ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНДА ПСИХОЛОГИЗМНІҢ КӨРІНУ ЖОЛДАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘӨЖ - 818.992.71
Қолжазба құқығында
Сұлтанбекова Жәудір Келдібекқызы
ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНДА ПСИХОЛОГИЗМНІҢ КӨРІНУ ЖОЛДАРЫ
6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ мамандығы бойынша филология ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН - 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
____________ Ж.И. Исаева
(қолы)
_________________2015 ж.
Магистрлік диссертация
ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНДА ПСИХОЛОГИЗМНІҢ КӨРІНУ ЖОЛДАРЫ
мамандығы: 6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ
Магистрант ______________________ Ж.К.Сұлтанбекова
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ______________________ Т.И.Көшенова
(қолы) (аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН - 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЗМ СИПАТЫ
1.1 Қазақ прозасындағы психологимнің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..7
1.2 Жазушы шығармаларындағы ұлттық таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...18
2 Д.ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ Реңктер
2.1 Қаламгердің кейіпкер психологиясын беру шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... 45
2.1.1 Диалог мен монолог - кейіпкердің ішкі әлемін ашудың бір тәсілі ... ... ...47
2.1.2 Кейіпкер болмысының табиғатпен байланыстағы жаңаша өрнегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
2.1.3 Қаламгер шығармашылығындағы әдеби портрет беру тәсілі ... ... ... ... ... 61
2.1.4 Жазушының бейвербальды ишараттарды түрлендіре беру тәсілі ... ... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...85
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың 60 - жылдарында қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан жазушылар қатарында ерекше орны бар қаламгердің бірі - Дулат Исабеков. Жалпы бұл диссертациялық зерттеу жұмысымызда көрнекті қаламгердің жазушылық шеберлігі мен көркем туындыларында замана мәселелерін көркемдеудегі суреткерлік болмысы, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу жолдары кеңінен ашылып, туындыгердің өзіне ғана тән қолтаңбасы сараланады, сонымен бірге жазушының суреткерлік болмысына тән стильдік ерекшелік кеңінен қарастырылады.
Зерттеудің өзектілігі. ХХ ғасырдың 60-80-жылдарындағы әдеби процесті зерделеу - күрделі де көп қырлы құбылыс. Осы кезеңдерде әдебиет аулынa келіп, өндірте жазып, туындыларымен қоғамға серпіліс әкелген жазушылардың шығармашылығын зерттеуде Д.Исабековтың алар орны ерекше. Жазушының шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы, композициясы туралы бағалы пікірлер айтылғанымен, шағын және орта көлемді прозалық жанрларының көркемдік ерекшелігі, жүйелі түрде зерттеле қоймаған. Жазушының туындыларын психологиялық тұрғыдан бағалау, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу тәсілдерін, оның ішінде қазақ халқының ұлттық менталитетіне тән өзгешелікті ашып көрсету біздің бұл зерттеу жұмысымыздың міндеті болып белгіленді.
Сонымен қатар қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, белгілі қаламгер, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты - Дулат Исабеков шығармаларының өзіндік қолтаңбасын айқындап, шығармаларындағы көркем бейненің жасалу жолдарын, ұлттық характердің сомдалуын, кейіпкердің ішкі жан-сезімінің берілуін, жазушының әдебиеттегі өзіндік соқпағын, ізденісін кешенді түрде арнайы зерттеу - аса өзекті мәселе екендігі зерттеу жұмысының өзектілігін нақтылай түсті. Осы арқылы 60-80-жылдар әдебиетінің жалпы қазақ әдебиетінің даму барысына тигізген ықпалы анықталып, көркемдік сапасы сараланды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты - Дулат Исабеков прозасының ерекшелігін айқындау, қаламгердің шеберлік қырларын, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі психологиялық иірімдерінің қөріну формаларын зерделеу, қаламгердің шығармашылық даралығын, оның көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды саралап, көркем прозадағы кейіпкердің ішкі жан сезімін беру тәсілдерін дамытуға қосқан үлесін, оның шығармаларындағы ұлттық психологиялық ерекшеліктердің көріну түрлерін, жалпы қазақ прозасына қаламгер әкелген әдеби жаңалықтарды айқындау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес жазушы шығармашылығына ғылыми талдау жұмысы барысында төмендегі міндеттерді орындау көзделді:
- Жазушы шығармаларына тән көркем-эстетикалық қырларды ашу арқылы оның өзіндік шығармашылық болмысын анықтау;
- Д.Исабеков прозасындағы кейіпкерлердің ішкі жан иірімдерінің бейнелену тәсілдерін анықтау;
- Суреткер қаламына тән психологиялық тәсілдерді анықтау, оның қазақ әдебиетінің дамуына тигізген әсерін бағамдау;
- Жазушы шығармаларындағы ұлттық психологияның берілу түрлерін саралап көрсету.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Д.Исабеков прозасы қазақ әдебиетіне соны кейіпкерлер, қайталанбас типтер мен характерлер, әсіресе қарапайым ауыл адамдары образдарының тұтастай галереясын әкелді. Жазушы шығармашылығы жөнінде құнды пікірлер айтылып, сыни мақалалар көптеп жазылды. Жазушы шығармаларының жанрлық ерекшелігі, сюжеттік-композициялық құрылымы, стилі, ондағы кейіпкерлердің адамгершілік сана табиғаты, көркем уақыт пен кеңістік проблемалары, авторлық позиция және тағы басқа да мәселелер А.Құлымбетова [1], Қ.Хамзина [2], Е.Аманшаев [3], -Қ.Ергөбеков [4], С.Таханов [5], Т.Есембеков [6], М.Арғынбаева [7], М.Қанафина [8], Г.Балтабаева [9], А.Таңжарықова [10], С.Таханов [11] және т.б. еңбектерінде жан-жақты талданды.
Д.Исабеков шығармашылығына байланысты зерттелген біршама диссертациялық жұмыстарды атап өтуімізге болады. Мәселен, Д.Неталиева Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты атты зерттеу еңбегінде Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінезді әдеби дәстүр мен жалғастық аясында анықтап, қарастырған. Қ.Хамзинаның Қазақ повестеріндегі көркем уақыт және кеңістік атты диссертациялық еңбегінде уақыт пен кеңістікті кескіндеу барысында 60-80 - жылдардағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерімен бірге Д. Исабековтің де біршама шығармаларындағы адам концепциясына көңіл бөлінген. М.Қанафина Проблемы творческой индивидуальности Д.Исабекова деген еңбегінде жеке тұлға мен жағдай арасындағы тартыс, жеке тұлға мен қоғам арасындағы тартыс жайында сөз етіп жазушының Қарғын романына осы тұрғыдан және ұлттық характердің берілуі тұрғысынан келіп, жан-жақты саралаған. Ал А.Таңжарықова өз жұмысында қаламгер туындыларындағы әлеуметтік-философиялық мәселелердің көркем тартыс және образ болмысы арқылы көрініс табу ерекшеліктерін ашқан. Осы аталған зерттеу еңбектерімен танысып, осы жұмыстарда қаралмаған, назардан тыс қалған мәселелерді нысана етуге тырыстық .
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Зерттеу нысаны ретінде Д.Исабековтің әңгімелері мен повестері алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері.
Диссертация жазу бaрысында осы тaқырыпқa тікелей, сондай-ақ жaнaмaлaй қатысы бар еңбектер мүмкіндігінше қарастырылды. Атап айтсақ, шығыс ғұламасы Әбу-Насыр Әл-Фараби, орыс ғалымдары А.Есин, И.Страхов, Л.Гинзбург, В.Хализев, Ю.Суровцев, В.Гудонене, Ю.Борев және сонымен қатар А.Құнанбаев, М.Жұмабаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Ш.Елеукенов, Қ.Жұмалиев, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғалиев, Ж.Дәдебаев, Б.Ыбырайымов, Б.Майтанов, Қ.Ергөбек, Г.Пірәлиева, Р.Мұқышева, А.Таңжарықова және тағы басқа ғалымдардың ой-тұжырымдары басшылыққа алынып, зерттеудің бағыт-бағдарын айқындауға көмегін тигізді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертация жазу барысында негізінен салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысымыз Д.Исабеков шығармашылығын арнайы қарастырған ғылыми жұмыс болғандықтан, жазушы шеберлігіне, оның өмір шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ерекшеліктеріне басты назар аударылды. Өйткені талантты суреткердің шығармалары қазіргі кезеңнің әдеби-қоғамдық беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып табылады. Әсіресе сөз зергерінің ұлттық психология, кейіпкердің ішкі жан әлемін бейнелеудегі көркемдік әдістерін арнайы сөз ету жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Жазушы шығармашылығын психологизм тұрғысынан зерделеп, жан-жақты салыстыру мен талдаулар нәтижесінде қаламгер прозасының идеялық-көркемдік ізденістеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп, жазушының туындыларындағы көркем бейнелердің ашылуы қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысындағы қoл жеткізілген нәтижелерді ХХ ғасырдың 60 - 80-жылдарындағы қазақ прозасы бойынша дәрістер дайындауда, әдебиет теориясы, Д.Исабеков шығармашылығы, оның көркемдік-эстетикалық ерекшелігін зерттеу бойынша арнайы курстар мен семинaрлар жүргізуде, ұлттық психология, оның көркем шығармадағы көріну әдіс-тәсілдері жөнінде дәрістер oқудa, сoндай-aқ оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жазуда пайдалануға болады. Сонымен бірге дидaктикaлық, тәрбиелік бағыттағы да мақсаттарға да қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
1. ХХ ғасырдың 60-80 - жылдарындағы қазақ прозасының дамуындағы стиль түзуші факторларды бейнелеп, осыған сәйкес Д.Исабеков шығармашылығына тән ерекшеліктер бар екені айқындалды.
2. Д.Исабеков шығармаларындағы ұлттық психологияның көріну тәсілдері алғаш рет зерделеніп, ұлттық болмысты, мінезді бейнелеудегі өзіндік қолтаңбасы айшықталды.
3. Жазушы туындыларында кейіпкердің ішкі жан иірімдерін ашуда қолданған көркемдік әдістерді, кейіпкер характерін ашудағы пейзаж, монолог, диалог, т.б. көркемдік құралдарды талдау арқылы жазушыға тән даралық сипаттар сараланды.
4. Д.Исабековтің дәстүрлі көркемдік-амал-тәсілдерді шебер меңгерген, қазақ прозасын жаңа белеске көтерген дарабоз қаламгер екендігі дәлелденді.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы.
Диссертациялық жұмыс Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің қазақ филологиясы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың негізгі ғылыми қорытындылары мен тұжырымдары, нәтижелері халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Диссертациялық жұмыс бойынша барлығы 3 мақала жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЗМ СИПАТЫ
1.1 Қазақ прозасындағы психологизмнің даму тарихы
Өнердегі, мәдениеттегі кез-келген құбылыс тәрізді психологизм де әдебиетте бір сәтте пайда болған жоқ, ол әдебиеттің белгілі бір даму сатысында пайда болып, ұзақ даму жолынан өтті. Осындай жәйт қазақ әдебиеті тарихында да болды. Қазақ мәдениетінің сонау көне заманнан бері жасап келе жатқан халықтық туындыларында, сан-салалы өлең-жырында, асыл сөз үлгілерінен көрінетін психологиялық иірімдерді қазіргі таңда ғалымдар зерттеу үстінде.
Өйткені Қазақ халқының аңыз-әпсана әңгімелерінде, батырлық эпостарында, ертектері мен тұрмыс-салт жырларында, айтыс өнерінің сан алуан түрлерінде адамның (жас, еркек, әйел, ер, қария т.б.) жан жүйесінің небір түрлері (ойлау, сөйлеу, қиял, сезім, ерік-жігер) әр қырынан көрініп жатады [12, 159].
Керек десеңіз көне жазбалардың өзінде терең психологизмнің элементтері бар. Ежелгі дәуір адамдарының ішкі әлемді бейнелеудегі талпыныстары тұрмысты мүлдем жаңаша бағытта көріп, сонымен бірге жан азаптары мен көңілдегі күмән-күдіктерді өмірге алып келді [13, 284].
Сол заман шығармаларындағы адам жанының тылсым сырларына үңілу қарекетін VІ-VІІІ ғасырлардағы түркі тектес халықтарға ортақ әдебиетімізден (Орхон-Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт Ата кітабы, Оғыз-наме, әл-Фараби, Қ.А.Яссауи т.б.) көре аламыз. Рухани әдебиетіміздің қайнар көзі болып табылатын ауыз әдебиеті үлгілерінде, батырлық эпостарда, аңыз-әпсана әңгімелерінде, ертегілері мен салт-тұрмыс жырларында, айтыс өнерінде осы мәселені аңғарып, пайымдауға болады.
