереже,іс-әрекет қағидаларын белгілейді,оларды адамға абсолютті маңызды етеді.
Әлеуметтік тұжырымдамалар діннің пайда болуының алғы шарттарын қоғамнан,әлеуметтік ортадан шығарады.
б).Биологиялық-психологиялық концепциялар.Өкілдері У.Джеймс (1842-1910),В.Дильтей (1833-1911),Л.Леви-Брюль (1857-1939),З.Фрейд (1856-1939),Э.Фром (1900-1980) және т.б.Бұл концепциялар адамдағы күшті діни сезімдер немесе эмоциялы -психикалық ахуал діннің пайда болуының басты себебі деп түсіндіреді.
в).Этнологиялық коцепциялар.Көрнекті өкілдері Б.Малиновский (1884-1942),Э.Тайлор (1832-1917) және т.б.Дін- өнер,мораль секілді мәдениеттің табиғи түрде қалыптасқан алғашқы элементтері және сол мәдениеттің даму тәсілі деп саналады.
Қорыта айтқанда дінтанулық тұжырымдамалар діннің шығу тегін материалистік-атейстік дүниетаным тұрғысынан түсіндіреді.

Діннің теологиялық концепциялары.
Теология адам санасындағы Құдай идеясы және діннің пайда болуының негізі Құдайда, Құдай бар, ол дүниені жаратты, адамды ерекше жаратып оған ақыл, күш, ерік берді.Адам өз ақыл,күш жігерін жұмсай отырып ұлы жаратушысын тани алады деп тұжырымдайды.Құдайдың барлығына дәлелдер келтіреді:
1.Онтологиялық (болмыс) дәлел: біз кемел нәрсе Құдай бар деп қабылдай аламыз,егер ол жоқ болса біз оны елестете де алмас едік.Кант бұл тұжырымға қарсы болды,ол " Егер сіз Құдай бар деп сенсеңіз,онда оның бар болуға мұқтаж екенін қабылдауға тура келеді.Бірақ сіз Құдайды бар деп мойындауға міндетті емессіз,яғни оны дәлелдеуге ұмтылудың керегі жоқ" - деген еді.
2.Космологиялық дәлел: күрделі әлем пайда болуы үшін оны қозғалысқа түсіретін алғашқы себеп,түрткі керек,ал енді сол себептің өзі себепсіз,бастаусыз,мәңгілік кемшінсіз болуы тиіс.Ғылымда бұл дәлел креационизм концепциясында айқын көрсетілген
3.Телеологиялық дәлел: дүние және ондағы барлық нәрсе алдын ала белгілі пішімде мақсатты түрде жаратылған.Дүниеде тәртіп,реттілік пен үйлесім бар,хаос жоқ.
4.Моралдық дәлел: мәңгілік абсолютті моралдық заң бар,оны жаратушы жаратқан.И.Кант осы ойды айтты,категориялық императив (ар-ұят) неге адамды басқарады .Өйткені Ұлы Жаратушы кемел,ол ізгілік пен зұлымдықты өзі жаратқан.Адамның ар мен ұятты жоғары қоюы жаратылыстың заңдылығы.
5.Тарихи дәлел: сенімнің жалпылығы мәселесі.Тарихта дінсіз жеке адам мен мемлекеттер болсада,қоғам мен халықтың жаппай дінсіз болмаған.
6.Психологиялық дәлел: адамда діни сезімдердің болуы сыртқы себепке байланысты,ол себеп Құдай.Құдай дінді адам рухына сиғызып,кейін оны қасиетті мәтін ақиқатында ашты деп түсіндіріледі.
Діннің шығу тегіне қатысты қазіргі ғылыми көзқарас.
Ғылым діннің шығуын әртүрлі түсіндіреді.Ғылым дінді табиғи инстинкт,өмір үшін күрестің құралы деп санайды және діндарлық генінің болуы ықтимал деген болжам жасайды.Дін туралы ғылыми білім діни және атейстік мазмұнда емес,ғылым дінді қорғамайды да және оны сынға алып қарсыда шықпайды.Тарихта діннің догмаға ұрынып бір жақты кеткені және ғылымның да идеологиялық шырмауға түсіп дінді жоққа шығарғаны белгілі.Қазіргі ғылым дінді идеологиялық шеңберден тыс тек ғылыми өлшем тұрғысынан қарастырады.Шындығында дін мен ғылым егіз.
Дін анықтамалары. Дін-әлемдік өркениетттегі барлық қоғамдарға тән тарихи,саяси-әлеуметтік,дүниетанымд ық және психологиялық құбылыс.Адам рухымен тікелей байланысты дін адамзатпен ықылым замандардан бері бірге жасасып келеді.Дін сан қырлы,күрделі және нәзік нәрсе. Дінді Жаратушы мен адамның арақатынасы,адамның танымынан тыс күштердің барлығына сенуі және илану деп анықтауға болады.Діннің мәнін анықтаудағы барлық тұжырымдамаларды дүниетанымдық жағынан дінтанулық және теологиялық( діни ) деп екіге бөліп қарастыруға болады.Дінтануда дінді ғылыми тұрғыдан танудың тәсілдері философиялық-әлеуметтік,биологиялық ,психологиялық және этнологиялық болып бөлінеді.
Дінтанулық тұрғыдан дін-қоғамдық сананың бір түрі,дүниетанымның нысаны,діни мәдениет түрінде көрінуі,әлеуметтік қызмет атқаратын құбылыс,адамның сезім дүниесі, адамның туа біткен қасиеті,этностың қалыптасуы мен ұлттық мәдениеттің факторы,
Дінтанулық тәсілдердің барлығы жеке-жеке алғанда діннің мәні,дін қалай пайда болды,ақиқат дін қайсы деген сұрақтарға толық жауап бере алмайды.Қазіргі кезде дінтануда діннің жүзден астам анықтамасы бар.Жалпы алғанда дінтануда дін әлемдегі құбылыстарды қабылдау мен түсіндірудің,әлемді тану мен меңгерудің өзіндік жолы,жеке адамдардың және қоғамның өмір сүру тәсілінің маңызды құрамдас бөлігі немесе мәдени феномен тұрғысында қарастырылады.