Қазақ әдебетінде психологизмнің дамуына үлкен үлес қосқан кезең ол Х-ХІІ ғ.ғ. дәуірі кезіндегі әдебиет. Бұл дәуірде әдебиеттегі психологизм проблемаларын қозғаған ғалым, әдебиетші, ақындар жеткілікті. Әбунасыр Әл-Фараби, Мұхамед Хорезми. Әбурайхан әл-Бируни. Әбуәлі ибн-Синаларға жалғасып жатқан Махмұт Қашғари, Қожа Ахмет Ясауи, Ахмет Югнеки, Сүлеймен Бақырғани, Жүсіп Баласағұни сияқты түркі халықтарынан шыққан ғалым-ойшылдар, әдебиетшілер аталған дәуірде мәдениеттің, ғылымның өсуі, қоғамдық ойдың дамуына көп үлес қосты. Адамның жан әлеміндегі сезімдік қасиеттер туралы атақты М.Қашқари, Ж.Баласағұни, А.Иегүнеки, А.Иассауи, Хорезми, С.Сараи, Х.Дулати, Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Төле би, Қазыбек би, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Сүйінбай, Махамбет, Абай және т.б. құнды пікірлер айтты.
Уақыт жылжыған сайын әдебиеттегі психологизм мәселесі де дамыды, ежелгі дәуірдегі әдебиеттен кейінгі дәуірдегі шығармаларда адамның ішкі жан-дүниесі кеңірек, жан-жақты бейнеленген, сезім диапазоны да әлдеқайда күрделі. Ислам дәуіріндегі әдебиетте психологизмге көбірек барып, көңіл бөлген, шығармаларда психологизмнің үлес салмағы біршама қомақты. Мысалы, Әбунасыр Әл-Фараби Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат [14, 38]. - деген еңбегінде былай дейді: Мамыражай күйдегі адам кейде қиялға шомып, мәселен серуендеп жүргендей, жағадағы жапырлаған шынығушыларға қарағанда, немесе жерде тұрып, көктемгі бұлттардың жөңкіген көшін қара барқыт аспандағы ай мен жұлдыздарды көргендей бір түрлі күй кешеді.
Бұл үзіндіде демалып жүрген адамның сол кездегі көңіл күйі табиғатпен байланыстырыла көрсетіледі. Ауыз әдебиетінде геройлардың бастарында болатын күйініш, әртүрлі психологиялық өзгерістерді суреттегенде, оған табиғатта не жануарларда болатын әртүрлі құбылыстар қатарласа жарыа жүретін. Сол қатарластыру арқылы адамның басындағы сезім дүниесін суреттен психологиялық параллелизм әдісі болатын, - дейді Қ.Жұмалиев[15, 91].
Психологиялық параллелизм әдісі ауыз әдебиетінде әбден бекіп, тұрақталған әдіс десек те болады. Мысалы:
Кейбір жұлдыз әуеде ай секілді
Кей жаман бас білмеген тай секілді
Келген жерден өлеңді қоя беріп
Баласы жақсы ауылдың қай секілді [16, 102].
Сондай-ақ Тарғын жырындағы белі мертігіп жатқанда айтқан Тарғынның монологінен бір үзінді келтірелік:
Күнді байқап қарасам
Күн жауарға ұқсайды
Айды байқай қарасам
Айды бұл құрсайды
Бұл Тарғынның өмір алдындағы жан күйзелісін, оның қиналып жатқандағы ішкі сезім дүниесіндегі күйініш халін суреттеу.
Жыраулар мен ақындар поэзиясы дәуірінде қазақ әдебиеті біраз жетістіктерге жетті. Мәселен, Жанақ ақынның Кәрібай болысқа арнаған өлеңінде болыстың психологиялық портретін, мінез-құлқын былай дейді:
Алты руды басып тұрған Кәрібайсың
Мен түгіл өз әкеңді танымайсың.
Жүгінсе екі кісі алдыңа кеп,
Қай бұрын пұл бергенін жарылғайсың.
Махамбеттің Исатай досы өліп, өзі хан, төрелерден қуғын-сүргін көріп жүрген кезіндегі өз басындағы ауыр халін суреттеген өлеңдерінде психологиялық және синтаксистік параллелизм әдісін қолданды.
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс
Көл қорығын сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен
Ел қорыған мен едім
Мен де айрылдым елімнің
Сені көлден айырған -
Лашын құстың тепкіні
Мені елден айырған -
Хан Жәңгірдің екпіні... [17, 59].
Ақын өз басындағы ауыр хал, көрген зорлығына, лашыннан тепкі көрген қызғыш құстың ауыр халін қаз-қатар параллель қойып, соңғы арқылы ішкі өз жағдайын көрсетеді.
Абай өзінің психологиялық пікірлері мен ұғымдарын көбінесе поэзиялық шығармаларында, сол сияқты өсиет, өнеге-үлгі сөздерінде айқын көрсетіп отырды. Абайдың түсінігінше, өлең адамдардың жан дүниесіне терең кіріп, әсер қалдырып, адамды ойға, жетелеуі керек. Өлең арқылы адамның ішкі монологын былай көрсетеді:
Ішіп, терең бойлаймын,
Өткен күннің уларын.
Және шын деп ойлаймын,
Жұрттың жалған шуларын.
Тағы сене бастаймын,
Күнде алдаған қуларға.
Есім шығып қашпаймын,
Мен ішпеген у бар ма? [18].
Абай халқын саяси правосыздықтан, экономика, мәдениет жағынан артта қалушылықтан құтқарудың жолы жас буынға білім беруде және адамгершілікке тәрбиелеуде деп түсінеді. Ол үшін балалардың психологиясын өте терең білу керек. Үшіншіден жеке адамның психологиясы мен мінездерінің ерекшеліктерін тани білу керек дейді.
Академик Қ.Жұмалиев Абай психологизмі жөнінде былай дейді: Абайға дейінгі әдебиетімізде адамның басындағы күйініш, сүйініш, әртүрлі ішкі сезім дүниесін, екінші сөзбен айтқанда, адамның психологиясында болатын өзгерістерді суреттеудің екі түрлі әдісі бар еді. Бірінші - психологиялық параллелизм, екіншісі ерекше құрылатын әр түрлі монологтар[15].
Адамның сезім дүниесін суреттеуде психологиялық параллелизм мен монологтарды қолданудың кейін қалғандығын Абай сезді де, түсіне де білді. Сондықтан Абай сезім құбылысын тікелей суреттеп, адамның басында болатын әр түрлі халді көрсете алды. Мәселен,
Қызарып, сұрланып,
Лүпілдеп жүрегі
Өзгеден ұрланып,
Өзді-өзі керегі...
...Дем алыс ісініп
Саусағы суынып,
Белгісіз қысылып,
Пішіні құбылып,
Иығы тиісіп,
Тұмандап көздері,
Үндемей сүйісіп
Мас болып өздері... [18].
Бұл тәрізді адамның ішкі сезімінде болатын әр түрлі құбылыс, өзгерістерді шебер түрде суреттеу Абайға дейінгі қазақ әдебиетінде болған емес. Абайдың қолданысындағы жоғарғы өлеңнің әр сөзі - ішкі сезімінің айналасы. Абайдың өзіне дейінгілерден бұл жөніндегі ерекшелігі де, оның үлкен психологтігі де осынысында. Бұл шеберлікке жету үшін Абай екі түрлі қағиданы берік ұстанған тәрізді. Бірінші, суреттеген болмысының өмір шындығының дәл келуі. Екінші, басқаның сезім-күйініш-сүйінішін өз сезімінан өткізе білетіндігі, сол арқылы оқушыларының сезімін тербете алуы.
Психологизм үлгісін Шәкәрім жырлаған Ләйлі-Мәжнүн эпосынан кездестіруге болады.
Қайысым саған не қолдым
Жан жүрегім сенде тұр
Сен не сездің, не білдің,
Сенің жаның менде тұр.
Көркем әдебиетте психологизм ролінің күрт күшеюі, оның эстетикалық жетілуі ХХ ғасыр әдебиеті үшін заңды құбылыс. Жоғарыда айтып кеткен қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер, көркем әдебиетке де әсерін тигізді. Көп формаларды пайдалана отырып әдебиет күрделі психологиялық күйлерге, интуциялық мәселелерді шешуге, жеке адамның ішкі сезім құбылыстарын зерттеуге мүмкіндік алды.
Психологизм ХХ ғасырдың алғашқы жартысында авангардтық эстеттер, марксистік әдебиетшілер тарапынан қуғындауға ұшырағаны тарихтан бізге белгілі. Бірақ психологизм жазушылар мен ақындардың қолдауы арқасында қайта жанданып, күрделене түсті. Оған дәлел - орыс әдебиетінің көрнекі өкілдері М.Булгаков, А.Платонов, М.Шолохов және т.б., қазақ әдебиетінде Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, бертіндегі З.Шашкин, Ә.Нұрпейісов, С.Жүнісов, Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, Д.Исабеков сынды жазушылар кешегі мен бүгінгінің күрделі әлеуметтік, психологиялық, моральдық мәселелерін толғайтын туындылар берді.
Әдебиеттегі психологизм, оның ішінде көркем прозадағы психологизм мәселелерін талай-талай ғалымдар табысты түрде зерттеп, зерделеп келеді. Жалпы психологизм ілімінің алғашқы іргетасын Австрия ғалымы З.Фрейд қалағаны белгілі. Бұл мағынадағы шығарманың алғашқы үлгісі ретінде УІІІ ғасырда ағылшын жазушысы Л.Стерннің Тристрам Шендидің, джентельменнің ғұмыры мен пайымдары романын атауға болады. Психологизм мәселесі жөнінде М.Бахтин, Л.Гинзбург, И.Страхов, Л.Выготский, А.Есин, Б.Теплов, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, З.Ахметов, Қ.Жарықбаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, М.Атымов, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев, Б.Ыбырайым, Т.Рахымжанов, З.Бисенғали, Б.Жетпісбаева, Т.Есембеков, А.Ісмақова, Г.Пірәлиева секілді ғалымдардың еңбектерінде айтылып, шығармадағы психологизмнің тереңдігіне көп көңіл бөлінген. Белгілі әдебиеттанушы, ф.ғ.д. Б.Майтанов: ...психологизм сөз өнерінің тектік белгісі ...қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал-тәсілдерінің жиынтығы... [19, 232], - дейді.
Орыс ғалымы Л.Гинзбург: Психологизм осуществляется в форме прямых размышлений или в форме самоанализа героев, или косвенным образом- в изображении их жестов, поступков, которые должен аналитически истолковать подготовленный автором читатель деп жазады [20, 283]. Ал Н.Страховтың: Основные формы психологического анализа возможно разделить на изображение характеров изнутри (внутренняя речь, образы памяти и воображение) и извне - интерпретация писателем выразительных особенностей речи, речевого поведения, мимического и других средств внешнего проявления психики деген пікірі [21, 128] адамның жан дүниесі оның ішкі сезіміне, монологына, сондай-ақ тікелей іс-қимылына, ым-ишаратына, дене әрекетіне байланысты ашылатынын дәлелдейді. Қазақ әдебиеттану ғылымында психологизм табиғатын кең зерттеген проф. Б.Майтанов: Психологизмнің негізгі қызметі - өмірлік шындық пен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау [19, 131] дей келе, осы құбылыстың ішкі салалары есебінде даралау мен жинақтау, ұлттық, жалпыхалықтық дерек пен қиялдап қосу, автор бейнесі, шығарманың заттық құрылымы іспетті түрлі мәселелердің өзара ықпалын атап көрсетеді
Прозадағы психологизм мақсаты - кейіпкердің сезімі мен эмоциясын, оның ішкі жан дүниесін, күйзелісі мен толғанысын толық та терең бейнелеу. Бұл туралы В.Хализев: Внутренний мир человека, включающий в себя его намерения, мысли, осознаваемые чувства, а также сферу бессознательного, запечатлевается в произведениях по-разному деп жазады [22, 172].
Расында да сөз өнерінің алғашқы даму кезеңінде кейпкерлердің іс-әрекетіне көп көңіл бөлініп, олардың мінез-құлқы, психологиялық жан иірімдері, ішкі сезімдері кенжелеп қалып отырды. Антикалық әдебиет, орта ғасырлар шығармаларында адамның қоғамдағы орнына көп мән беріліп, оның санасында болып жататын терең құбылыстар басты назарда болған емес. Соңғы 300-400 жылдықта адам баласының құпиясы мол ішкі жан дүниесіне үңілу В.Шекспир, Ж.Ж.Руссо, В.Гете, Н.М.Карамзин т.т. шығармаларында анық байқалды. Бұл кезде кейіпкерлердің жан күйзелісі, терең де нәзік сезімі алға шықты. Сентименталистік және романтикалық бағыттағы бұл дәстүрді ХІХ ғ. белгілі реалист-жазушылар О.Бальзак, Т.Флобер, Ю.М.Лермонтов, И.В.Тургенев, қазақ әдебиетінің ірі өкілдері Абай, Шәкәрім ұстанды.
Психологизм, әсіресе Л.Н.Толстой мен Ф.М.Достоевский шығармаларында дамудың шарықтау шегіне жеткені мәлім. Аталмыш жазушылардың әлем әдебиетінде өзіндік ізін қалдырған ұлы туындыларында адам ойы мен сезімінің қалыптасу процесі, олардың қақтығысы мен өзара қарым-қатынас әрекеті кең тұрғыдан баяндалады.
Толстой мен Достоевскийдің психологизмі - сана ағымының сипатына деген қызығушылық пен адам жан әлемі қозғалысының барлық мүмкіндігі мен оның даралығының терең қабаттарын қамтиды. Өзіндік сана-сезім мен жан диалектикасын меңгеру - әдебиет саласындағы ғажайып жаңалық болды - деп жазды В.Хализов [22, 175]. Өзін-өзі тану мен жан диалектикасын меңгеру - әдеби шығармашылық саласындағы тамаша жетістіктердің бірі екені хақ.
Тоталитарлық режим тұсында жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған халқымыздың аса көрнекті ойшыл ғалымдары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Н.Құлжанова, Б.Майлин, Ш.Құдайбердіұлы, Х.Досмұхамедұлының және т.б.тәлім-тәрбие саласындағы ғылыми мұралары қазіргі таңда психологиялық тұрғыдан қайта қаралып отырғаны белгілі жай.
Қазақ әдебиетіндегі психологиялық романның негізін қалаушы саналатын М.Дулатов, Ж.Аймауытов, белгілі классиктеріміз М.Жұмабаев,
Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов шығармалары адамның ішкі сезімін, оның құпия-қалтарыстарын шынайы бейнелеген соны туындылар екені дау тудырмайды. Бұл айтылған мысалдардың барлығы да бүгінгі күні көбірек тілге тиек етіліп отырған психологизм, психологиялық талдау ұғымдарының бастау алар арналары ерте заманнан басталып, авторларға сондай жақын болғанын көрсетсе керек. Мәселен, Мұхтар Әуезовтың алғашқы әңгіме повестеріндегі образдар әлемінен өрбиді. Мәселен, 1934 жыл психологиялық очерк деп атаған Қасеннің құбылыстары шығармасы түрлі рухани тартыстардың суреттелу мәнері психологиялық шығарманың талаптарына толық жауап береді. Жазушы кейіпкер психологиясын ашу үшін тау көрінісін жалаң идеяға айналдырмай, қаһарманның табиғатпен, бетпе-бет кездескен шақтары шынайы, табиғи суреттелген.
ХХ ғасырдың басында жазылған біраз шығармалар бар болғанымен, көркемдік жағынан ерекше көрінетін Бейімбет Майлиннің Шұғаның белгісі повесі ғана. Адамның ішкі жан дүниесін, күйініш-сүйініші мен психологиясын, ондағы өзгерістерді бейнелеп көрсету ауыз әдебиетінің үлгілерінде де көп болды. Өткен ғасырда ғана жанрлық ерекшеліктерге бөлініп, туа бастаған қазақ прозасының дамып, биік деңгейге көтерілген кезі - ХХ ғасыр. Қазақ әдебиетінің туу, қалыптасуға ойысу кезі - 20 жылдардағы туындыларды барласақ, кейбір туындылардың идеялық-көркемдік сапасы, композициялық құрылысы, тілі көп шеберленіп, шығарманың өзіне тән жанрлық ерекшеліктері айқындала түскенін көреміз.
Қазақ совет прозасының аса балғын шағында. Б.Майлиннің Шұғаның белгісі, С.Сейфуллиннің Айша повестеріндегі өздеріне ғана тән өнерпаздағы, суреттеу тәсілдері: жазушылық стильдері, әсіресе таңдап алған әдеби амалдары ұлттық әдебиетіміз үшін сол кездегі дара жаңалық болатын. Тақырыптары бір болғанымен, көркемдік шешімі екі бөлек бұл шығармалардың драматизмі айтарлықтай күшті. Қазақ әдебиеті тарихында жазушыларымыз өздерінің шығармашылығында адамтану мәселесін ешуақытта естен шығармады. Бейімбет Майлин шығармаларындағы негізгі арқау, авторлық идеяның түп қазығы болып келетін ой - жаңа адамның қалыптасуы. Б.Майлин туындыларын талдай келгенде мынадай қорытынды жасауға болады. Біріншіден, жазушы дәуір талабына дер кезінде үн қосып отырған. Халық өміріндегі ең келелі мәселелерді көтерген. Бірақ соның қай-қайсысында да Бейімбет туындыларынан ұраншылдық, көзге ұрып тұрған үгітшілікті көре алмаймыз. Жазушы мейлі тап теңсіздігін, әйел бостандығын немесе сауаттандыру жайын өз туындыларына арқау етсін, немесе күні еткен ескілікке қарсы күресті бейнелесін - заман алға қойған осы тәрізді барлық көкейкесті проблемаларына, ең алдымен, өз кейіпкерлерінің ішкі дүниесін зерттеп келеді. Өмірдегі әділетсіздікті де, жаңа өзгерістерді де адамның ішкі әлеміндегі сан қилы сезімдердің шарпысуы арқылы, солардың қайғы-қасіреті, мұңы, жылт еткен үміті, қуанышы арқылы бейнелейді.
Екіншіден, Б.Майлин шығармаларында психологиялық талдау тәсілдерінің молдығында. Шығармаларындағы кейіпкерлердің психологиясын талдау олардың сөйлеген сөздері арқылы да, іс-әрекеттері арқылы да, ішкі монолог, психологиялық диалогтар арқылы да жүзеге асып жатады. Ал осы тәсілдерінің қайсысын қолданса да, Бейімбет артық-кемі жоқ табиғи өлшемнің шегінен шықпайды.
Жүсіпбек Аймауытовтың Күнікейдің жазығы повесі үлкенді-кішілі он үш бөлімнен тұратын, төл әдебиетіміздегі алғашқы романдардың бірі Бақытсыз Жамал мен әдеби нұсқасы 1914-1915 жылдары жасалған Б.Майлиннің Шұғаның белгісі, 1913 жылы жеке кітап болған С.Көбеевтің Қалың мал, 1921 жылғы М.Әуезовтің Қорғансыздың күні, С.Сейфуллиннің Айшасымен тақырыбы сабақтас, әйел теңдігі, әйел тағдырына арналған. Бірақ повестегі басты кейіпкер Шұға секілді бай қызы емес, Ғазиза секілді жетімдіктен азат.
Повесть оқиғасы шегініс арқылы дамиды. Алғашқы тұста күнекей басындағы ауыр хал мен жан-жарасының алуан көріністері: Шымқорада - жер үйде, желпіндірмес көр үйде, арса-арса болып сүйегі, қалақтай болып иегі, жаңқадай жоқ жақ еттен, саусақтары шілбиіп, көлеңкедей кілбиіп... [23, 346] жатқан Күнекейдің ішкі монологі арқылы көрінеді. Жазушының ерекшелігі - қазақ әйелі теңіне қосылды дегенмен, әлі де теңдікке жетіп болған жоқ: Күнекейдің көзі тіріде бір қатынмен сөз байлап, алуға соны оңтайлап, төрт-бес қараның бір-екеуін беруге, бүгін-ертең қам қып жүр [23, 348]. Кейіпкердің толымды бейнесін жасау үшін жиі шегіністер жасап отырады: ... ол күнде Күнекейдің бала кезі, сүю мен жек көруден таза кезі [23, 348].
Шығармада көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігін шынайы суреттеген. Жоқшылықтан азып-тозып жүрген адамдар, өлудің жауапсыз жайбарақат тіршілігі көрінеді. Кейіпкерлердің өмірді танудағы түсінік-талғамы, мінез бен кәсіптері әрі нанымды, әрі тартымды. Шығармадағы Қасым, Мәжікен, Мұсатайлар әртүрлі мінез қырларымен көрінеді. Мақтаншақ, өзімшіл, іске олақ. Алғашқыда кедей қызы деп өздеріне тең көрмей жүрген қызды, кейін оңай олжа етпекші болады. Ж.Аймауытовтың Күнекейдің жазығы повесінің көркемдік-рухани әлемінен, өмір шындығы мен шеберлік қырларын көреміз.
Елуінші-жетпісінші жылдар прозасында психологиялық талдау өнеріндегі жетістіктерімен ерекшеленетін Зейін Шашкинмен бірге Х.Есенжанов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Тахауи Ахтанов, Тәкен Әлімқұлов сияқты қаламгерлер шығармаларында қаһарманның жан әлеміне ойлау толғану процестеріне назар аударуы, әрекет-сезімінің бірлігін сақтауға ұмтылады. Қазіргі қазақ әдебиеті де адамның жан дүниесіне терең үңіліп, оның ішкі қалтарыстарын, психологиясын көрсету жетпісінші-сексенінші жылдардағы прозадағы ерекшеліктердің бірі.
Бүгінгі прозамызда кейіпкерлерді әртүрлі тұрғыдан көрсетуге, сол арқылы өзіндік-идеялық эстетикалық мұрат арқылы аңғартуға талаптану бары анық. Мысалы Оралхан Бөкеевтің шығармаларынан көзге ең алдымен түсетін ұнамды сипат-характердің ішкі әлемінің ұңғыл-шұңғылын көрсетуі, әрекеттердің психологиялық тұрғыдан жан-жақты дәлелденуі.
Жазушы шығармаларында оқиғаның қым-қуат дамуынан гөрі тереңнен толғану, ойлану кейіпкер тебіренісі, іштей арпалысы басым. Шығармаларында автор ойы мен кейіпкер ойы тұтасып, шығарманың көркемдік табиғатына әсер етуі осыдан болса керек. Суреткер туындыларының бәрінде де жас адамның ойы, кейіпкердің мінез-құлық, психологиясы нәзік берілген. Жалпы кезектік мынау тіршіліктің жанды суреті, жас адамның ішкі тебіренісі секілді.
Жазушы Тәкен Әлімқұлов кейіпкер бітімінің кесектігі мәселесін идеялылықпен адамгершіліктің бірлігі, ар-ұт пен борыштың, сезім мен парасаттың үндестігі тұрғысынан шешеді. Тәкен Әлімқұловтың шығармаларында көтерген проблемалары, бояу әлемі, өмірлік құбылысқа суреткерлік көзқарасы жағынан жоғары тұрады. Кейіпкерлері көбіне-көп өмірден опық жеп жәбір-жапа көрген жаралы сияқты көрінеді. Бірақ, ол тек ұшқары көзге ғана солай. Егер Тәкен Әлімқұлов кейіпкерлерінің жан дүниесіне тереңірек үңілсек басқа сипатта, басқа қасиетте танимыз. Дүбара повесі - жетпісінші жылдардың шағын ғана картинасы. Повестегі көп ерекшеліктердің бірі - ауыз екі әңгіме тілі арқылы жаңа стильдік мүмкіндіктерге ие болған. Көркемдік тәсілдің қай-қайсысы да кейіпкер табиғатының жұмбақ сырларын ашу, сол арқылы шығарманың идеялық-көркемдік салмағын таныту, арттыру мақсатында қолданылады. Әртүрлі тәсілдің қолдануы шығарма динамикасының ішкі қажеттілігінен туындайды да, жазушының композиция құрып, ойын өрнектеуіне мүмкіндік жасайды. Мәселен, кейіпкерлер диалогі - кез келген шығармада ұшырасатын, жиі пайдаланылатын тәсілдердің бірі.
Прозалық шығармаларда диалогтың әркелкі дәрежеде қолданылатыны, қаламгерлердің стилі мен дарын деңгейіне байланысты екені даусыз. Кей жазушылар өз шығармаларында диалогты сирек қолданса, кейбіреуі жиі қолданады. Жазушы Тәкен Әлімқұлов шығармаларындағы образдар диалогтарында артық ауыс сөздер, компонентер өзара жымдаспай тұрған сөйлемдер сирек кездеседі. Автор кейіпкерді өз сөзі арқылы ашуда диалогты көбіне сәтті қолданып, образдың ішкі сыр сипатын сюжеттік желінің өрбу барысында өз бойына шақ сыйымды сөздер арқылы танытуға көп зер салады. Бұл Тәкен Әлімқұловтың творчествосына тән негізгі ерекшеліктердің бірі. Дүбара повесінің мәні - өмір иірімдеріне, тірлік тынысымызға көркемсіз арқылы белсене араласуында ғана жатқан жоқ. Автордың түп ниеті - заман талабын, дәуір тынысын, ойлы өмірінің мән мағынасына айналдырған, қоғамдық мүдде мен жеке бас мүддесін бір санайтын белсенді парасат иесі - жаңа адамның бейнесін мүсіндеу.