Теологиялық тұрғыдан дін- Құдай мен адам арасындағы байланыс.Дін адамның жаратылысынан келетін сезімі,адам бір нәрсеге сеніп өмір сүруге, өміріне мән -мағына беруге мұқтаж.Исламдық тұрғыдан адамзаттың алғашқы діні кемел дін яғни ислам діні.Адамдар кейіннен басқа қате сенімдерге бойұсынып,Алладан басқаға табынған.Ұлы Алла адамдарды алғашқы дініне қайтару үшін пайғамбарлар жіберген,кітаптарды аян етіп түсірген.Сонда да адамдардың ішінде илахи ( құдайлық) дінге сенбеген өздері шығарған діндерге сыйынғандары болған.Сондықтанда адамзат әлемінде илахи діндермен қатар адамзаттық діндерде жасап келеді.Діни сенім тұрғысынан дін-Алланың пайғамбарлары арқылы адамдарға түсірген екі дүниеде бақытты болу жолын көрсететін қағида ережелерінің жиынтығы.
Дін сөзі араб тілінде заң,қағида,жол,бағыт,сот,жаза және т.б мағыналар береді.Дін адам үшін,ол адамның пайдасын көздейді,адам жаратылысындағы сенім сезімін күшейтеді.Дін сезімі жаратылыстан келеді.Дін-адам рухының азығы.Рух пен тәнді тең дәрежеде қанағаттандыратын адам өз жаратылысының мақсатын жүзеге асырады.Дін адам мен қоғам өмірінің барлық саласын қамтиды,тек ғана адамның пайдасын мақсат етеді.Дін адамның мінез-құлықтарын жақсартып қабілеттерін жетілдіреді.
Дін анықтамалары:
Дін-кез келген мәдениет пен өркениеттің негізі,қозғаушы күші.
Дін- адам өміріне мән-мағына беретін сенім,ілім.
Дін-адамшылық өмірдің негізі.
Дінге қарсы атейзм жайлы айта кету қажет. Атейзм(а-жоқ,тейзм-құдай)-дінге қарсы дүниетанымның бір түрі. Атейзмнің радикалды және жұмсақ екі түрі бар.Радикалды атейзмді кешегі кеңес өкіметі жүргізді.Ал жұмсақ атейзм -дінге қатысты қазіргі дінтанудағы ұстаным,оның мәні мынада діннен адам мен қоғамға дәл қазір пайда бар ма ,онда дін бола берсін,келешекте ғылым білім дамыған кезде дін өмірден қалады деген көзқарас.Діннің дінтанулық тұжырымдамаларының барлығын осыған жатқызуға болады.Өйткені бұл көзқарастың басты ерекшелігі жоғарғы тылсым күшке сенбеуі.Ал өз кезегінде теологиялық бағыт барлық нәрсені бір жаратушыға сенім тұрғысынан қарастырады.

Діннің құрылымы.
Дін құлшылық жолындағылар мен Құдіреттің арасындағы бір байланыстың барлығына деген сенімге негізделеді және ол сенім бір діни ілім түрінде тұжырымдалып,тұрмыста діни салттар мен ғұрыптар түрінде көрініс береді.Ол құрылымдық жағынан діни сенім,дінілімі,діни ғұрып және діни ұйымнан тұрады.Енді осыларды жеке-жеке қарастырамыз.
а)Діни сенім.Діннің негізін сенім (иман) құрайды.Сенім-адамның ешқандай күдіксіз (күмәнсіз) бір нәрсені қабылдауы немесе сол нәрсеге илануы, басқаша айтқанда адамның психологиялық ахуалы.Сенім адамның табиғи жаратылысынан келетін сезімі.Сенімнің басты ерекшелігі шеткі даралық және сенім обьектісіне тікелей қатынас.
Сенім мен білім арақатынасын айта кеткен жөн.Білім сенімге қарағанда теориялық және практикалық тұрғыдан негізделген, қисынды және дәлелді.Ал сенім құбылысын ғылым табиғи психологиялық бастаулардан шығарады.Мұндай негіздерге жататындар:
-эмоция және сезім-жақсы және жаман сезімдер
-ерік
ә)Дінілімі. Діни ілім-сенім мазмұнының жүйелі баяндалуы,яғни ешқашан өзгермейтін ақиқаттар.Маңызды жүйелі діндерде дінілімі қасиетті кітаптарда негізделеді.Қасиетті кітап мәні жағынан " аян" ( орыс тілінде откровение ) деп аталады.
б) Діни ғұрып.Діни ғұрып- жеке және ұжымдыұ рәсімдердің белгілі бір нақты жүйесі,олар арқылы адам Құдаймен мистикалық тұрғыда байланысқа түседі.Діни ғұрып рәміздік іс әрекеттердің жиынтығы.Оған жататындар рәсім,дұға,ғибадат және т.б.Ғұрыпсыз дін болуы мүмкін емес,өйткені діни сана практикада ғұрып арқылы көрініс береді.
в)Діни ұйым.Әрбір діннің өз ұйымы бар.Діни ұйым - дінге сенушілердің әрекетін реттейтін және олардың қажеттіліктерін қаматамасыз ететін бірлестіктер жүйесі мен іс-әрекет түрі.Діни ұйымның негізгі түрлеріне жататындар: діни топ,діни қауым,деноминация,шіркеу және секта.
а)Діни топ-діни рәсімдерді бірге атқаратын кішкентай ұжым.
ә)Діни қауым-орталықтанған басшылығы жоқ діни қызметті бірге атқаратын ұжым,оған тән белгілер ерікті мүшелік және ғұрыптың жоғарылығы.Діни қауым өткен және қазіргі уақыттада діни ұйымның кең таралған түрі болып табылады.