Жазушы Дулат Исабеков көбіне замандастарымыздың ішкі сырына үңіліп, кейіпкерлердің оқушыға эффект беретін сырт қауқарынан гөрі адамгершілік, рухани күштерін қастерлейтін суреткер. Пері мен періште повесінде пендешілік пен мәрттікті, тоғышарлық пен көңіл байлығы, психологиясын көрсетеді. Өмірдің азабын көп көрген Құлахметтің және оның әйелі Сафураның айналасында өтетін оқиғалар жүйесі үшінші адамның - пәтерші жігіттің көзімен беріліп отырады. Бұл шығармадағы Құлахмет пен Сафура бұрын қазақ әдебиетінде бой көрсете қоймаған тың бейнелер. Кемтар Құлахмет үшін өмір биігі жар сүю, анығырақ айтқанда, жарынан айырылып қалмау, қызы Нәзікетке деген шексіз әке мейірімі болса, сымбатты Сафура үшін өмір биігі өзгеше. Ол дүниеден өз үлесін алмақшы. Ол нендей үлес екенін өзі де білмейді. Бірақ алғысы келіп талаптанғанмен өмір өз дегенін істейді. Шығарманың соңында басынан талай шырғалаңды өткізіп, тағдырдың талай ащы сабағын молынан тартқан Сафура өз ат басына қайтып оралады. Ол не үшін оралды - жарымжан ерін ойлағандықтан ба, немесе жалғыз қызын әкесінен тірідей аырмау үшін бе, әлде мынау кең дүниеде өз үйінен жайлы ұя таба алмағандықтан ба? Бір сәт аторға құлақ салып көрейік: Осы сегіз ай бойы көзден аққан ыстық жас Сафураны алдамшы, өзімшіл қасиетпен стасқан ойларын жаңбырдай жуып, ішкі дүниесіндегі адамдықар мен адамдық сезімдерін жаңғыртып өтті. Ол өз арымен жекпе-жек арпалысып, отыз сегіз жыл ғұмырының ішінде осы сегіз айда өмір сүру дегеннің не екенін, адамшылық қасиет пен адамдық парасаттың барлық-барлық мақсаттардан әлдеқайда биік, әлдеқайда асқақ жататынын ұғынды. Ендігі оның қлған өміріндегі жұбанышы да, тірегі де осы болмақ, қамшының сабындай ғана қысқа өмірінде адм баласы жер бетінде мысқалдай болса да қайырымдылық пен ізгілік ұрығын қалдыратын болса, мәңгілік көз жұмар сәтінде де өміріне, кешкен ғұмырына көңілі қанағат етіп, о дүние табалдырығынан уайымсызалаңсыз аттанатындығына көзі жетті, кеш болса да осыны ұғынды.
Жазушының өзінің авторлық позициясының көркем мәтіннің нәзік архитектоникасынан бөліп алып, ашық баяндап кетеді. Бұл монологтан осы оқиғаға байланысты сезім, толғаныс сипаттары баяндаушы қаһарманның сол сәттегі жан дүниесінен хабар береді де автор бейнесі арқылы көрінеді. Повестегі оқиғалар тізбегі өткен өмірін еске түсіретін кейіпкердің ойы авторлық баяндау арқылы, үшінші жақтан беріліп отырады. Жазушы ішкі монологтың түрлерін орын орнына қолдан білген. Дермене, Сүйекші, Тіршілік повестеріндегі де бір ерекшелік - оқиға автордың көзқарасы мен кейіпкер ойымен астасып келуінде, монологтардың түр-түрін шебер қолдана білуінде. Монолог - ойлау, монолог - армандау, монолог - еске түсіру, диалог іспетті монолог. Бұл монологтардың көп түрлілігі кейіпкер характерін аша түсудің бір формасы. Повесте баяндаушы кейіпкер тек байқап қоюшы ғана емес, шығарма фабуласындағы әр түрлі мағыналық астарларды талдап қорытушы, оған қатысты әсер - сезімін талдап қорытушы, оған қатысты әсер сезімі ашық жеткізуші орайында белсенді эмоционалдық роль атқарады. Дәл осы тәрізді экспрессивті актілерде авторлық позиция анық бетін танытады.
Жалпы Дулат Исабековтың кейіпкерлері тағдыры ерекше ауыр өмірде жолы болмай, бақыты ашылмаған жандар болып келеді. Өз қоғамының қайғы қасіретін жүрегіне зіл батпан ғып жинаған бұл образдар (Тіршілік - Киеван, Сүйекші - Тұңғыш) жазушыға Ф. Достоевский ықпалы көп тигені байқалады. Повестегі басты кейіпкер бұл дүниеде қандай қиыншылыққа ұшыраса да өмірден түңілмейді, тіршіліктен үмітін үзбейді. Жарымжан Құлахметтің адамгершілігін, жанының сұлулығын көрсетуге тырысады. Бірақ, профессор Нығмет Ғабдуллин айтқандай: ... оның Құлахметтің әрекет қылықтарынан, мінез-құлқынан ынжық кісінің ғана кейпін көреміз... Шығармалар еңсеңді езетіндей, жанды жұқартатындай болмасын, адамның қайраты танылсын.
Жазушы туындылары арқылы қазақ әдебиетінде сирек кездесетін көкнарпаз, молашы, дуана секілді кейіпкерлермен танысып, ел ішіндегі кішкентай адамдарды, сорлы, мүсәпір жандардың ішкі жан дүниесін аша түсіп, психологиялық талдауға барады. Соңғы кезде әдебиетімізде көріне бастаған жалғыз басты, ойлы, мұңлы кейіпкерлер Әбіш Кекілбаевтың Шыңырау, Оралхан Бөкеевтің Мұзтау, Дулат Исабековтың Сүйекші повестерінде кездеседі. Біреуі құдық қазушы, біреуі қойшы, біреуі көр қазушы. Бұлардың тағдырлары бір секілді, бсқа адамдардың бұлармен жұмысы жоқ. Бұлардың ішкі жан дүниесін түсіне бермейді. Бұл повестердегі монолог - еске түсіру немесе повесть - монологтар деп атауға болады. Бұл повестерде төл сөздер кейіпкерлердің өз ойы немесе автордың сөзі арқылы беріліп отырады.
Дулат Исабековтың Сүйекші повесінде Тұңғыштың өмірбаяны, жағдайы түгелдей оқушының көз алдынан өтеді. Елеусіз адамдардың бірі - Тұңғыштың да тірі пенде екендігіне, оның да өмір сүргісі келетінін, оның да қуанышы, қайғысы, күлкісі мен көз жасы барын ешбір әсірелеусіз суреттейді. Сүйекші повесіндегі ойлы, мұңды сарын кешегі өткен әлеуметтік теңсіздік заманына соны қырынан үңілуден туған. Мұнда озбырлар мен ашынғандардың асқынып барып, шарт етіп оқыс тұтанған алапат айқастары, ірі тайталас тартыстары суреттелмейді. Оның есесіне өткен күнді бүгінгі күннің философиялық елегінен өткізу бар. Ой таразысымен салмақтау, кішкене қақтығыстың ірі салдары бар. Үндемес - Тұңғыш - сол уақыттың қайғылы құрбаны. Жалпы повесте автор позациясы басым, өткенге бүгінгі күн тұрғысынан ой жібереді. Шығармада Тұңғыштан өзге адамдр санаулы-ақ. Әкесі Қомша, шешесі, Доскей бай, Өмекей, Үмітай, Шерәлі, Дуана кемпір, аты белгісіз ноғай. Тұңғышқа жаны ашитын Өмекей о баста Қомшаға жала жабушының бірі, Дуана кемпір болаас өлімші күйде жатқан Тұңғышты айдалада көзіктіріп, ажалдан құтқарушы. Аты белгісіз ноғай бұны жер қазуға үйреткен. Жастайынан әке мен шешеден, туған бауырдан айырылып, бай еркесінің ақымақшылығы үшін жат қолында аманат болып кете барған жетім бала бұл жалғанда не көрмеді. Өмір бойы кісі есігінде телміріп, қайыршылық, дуанашылықпен өткен өмірі әлеуметтік теңсіздіктің озбыр ордасы - феодализмге тағылған ауыр үкім ретінде ұғылады. Тұңғыш байғұсқа ең ар жағы дұрыс кәсіп те бұйырмайды.
Қомша кетпені мен сүйменін арқалап әлгі ауылға жетіп келді. Оның шеберлігін жұрттың бәрі біледі, әдейі іздеп келдім дегенде басы тілеуберді болып қатты қуанып, құдықты жақсы бітірсең бір емес, екі қой аласың деп уағда байласты. Мұнда төлеу сөз үлгісіне кездесеміз. Жазушы Қомша мен тілеуберді байдың арасындағы диалог репликаларының бір жағын ғана алып, арада болған әңгімені баяндайды.
Көркем туындыда психологизм сипаттары қаламгердің жан дүниесін тікелей үңіле суреттеуінен ғана аңғарылмайды, автор қаһарманның субьективтілік әлемін өзі қалыс, бейтарап күйде бола тұрып та шынайы кестелей алатынын көреміз. Тірі жетім боп аманат қалған баласын қайтсем құтқарып қаламын деп, байғұс ананың жылу сұрап бармаған жері, баспаған тауы қалмаған. Әке-шешесі ерте өліп, бере қояр жанашыр жақындары жоқтың қасы екен. Фразалардың бәрі қасірет шеккен ана жүрегіндегі уайым, сағыныш әуендерін, соны түсінген көңілдің ортақтасушы әсерімен эмоционалды-психологиялық тұрғыдан сенімді суреттелінеді.
Қазіргі әдебиеттің даму барысына көз сала барлай қарасақ, баяндаудың белді әдістерінің бірі ретіндегі мәнінің артқандығын аңғарар едік. Бүгінгі баяндауға көп жағдайда көркемдік тәсілдердің біразы, соның ішінде психологиялық талдауда кірігіп, көшіп, жымдаса келе оның қызметін күшейте түскенін көреміз. Осылайша аясы кеңіген баяндауда, әрине, көркем әрі шебер жазылса, бәрі де болатыны анық.
Жазушы интеллектісінің шығармада көрінуін байқататын белгілердің бірі - ұлттық психологияның табиғи негізін, нәзік нюанстарын және оның уақыт әсеріне орай өзгеру сипатын терең біліп, суреттеуінде.
1.2 Жазушы шығармаларындағы ұлттық таным
Ұлттық мінез - әр халықтың ділі, тарихы, дәстүрі арқылы қалыптасатын көркем шығармадағы бөлінбес бөлшек немесе кейіпкердің ұлттық болмысымен ерекшеленген үрдіс. Мінез - өзіндік белгі - қасиеттермен ерекшеленетін белгілі бір адамдық даралық болса, ұлттық мінез - ұлттық кейіпкерді айқындаушы категория.
Әрбір суреткер өз ұлтының менталитеті, психологиясы, мінез ерекшелігі тұрғысынан ұлттық кейіпкер бейнесін сомдайды. Эстетика маманы Ю.Боревтің: Әлемдегі барлық симфонияның жеті-ақ дыбыстың бірлігімен жазылғаны сияқты, отыздың төңірегіндегі әріптердің өзгеше тіркестері арқылы белгілі бір тілдің барлық сөздері мен ұғымдары жеткізілетіні сияқты ұлттық характер де бірнеше ондаған жалпыадамдық қасиеттер мен сапалардың ерекше қатары мен көріністерінен жасалады [24, 134], - дегені сияқты барлық ұлтқа тән қасиеттердің ішінен өз халқына тән ұлттық бояу табиғатын тану жазушыға үлкен міндет жүктейді.
Табиғи тепе-теңдік бұзылған жағдайда пайда болатын тартыс үстінде дүниеге келген жазушы Д.Исабековтің көркем бейнелері - қазақ ортасынан ойып алынған кейіпкерлер. Әр халықтың түпкі тамыры, табиғи қалпы әріде жатқан психикалық мінез-құлықта болатындығы секілді, қазақ болмысын, түр-тұрпатын түзейтін кейіпкер де ұлттық кейіпкер болуы үшін оның бойында кешелі-бүгінгі мінез- бітімі болуы заңды.
Халықтың бастан кешкен тұрмыс-тіршілігінен ұлттық сипат анықталса, характерлер тартысынан бір немесе бірнеше кейіпкер басындағы қайшылықтар сыры ашылады. Жазушының Гауһар тас повесі сол күреске негіз болатын күрделі әлем - адамның ішкі иірім қайнарларына терең бойлайтын дүние. Жеңілуді білмейтін рухани күштілік, өнер қуаты, әннен туатын сезім повестің алтын арқауына айналған.
Кейіпкердің бірі Ыбыш - томаға-тұйық, бірақ әйелге қатал жан. Әйелді - бастан деген халық түсінігімен қарасақ, бұл дұрыс сияқты. Бірақ екеуі - екі әлем. Әйел ерінің ішкі дүниесіне үңіледі, себебін іздейді, ал жігіттің уыздай жас жарының жанын түсінер ойы жоқ,
Атқұмарлық адамды биікке ұмтылдырады, жеңіске бастайды, үмітке жетелейді. Сондай қасиеті бар Ыбыштың әйелге дегенде жайбарақаттығы жаныңды ауыртады. Үйленесің! дегенде де толқымауы қызық. Қайтеміз, мейлі енді деп күңк етіп орнынан тұрды да, төсегіне барып жатып қалды [25, 170], - деп әңгімелейді інісі Қайыркен. Әкенің айтқанымен келіскендігін құптағанымызбен, өміріндегі ерекше жаңалықты үйреншікті жағдайдай қабылдауы түсініксіз. Жазушы Ыбыш бейнесін тұйықтық шеңберінде қарастырады. Айтылмаған ой, білінбейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘӨЖ - 818.992.71
Қолжазба құқығында
Сұлтанбекова Жәудір Келдібекқызы
ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНДА ПСИХОЛОГИЗМНІҢ КӨРІНУ ЖОЛДАРЫ
6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ мамандығы бойынша филология ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН - 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
____________ Ж.И. Исаева
(қолы)
_________________2015 ж.
Магистрлік диссертация
ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНДА ПСИХОЛОГИЗМНІҢ КӨРІНУ ЖОЛДАРЫ
мамандығы: 6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ
Магистрант ______________________ Ж.К.Сұлтанбекова
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ______________________ Т.И.Көшенова
(қолы) (аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН - 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЗМ СИПАТЫ
1.1 Қазақ прозасындағы психологимнің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..7
1.2 Жазушы шығармаларындағы ұлттық таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...18
2 Д.ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ Реңктер
2.1 Қаламгердің кейіпкер психологиясын беру шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... 45
2.1.1 Диалог мен монолог - кейіпкердің ішкі әлемін ашудың бір тәсілі ... ... ...47
2.1.2 Кейіпкер болмысының табиғатпен байланыстағы жаңаша өрнегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
2.1.3 Қаламгер шығармашылығындағы әдеби портрет беру тәсілі ... ... ... ... ... 61
2.1.4 Жазушының бейвербальды ишараттарды түрлендіре беру тәсілі ... ... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...85
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың 60 - жылдарында қазақ прозасының дамуына өз үлесін қосқан жазушылар қатарында ерекше орны бар қаламгердің бірі - Дулат Исабеков. Жалпы бұл диссертациялық зерттеу жұмысымызда көрнекті қаламгердің жазушылық шеберлігі мен көркем туындыларында замана мәселелерін көркемдеудегі суреткерлік болмысы, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу жолдары кеңінен ашылып, туындыгердің өзіне ғана тән қолтаңбасы сараланады, сонымен бірге жазушының суреткерлік болмысына тән стильдік ерекшелік кеңінен қарастырылады.
Зерттеудің өзектілігі. ХХ ғасырдың 60-80-жылдарындағы әдеби процесті зерделеу - күрделі де көп қырлы құбылыс. Осы кезеңдерде әдебиет аулынa келіп, өндірте жазып, туындыларымен қоғамға серпіліс әкелген жазушылардың шығармашылығын зерттеуде Д.Исабековтың алар орны ерекше. Жазушының шығармаларының тақырыбы, стилі, образдар құрылымы, композициясы туралы бағалы пікірлер айтылғанымен, шағын және орта көлемді прозалық жанрларының көркемдік ерекшелігі, жүйелі түрде зерттеле қоймаған. Жазушының туындыларын психологиялық тұрғыдан бағалау, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі жан иірімдерін бейнелеу тәсілдерін, оның ішінде қазақ халқының ұлттық менталитетіне тән өзгешелікті ашып көрсету біздің бұл зерттеу жұмысымыздың міндеті болып белгіленді.
Сонымен қатар қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, белгілі қаламгер, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты - Дулат Исабеков шығармаларының өзіндік қолтаңбасын айқындап, шығармаларындағы көркем бейненің жасалу жолдарын, ұлттық характердің сомдалуын, кейіпкердің ішкі жан-сезімінің берілуін, жазушының әдебиеттегі өзіндік соқпағын, ізденісін кешенді түрде арнайы зерттеу - аса өзекті мәселе екендігі зерттеу жұмысының өзектілігін нақтылай түсті. Осы арқылы 60-80-жылдар әдебиетінің жалпы қазақ әдебиетінің даму барысына тигізген ықпалы анықталып, көркемдік сапасы сараланды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты - Дулат Исабеков прозасының ерекшелігін айқындау, қаламгердің шеберлік қырларын, шығармаларындағы кейіпкердің ішкі психологиялық иірімдерінің қөріну формаларын зерделеу, қаламгердің шығармашылық даралығын, оның көркемдік тәсілдерді қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды саралап, көркем прозадағы кейіпкердің ішкі жан сезімін беру тәсілдерін дамытуға қосқан үлесін, оның шығармаларындағы ұлттық психологиялық ерекшеліктердің көріну түрлерін, жалпы қазақ прозасына қаламгер әкелген әдеби жаңалықтарды айқындау болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес жазушы шығармашылығына ғылыми талдау жұмысы барысында төмендегі міндеттерді орындау көзделді:
- Жазушы шығармаларына тән көркем-эстетикалық қырларды ашу арқылы оның өзіндік шығармашылық болмысын анықтау;
- Д.Исабеков прозасындағы кейіпкерлердің ішкі жан иірімдерінің бейнелену тәсілдерін анықтау;
- Суреткер қаламына тән психологиялық тәсілдерді анықтау, оның қазақ әдебиетінің дамуына тигізген әсерін бағамдау;
- Жазушы шығармаларындағы ұлттық психологияның берілу түрлерін саралап көрсету.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Д.Исабеков прозасы қазақ әдебиетіне соны кейіпкерлер, қайталанбас типтер мен характерлер, әсіресе қарапайым ауыл адамдары образдарының тұтастай галереясын әкелді. Жазушы шығармашылығы жөнінде құнды пікірлер айтылып, сыни мақалалар көптеп жазылды. Жазушы шығармаларының жанрлық ерекшелігі, сюжеттік-композициялық құрылымы, стилі, ондағы кейіпкерлердің адамгершілік сана табиғаты, көркем уақыт пен кеңістік проблемалары, авторлық позиция және тағы басқа да мәселелер А.Құлымбетова [1], Қ.Хамзина [2], Е.Аманшаев [3], -Қ.Ергөбеков [4], С.Таханов [5], Т.Есембеков [6], М.Арғынбаева [7], М.Қанафина [8], Г.Балтабаева [9], А.Таңжарықова [10], С.Таханов [11] және т.б. еңбектерінде жан-жақты талданды.
Д.Исабеков шығармашылығына байланысты зерттелген біршама диссертациялық жұмыстарды атап өтуімізге болады. Мәселен, Д.Неталиева Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінез сипаты атты зерттеу еңбегінде Д.Исабеков повестеріндегі ұлттық мінезді әдеби дәстүр мен жалғастық аясында анықтап, қарастырған. Қ.Хамзинаның Қазақ повестеріндегі көркем уақыт және кеңістік атты диссертациялық еңбегінде уақыт пен кеңістікті кескіндеу барысында 60-80 - жылдардағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерімен бірге Д. Исабековтің де біршама шығармаларындағы адам концепциясына көңіл бөлінген. М.Қанафина Проблемы творческой индивидуальности Д.Исабекова деген еңбегінде жеке тұлға мен жағдай арасындағы тартыс, жеке тұлға мен қоғам арасындағы тартыс жайында сөз етіп жазушының Қарғын романына осы тұрғыдан және ұлттық характердің берілуі тұрғысынан келіп, жан-жақты саралаған. Ал А.Таңжарықова өз жұмысында қаламгер туындыларындағы әлеуметтік-философиялық мәселелердің көркем тартыс және образ болмысы арқылы көрініс табу ерекшеліктерін ашқан. Осы аталған зерттеу еңбектерімен танысып, осы жұмыстарда қаралмаған, назардан тыс қалған мәселелерді нысана етуге тырыстық .
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері. Зерттеу нысаны ретінде Д.Исабековтің әңгімелері мен повестері алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері.
Диссертация жазу бaрысында осы тaқырыпқa тікелей, сондай-ақ жaнaмaлaй қатысы бар еңбектер мүмкіндігінше қарастырылды. Атап айтсақ, шығыс ғұламасы Әбу-Насыр Әл-Фараби, орыс ғалымдары А.Есин, И.Страхов, Л.Гинзбург, В.Хализев, Ю.Суровцев, В.Гудонене, Ю.Борев және сонымен қатар А.Құнанбаев, М.Жұмабаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, Ш.Елеукенов, Қ.Жұмалиев, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғалиев, Ж.Дәдебаев, Б.Ыбырайымов, Б.Майтанов, Қ.Ергөбек, Г.Пірәлиева, Р.Мұқышева, А.Таңжарықова және тағы басқа ғалымдардың ой-тұжырымдары басшылыққа алынып, зерттеудің бағыт-бағдарын айқындауға көмегін тигізді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертация жазу барысында негізінен салыстырмалы талдау, жүйелеу, жинақтау, тұжырым жасау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысымыз Д.Исабеков шығармашылығын арнайы қарастырған ғылыми жұмыс болғандықтан, жазушы шеберлігіне, оның өмір шындығын толыққанды көркем бейнелермен жеткізу бағытындағы ерекшеліктеріне басты назар аударылды. Өйткені талантты суреткердің шығармалары қазіргі кезеңнің әдеби-қоғамдық беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып табылады. Әсіресе сөз зергерінің ұлттық психология, кейіпкердің ішкі жан әлемін бейнелеудегі көркемдік әдістерін арнайы сөз ету жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Жазушы шығармашылығын психологизм тұрғысынан зерделеп, жан-жақты салыстыру мен талдаулар нәтижесінде қаламгер прозасының идеялық-көркемдік ізденістеріне бүгінгі күн тұрғысынан баға беріліп, жазушының туындыларындағы көркем бейнелердің ашылуы қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысындағы қoл жеткізілген нәтижелерді ХХ ғасырдың 60 - 80-жылдарындағы қазақ прозасы бойынша дәрістер дайындауда, әдебиет теориясы, Д.Исабеков шығармашылығы, оның көркемдік-эстетикалық ерекшелігін зерттеу бойынша арнайы курстар мен семинaрлар жүргізуде, ұлттық психология, оның көркем шығармадағы көріну әдіс-тәсілдері жөнінде дәрістер oқудa, сoндай-aқ оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жазуда пайдалануға болады. Сонымен бірге дидaктикaлық, тәрбиелік бағыттағы да мақсаттарға да қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдарды қорғауға ұсынуға болады:
1. ХХ ғасырдың 60-80 - жылдарындағы қазақ прозасының дамуындағы стиль түзуші факторларды бейнелеп, осыған сәйкес Д.Исабеков шығармашылығына тән ерекшеліктер бар екені айқындалды.
2. Д.Исабеков шығармаларындағы ұлттық психологияның көріну тәсілдері алғаш рет зерделеніп, ұлттық болмысты, мінезді бейнелеудегі өзіндік қолтаңбасы айшықталды.
3. Жазушы туындыларында кейіпкердің ішкі жан иірімдерін ашуда қолданған көркемдік әдістерді, кейіпкер характерін ашудағы пейзаж, монолог, диалог, т.б. көркемдік құралдарды талдау арқылы жазушыға тән даралық сипаттар сараланды.
4. Д.Исабековтің дәстүрлі көркемдік-амал-тәсілдерді шебер меңгерген, қазақ прозасын жаңа белеске көтерген дарабоз қаламгер екендігі дәлелденді.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы.
Диссертациялық жұмыс Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің қазақ филологиясы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың негізгі ғылыми қорытындылары мен тұжырымдары, нәтижелері халықаралық, республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Диссертациялық жұмыс бойынша барлығы 3 мақала жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДУЛАТ ИСАБЕКОВ ПРОЗАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЗМ СИПАТЫ
1.1 Қазақ прозасындағы психологизмнің даму тарихы
Өнердегі, мәдениеттегі кез-келген құбылыс тәрізді психологизм де әдебиетте бір сәтте пайда болған жоқ, ол әдебиеттің белгілі бір даму сатысында пайда болып, ұзақ даму жолынан өтті. Осындай жәйт қазақ әдебиеті тарихында да болды. Қазақ мәдениетінің сонау көне заманнан бері жасап келе жатқан халықтық туындыларында, сан-салалы өлең-жырында, асыл сөз үлгілерінен көрінетін психологиялық иірімдерді қазіргі таңда ғалымдар зерттеу үстінде.
Өйткені Қазақ халқының аңыз-әпсана әңгімелерінде, батырлық эпостарында, ертектері мен тұрмыс-салт жырларында, айтыс өнерінің сан алуан түрлерінде адамның (жас, еркек, әйел, ер, қария т.б.) жан жүйесінің небір түрлері (ойлау, сөйлеу, қиял, сезім, ерік-жігер) әр қырынан көрініп жатады [12, 159].
Керек десеңіз көне жазбалардың өзінде терең психологизмнің элементтері бар. Ежелгі дәуір адамдарының ішкі әлемді бейнелеудегі талпыныстары тұрмысты мүлдем жаңаша бағытта көріп, сонымен бірге жан азаптары мен көңілдегі күмән-күдіктерді өмірге алып келді [13, 284].
Сол заман шығармаларындағы адам жанының тылсым сырларына үңілу қарекетін VІ-VІІІ ғасырлардағы түркі тектес халықтарға ортақ әдебиетімізден (Орхон-Енисей жазба ескерткіштері, Қорқыт Ата кітабы, Оғыз-наме, әл-Фараби, Қ.А.Яссауи т.б.) көре аламыз. Рухани әдебиетіміздің қайнар көзі болып табылатын ауыз әдебиеті үлгілерінде, батырлық эпостарда, аңыз-әпсана әңгімелерінде, ертегілері мен салт-тұрмыс жырларында, айтыс өнерінде осы мәселені аңғарып, пайымдауға болады.