б)Деноминация (латын.denomіnatіo-арнайы ат беру )-ұйымдасу деңгейіндегі діни бірлестікБұл терминнің синонимі конфессия.
в)Шіркеу-сенім мәселері мен діни ғұрыпты реттеп отыратын діни қызметкер ( клира ) және қарапайым дін өкілдерінің ( мирян) орталықтанған сатылы ( иерархиялық) бірлестігі.Шіркеудің классикалық үлгісі христиандықта.
г)Секта-өзіндік діни ілім мен ғұрыпқа ие діни ұйым.ол өзі ұстанған жолдың дұрыстығына күмәнсіздігімен ерекшеленеді.Сектаға тән нәрсе-өздерінің Құдайдың қалаулы адамдары екендігіне берік сенім, оқшауланушылық, ғұрыптарына ерекше беріктік,секта мүшелерінің теңдігін жариялау,дәстүрлі қоғамдық құндылықтар мен ұллтық ерекшеліктеге мән бермеу,келісімге келмеу және миссионерлікпен белсенді айналысу.
Діннің қоғамдағы қызметтері,рөлі және жіктемесі
Діннің әлеуметтік қызметтері.
Дін әлеуметтік тұрғыдан қоғамдық сана мен дүниетанымның бір түрі,белгілі әлеуметтік қызмет атқаратын құбылыс.Дін адам үшін адам болса дінде бола бермек,адам әлеуметтік ортада өмір сүреді, міне дін адамның сол әлеуметтік өмірін реттейді,басқаша айтқанда дін қоғамда әлеуметтік қызметтер мен белгілі бір рөл атқарады.
Қызмет ( функция) және рөл ұғымы бір біріне байланысты бірақ сәйкес келмейді.Қызмет (функция)- діннің қоғамдағы әрекет ету тәсілі.Дін қоғамда бірнеше қызмет атқарады,оларды жеке-жеке қарастырамыз.
1.Діннің дүниетанымдық қызметі-ең маңыздылардың бірі. Дүниетаным- дүние туралы және ондағы адамның орны жайлы көзқарастардың жүйесі.Дінде адам,қоғам және табиғат туралы көзқарастар бар, сондықтанда ол қоғамда дүниетанымдық қызмет атқарады.Дін өзіне дүниені түсінуді,дүниеге көзқарас,әлемді сезіну мен дүниеге қатынастарды қосады. Діни дүниетанм адамға шеткі өлшемдерді береді.Адам өз сенімі тұрғысынан өзін,қоғамды және дүниені түсініп,өміріне мән-мағына беріп сенімі бойынша өмір сүреді.Осының барлығын дін атқарады.
2.Діннің ретеушілік қызметі.Бұл қызмет идеялар,құндылықтар,ғұрып,институт және салт-дәстүрлер көмегімен адам,топ және қауымның іс-әрекеті мен қатынастарын басқару іске асырылады.Мысалы: діни мораль,діни құқық ережелері,бақылау,жаза мен сый беру және т.б.
3.Діннің қарым-қатынастық қызметі.Діннің бұл қызметі ақпарат алмасу,өзара әрекет,адамды адамның қабылдау процестерін қамтиды.Діни құлшылық жасау арқылы адам ұлы жаратушысымен мистикалық қарым-қатынасқа түседі,адамдар ғибадат ету барысында ақпарат алмасады.
4.Діннің компенсаторлық қызметі.Дін шектеулікті,дәрменсіздікті,сананың қалыптасуын сонымен қатар тіршілік етудің обьективті жағдайын толтырады.Нақты көңілсіздікті рух еркіндігі жеңеді,әлеуметтік теңсіздік күнәлігі азап шегу теңдігіне айналады.Өмірдегі барлық қиыншылықтарды жеңуге мойымауға саптігін тигізеді; және де оның психологиялық жағы да маңызды-ол жұбату,стресті түсіру,рухани ләззат алу,катарсис ( тазару,жаңару),медитация және т.б түрінде жүзеге асады.Яғни адам өз сенімі тұрғысынан ішіне үңіліп психологиялық қиыншылықтарды жеңеді
5.Діннің біріктіруші (интеграция) қызметі.Интеграция-сақтаушы,адам,то п,институттарды бір қарым қатынаста біріктіреді.Біріктіруші қызмет қоғам мүшелерінің сенімі біртекті болған жағдайда жақсы жүзеге асады.
Ал бөлуші (дезинтеграция) қызмет-ажыратушы,жеке тұлғалық беріктілікті, әлеуметтік, топтық және жалпы қоғамның тұрақтылығын әлсіретуші.Егер діни санада және жеке тұлға іс әрекетінде бір бірімен келіспейтін үрдіс байқалса,әлеуметтік топтар мен қоғамда айырмашылық болса,конфессиялар арасы татулық бұзылса онда дінннің бөлуші қызметін атқарғанның белгісі.
6.Діннің заңдастырушы қызметі бұл қызмет қоғамдағы белгілі бір тәртіптің, ереженің, қағиданың, дәстүрлердің сақталынып дамуын іске асуын заңдастырады немесе заңсыз деп таниды.
7.Діннің мәдениет жеткізуші қызметі.Дін мәдениеттің негізі,қайнары және оның бір түрі.Ол мәдениеттің белгілі салалары-жазу,кітап басу,өнер,дәстүр және т.б дамуына ықпал етіп,нәтижесінде діни -мәдени құндылықтардың ұрпақтан ұрпаққа жеткізілуін,сақталыну мен дамуына жағдай жасады.
Діннің қоғамдағы ролі-діннің әлеуметтік қызметтерінің атқарылған нәтижесі немесе салдары.Дін өз қызметін түрліше атқарады сондықтан оның қоғамдағы роліде түрлі.
Діннің қоғамдағы ролін белгілі бір принциптер арқылы талдауға болады.