Қазақ әдебетінде психологизмнің дамуына үлкен үлес қосқан кезең ол Х-ХІІ ғ.ғ. дәуірі кезіндегі әдебиет. Бұл дәуірде әдебиеттегі психологизм проблемаларын қозғаған ғалым, әдебиетші, ақындар жеткілікті. Әбунасыр Әл-Фараби, Мұхамед Хорезми. Әбурайхан әл-Бируни. Әбуәлі ибн-Синаларға жалғасып жатқан Махмұт Қашғари, Қожа Ахмет Ясауи, Ахмет Югнеки, Сүлеймен Бақырғани, Жүсіп Баласағұни сияқты түркі халықтарынан шыққан ғалым-ойшылдар, әдебиетшілер аталған дәуірде мәдениеттің, ғылымның өсуі, қоғамдық ойдың дамуына көп үлес қосты. Адамның жан әлеміндегі сезімдік қасиеттер туралы атақты М.Қашқари, Ж.Баласағұни, А.Иегүнеки, А.Иассауи, Хорезми, С.Сараи, Х.Дулати, Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Төле би, Қазыбек би, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Сүйінбай, Махамбет, Абай және т.б. құнды пікірлер айтты.
Уақыт жылжыған сайын әдебиеттегі психологизм мәселесі де дамыды, ежелгі дәуірдегі әдебиеттен кейінгі дәуірдегі шығармаларда адамның ішкі жан-дүниесі кеңірек, жан-жақты бейнеленген, сезім диапазоны да әлдеқайда күрделі. Ислам дәуіріндегі әдебиетте психологизмге көбірек барып, көңіл бөлген, шығармаларда психологизмнің үлес салмағы біршама қомақты. Мысалы, Әбунасыр Әл-Фараби Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат [14, 38]. - деген еңбегінде былай дейді: Мамыражай күйдегі адам кейде қиялға шомып, мәселен серуендеп жүргендей, жағадағы жапырлаған шынығушыларға қарағанда, немесе жерде тұрып, көктемгі бұлттардың жөңкіген көшін қара барқыт аспандағы ай мен жұлдыздарды көргендей бір түрлі күй кешеді.
Бұл үзіндіде демалып жүрген адамның сол кездегі көңіл күйі табиғатпен байланыстырыла көрсетіледі. Ауыз әдебиетінде геройлардың бастарында болатын күйініш, әртүрлі психологиялық өзгерістерді суреттегенде, оған табиғатта не жануарларда болатын әртүрлі құбылыстар қатарласа жарыа жүретін. Сол қатарластыру арқылы адамның басындағы сезім дүниесін суреттен психологиялық параллелизм әдісі болатын, - дейді Қ.Жұмалиев[15, 91].
Психологиялық параллелизм әдісі ауыз әдебиетінде әбден бекіп, тұрақталған әдіс десек те болады. Мысалы:
Кейбір жұлдыз әуеде ай секілді
Кей жаман бас білмеген тай секілді
Келген жерден өлеңді қоя беріп
Баласы жақсы ауылдың қай секілді [16, 102].
Сондай-ақ Тарғын жырындағы белі мертігіп жатқанда айтқан Тарғынның монологінен бір үзінді келтірелік:
Күнді байқап қарасам
Күн жауарға ұқсайды
Айды байқай қарасам
Айды бұл құрсайды
Бұл Тарғынның өмір алдындағы жан күйзелісін, оның қиналып жатқандағы ішкі сезім дүниесіндегі күйініш халін суреттеу.
Жыраулар мен ақындар поэзиясы дәуірінде қазақ әдебиеті біраз жетістіктерге жетті. Мәселен, Жанақ ақынның Кәрібай болысқа арнаған өлеңінде болыстың психологиялық портретін, мінез-құлқын былай дейді:
Алты руды басып тұрған Кәрібайсың
Мен түгіл өз әкеңді танымайсың.
Жүгінсе екі кісі алдыңа кеп,
Қай бұрын пұл бергенін жарылғайсың.
Махамбеттің Исатай досы өліп, өзі хан, төрелерден қуғын-сүргін көріп жүрген кезіндегі өз басындағы ауыр халін суреттеген өлеңдерінде психологиялық және синтаксистік параллелизм әдісін қолданды.
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс
Көл қорығын сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен
Ел қорыған мен едім
Мен де айрылдым елімнің
Сені көлден айырған -
Лашын құстың тепкіні
Мені елден айырған -
Хан Жәңгірдің екпіні... [17, 59].
Ақын өз басындағы ауыр хал, көрген зорлығына, лашыннан тепкі көрген қызғыш құстың ауыр халін қаз-қатар параллель қойып, соңғы арқылы ішкі өз жағдайын көрсетеді.
Абай өзінің психологиялық пікірлері мен ұғымдарын көбінесе поэзиялық шығармаларында, сол сияқты өсиет, өнеге-үлгі сөздерінде айқын көрсетіп отырды. Абайдың түсінігінше, өлең адамдардың жан дүниесіне терең кіріп, әсер қалдырып, адамды ойға, жетелеуі керек. Өлең арқылы адамның ішкі монологын былай көрсетеді:
Ішіп, терең бойлаймын,
Өткен күннің уларын.
Және шын деп ойлаймын,
Жұрттың жалған шуларын.
Тағы сене бастаймын,
Күнде алдаған қуларға.
Есім шығып қашпаймын,
Мен ішпеген у бар ма? [18].
Абай халқын саяси правосыздықтан, экономика, мәдениет жағынан артта қалушылықтан құтқарудың жолы жас буынға білім беруде және адамгершілікке тәрбиелеуде деп түсінеді. Ол үшін балалардың психологиясын өте терең білу керек. Үшіншіден жеке адамның психологиясы мен мінездерінің ерекшеліктерін тани білу керек дейді.
Академик Қ.Жұмалиев Абай психологизмі жөнінде былай дейді: Абайға дейінгі әдебиетімізде адамның басындағы күйініш, сүйініш, әртүрлі ішкі сезім дүниесін, екінші сөзбен айтқанда, адамның психологиясында болатын өзгерістерді суреттеудің екі түрлі әдісі бар еді. Бірінші - психологиялық параллелизм, екіншісі ерекше құрылатын әр түрлі монологтар[15].
Адамның сезім дүниесін суреттеуде психологиялық параллелизм мен монологтарды қолданудың кейін қалғандығын Абай сезді де, түсіне де білді. Сондықтан Абай сезім құбылысын тікелей суреттеп, адамның басында болатын әр түрлі халді көрсете алды. Мәселен,
Қызарып, сұрланып,
Лүпілдеп жүрегі
Өзгеден ұрланып,
Өзді-өзі керегі...
...Дем алыс ісініп
Саусағы суынып,
Белгісіз қысылып,
Пішіні құбылып,
Иығы тиісіп,
Тұмандап көздері,
Үндемей сүйісіп
Мас болып өздері... [18].
Бұл тәрізді адамның ішкі сезімінде болатын әр түрлі құбылыс, өзгерістерді шебер түрде суреттеу Абайға дейінгі қазақ әдебиетінде болған емес. Абайдың қолданысындағы жоғарғы өлеңнің әр сөзі - ішкі сезімінің айналасы. Абайдың өзіне дейінгілерден бұл жөніндегі ерекшелігі де, оның үлкен психологтігі де осынысында. Бұл шеберлікке жету үшін Абай екі түрлі қағиданы берік ұстанған тәрізді. Бірінші, суреттеген болмысының өмір шындығының дәл келуі. Екінші, басқаның сезім-күйініш-сүйінішін өз сезімінан өткізе білетіндігі, сол арқылы оқушыларының сезімін тербете алуы.
Психологизм үлгісін Шәкәрім жырлаған Ләйлі-Мәжнүн эпосынан кездестіруге болады.
Қайысым саған не қолдым
Жан жүрегім сенде тұр
Сен не сездің, не білдің,
Сенің жаның менде тұр.
Көркем әдебиетте психологизм ролінің күрт күшеюі, оның эстетикалық жетілуі ХХ ғасыр әдебиеті үшін заңды құбылыс. Жоғарыда айтып кеткен қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер, көркем әдебиетке де әсерін тигізді. Көп формаларды пайдалана отырып әдебиет күрделі психологиялық күйлерге, интуциялық мәселелерді шешуге, жеке адамның ішкі сезім құбылыстарын зерттеуге мүмкіндік алды.
Психологизм ХХ ғасырдың алғашқы жартысында авангардтық эстеттер, марксистік әдебиетшілер тарапынан қуғындауға ұшырағаны тарихтан бізге белгілі. Бірақ психологизм жазушылар мен ақындардың қолдауы арқасында қайта жанданып, күрделене түсті. Оған дәлел - орыс әдебиетінің көрнекі өкілдері М.Булгаков, А.Платонов, М.Шолохов және т.б., қазақ әдебиетінде Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, бертіндегі З.Шашкин, Ә.Нұрпейісов, С.Жүнісов, Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, Д.Исабеков сынды жазушылар кешегі мен бүгінгінің күрделі әлеуметтік, психологиялық, моральдық мәселелерін толғайтын туындылар берді.
Әдебиеттегі психологизм, оның ішінде көркем прозадағы психологизм мәселелерін талай-талай ғалымдар табысты түрде зерттеп, зерделеп келеді. Жалпы психологизм ілімінің алғашқы іргетасын Австрия ғалымы З.Фрейд қалағаны белгілі. Бұл мағынадағы шығарманың алғашқы үлгісі ретінде УІІІ ғасырда ағылшын жазушысы Л.Стерннің Тристрам Шендидің, джентельменнің ғұмыры мен пайымдары романын атауға болады. Психологизм мәселесі жөнінде М.Бахтин, Л.Гинзбург, И.Страхов, Л.Выготский, А.Есин, Б.Теплов, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, З.Ахметов, Қ.Жарықбаев, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, М.Атымов, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев, Б.Ыбырайым, Т.Рахымжанов, З.Бисенғали, Б.Жетпісбаева, Т.Есембеков, А.Ісмақова, Г.Пірәлиева секілді ғалымдардың еңбектерінде айтылып, шығармадағы психологизмнің тереңдігіне көп көңіл бөлінген. Белгілі әдебиеттанушы, ф.ғ.д. Б.Майтанов: ...психологизм сөз өнерінің тектік белгісі ...қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал-тәсілдерінің жиынтығы... [19, 232], - дейді.
Орыс ғалымы Л.Гинзбург: Психологизм осуществляется в форме прямых размышлений или в форме самоанализа героев, или косвенным образом- в изображении их жестов, поступков, которые должен аналитически истолковать подготовленный автором читатель деп жазады [20, 283]. Ал Н.Страховтың: Основные формы психологического анализа возможно разделить на изображение характеров изнутри (внутренняя речь, образы памяти и воображение) и извне - интерпретация писателем выразительных особенностей речи, речевого поведения, мимического и других средств внешнего проявления психики деген пікірі [21, 128] адамның жан дүниесі оның ішкі сезіміне, монологына, сондай-ақ тікелей іс-қимылына, ым-ишаратына, дене әрекетіне байланысты ашылатынын дәлелдейді. Қазақ әдебиеттану ғылымында психологизм табиғатын кең зерттеген проф. Б.Майтанов: Психологизмнің негізгі қызметі - өмірлік шындық пен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау [19, 131] дей келе, осы құбылыстың ішкі салалары есебінде даралау мен жинақтау, ұлттық, жалпыхалықтық дерек пен қиялдап қосу, автор бейнесі, шығарманың заттық құрылымы іспетті түрлі мәселелердің өзара ықпалын атап көрсетеді
Прозадағы психологизм мақсаты - кейіпкердің сезімі мен эмоциясын, оның ішкі жан дүниесін, күйзелісі мен толғанысын толық та терең бейнелеу. Бұл туралы В.Хализев: Внутренний мир человека, включающий в себя его намерения, мысли, осознаваемые чувства, а также сферу бессознательного, запечатлевается в произведениях по-разному деп жазады [22, 172].
Расында да сөз өнерінің алғашқы даму кезеңінде кейпкерлердің іс-әрекетіне көп көңіл бөлініп, олардың мінез-құлқы, психологиялық жан иірімдері, ішкі сезімдері кенжелеп қалып отырды. Антикалық әдебиет, орта ғасырлар шығармаларында адамның қоғамдағы орнына көп мән беріліп, оның санасында болып жататын терең құбылыстар басты назарда болған емес. Соңғы 300-400 жылдықта адам баласының құпиясы мол ішкі жан дүниесіне үңілу В.Шекспир, Ж.Ж.Руссо, В.Гете, Н.М.Карамзин т.т. шығармаларында анық байқалды. Бұл кезде кейіпкерлердің жан күйзелісі, терең де нәзік сезімі алға шықты. Сентименталистік және романтикалық бағыттағы бұл дәстүрді ХІХ ғ. белгілі реалист-жазушылар О.Бальзак, Т.Флобер, Ю.М.Лермонтов, И.В.Тургенев, қазақ әдебиетінің ірі өкілдері Абай, Шәкәрім ұстанды.
Психологизм, әсіресе Л.Н.Толстой мен Ф.М.Достоевский шығармаларында дамудың шарықтау шегіне жеткені мәлім. Аталмыш жазушылардың әлем әдебиетінде өзіндік ізін қалдырған ұлы туындыларында адам ойы мен сезімінің қалыптасу процесі, олардың қақтығысы мен өзара қарым-қатынас әрекеті кең тұрғыдан баяндалады.
Толстой мен Достоевскийдің психологизмі - сана ағымының сипатына деген қызығушылық пен адам жан әлемі қозғалысының барлық мүмкіндігі мен оның даралығының терең қабаттарын қамтиды. Өзіндік сана-сезім мен жан диалектикасын меңгеру - әдебиет саласындағы ғажайып жаңалық болды - деп жазды В.Хализов [22, 175]. Өзін-өзі тану мен жан диалектикасын меңгеру - әдеби шығармашылық саласындағы тамаша жетістіктердің бірі екені хақ.
Тоталитарлық режим тұсында жазықсыз қуғын-сүргінге ұшыраған халқымыздың аса көрнекті ойшыл ғалымдары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Н.Құлжанова, Б.Майлин, Ш.Құдайбердіұлы, Х.Досмұхамедұлының және т.б.тәлім-тәрбие саласындағы ғылыми мұралары қазіргі таңда психологиялық тұрғыдан қайта қаралып отырғаны белгілі жай.
Қазақ әдебиетіндегі психологиялық романның негізін қалаушы саналатын М.Дулатов, Ж.Аймауытов, белгілі классиктеріміз М.Жұмабаев,
Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов шығармалары адамның ішкі сезімін, оның құпия-қалтарыстарын шынайы бейнелеген соны туындылар екені дау тудырмайды. Бұл айтылған мысалдардың барлығы да бүгінгі күні көбірек тілге тиек етіліп отырған психологизм, психологиялық талдау ұғымдарының бастау алар арналары ерте заманнан басталып, авторларға сондай жақын болғанын көрсетсе керек. Мәселен, Мұхтар Әуезовтың алғашқы әңгіме повестеріндегі образдар әлемінен өрбиді. Мәселен, 1934 жыл психологиялық очерк деп атаған Қасеннің құбылыстары шығармасы түрлі рухани тартыстардың суреттелу мәнері психологиялық шығарманың талаптарына толық жауап береді. Жазушы кейіпкер психологиясын ашу үшін тау көрінісін жалаң идеяға айналдырмай, қаһарманның табиғатпен, бетпе-бет кездескен шақтары шынайы, табиғи суреттелген.
ХХ ғасырдың басында жазылған біраз шығармалар бар болғанымен, көркемдік жағынан ерекше көрінетін Бейімбет Майлиннің Шұғаның белгісі повесі ғана. Адамның ішкі жан дүниесін, күйініш-сүйініші мен психологиясын, ондағы өзгерістерді бейнелеп көрсету ауыз әдебиетінің үлгілерінде де көп болды. Өткен ғасырда ғана жанрлық ерекшеліктерге бөлініп, туа бастаған қазақ прозасының дамып, биік деңгейге көтерілген кезі - ХХ ғасыр. Қазақ әдебиетінің туу, қалыптасуға ойысу кезі - 20 жылдардағы туындыларды барласақ, кейбір туындылардың идеялық-көркемдік сапасы, композициялық құрылысы, тілі көп шеберленіп, шығарманың өзіне тән жанрлық ерекшеліктері айқындала түскенін көреміз.
Қазақ совет прозасының аса балғын шағында. Б.Майлиннің Шұғаның белгісі, С.Сейфуллиннің Айша повестеріндегі өздеріне ғана тән өнерпаздағы, суреттеу тәсілдері: жазушылық стильдері, әсіресе таңдап алған әдеби амалдары ұлттық әдебиетіміз үшін сол кездегі дара жаңалық болатын. Тақырыптары бір болғанымен, көркемдік шешімі екі бөлек бұл шығармалардың драматизмі айтарлықтай күшті. Қазақ әдебиеті тарихында жазушыларымыз өздерінің шығармашылығында адамтану мәселесін ешуақытта естен шығармады. Бейімбет Майлин шығармаларындағы негізгі арқау, авторлық идеяның түп қазығы болып келетін ой - жаңа адамның қалыптасуы. Б.Майлин туындыларын талдай келгенде мынадай қорытынды жасауға болады. Біріншіден, жазушы дәуір талабына дер кезінде үн қосып отырған. Халық өміріндегі ең келелі мәселелерді көтерген. Бірақ соның қай-қайсысында да Бейімбет туындыларынан ұраншылдық, көзге ұрып тұрған үгітшілікті көре алмаймыз. Жазушы мейлі тап теңсіздігін, әйел бостандығын немесе сауаттандыру жайын өз туындыларына арқау етсін, немесе күні еткен ескілікке қарсы күресті бейнелесін - заман алға қойған осы тәрізді барлық көкейкесті проблемаларына, ең алдымен, өз кейіпкерлерінің ішкі дүниесін зерттеп келеді. Өмірдегі әділетсіздікті де, жаңа өзгерістерді де адамның ішкі әлеміндегі сан қилы сезімдердің шарпысуы арқылы, солардың қайғы-қасіреті, мұңы, жылт еткен үміті, қуанышы арқылы бейнелейді.
Екіншіден, Б.Майлин шығармаларында психологиялық талдау тәсілдерінің молдығында. Шығармаларындағы кейіпкерлердің психологиясын талдау олардың сөйлеген сөздері арқылы да, іс-әрекеттері арқылы да, ішкі монолог, психологиялық диалогтар арқылы да жүзеге асып жатады. Ал осы тәсілдерінің қайсысын қолданса да, Бейімбет артық-кемі жоқ табиғи өлшемнің шегінен шықпайды.
Жүсіпбек Аймауытовтың Күнікейдің жазығы повесі үлкенді-кішілі он үш бөлімнен тұратын, төл әдебиетіміздегі алғашқы романдардың бірі Бақытсыз Жамал мен әдеби нұсқасы 1914-1915 жылдары жасалған Б.Майлиннің Шұғаның белгісі, 1913 жылы жеке кітап болған С.Көбеевтің Қалың мал, 1921 жылғы М.Әуезовтің Қорғансыздың күні, С.Сейфуллиннің Айшасымен тақырыбы сабақтас, әйел теңдігі, әйел тағдырына арналған. Бірақ повестегі басты кейіпкер Шұға секілді бай қызы емес, Ғазиза секілді жетімдіктен азат.
Повесть оқиғасы шегініс арқылы дамиды. Алғашқы тұста күнекей басындағы ауыр хал мен жан-жарасының алуан көріністері: Шымқорада - жер үйде, желпіндірмес көр үйде, арса-арса болып сүйегі, қалақтай болып иегі, жаңқадай жоқ жақ еттен, саусақтары шілбиіп, көлеңкедей кілбиіп... [23, 346] жатқан Күнекейдің ішкі монологі арқылы көрінеді. Жазушының ерекшелігі - қазақ әйелі теңіне қосылды дегенмен, әлі де теңдікке жетіп болған жоқ: Күнекейдің көзі тіріде бір қатынмен сөз байлап, алуға соны оңтайлап, төрт-бес қараның бір-екеуін беруге, бүгін-ертең қам қып жүр [23, 348]. Кейіпкердің толымды бейнесін жасау үшін жиі шегіністер жасап отырады: ... ол күнде Күнекейдің бала кезі, сүю мен жек көруден таза кезі [23, 348].
Шығармада көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігін шынайы суреттеген. Жоқшылықтан азып-тозып жүрген адамдар, өлудің жауапсыз жайбарақат тіршілігі көрінеді. Кейіпкерлердің өмірді танудағы түсінік-талғамы, мінез бен кәсіптері әрі нанымды, әрі тартымды. Шығармадағы Қасым, Мәжікен, Мұсатайлар әртүрлі мінез қырларымен көрінеді. Мақтаншақ, өзімшіл, іске олақ. Алғашқыда кедей қызы деп өздеріне тең көрмей жүрген қызды, кейін оңай олжа етпекші болады. Ж.Аймауытовтың Күнекейдің жазығы повесінің көркемдік-рухани әлемінен, өмір шындығы мен шеберлік қырларын көреміз.
Елуінші-жетпісінші жылдар прозасында психологиялық талдау өнеріндегі жетістіктерімен ерекшеленетін Зейін Шашкинмен бірге Х.Есенжанов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Тахауи Ахтанов, Тәкен Әлімқұлов сияқты қаламгерлер шығармаларында қаһарманның жан әлеміне ойлау толғану процестеріне назар аударуы, әрекет-сезімінің бірлігін сақтауға ұмтылады. Қазіргі қазақ әдебиеті де адамның жан дүниесіне терең үңіліп, оның ішкі қалтарыстарын, психологиясын көрсету жетпісінші-сексенінші жылдардағы прозадағы ерекшеліктердің бірі.
Бүгінгі прозамызда кейіпкерлерді әртүрлі тұрғыдан көрсетуге, сол арқылы өзіндік-идеялық эстетикалық мұрат арқылы аңғартуға талаптану бары анық. Мысалы Оралхан Бөкеевтің шығармаларынан көзге ең алдымен түсетін ұнамды сипат-характердің ішкі әлемінің ұңғыл-шұңғылын көрсетуі, әрекеттердің психологиялық тұрғыдан жан-жақты дәлелденуі.
Жазушы шығармаларында оқиғаның қым-қуат дамуынан гөрі тереңнен толғану, ойлану кейіпкер тебіренісі, іштей арпалысы басым. Шығармаларында автор ойы мен кейіпкер ойы тұтасып, шығарманың көркемдік табиғатына әсер етуі осыдан болса керек. Суреткер туындыларының бәрінде де жас адамның ойы, кейіпкердің мінез-құлық, психологиясы нәзік берілген. Жалпы кезектік мынау тіршіліктің жанды суреті, жас адамның ішкі тебіренісі секілді.
Жазушы Тәкен Әлімқұлов кейіпкер бітімінің кесектігі мәселесін идеялылықпен адамгершіліктің бірлігі, ар-ұт пен борыштың, сезім мен парасаттың үндестігі тұрғысынан шешеді. Тәкен Әлімқұловтың шығармаларында көтерген проблемалары, бояу әлемі, өмірлік құбылысқа суреткерлік көзқарасы жағынан жоғары тұрады. Кейіпкерлері көбіне-көп өмірден опық жеп жәбір-жапа көрген жаралы сияқты көрінеді. Бірақ, ол тек ұшқары көзге ғана солай. Егер Тәкен Әлімқұлов кейіпкерлерінің жан дүниесіне тереңірек үңілсек басқа сипатта, басқа қасиетте танимыз. Дүбара повесі - жетпісінші жылдардың шағын ғана картинасы. Повестегі көп ерекшеліктердің бірі - ауыз екі әңгіме тілі арқылы жаңа стильдік мүмкіндіктерге ие болған. Көркемдік тәсілдің қай-қайсысы да кейіпкер табиғатының жұмбақ сырларын ашу, сол арқылы шығарманың идеялық-көркемдік салмағын таныту, арттыру мақсатында қолданылады. Әртүрлі тәсілдің қолдануы шығарма динамикасының ішкі қажеттілігінен туындайды да, жазушының композиция құрып, ойын өрнектеуіне мүмкіндік жасайды. Мәселен, кейіпкерлер диалогі - кез келген шығармада ұшырасатын, жиі пайдаланылатын тәсілдердің бірі.
Прозалық шығармаларда диалогтың әркелкі дәрежеде қолданылатыны, қаламгерлердің стилі мен дарын деңгейіне байланысты екені даусыз. Кей жазушылар өз шығармаларында диалогты сирек қолданса, кейбіреуі жиі қолданады. Жазушы Тәкен Әлімқұлов шығармаларындағы образдар диалогтарында артық ауыс сөздер, компонентер өзара жымдаспай тұрған сөйлемдер сирек кездеседі. Автор кейіпкерді өз сөзі арқылы ашуда диалогты көбіне сәтті қолданып, образдың ішкі сыр сипатын сюжеттік желінің өрбу барысында өз бойына шақ сыйымды сөздер арқылы танытуға көп зер салады. Бұл Тәкен Әлімқұловтың творчествосына тән негізгі ерекшеліктердің бірі. Дүбара повесінің мәні - өмір иірімдеріне, тірлік тынысымызға көркемсіз арқылы белсене араласуында ғана жатқан жоқ. Автордың түп ниеті - заман талабын, дәуір тынысын, ойлы өмірінің мән мағынасына айналдырған, қоғамдық мүдде мен жеке бас мүддесін бір санайтын белсенді парасат иесі - жаңа адамның бейнесін мүсіндеу.