а).Дін шеткі,абсолютті өлшемдер арқылы белгілі бір көзқарастар, қатынастар, и нституттарды заңдастырады немесе заңсыз деп жариялайды.Дін факторы экономикаға,саясатқа,мемлекетке, ұлтаралық қатынасқа және отбасына діни сенімдегі адамдар арқылы мәдениет аумағына,топтарға әсер етеді.
ә).Діннің қоғамдағы ролі оның сол қоғамдағы орнына тікелей байланысты.Ал бұл орын тұрақты емес,ол сакрализация және секуляризация процестері контекстінде өзгеріп тұрады.
Қоғамдағы сакрализация- діннің қоғамның барлық саласына ықпалының артуы,дін басым орында.Қоғамдағы секуляризация-діннің қоғамның барлық саласына ықпалы шамалы,діннің орны әлсіз.Бұл процестер қоғамның түрлі типтерінде бірдей емес қайшылықта.
б).Діндердің өз жүйелері (сенім,ғибадат,морал және т.б) әртүрлі,діндердің шаруашылық жүргізуі,мақсатқа жету жолдары,өнері,этносаралық қатынастары және т.б неше түрлі,нәтижесінде олардың сол қоғамға әсеріде ондағы орныда әртүрлі.
в).Д ін элементтер мен байланыстарды құрайтын жүйелі құрылым.Ол элементтер мен байланыстар діни сана,сенім,ғұрып,ұйым.Олар бір жағынан мәдениеттің дамуына жағдай жасаса,екінші жағынан діни сенімге қайшы келетіндерді жоюға немесе дамытпауға ықпал етеді.
г).Діндегі жалпыадамдық пен жалқылықтың өзара қатынасына көңіл аудару маңызды.
Қазіргі кезде діни және жалпыадамдықтың сәйкестігі туралы пікір кеңінен таралып отыр. Ең маңыздысы діни ұйымдардың жалпы адамшылық құндылықтарға қызмет етуі.
Діндер классификациясы.
Дінтану ғылымы сан алуан діндерді сенім ерекшелігіне, аймақтарға таралуына, шығу тегіне және т.б принциптерді негізге ала отырып топтастырады. Жалпы діндерді классификациялаудың өзі шартты екенін есте ұстаған жөн.
Қазіргі кезде кеңінен қолданылатын классификацияларды қарастырамыз.
І.Табыну обьектісіне қатысты бөлу:
1.Бір құдайлық (монотейзм)-бір ғана жаратушығы сенетін.Ислам,Иахуди,Христиан және т.б.
2.Екі құдайлық ( дуализм)- екі құдайға ғана сыйынатын.Иран діндері.
3.Көп құдайшылдық (политейзм)-қөп құдайға сыйыну немесе пұтқа табыну.Үнді діндері,Қытай діндері және т.б.

ІІ.Әлемге таралуына байланысты бөлу:
1.Діни сенімнің көне нысандары-көне дәуірдегі діни сенім-нанымдар. Тотем, фетиш, анимизм, магия, шамандық және көне діни табынушылық ғұрыптары.
2.Ұлттық діндер- бір ғана халық немесе мемлекетпен шектелген,сол халықтың ұлттық дәстүріне негізделген,тек бір ұлттың мүддесін көздейтін діндер.Үнді діндері,иахуди,даосизм,синтойзм, ежелгі өркениет діндері және т.б.
3.Әлемдік діндер- әлемнің барлық жеріне таралған,адамдарды нәсіліне, ұлтына, тегіне және әлеуметтік жағдайына қарап бөлмейтін діндер. Буддизм, христиан және ислам діндері.
4. Дәстүрлі емес діни қозғалыстар (діндер)- соңғы кездерде пайда болған,шығу тегінен ұлттық немесе әлемдік діндерден бөлініп шыққан,бірақ қазір қайнарынан байланысын үзген,өзіндік ерекшелік пен әмбебептыққа ұмтылатын жаңадан шығып жатқан діни сенімдер.Олар әлеуметтік тұрғыда діни секта деп аталады. Құқықта секта термині қолданылмайды сондықтан ғылыми әдебиеттерде бұл термин көп кездесе бермейді.
Діндерді исламдық тұрғыдан бөлу. Ислам ғалымдары Құранды негізге ала отырып діндерді екіге бөліп қарастырады:
І.Илахи (құдайлық)діндер - Алладан пайғамбар арқылы адамзатқа уахи жолымен келген.Ислам,христиан және иудайзм діндері осы топқа жатады,олар діндерін Құдайдың сөзі деп қабылдайды.
ІІ.Батыл діндер- адамдар шығарған діндер, яғни уахи жолымен пайғамбарлар арқылы Алладан келмеген діндер.Жоғарыдағы үш діннен басқасы осы топқа кіреді.Бұл діндердің барлығын жеке адамдар құрған және халықтың дәстүріне негізделіп пайда болған.
Ежелгі өркениет діндері
1.Алғашқы қауымдық діни сенім түрлерінің ерекшеліктері
2.Фетиштік
3.Тотемдік
4.Анимизм
5.Магия
6.Шамандық
7. Ежелгі өркениет діндері
1. Алғашқы қауымдық діни сенім түрлерінің ерекшеліктері
Көне дәуірлерде пайда болған сенім-нанымдар,ғұрыптар же рәсімдердің қайсысының алғашқы қауымдық діни сенімдердің жеке,дербес түрі екендігі туралы мәселе ғылыми әдебиетте әлі шешімін таппаған.Олардың барлығы кең таралған же әмбебап,өйткені ежелгі қоғамдардың барлығында кездеседі.
Зерттеушілердің көпшілігі көне діни сенім түрлеріне төмендегідей ерекшеліктер тән екендігіне келіседі:
1.Құдіретті,жаратушы,әлемді басқарушы құдай деген сенімінің жоқтығы.Оның орнына материалды заттар,табиғат құбылыстарына,жануарлар мен өсімдіктерге ерекше тылсым қасиетке ие деп табыну.
2.Өмір мен ғұрыптың араласып кетуі( ажырамауы):ежелдегі адамның өмірі оның діни құлшылығы деп айтса болады.Оның әрбір іс-әрекеті мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан дәстүрлерлі рәсімдер мен қағидаларға сәйкес жасалынған,оның өзі моралдық же жүріс-тұрыс
қағидаларын,қоршаған орта туралы қарапайым білімдер мен дағдыларды жинақтау,сақтау же ұрпақтан ұрпаққа жеткізуде маңызы зор еді.
3.Діни табынушылықтың ру-тайпалық сипатта болуы,әрбір тайпаның өзінің табынатын обьектісі болған: біреулері белгілі бір аңға сыйынса,басқалары өлген адамның керемет көшіне т.с.с
Ғалымдар алғашқы қауымдық діндердің пайда болуын адамның ойлау жүйесінің ерекшелігінен ,олар қоршаған дүниені сезімі,эмоциясы же еркі бар жанды тіршілік ретінде сезінген деп жорамалдайды.
Исламдық тұрғыдан қарағанда алғашқы діни сенім түрлерінің пайда болуының себебі адамдардың таухид сенімінен ажырап,адасуынан деп түсіндіріледі.
2.Фетиштік
Фетишизм (португал тілінде- сиқыр заты) керемет әсер ететін қасиеттері бар деп саналатын жансыз заттарға табыну. Бұл термин ғылыми айналымға 18 ғасырдың аяғында кірді,алғашқыда Франсуз ғалымы Шарл Деброс, кейін О. Конт (19ғ.) кеңінен қолданды.
Фетишке сенім негізінде затты адам сияқты сезімі, эмоциясы т.б. қасиеттері бар деп қабылдау жатыр.Фетиш ретінде - ағаш,тас,сүйек,үй заттары,жануарлардың тісі,,мүйізі т.б. нәрселер алынған. Ежепгі адамдар фетишке арнайы орын дайындап, оған сиынған. Кейінгі дәуірлерде адамдар фетиштерді жануар және адам кескінінде жасап, оларға тылсым құдірет күші ретінде сиынатын болған. Алғашқы қауымдық құрылыстың соңғы дәуірлерінде қарапайым фетиштіктің жаңа түрі пұтқа табынушылық қалыптасты. Енді құдайларды, рухтарды кескіндеп табына бастады. Мұны пұтқа табынушылық (язычество,идолопоклонства) деп атайды.
Фетиштіктің тағы бір түрі тұмар(амулет,талисман) - тылсым күш. Төтеннен болатын жағдайлардан қорғайды деген сенім-наным. Сонымен қатар тұмар тіршілікте бақыт,сәттілік әкеледі деп сенген. Фетиштіктің сарқыншақтары барлық діндерде кездеседі,бірақ оның мазмұны әр түрлі.
3.Тотемдік.
Тотем Сол. Америка үнді тайпаларының тілінде-оның туысы деген мағынаны білдіреді. Тотемдік адамның және жеке әлеуметтік ұжымның жануарлар мен өсімдіктер арасында туыстық байланыс бар дейтін алғашқы қауымдық түсінік (сенім). Тотем термині 18ғ. басында ғылыми қолданысқа еніп, Х1Х-ХХғ.ғ. ағыл. этногр. Дж. Фрейзер (1854-1941) оны толық бекітті. Жалпы тотемдік туралы елуден астам түрлі теориялар бар, оның пайда болуының себебі басы ашық мәселе. Ғылымда тотемдік сенім мен ғұрыптар жайлы деректер жеткілікті. Тотемдік жануар және өсімдіктер рудың немесе тайпаның тұрған жеріне және шаруашылығымен кәсібіне байланысты. Жануар сол тайпаның арғы түпкі атасы (первопредок), бәрі содан тарайды, ол туралы аңыз шығарылып,ұрпақтан-қрпақққа беріледі. Тотемді қасиетті деп етін жеуге немесе тұрмысқа пайдалануға табу(тыйым салу) жариялайды, бірақ екінші жағынан тотемдік хайуан етін рәсімдік астарға пайдаланған.
Тотемдік тек діни сенім ғана емес, әлеуметтік институт ретінде реттеу, тәртіпке келтіру т.б. қызметтер атқарды. Тотемніңә әлеуметтік функциялары:
1.Адамның жеке бірегейлігін (идентификация) білдіру,яғни бір тайпаның мүшесі екенін көрсету. Мыс:Европалық зерттеушілер Австралияның тұрғылықты (абориген) адамдарынан сен кімсің деп сұрағанда, мен кенгурумін және т.б. деп жауап берген.
2.Экономикалық функциясы-территорияны бөлу, жерді игеру және шаруашылықты жүргізу т.б.
3.Некелік қатынастарды реттеу функциясы.
Бір тотемдік ру мүшелерінің некелік қатынасына тыйым салынған, бірақ бір тайпа ішінде түрлі тотемдік рулар арасында рұқсат етілген.
Тотемдік негізінен ұжымдық сипатта болған. Кейінгі дәуірлерде барлық діндерде тотемдік адам және хайуан кескінінде дамыды. Мыс: Ежелгі гректердегі жартылай адам және хайуан (кентавр) кескінінде көрініс тапты. Тотемдік өнердің дамуына да ықпал етті, тотемді заттарға және адам өз денесіне де кескіндеген. (мыс:татуировка өнері)
Түркі халықтарында тотемдік жануар- қасқыр,түркі аңыздарында олардың көк бөріден жаралғандығы айтылады.
4.Анимизм
Анимизм (латын. апема-рух, жан) рухани мәндер мен тіршілік иелерінің бар екендігі және олармен адамның қарым-қатынас жасау мүмкіндігі туралы сенім. Басқалай айтқанда анимизм табиғат күштерінің,жан-жануардың, өсімдіктер мен жансыз заттардың рухы, жаны бар деген түсінік.
Анимизм терминінің авторы Э.Тайлор(1832-1917) " Алғашқы қауымдық мәдениет," -атты еңбегінде анимизм теориясын жасады. Э.Тайлор анимизм барлық діннің бастауы деп тұжырымдаған, бірақ қазіргі ғылым ол пікірмен келісе бермейді. Оның ойынша анимизмнің шығуына ежелгі адамдардың екі мәселеде ойлануы себеп болды. Ол екі мәселе тірі және өлі дене айырмасы неде,түс,ояу болу, экстазбен ауыру себептеріне жауап іздеуде, міне осыларға жауап іздеу анимизмді шығуына себеп болды дейді. Э.Тайлор былай дейді: ңЖеке жан жайлы түсінік шықты,жан нәзік заттық емес, ол адам бейнесі,бу,ауа немесе көлеңке сияқты. Жан тіршілік иесіндегі өмірдің және ойдың себебі. Жан көрінбейді,басқа денелерге кіре алады. Адамның бірнеше жаны бар, олардың әрқайсысы белгілі бір қызмет атқарады; біреуі өмірлік қызмет,екіншісі ойлануға,ал үшіншісі адамның тұлғалық бейнесін көрсетеді.Адам өлген соң оның жаны(рухы) жеке дербес өмір сүре алады.өлген адам жаны өзінің денеден тыс екенін сезеді,оны сырттай көреді.Жан басқа рухани денеге кіргенін,яғни физикалық денесін тастап кеткенін біледі,нәтижесінде жан мына дүниеге,ондағы процесстерге араласады.
Кейін анимизмнің даму барысында ата-баба рухына табыну пайда болды.Ата-баба рухы ұрпақтарын қолдап,жебеп жүреді деп түсінген.Сондықтан оларға арнап арнайы рәсімдер атқарылған.Дұға ету,құрбандық шалу т.с.с.
Сонымен қатар таудың,судың,жердің,үйдің,жан-жануа рдың,тіпті Көне Гректер мен Римдіктерде адам сезімдерінің де киесі,иесі бар деген анимизмнің түрлері шыққан.Мыс.су перісі,таудың,үйдің иесі(домовой),жануарлардың киесі т.б. анимистік сенімдер барлық халықтарда болған.Алғашқы қауымдық дәуіріндегі адамдар зияны тимесін,қолдап,жебеп жүрсін деген мақсатта,оларға арнап салтанатты рәсімдер атқарған.Орман ішінен бір ағашты таңдап алып,оған шүберек т.б нәрселер байлап белгі қойып,арнайы дұғаларын,рәсімдерін жасайды.Дәл осылай тау иесінің құметіне арнап,белгілі бір жерді таңдап алып, тау тастарын үйіп, соңынан рәсімдер орындаған.
Анимистік салт-жоралар қазіргі уақыттада халық арасында сақталынған.

5.Магия
Магия (грек сөзі-сиқыр)-көз алдына елестететін құпия күштерге және олардың көмегімен айналадағы шындыққа әсер ету мүмкіндігіне сенумен байланысты салт-жоралар және әрекеттер жиынтығы.
Магия анимизм және тотемдікпен қатар пайда болған құбылыс.Оның негізінде рухқа,жанға иланым жатыр.Магияның пайда болуы мен мәні және де дінмен арақатынасы мәселесі туралы ғылымда әлі керіағар тұжырымдар бар.Дж.Фрейзер өзінің "Алтын бұтақ" еңбегінде магияның пайда болуы жөніндегі теориясын жасады.Оның теориясы(идеялар ассоциациясы)екі заңына негізделген,яғни магиялық ойлау екі заңға байланысты.Бірінші заң "Ұқсастық заңы"-Ұқсас нәрсе өзіне ұқсасты шығарады немесе салдар өз себебіне ұқсайды.
Алғашқы қауымдық құрылыста адамның дүниетанымы табиғат пен әлемге нақты- сезімдік қатынаста болған.Екінші заң"жұғу заңы" - бір-бірімен байланысқа түскен заттар тікелей байланыс біткен кезде алыстан өзара әсер етеді.
Бірінші заңдылық бойынша сиқыршы(маг) қалаған нәрсесін сол нәрсеге ұқсау арқылы жүзеге асырады.Найзағай мен күркіреудің ұқсасын (имитация)жасау арқылы жауын жаудыруға болады.
Екінші заңдылық негізінде сиқыршы бір затқа әсер ету арқылы сол заттың иесіне әсер етеді.Дж.Фрейзер магияны осылайша түсіндіреді.
Дін және магия
Магияның дінмен арақатынасы қандай, магиядан дін шығады ма,әлде діннен магия шығады ма деген сұраққа ғылымда жауап та сан алуан.Дж.Фрейзердің айтуынша магия мен дін бір-бірімен сәйкес емес,оның үш себебі бар.Біріншісі,магияның негізінде табиғат құбылыстары бірыңғай заңдылықтарға бағынады деген сенім жатыр, ал дін заттардың табиғи тәртібі мен процесіне жоғарғы тылсым құдірет араласады деп сенеді.Екіншіден, дін өз болмысы бар құбылысқа сену, ал магия жансыз немесе кескінсіз күштермен әрекет ету.
Үшіншіден, дін сұрайды жалбарынады, ал магия күштейді.
Діндер магияға тыйым салады. Сонымен сиқыр адамның дәрменсіз, шамасы келмеген кезде тылсым бір күш арқылы армандаған нәрсесін іске асыру. Ал дін нақты саналы іс-әрекетке сүйенеді. Дін магиядан жоғары тұрады.
Магияны түрлері.
Магияның түрлері көп, оларды былай топтастыруға болады; контактілі магия- заттарға тікелей әсер ету арқылы атқарылады; имитативті магия (ұқсас нәрсеге әсер ету)- заттың көшірмесі немесе орнын басатын нәрсеге әсер ету арқылы іске асырылады; аластау магиясы - зиянды күштерді аластау, дұға оқу (сиқыр дұғасы), қара киіну және т.б. тазару магиясы - жуыну, қан шығару.
Жалпы магияны ақ және қара немесе зиянды деп бөледі. Зиянды магия- тамақты,киімді, заттарды сиқырлау, біреудің ауласына күл-қоқыс тастау. Сиқыр әсер етпесін деп жас нәрестенің жүзін көрсетпеу, жас жұбайдың бетін жабу т.б. салттар о баста сиқырдан шыққан.
Магияның емдік, әскери, махаббат, ауа - райы, кәсіптік түрлері де бар. Қазақ халқындағы тас аттық жасау рәсімі тікелей магиямен байланысты.
Табу
Табу - арнайы тыйымдар жүйесі. Пайдалануына тыйым салынған заттар,жануар еті, сөз, іс - әрекет жатады. Қандастық некеге табу жариялау жүйесі барлық халықтарда болған және қазірде сақталынып келеді. Табу исламдағы харам түсінігіне сәйкес.Табудың әлеуметтік реттеушілік қызметі алғашқы қоғамдарда прогрессивті рөл атқарды.
6.Шамандық
Шаман - (тунгус сөзі - сиқыршы) термині ғылымда XІX ғ. бері қолданылып келеді. Бұл көне діни сенім нысаны (формасы). Көбіне Орталық және Солтүүстік Азия, Корея, Жапон, Үнді - Қытай елдері мен Америка халықтарында кеңінен таралған. Шамандықтың негізгі мәні рухтарға сенім, олардың шаманға бағынуы, оның арнайы тәжірибе (камления) барысында жоғарғы және төменгі әлемдерге сапар шегуі, зұлым рухтарды жеңуі. Рухқа сену барлық діндерде бар, бірақ шаман жәй сеніп қана қоймай сол рухтармен байланысқа түседі, олардың көмегімен басқа жаман рухтарды аластайды. Шамандық қиын ауруды емдеу, жаман энергияны аластау, жоқ іздеу және т.б. жағдайларда атқарылады. Шаман қазақтарда бақсы, түркімендерде бакса, қалмақ, монғол, манжурларда бакши деп аталады. Шамандықтың себебін ғалымдар осы уақытқа дейін жүйке ауруынан деп тұжырымдап келді, әлі де осы пікірді қолдайтындар көп, өйткені шаман болатын адам ауырады, оның ауруы ұзаққа шалдығып, есі дұрыс емес көрінеді, бірақ кейін оны мазалаған рухтардың айтқанын істесе, оларға сенсе өз қалпына қайта келеді, яғни ерекше қабілет сезімге ие болады. К. Леви - Строс: ңШаман дені сау, ақыл есі бүүін адам, ол аурудан гөрі психотерапевтң - деп айтты. Бұл ойды М. Элияде одан әрі дамытып шаманның психикалық ауруға еш қатысы жоқ екенін жазды.

Үнді діндері
1.Үнді дінінің пайда болуы және даму кезеңдері
2.Индуизмнің негізгі идеялары
3.Йога тәжірибесі
4.Сикхизм діні
Индуизм ең көне діндердің бірі. Индуизм Үндістанда (тұрғындарының 80 ), Непал, Бангладеш, Шри-Ланка же басқа елдерге таралған. Қазіргі уақытта индуизм Батыс же Америкада кеңінен танымал дін. Индуизм өзінің күрделігі же қарама -қайшылығымен ерекшеленеді. Индуизм сан алуан идеялардың, ағымдардың, бағыттардың же секталардың конгломераты(қосындысы), олар бүтін бір құрылымның шегінде топтасқан. Индуизмде күпірлік, діни ұйым же илахи діндердегідей пайғамбар, періште, ахырет ұғымдары жоқ. Онда ортақ дінілімі болмағандықтан әрбір нысан же ғұрып белгілі бір этикалық құндылыққа ие және көне архайкалық элементтер әліге дейін сақталынып келеді. Индуизмнің негізгі ерекшеліктерінің бірі интровертивтілік(ішке үңілу),жеке ізденіс,мақсатқа жетудің жаңа мүмкіндіктерін табу,кішкентай түйір болсада оның ішкі мәні мәңгілік.
Индуизм үнділердің ұлттық діні.
1.Үнді дінінің пайда болуы же даму кезеңдері
Үнді діні б.д.д.ІІ-мыңжылдық ортасында жергілікті діни сенім мен Үндістанды сотүстік-батыстан келіп жаулап алған арий тайпаларының анимистік сенімдері негізінде пайда болды.Өзінің даму тарихында үнді діні бірнеше кезеңдерді басынан өткерді.
Үнді діні даму кезеңдері:
1-ші Архайкалық кезең(б.д.д. 2500-1750жж). Протоүнді өркениетінің(Хараппа өркениеті) негізін жергілікті дравид халықтары калаған,олар фетиштік,тотемдік,анимистік же сиқырға сенген.Бұл архайкалық діни сенім элементтері кейінгі дәуірлерде де сақталынып қазірге дейін жалғасып келеді.
2-ші Веда кезеңі(б.д.д.ІІ-мыңжылдың ортасынан-І-мыңжылдық ортасына дейін).Арийлерде алғашқы қауымдық сенімдер мен көптәңірлікке табынған,жоғарғы құдайы Индра деп аталады.Құдайларға арнап құрбандықтар шалу,дұға ету,әндер айту олардың басты діни құлшылықтары еді,әсіресе құрбандық шалу ғұрпы сол кезеңде ең маңызды рәсім ретінде саналады.Кейінгі дәуірлерде дами келе діни ғұрыптар же дұға,әндер арнайы жинаққа ведаларға біріктіріледі.Веда(көру)-мәтіндер жинағы арийлердің қасиетті жазбасы.Абыздардың ролі күшейіп, қоғамның барлық саласына ықпал ететін маңызды күшке айналады.
3- Брахманизм кезеңі(б.д.д.VІІІ-VІІғғ дан-б.д Vғ)ші Бұл кезеңде абыздар ведалардың білгірі, рәсімдерді,әндерді же ғұрыптарды атқарушы,сақтап ұрпаққа жеткізуші болды.Уақыт өте келе ведалық рәсімдер мен ғұрыптар күрделеніп шиырлана түсті,құдайлар пантеоны(құдайларды дәрежесіне қарай орналастыру)өзгеріске түсіп жаңа жағдайлар шықты.Брахмандардың діни түсіндірмелері Брахмандар(түсіндірмелер) деген атпен жинақталды. Жаңа діни түсінік Абсолют-Брахман(құдіретті құдай) өмірге келді.Әлеуметтік өмір каста(варна)жүйесі бойынша реттеліп брахмандар жоғары тұрды.
4-ші Эпикалық немесе классикалық кезең(б.д.д.ІV-б.дVІ).Бұл кезеңде буддизм же жайнизм діндерімен күресте индуизм діні жеңіп, Гупта дәуірінде үндістанның ұлттық діні ретінде қалыптасты.Смирити дәстүрі,Махабхарата мен Рамаяна дастандары же қазіргі индуизмнің негіздері осы кезеңде пайда болды..
Сонымен үнді діні өзінің тарихында бірнеше кезеңдерді басынан өткеріп қазіргі кейін жетті.
2.Индуизмнің негізгі идеялары.
Үнді дінінің қасиетті кітаптары.
Қасиетті мәтіндер екі топқа бөлінеді:шрути(аяндар) же смирити(өсиеттер).
1. Шрути естіген мағынасын білдіреді.Үнді сенімі бойынша шрутилер(аяндар)көне даналарға аян болып келген,олар өөздерінің ерекше қабілеттері арқылы айрықша құдайлық ақиқаттарды естіп түсінген, жоғарғы қасиетті білім немесе кірудің жеткізушісі болған.Сондықтан аян арқылы келген қасиетті мәтіндер Веда(кіру,білу) деп аталады. Веда мәтіндері кіпқырлы же түрлі тарихи кезеңдерде қарастырылған. Оның көне қабаттары(бөліктері)самхиттер деп аталып,төрт ведадан тұрады.Ригведа(гимндер ведасы),самоведа(әндер ведасы),яджурведа(құрбандық рәсімдері дұғалары ведасы),атхарваведа(абыздардың сиқыр же түрлі діни мәтіндер ведасы).Бұл самхиттердің ең көнесі Ригведа.
Ведалық әдебиеттердің келесі түрі брахмандар-діни мәтіндер, онда абыздардың құрбандық шалу рәсімдері же түрлі ғұрып-рәсімдердің орындалуы туралы айтылады.
Келесі мәтіндер араньяктар(сөзбе сөз:ормандық).Араньяктар тақуалыққа түскен анахореттерге арналып(абыздардың өмір жолының үшінші кезеңі)жазылған.Онда ішкі ойтолғау мен көкірек көзін ашудың жолдары туралы айтылады.
Ведалық әдебиеттердің сонғысы упанишадтар(сөзбе сөз ұстаздың ұлағатын тыңдау)өте терең же тылсым мағыналарда индуизмнің діни философиялық ойларының негіздері берілген,сондықтан упанишадтар веданың философиялық бөлігі саналады.Тағыда упанишадтарды Веданта (аяқтау немесе Веда соңы)депте атайды.Упанишадтар санясилерге(брахманның өмір жолының соңғы кезеңі)арналған,онда атман(шынайы мен),Брахман(абсолют) же олардың бірлігі;карма,сансара ілімдері туралы жазылған.Упанишадтар өте көп,оның ішінде 108-і ғана беделді саналады.
Брахмандар,араньяктар же упанишадтардың барлығы самхиттерге топтастырылып олармен сәйкестендіріліп төрт Веданың толық мәтінін қрайды.Үнді діни дәстүрінде Ведалар абсолютті діни бедел ретінде қабылданады.
2.Смирити(өсиеттер,сөзбе сөз: жатталынған) мәтіндерінің Ведаларға қарағанда қасиеттілігі(сакральность)төмен,сон дықтанда смиритилерге барлық каста мүшелерінің қолы жетуі,олардың индуизмнің жоғарғы же төменгі нысандарының қалыптасуына ықпалы айрықша болды. Біріншіден смиритилерге үнді эпостары-Махабхарата мен Рамаяна жатады.Махабхаратада негізінен діни философиялық мәтіндер қамтылған,олардың ішіндегі ең маңыздысы Бхагаватгита(құдайдың әні),ол индуизмнің же бүкіл үнді мәдениетінің қалыптасуына үлкен ықпал жасады.
Сонымен қатар смиритилерге пурана діни шығармалары мен дхармашастра діни ережелер жинағы да кіреді.Олардан Ману-заңы өте танымал же беделді.
Дін ілімінің негіздері.
Құдай сенімі. Индуизм көптәңірлік дін,құдайлардың санының қанша екені белгісіз.Үнді пантеонында(құдайлардың дәрежелеріне қарай орналасуы)жоғарғы үш құдай(тримурти)-Брахма бас құдай жаратушы құдірет,Вишну өмірлік күш қуаттың иесі же Шива ілім,өзгеріс, жаратушы құдай.Сонымен қатар Дурга,Кали,Кришна,Лакшми,Ганеш же т.б. құдайлар көп.Әрбір үндіс құдайлардың барлығына немесе қалағанына сыйына алады.Олардың мүсіндері адам же хайуан кескінінде бейнеленеді.
Атман ілімі.Үнді діни жүйесінде адамның психикалық өмірінің негізі таза субъект(мен,пуруша)-атман деп аталады.Атман абсолютті же мәңгілік субъект.Атман мен абсолют ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.