Жазушы Дулат Исабеков көбіне замандастарымыздың ішкі сырына үңіліп, кейіпкерлердің оқушыға эффект беретін сырт қауқарынан гөрі адамгершілік, рухани күштерін қастерлейтін суреткер. Пері мен періште повесінде пендешілік пен мәрттікті, тоғышарлық пен көңіл байлығы, психологиясын көрсетеді. Өмірдің азабын көп көрген Құлахметтің және оның әйелі Сафураның айналасында өтетін оқиғалар жүйесі үшінші адамның - пәтерші жігіттің көзімен беріліп отырады. Бұл шығармадағы Құлахмет пен Сафура бұрын қазақ әдебиетінде бой көрсете қоймаған тың бейнелер. Кемтар Құлахмет үшін өмір биігі жар сүю, анығырақ айтқанда, жарынан айырылып қалмау, қызы Нәзікетке деген шексіз әке мейірімі болса, сымбатты Сафура үшін өмір биігі өзгеше. Ол дүниеден өз үлесін алмақшы. Ол нендей үлес екенін өзі де білмейді. Бірақ алғысы келіп талаптанғанмен өмір өз дегенін істейді. Шығарманың соңында басынан талай шырғалаңды өткізіп, тағдырдың талай ащы сабағын молынан тартқан Сафура өз ат басына қайтып оралады. Ол не үшін оралды - жарымжан ерін ойлағандықтан ба, немесе жалғыз қызын әкесінен тірідей аырмау үшін бе, әлде мынау кең дүниеде өз үйінен жайлы ұя таба алмағандықтан ба? Бір сәт аторға құлақ салып көрейік: Осы сегіз ай бойы көзден аққан ыстық жас Сафураны алдамшы, өзімшіл қасиетпен стасқан ойларын жаңбырдай жуып, ішкі дүниесіндегі адамдықар мен адамдық сезімдерін жаңғыртып өтті. Ол өз арымен жекпе-жек арпалысып, отыз сегіз жыл ғұмырының ішінде осы сегіз айда өмір сүру дегеннің не екенін, адамшылық қасиет пен адамдық парасаттың барлық-барлық мақсаттардан әлдеқайда биік, әлдеқайда асқақ жататынын ұғынды. Ендігі оның қлған өміріндегі жұбанышы да, тірегі де осы болмақ, қамшының сабындай ғана қысқа өмірінде адм баласы жер бетінде мысқалдай болса да қайырымдылық пен ізгілік ұрығын қалдыратын болса, мәңгілік көз жұмар сәтінде де өміріне, кешкен ғұмырына көңілі қанағат етіп, о дүние табалдырығынан уайымсызалаңсыз аттанатындығына көзі жетті, кеш болса да осыны ұғынды.
Жазушының өзінің авторлық позициясының көркем мәтіннің нәзік архитектоникасынан бөліп алып, ашық баяндап кетеді. Бұл монологтан осы оқиғаға байланысты сезім, толғаныс сипаттары баяндаушы қаһарманның сол сәттегі жан дүниесінен хабар береді де автор бейнесі арқылы көрінеді. Повестегі оқиғалар тізбегі өткен өмірін еске түсіретін кейіпкердің ойы авторлық баяндау арқылы, үшінші жақтан беріліп отырады. Жазушы ішкі монологтың түрлерін орын орнына қолдан білген. Дермене, Сүйекші, Тіршілік повестеріндегі де бір ерекшелік - оқиға автордың көзқарасы мен кейіпкер ойымен астасып келуінде, монологтардың түр-түрін шебер қолдана білуінде. Монолог - ойлау, монолог - армандау, монолог - еске түсіру, диалог іспетті монолог. Бұл монологтардың көп түрлілігі кейіпкер характерін аша түсудің бір формасы. Повесте баяндаушы кейіпкер тек байқап қоюшы ғана емес, шығарма фабуласындағы әр түрлі мағыналық астарларды талдап қорытушы, оған қатысты әсер - сезімін талдап қорытушы, оған қатысты әсер сезімі ашық жеткізуші орайында белсенді эмоционалдық роль атқарады. Дәл осы тәрізді экспрессивті актілерде авторлық позиция анық бетін танытады.
Жалпы Дулат Исабековтың кейіпкерлері тағдыры ерекше ауыр өмірде жолы болмай, бақыты ашылмаған жандар болып келеді. Өз қоғамының қайғы қасіретін жүрегіне зіл батпан ғып жинаған бұл образдар (Тіршілік - Киеван, Сүйекші - Тұңғыш) жазушыға Ф. Достоевский ықпалы көп тигені байқалады. Повестегі басты кейіпкер бұл дүниеде қандай қиыншылыққа ұшыраса да өмірден түңілмейді, тіршіліктен үмітін үзбейді. Жарымжан Құлахметтің адамгершілігін, жанының сұлулығын көрсетуге тырысады. Бірақ, профессор Нығмет Ғабдуллин айтқандай: ... оның Құлахметтің әрекет қылықтарынан, мінез-құлқынан ынжық кісінің ғана кейпін көреміз... Шығармалар еңсеңді езетіндей, жанды жұқартатындай болмасын, адамның қайраты танылсын.
Жазушы туындылары арқылы қазақ әдебиетінде сирек кездесетін көкнарпаз, молашы, дуана секілді кейіпкерлермен танысып, ел ішіндегі кішкентай адамдарды, сорлы, мүсәпір жандардың ішкі жан дүниесін аша түсіп, психологиялық талдауға барады. Соңғы кезде әдебиетімізде көріне бастаған жалғыз басты, ойлы, мұңлы кейіпкерлер Әбіш Кекілбаевтың Шыңырау, Оралхан Бөкеевтің Мұзтау, Дулат Исабековтың Сүйекші повестерінде кездеседі. Біреуі құдық қазушы, біреуі қойшы, біреуі көр қазушы. Бұлардың тағдырлары бір секілді, бсқа адамдардың бұлармен жұмысы жоқ. Бұлардың ішкі жан дүниесін түсіне бермейді. Бұл повестердегі монолог - еске түсіру немесе повесть - монологтар деп атауға болады. Бұл повестерде төл сөздер кейіпкерлердің өз ойы немесе автордың сөзі арқылы беріліп отырады.
Дулат Исабековтың Сүйекші повесінде Тұңғыштың өмірбаяны, жағдайы түгелдей оқушының көз алдынан өтеді. Елеусіз адамдардың бірі - Тұңғыштың да тірі пенде екендігіне, оның да өмір сүргісі келетінін, оның да қуанышы, қайғысы, күлкісі мен көз жасы барын ешбір әсірелеусіз суреттейді. Сүйекші повесіндегі ойлы, мұңды сарын кешегі өткен әлеуметтік теңсіздік заманына соны қырынан үңілуден туған. Мұнда озбырлар мен ашынғандардың асқынып барып, шарт етіп оқыс тұтанған алапат айқастары, ірі тайталас тартыстары суреттелмейді. Оның есесіне өткен күнді бүгінгі күннің философиялық елегінен өткізу бар. Ой таразысымен салмақтау, кішкене қақтығыстың ірі салдары бар. Үндемес - Тұңғыш - сол уақыттың қайғылы құрбаны. Жалпы повесте автор позациясы басым, өткенге бүгінгі күн тұрғысынан ой жібереді. Шығармада Тұңғыштан өзге адамдр санаулы-ақ. Әкесі Қомша, шешесі, Доскей бай, Өмекей, Үмітай, Шерәлі, Дуана кемпір, аты белгісіз ноғай. Тұңғышқа жаны ашитын Өмекей о баста Қомшаға жала жабушының бірі, Дуана кемпір болаас өлімші күйде жатқан Тұңғышты айдалада көзіктіріп, ажалдан құтқарушы. Аты белгісіз ноғай бұны жер қазуға үйреткен. Жастайынан әке мен шешеден, туған бауырдан айырылып, бай еркесінің ақымақшылығы үшін жат қолында аманат болып кете барған жетім бала бұл жалғанда не көрмеді. Өмір бойы кісі есігінде телміріп, қайыршылық, дуанашылықпен өткен өмірі әлеуметтік теңсіздіктің озбыр ордасы - феодализмге тағылған ауыр үкім ретінде ұғылады. Тұңғыш байғұсқа ең ар жағы дұрыс кәсіп те бұйырмайды.
Қомша кетпені мен сүйменін арқалап әлгі ауылға жетіп келді. Оның шеберлігін жұрттың бәрі біледі, әдейі іздеп келдім дегенде басы тілеуберді болып қатты қуанып, құдықты жақсы бітірсең бір емес, екі қой аласың деп уағда байласты. Мұнда төлеу сөз үлгісіне кездесеміз. Жазушы Қомша мен тілеуберді байдың арасындағы диалог репликаларының бір жағын ғана алып, арада болған әңгімені баяндайды.
Көркем туындыда психологизм сипаттары қаламгердің жан дүниесін тікелей үңіле суреттеуінен ғана аңғарылмайды, автор қаһарманның субьективтілік әлемін өзі қалыс, бейтарап күйде бола тұрып та шынайы кестелей алатынын көреміз. Тірі жетім боп аманат қалған баласын қайтсем құтқарып қаламын деп, байғұс ананың жылу сұрап бармаған жері, баспаған тауы қалмаған. Әке-шешесі ерте өліп, бере қояр жанашыр жақындары жоқтың қасы екен. Фразалардың бәрі қасірет шеккен ана жүрегіндегі уайым, сағыныш әуендерін, соны түсінген көңілдің ортақтасушы әсерімен эмоционалды-психологиялық тұрғыдан сенімді суреттелінеді.
Қазіргі әдебиеттің даму барысына көз сала барлай қарасақ, баяндаудың белді әдістерінің бірі ретіндегі мәнінің артқандығын аңғарар едік. Бүгінгі баяндауға көп жағдайда көркемдік тәсілдердің біразы, соның ішінде психологиялық талдауда кірігіп, көшіп, жымдаса келе оның қызметін күшейте түскенін көреміз. Осылайша аясы кеңіген баяндауда, әрине, көркем әрі шебер жазылса, бәрі де болатыны анық.
Жазушы интеллектісінің шығармада көрінуін байқататын белгілердің бірі - ұлттық психологияның табиғи негізін, нәзік нюанстарын және оның уақыт әсеріне орай өзгеру сипатын терең біліп, суреттеуінде.
1.2 Жазушы шығармаларындағы ұлттық таным
Ұлттық мінез - әр халықтың ділі, тарихы, дәстүрі арқылы қалыптасатын көркем шығармадағы бөлінбес бөлшек немесе кейіпкердің ұлттық болмысымен ерекшеленген үрдіс. Мінез - өзіндік белгі - қасиеттермен ерекшеленетін белгілі бір адамдық даралық болса, ұлттық мінез - ұлттық кейіпкерді айқындаушы категория.
Әрбір суреткер өз ұлтының менталитеті, психологиясы, мінез ерекшелігі тұрғысынан ұлттық кейіпкер бейнесін сомдайды. Эстетика маманы Ю.Боревтің: Әлемдегі барлық симфонияның жеті-ақ дыбыстың бірлігімен жазылғаны сияқты, отыздың төңірегіндегі әріптердің өзгеше тіркестері арқылы белгілі бір тілдің барлық сөздері мен ұғымдары жеткізілетіні сияқты ұлттық характер де бірнеше ондаған жалпыадамдық қасиеттер мен сапалардың ерекше қатары мен көріністерінен жасалады [24, 134], - дегені сияқты барлық ұлтқа тән қасиеттердің ішінен өз халқына тән ұлттық бояу табиғатын тану жазушыға үлкен міндет жүктейді.
Табиғи тепе-теңдік бұзылған жағдайда пайда болатын тартыс үстінде дүниеге келген жазушы Д.Исабековтің көркем бейнелері - қазақ ортасынан ойып алынған кейіпкерлер. Әр халықтың түпкі тамыры, табиғи қалпы әріде жатқан психикалық мінез-құлықта болатындығы секілді, қазақ болмысын, түр-тұрпатын түзейтін кейіпкер де ұлттық кейіпкер болуы үшін оның бойында кешелі-бүгінгі мінез- бітімі болуы заңды.
Халықтың бастан кешкен тұрмыс-тіршілігінен ұлттық сипат анықталса, характерлер тартысынан бір немесе бірнеше кейіпкер басындағы қайшылықтар сыры ашылады. Жазушының Гауһар тас повесі сол күреске негіз болатын күрделі әлем - адамның ішкі иірім қайнарларына терең бойлайтын дүние. Жеңілуді білмейтін рухани күштілік, өнер қуаты, әннен туатын сезім повестің алтын арқауына айналған.
Кейіпкердің бірі Ыбыш - томаға-тұйық, бірақ әйелге қатал жан. Әйелді - бастан деген халық түсінігімен қарасақ, бұл дұрыс сияқты. Бірақ екеуі - екі әлем. Әйел ерінің ішкі дүниесіне үңіледі, себебін іздейді, ал жігіттің уыздай жас жарының жанын түсінер ойы жоқ,
Атқұмарлық адамды биікке ұмтылдырады, жеңіске бастайды, үмітке жетелейді. Сондай қасиеті бар Ыбыштың әйелге дегенде жайбарақаттығы жаныңды ауыртады. Үйленесің! дегенде де толқымауы қызық. Қайтеміз, мейлі енді деп күңк етіп орнынан тұрды да, төсегіне барып жатып қалды [25, 170], - деп әңгімелейді інісі Қайыркен. Әкенің айтқанымен келіскендігін құптағанымызбен, өміріндегі ерекше жаңалықты үйреншікті жағдайдай қабылдауы түсініксіз. Жазушы Ыбыш бейнесін тұйықтық шеңберінде қарастырады. Айтылмаған ой, білінбейтін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz