Әдебиеттанудың философиялық әдістемелік мәселелері жайлы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Әдебиеттанудың философиялық әдістемелік мәселелері
21. Абайдың толық адам туралы филос-лық қорытысындағы Әль Фарабимен сабақтастығын, лирикалық шығармаларындағы ислам философиясының көріністерін түсіндіріңіз
Адамзат тарихында ғылыми ойдың үздіксіз даму барысында өзін танымақтықнемесе жан қуаты туралы ойлардың қалыптасу жолдарын танып білу күрделі мәселеге айналып,бастан аяқ қарама-қарсы көзқарастардың өріс алуына түрткі болды. Адамның өзін танымақтық жөніндегі ілімнің алғашқы қадамы көне дүние философтарынан басталса да, оны өз заманында ғылыми жүйеге түсіріп, қалыптастырған Фараби еңбегі көзге түседі. Жалпы жан ұуаты немесе өзін танымақтық жайлы күрделі ой сарасына қаз. топырағында арғы заманда Фараби , соңғы дәуірде Абай ғана терең барлап барған. Фараби Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат атты еңбегінде адамның өзін танымақтығы жөнінде айтылған ойларын өсімдік жаны, хайуан жаны, адам жаныдеп жүйелейді. Адам жанына оның ішкі және сыртқы сезім мүшелеріне(хауас) талдау бергенде жүрекке үнемі шешуші мән беріп, ерекше даралай көрсетіп отырады. Бұл жөнінде Фараби мен Абайдың ой қорытулары сабақтас, өзара іліктес келеді. Фараби Жүрек басты мүше,бірақ мұның үстемдігі бірінші емес-деп, жүрекке шешуші мән бере қараса, Абай да: сен үшеуіңнің басыңдағы қоспақ менің ісім депті. Бэірақ сонда билеуші жүрек болса жарайды деген тұжырымға келеді. Бұдан екі ұлы ойшылдың да жүрек жөніндегі танымдарының негізі бір екені, тек баяндау түрі басқаша берілгені көрінеді. Ойшыл ақын көп көңіл бөлген мораль фил-сы да осы танымға негізделген. Абай туындыларының өн бойына таралып отыратын адамгершілік,имандылық ойларының бәрі де осы көзқараспен ұштасады. Ақынның хауас, үщ сүю(имани гүл), әділет шафағат жайлы ой-толғаныстарыныңжелісі де осы таным шеңберіндегі ұғымдар. Осы Фараби дәстүрінің жалғасы Абайдың толық адамжөніндегі ой пікірінен айқын сезіледі. Абайда жиі сөз боллатын толық адам жарым адам, адам болу, инсанияттың кәмаләттығы, адамшылықт.б. атаулық мәні бар ұғымдар, сөздер тобы, ол жайлы пікірлердің шығар көзі Фараби еңбектеріндегі ой желісінен туындайды. Абайдың жансыз жаратқандарынан пайда алатын жан иесі хайуандарды жаратып,жанды хайуандардан пайдаланатын ақылды инсанды жаратыптыдеген тұжырымы Фарабидің тәңірі әуелі жансыз дүниені,өсімдіктерді,жан-жануарлард ы,содан соң ақыл иесі адамдарды жаратқан дейтін танымынан туындайды.Бұл таным Фараби көзқарасының әлсіз жері болса,Абай танымының да осал жағы болып табылады.Абайдың ақыл мен сананың пайда болуы туралы дүниетанымның негізі Фарабидің Ақыл дегеніміз тәжірибеден басқа ешнәрсе де емесдеген ой желісімен өзектес келеді. Абайдың адам бойындағы жан-қуаты жөніндегі танымы Фараби танымдарымен іштей сабақтасып жатады.
22. Шәкәрім шығармаларындағы философиялық дүниетаным. Лирикалық шығармаларындағы ислам философиясының әсерін және оның негізгі желісі болғандығын түсіндіріңіз.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX гасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, рухаии, мәдени, әдеби өміріне кейде айтарлықтай белсене араласып, гуманистік, адамгершілік, демократтык, ағартушылық идеяларды уағыздаған, мол көркем мұра калдырған Шәкәрім Кұдайбердиев еді. Ол -- әрі ақын, әрі прозалық, әрі аудармашы, философ, тарихшы, біршама журиалистикаға да араласты.Шәкәрімнің асқан жоғары білімдарлығына, Батыс пен Шығыстың мәжениетін жетік білгендігіне оның өзінен кейін қалдырған рухани мұрасы куә. Ол қазақтың тұңғыш кәсіби философы ретінде саналады, қазақ философиясының деңгейін кәсіби деңгейге көтере алды. Шәкәрімнің өлеңдерінде, поэмаларында, тарихи-философиялық трактаттарында Шығыс пен Батыс елдерінің талай ойшылдарының тек еңбектерінің аттары жазылмай, мазмұнын да аша білген. Соның нәтижесінде, Шәкәрімнің басқасына ұқсамайтын дүниетанымы қалыптасады. Себебі, Шәкәрімнің көп шығармалары терең философиялық, тарихи сипатта жазылған. Шәкәрім дүниетанымындағы маңызды да мәнді тағы бір аспектісі, оның динамиканы, яғни қозғалысты түсінуі. Оның ойы бойынша, қозғалыс - материяның өмір сүру тәсілі. Құран сөзі бойынша әлемнің пайда болуы - Құдайдың ықылас, еркіне байланысты кенеттен жасалына салған, сондықтан кез келген уақытта өзгеруі немесе жоғалуы мүмкін. Ал Шәкәрім философиясы бойынша, біртіндеп туатын қажеттілігіне қарай, белгілі бір тәртіп пен себеп - салдар қатынасы бойынша дамып отыратын мақсатты процесс. Шәкәрім дүниетанымдық көзқарасындағы жоғарғы қабатында сөз болатын мәселе түпие мен соған балама ретінде қолданылатын жан сөзі жайында ой толғайтыны бар:
Жаралыс басы - қозғалыс,
Қозғауға керек қолқабыс.
Жан де мейлі бір Мән де,
Сол қуатпен бол таныс,
Әлемді сол Мән жаратқан, - [5]
деп түп ие сөзінің синонимі немесе балама ұғымы ретінде Жан сөзі мен Мән сөзін тең дәрежедегі мағынасы жағынан бір ұғым ретінде қолданады. Бүкіл әлем немесе сол әлемнің ішіндегі жанды-жансыз нәрселердің бәрін де жаратушы қуат иесі - түп ие (арабша - Алла, парсыша - Құдай, қазақша - Тәңірі немесе Жаратушы). Ал Жаралыс басы - қозғалыс болса, сол қозғалысты қозғаған қуат - жан дейміз деп, басты себепкер күш ретінде жанды ерекше даралап, атап өтетіні бар. Ақын қозғаған қуат - жан дейміз деп, Жаралыс басы - қозғалыста қозғаушы қуат күші жан болып саналатынын алдымызға жайып салады
23. Алашәдебиеттану ғылымының ұлттық дүниетаным негізінде дамуы және әд-ке оң әсерін, көркем әд-тің бір тапқа емес,тұтас халыққа қызмет ететінін дәлелдеген қорытындыларға талдау жасаңыз.
Кеңес үкіметі қоғамдық әлеу-к өмірмен бірге мәдени-әдеби өмірге де ұлкен өзгерістер әкелді. Өмірдің барлық саласында таптық принціп күшейе түсіп,ұлтжанды қазақ зиялылары түгелдей қуғын көрді.Алаш ордашыларға кешірім жасағанымен де (1919)олар саяси өмірден күшпен шеттетілді. Соған қарамастан 20-жыл-ң алғашқы жартысында әд. Ой-пікірлердің негізгі қозғаушы күші бұрынғышы алашшылдық идеялар болды.А.Байтұрсынов,М.Жұмабаев,Ж.Ай мауытовтар тек ағарту ісімен ғана айналысты.Қаз.Қаламгерлерінің басын қосып, құрылтай өткізуді ойластырған А.Байтұрсынов Қалам қайраткерлеріжайында мақала жазып, сол кездің біраз мәселесін ашықта қатты айтты. Қаз.қаламгерлерінің арасына жік түсіп,төнкерісшілер шыға бастады.Заман ыңғайын тез аңғарып,кеңестік идеалогия жағына алғаш шыққандардың бірі С.Сейфуллин болды.Бірден револ-ны жырлауға кірісіп кеткен Сәкен бір ғана жылдың өзінде(1922) үш кітап шығарды.Бұл туындыларды пролеткультшылдар жаңа әдеб-ң үлкен табысына сынады. 1923ж. А.Байтұрсыновтың 50-жылдығы Орынборда өткізуге мәжбүр болды. С.Садуақасов баяндамасында Ахметті қаз.халқы үшін тарихи еңбек сіңірген Кенесары, Шоқан, Ыбырай,Абай істерін жалғастырушы қайраткер ретінде бағалады. С.Сейфуллин, М.Әуезов Ахаңның 50-жылдығыатты мақала жазды.Төнкерісшілір бұл оқиғадан кеңес өкіметіне арандатушылық нышандарын көрген болды. С.Мұқанов Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер!. Мұнда Ахмет қызметі теріс бағаланды. Еңбекшіл қазақтар арасынан Ахметке орын жоқ. Ахмет байдың ахаңы, күле кіріп күңірене шығып жүрген арамзалардың тірегі деп жазды. 1925жылы маусымның 18 күні РКП (б)орталық комитетінің Партияның көркем әдебиет саласындағы саясаты туралықаулысы шықты. 1926 жылы КазАПП ұйымы құрылды.Осындай қиын жағдайда ұлтжанды жазушылар да қамсыз қарап жатпады.Олар да ортақ мақсат үшін бас біріктіріп Алқаатты жазушылар ұйымын құруға кірісті. Алқабағдарламасын М.Жұмабаев жасап пікір алысу үшін қолжазба куйінде тараған. Алқабағдарламасы Табалдырық, Әдебиетіміз, Бұл күнге дейігі төнкеріс хәм әдебиетіміз, Әдебиет не нәрсе, Әдебиеттің жалпы заңы, Марксшылдық хәм әдебиет. Не жазуға? атты тараулардан тұрады. Мағжан әдебиеттің даму деңгейі қоғамының дамуымен тікелей байланысты деген сыңаржақ теорияны жоққа шығарып, қаз.әдебиетін бай әд-ке жатқызған. Бар гәп оның зерттелінбей жатқанында. Алқаныңмаңызды жағы-мұнда көркем әд-ке түсініктеме берілуі.Құрғақ ақыл жалаң пәлсафа сөзге жат. Поэзияда сиқырлы сурет, жанды бейне болуы шарт.Уағыз айту әд-т емес,ол жігерді оятып жүректі қозғай білу керек.Ақынның міндеті-білім беру емес,терең сезім асқақ армандар ояту.Бағдарлама әд-ті тап куресінің құрамына айналдыруға қарсы.

24. Алаш әдебиеттану ғылымының көркем әдебиетті оның көркемдік заңдылықтары негізінде бағалауды талап етуін Алқабағдарламасының ұстанымдары арқылы дәлелдеңіз
Алқа-ұлтжанды қазақ жазушыларының шығар-лық ұйымы. Қазан төнкерісінен кейін көркем әд-тен де таптықпринципті талап ете бастаған кезде қазақ қаламгерлерінің оған қарсылық, балама бағыт ретінде құрмақшы болған щығар-лық ұйымының бағдарламасын М.Жұмабаев бастаған алашшыл ақын-жазушылар 1924ж дайындап, сол кездегі көрнекті қаламгерлерге қолдан көшіріп 16 данасын пікір білу максатымен таратқан. А-ныңбағдарламасын Ә.Бөкейханов,А.Байтұрсынов, М.Әуезов,С.Садуақасов,С.Дөнентаев, Ж.Тілеуұлы т.б сияқты қаз.зиялылары , мәдениет-әдебиет қайраткерлері қолдаған. С.Садуақасұлы бағдарламаны Еңбекші қазақ газетіне жарияламақшы да болды.Бірақ РКП(б) Орталық комитетінің 1925ж 18 маусымдағы Партияның көркем әд-т саласындағы саясаты туралықаулысы негізінде Ресей пролетариат жазушыларының ассоцияциясы (КазАПП) жұмыс істей бастады да Алқаға қатысы бар ақын-жазушылар ұлтшылретінде құғынға ұшырады. Сөйтіп Алқаның шығармашылық ұйым ретінде құрылып, жұмыс жазуына мүмкіндіктер берілмеді. Қолжазба күйінде сақталып қалған Алқаның бағдарламасы Әдебиетіміз, Бұл күнге шейін төнкеріс һем әдебиетіміз, Әдебиет не нәрсе?Әд-тің жалпы заңы, Марксшілдік һәм әд-т.Не жазуға деген негізгі бес бөлімінен тұрады. Табалдырық аталған кіріспесі Қаз.әд-ті тоғыз жолдың торабында тұр. Артында бір жол, алдында мың жол-деген жолдармен басталады да қаз.әдебиеті қандай жолмен дамуы керек деген сауалға жауап іздейді. Көркем әд-ті қоғамның, техниканың дамуымен байланыстыра баға беретін Маркстік ілімнен өзгеше түсінік берілген. Қоғамдық, өндірістік қатынастар кен-желеу қалған қазақтың әд-ті де дамымаған деген таптық теорияны жоққа шығарып Шынында қазақтың өзгеше терең әд-ті болған һәм бар-деп мәлімдейді.Төнкерістің қазақ даласына сырттан әкелінгендігі, сол себепті де қазақ әд-нің рев-ны жырлауына негіздің жоқтығы ұлттық әд-т өз соқпағымен жүру керектігіайқын айтылды. Алқаның бағдарламасында искусствоның негізі - сезім, құралы-сезімінен туған сурет, мақсұты-білім бнру емес, сезім ояту-деп көрсетілді. Алқаның алған бағытының өміршең болғандығы ұлттық әд-дің даму тәжірибелерінен көрініп отыр.
25. Материалистік дүниетанымға негізделген марксизм эстетикасы және әдебиет. Кеңестік дәуір әде-гі материалистік дүниетанымның әсерінен пайда болған социалистік реализм әдісінің әд-ке әсері Соц-к реализм - кеңес дәуіріндегі көркемдік әдісі. Соц.р. әдісі өмірді таптық, парт-лық тұрғыдан бейнелеуді талап етті, еңбекші халықты коммунистік,социалистік идеялар рухында тәрбиелеу мақсатын алға жүргізіп отырған жаңа қоғамның әлеуметтік саяси, филос-лық, эстетикалық идеяларын уағыздап, өмір шындығын осы идеялар тұрғысынан бейнелеуді қажет деп санады. Соц.р. өмір құбылыстарын суреттеуде реализм әдісі қалыптастырған дәстүрлерге сүйеніп, оны жаңа кезеңдегі идеялық-эстетикалық принциптермен ұштастыра пайдаланды. Кеңес әд-ті күрескер,арманшыл адамдардың бейнесін жасауға ұмтылып, романтизм әдісінде әсіресе айқын бой кқрсететін қиялшылдық,өмірді көтеріңкі леппен бейнелеу секілді ерекшеліктерді де қолданды. Соц.р. әд-де асқақ қиял қоғамдық өзгерістер, рев-лық күрес туғызған өмірге сеніммен қараудың тарихи көрінісі болды. Кеңес әд-гі тарихи оптимизмнің осалдағы да міне осында еді. Соц.р. әд-нің алғашқы туындылары 20ғ-дың басында, пролетариаттың рев-лық күресі өріс алып, соц-тік рев-ның жеңуіне дайындық жүріп жатқан жағдайда жарық көрді.Мысалы, М.Горькийдің Анароманы, Жауларпьесасы. Кеңес әд-гі көркем форма мен стиль саласындағы ізденістер жазушылардың творчестволық жаңашылдығының нәтижесі болды, өмірді жан-жақты бейнелеу мақсатынан туды. Алайда әд-т пен көркем өнерді ресми идеологияға бағындыру,әдеби процеске жоғарыдан нұсқау беріп, тікелей басшылық жасап отыру белең алған кездерде соц.р. әдісі, оған тән идеялық, таптық принциптер бұлжымас қағидаға айналып, іс жүзінде әд-ң саясатқа тәуелді болуына жол берілді. Бұл әдеби шығармалардың құндылығын саяси өмірге,қоғамдық, идеологиялық күреске жақындығы жағынан айқындауға, сөз өнерінің көркемдік мүмкіндіктерін толық ескермеуге әкеліп соқты.
26. ХХғ.30-90 жылда-ғы қаз. әд-нің таптық ұстанымға негізделіп, ұлттық құндылықтардың терістелуін нақты көркем шығарма арқылы дәлелдеңіз
27. Тартыссыздық теориясының көркем әд-ке тигізген кері әсерін түсіндіріңіз
Қай жазушыға болмасын өмірді өзінің бар болмысымен, шындығымен көрсету үшін бір мәселені бір тұрғыдан шешіп алуы қажет.Ол-конфликті мәселесі. Тартыссыздық теориясының әдебиет шаруашылығына тигізген зиянының аз болмағаны белгілі.Алайда тартыссыздықтың да көрінісі әр қилы екенін көбіміз осы күнге дейін аңғара алмай жүрміз.Мәселен, ұнамды кейіпкердің бейнесін жасау үшін не қажет? Ең бірінші қажеттілік-ұнамсыз геройдың да, ұнамды геройдың өзі секілді,ірі, ақылды, оның үстіне жырынды болып көрінуінде.Екі жақтың іс-әрекетін шынайы дамытып, шын тартыстаррды нанымды суреттеу үстінде ғана ұнамды кейіпкер образын жасай аламыз.Ал біз болсақ осы қағиданы осы күнге дейін ескермей келе жатырмыз.Біз ұнамсыз кейіпкерді көбіне жанды қуыршақ есебінде ғана алып келдік.Қарғашаны жығу екінің бірінің қолынан келеді.Онда тұрған не ерлік бар?Нақтылап айтсақ, тартыссыздық теориясының бр көрінісі,міне, осында жатыр.Тартыссыздық теориясы бүкіл әдебиетімізге, жазушыларымызға қатты әсер етті.Мәселен Ғ.Мұстафиннің Миллионер повесінде Жомарт пен Жақыптың, яғни ескі мен жаңаның арасындағы тартысты ширықтырып қатты бастағанымен аяғын тым жіңішкертіп, өте жеңілдетіп тастаған.Колхозшылар өміін көп әсірелеп,жылтыратып емес, рынсыз жалтыратып көрсетті.Біздіңше, автор бұл шығармасын қайта қарап, көп жөндеуі керек сияқты.
28. Әлем әд-гі модернистік ағымның етек алуына әсер еткен филос-лық көзқарастар. Материалистік эстетиканың түрлі ағымдармен таралуынан туындаған модернистік суреттеулерді түсіндіріңіз.
Модернистік әдебиет түрлері отандық және әлем әдебиетінде көптеп кездеседі. Қазақ әдебиетіндее де модернистік үлгіде жазылған шығармалар аз емес. Соның бірі О.Бөкейдің Қар қызы повесі.Қандай жағдайда болсын әуелі мазмұн туадыда өзін анық айқындау үшін өзіне пішін іздейді. Модернистік өнер түрлеріне символизм, экспрессионизм, акмеизм жатса, авангардтық өнер түрлеріне футуризм, сюрреализм, дадаизм кіреді. Символизм эстетикасының негізі 19 ғасырдың6070-жылдарында П.Верлен, С.Малларме, А.Рембо, т.б. шығармаларында көрініс тапты. Символистер теориялық түп қазығын немістің идеалист философтары А.Шопенгауэр, Э.Гартман, Ф.Ницше еңбектерінен алды. Ресей символистері батыстық символистердің ұстанған бағытын қабылдап, идеалистік философия тұрғысында шығармалар жазды (Д.Мережковский, Ф.Сологуб, З.Гиппиус, К.Бальмонт, т.б.). Орыс символистері сөз өнерін тереңдете мәнерлей түсті. Алғаш символизм ауқымында біраз шығармалар жазған орыстың көрнекті ақын-жазушылары А.Блок, В.Брюсев, т.б. кейінірек бұл бағыттан мүлдем бас тартты. Қазақ әдебиетінде символизм кең өріс алмағанымен, оның әсері 20 ғасырдың алғашқы ширегінде М.Жұмабаев, Б.Күлеев, С.Дөнентаев, т.б. қаламгерлер шығармаларында бой көрсетті.Экспрессионизм (фр. expressіo -- бейнелеу) -- еуропа өнері мен әдебиеттіндегі бағыт. Еуропадағы 20 ғасырдың 1-ширегінде болған әлеуметтік дағдарысқа жауап ретінде көрініс тапты.Экспрессионизм сол кезеңде өз заманындағы өркениет жұтаңдығына қарсылық көрсету ретінде пайда болды. Өнерде экспрессионизм принциптері 20 ғасырдағы кескіндемешілер П.Гоген (Франция), В.Ван-Гог (Голландия), Э.Мунк (Норвегия), Дж. Энсор (Бельгия) шығарм-нан көрініс тапты. Акмеизм - модернизм, импрессионизм, экспрессионизм, футуризм сияқты өткен ғасырдың басындағы жылдарға тиесілі көркем әдебиеттің көптеген ағымдарының бірі.Акмеизм - ХХ ғасырдың басында, революция қарсаңындағы халық мәдениетінің құлдырау, күйреу шағында туған орыс поэзиясындағы модернистік ағым.
Модернизм ықпалы қазақ әдебиетінде де байқалды.Онда адам табиғатының трагедиялығы, болмыстың адам тіршілігімен үйлесе бермейтін қайшылығы, қатыгездігі жайлы ойлар айтылды. М.Әуезов, Ш.Құдайбердіұлы, Ж.Аймауытов шығармаларында трагедиялық бейнелер бой көрсетті. Адамның өмірдегі панасыздығын, қорғансыздығын меңзейтін, табиғатты жатсынуын бейнелейтін шығармалар 1960 - 1980 жылдары қазақ әдебиетінде көбіреккездесті.Мысалы, Ә.Кекілбаевтың "Шыңырау","Аңыздың ақыры", Д.Исабековтың "Сүйекші", "Тіршілік", О.Бөкейдің "Мұзтау", "Жетім ботасы", т.б. шығармалар. Өмірдін соншалыкты дәрменсіз, қарсы түрар каукары жок бейшаралығын жазу ісін әдебиет өнерінде символизм яки модернизм деп атайды. М.Әуезов шығармалары,атап айтсак, "Жетім", "Қорғансыздын күні", "Қараш - Қараш оқиғасы" т.б. шығармаларының негізгі лейтмотиві, концептуалдық түйіні - қорғансыздар жайы..Қараш-Қараш оқиғасының бас кейіпкері Бақтығұл көп уақыт барымтамен айналысады. Ұсталып қалып, соққыға жығылады. Бұдан кейін ол адал еңбектенгісі келіп Жарасбайға жалданады. Болыс бұны тағы барымтаға аттандырады. Жарасбай өзін ақтау үшін бар пәлені қарақшы - деп Бақтұғылға жабады. Бақтұғыл қашқын, кезбеге айналды. Бұл қорлыққа шыдай алмаған ол ақыры Жарасбайдан кегін алады. Қараш-Қараш асуында оны аңдып жүріп атып өлтіреді. Бақтығұл өзін қатал, аяқ жетпес асулардың, құздардың баласындай сезінеді. Солардан пана табады. Тумысында батыр, ержүрек, әділ адам өстіп арамдық, жауыздық тәлкегіне түседі. Ол бір уақ таулардың шыңына телміріп, шындықты сол биіктерден іздейтін тәрізді.Бақтұғұлдың прототипі алаш арысы Тұрар Рысқұлбекотің әкесі Рысқұл екендігі белгілі. Осы әңгімесінің тарихи негізіне де Рысқұлдың басынан кешкендері өзек етіп алынған.

29. Нисще негіздеген ерекше ұлтидеясының етек алуының еуропа әд-не әсері
Заратуштра солай айтқан кітабын фридрих Ницше 1883-1885 жылдар аралығында жазды. Толық тақырыбы: Заратуштра солай айтқан: барлық адамға арналған, бірақ ешбіреуге арналмаған кітап（Also Sprach Zarathustra, Ein Buch für Alle und Keinen）. Әлемді сілкіндірген, сансыз жүректерді тебіренткен бұл ғажайып кітап оның шығамашылық шабыты ең тасыған кезде жазылған және оның бүкіл идеясының топтастырылуы, даналығының шарықтау шыңы болды.[[][26]] Ол туралы Ницшенің өзі "жастық жалын мен жастық мұңға толы жастардың кітабы" деген болатын. Немістің әйгілі композиторы Рихард Штраус 1896 жылы Ницшенің осы кітабының құрметіне "Заратуштра солай айтқан" деген 9 бөлімді симфония жазып қалтырды.
"Заратуштра солай айтқан" кітабы "шарап тәңірі Дионистік шабытпен" жазылып, ғалам мен өмірдің арғы болмыстық құпиясынан сыр шертетін поэтикалығы мен философиялығы қатар жарысқан көркем кітап. Ол кейінгі философия, әдебиет, көркемөнер салаларына түгелдей әсер етті. Онда дәуір мен дәстүрге үндесе бермейтін өзгешелік те, сырлылық та, тағылық та бар. Оны кейде "Бесінші Інжіл" деп ұлықтайтындар да бар.
Күллі тіршілік иелері түгел өз-өзінен асып түсуде. Адамзат баласы, сендер не істей аласыңдар?!
Адамзаттың ұлылығы оның мақсат болғанында емес, көпір болғанында. Адам өзінің кесіп өтуімен, төменге түсуімен қадірлі.
Бұл кітаптың жазылу үлгісі өзгеше, автор мұнда лирикалық эссеге ұқсайтын романдық оқиға желісін пайдаланған, оны Сократтан бұрынғы ойшылдар шығармаласына, інжілдің жазылу ерекшелігіне, Платон диалогтарына ұқсататындар бар. Ницше батыстың әдебиет және философия дәстүрі туралы көп талдаулар мен түсіндірулер жасағаны, сол кездегі Еуропада жаттанды болған үлгілерге рахымсыз сын айтқаны белгілі. Ол Заратуштра (Зороастр деп те аталады, өз атындағы дінінің, {кейде "отқа, күнге, Ахура Маздаға сыйыну діні" деп те аталады} пайғамбары) әулиенің таңғажайып образы арқылы философиялық даналықтың сүлей үлгісін жаратты, Заратуштраның жамағатқа арнаған нақыл үлгісіндегі философиялық сөздері арқылы өз философиялық идеясын жеткізген. Бір ерекшелігі, тыңдаушы жұрт Заратуштраның сөздеріне (Ф.Ницшенің идеяларына) тіке баға беріп, аңыс қайтарып отырады. Бұл белгілі бір деңгейде кітаптың айтар негізгі ойын күрделі етіп, кейде тіпті өзара қайшылықты етіп көрсеткендіктен, оқушы оның мағынасын сан-саққа жүгіртуі мүмкін - бәлкім бұл автордың күткені болса керек. Бұл кітапты ағылшындықаналитикалық философия дәстүріндегі философтар, Гегельдік догматизмдік ағымдар ұзақ заман бойы әдеби кітап ретінде маңыз бермей келді, тек ХХ ғасырдың соңынан бастап бұл кітап әдебиет пен философияның ғажайып ұштастырылуы ретінде үлкен құштарлық оятты.[[27]]
Бірегей адам - қара жердің мән-мағынасы. Ерік-жігерлеріңе Бірегей қара жердің мән-мағынасы болуы керек дегені айтқызыңдар!
Нағыз еркек екі нәрсені ұнатады: қатер және ойын. Қатерлі ойыншық болғандықтан ол әйел затын сүйеді.
Егер сен биікке шыққың келсе, тек өз аяғыңмен ғана шық. Басқалардың сені биікке көтеріп шығуына жол берме!

"Адам деген хайуан мен Бірегей арасында керілген арқан; шыңырау төбесінде керілген бір арқан. Жүру де қатерлі; орта жолдан қайту да қатерлі; дірілдеп қорқу да қатерлі; тоқтап тұру да қатерлі". (Ф.Ницше)Басқалардың арқасына жабыспа, басқалардың желкесіне мінуші болма.Бұл кітапта Бірегей, Үстемдік еркі, Мәңгілік қайталаным секілді Ф:Ницшенің барлық негізгі идеялары топтастырылған. Оқиға Заратуштраның адамдар арасынан кетіп, он жыл тауда рухани тазарып, сосын адамдар арасына қайтып келуінен басталады. Заратуштраның сөздеріне жұрт алғашында сенімсіздік танытады. Бірақ біртіндеп көптеген адамдар оның соңынан ереді.
Ф.Ницшенің ойы бойынша тіршілік түрлері үздіксіз даму күйінде болады. Кезектегісі соңғы, ең биік сатысы емес. Адам бұл сатыда өткінші буын ғана, демек ол келесі даму сатысы Бірегей сатысы үшін көпір болуға тиіс. "Осыған дейін барлық тіршілік өзінен биік нәрселерді жаратумен болды." Адам да өзінен биік нәрсе жаратуы керек.
"Жарату" ұғымы - тіршілік түрлерінің дамуы тек механикалық себеп-салдар ауысым барысы ғана еместігін, әрбір түрде ішкі шығармашылық әлеует болатынын, уақыт оқиғалары содан өрілетінін көрсетеді. Олар өз нәрселерін жарату арқылы өзін үздіксіз жоғары деңгейде ұстайды. Бірақ адам баласы ғаламды өзі үшін жаратылған деп түсініп, ғаламның дамуында адам соңғы нүкте деп түсінеді. Олар тіршілік дамуында адам ең жетілген соңғы мақсат деп қарайды. Егер осы қате идея адам баласын кернеп алса, адамзат дамымай ғана қалмастан, "Ақырласқан адам" пайда болады. Заратушрта: "Сендер жойқын толқынның қайтқан толқынына айналып, қайтадан хайуандық деңгейге қайтпақсыңдар ма? " деп сұрақ қояды.
Бір ерекше жағдай, адамзат өзге тіршілік түрлері секілді ағымға қарай ілесіп, ырықсыз түрде дамитын, не кемитін нәрсе емес, ол өз еркімен, өз ақыл-парасатымен дамудың тізгінін игеріп отыратын жаратылыс. Дегенмен, жоғары өрлеу мен кері құлау, алға басу мен азғындау, көтерілу мен түсу алма кезек және екеуі де қажетті есептеледі. "Адам үшін маймыл деген не? Бір түрлі күлкілі, бейшара мазақ қана! Адам да Бірегей үшін сондай, бір түрлі күлкілі, бейшара мазақ қана!"
Адам артына қараса бүкіл дамудың сатыларын байқайды. Дегенмен алдыда әрбір адамның өмірі үш түрлі сатыны бастан кешіруі мүмкін: "Түйе сатысы" - барлық қиындықтардан тайсалмай, бәрін бір өзі көтеріп, шынығып, жетіліп, алыс арманға зар желіп аттану сатысы; "Арыстан сатысы" - өмірдегі зұлымдықтармен, сұрқиялықтармен, масылдықпен, "айдағармен" айқасу арқылы өмірді түзету, билеу еркіне жету, жеңімпаз, ең болу", "Сәби сатысы" - бейне сәби бала секілді бәрін игеріп, бәрінен биік тұрып, баршаны таза пәк жүрекпен сүйетін әулиелік. Ф.Ницшенің ойынша бұл үш саты өмірдің қандай өмір екенін белгілейді.
Ф.Ницшенің өз кітабына Заратуштраны бас кейіпкер етуінің өзіндік себебі бар. Даналық тарихы бойынша Заратуштра ең алғаш жақсылық пен жамандық қайшылығы (биіктегі жақсылық үлгісі Ахура Мазда және шүңеттегі жамандық үлгісі Анкара Маню ортасындағы ықылымдық шайқас) арқылы дүниені түсіндірген тұңғыш пайғамбар есептеледі. Жақсылық пен жамандықты адам өлшемінің негізгісі деп қарайтын Ницшенің айтуынша, Заратуштра жақсылық пен жамандықты ең алғаш философиялық ажыратушы ретінде оның тасасында не тұрғанын білуге тиісті деп есептеген және жақсылық пен жамандықтың негізін қайта таразыға салады. Ницшенің: "сен жақсы деп жүргенің шынайы жақсылық па, жамандық деп жүргенің шынайы жамандық па?" деген сұрақ қояды. Оның ойынша, тек тірі жасампаздыққа құрылған, адамды тіпті де күшейтетін, тіпті де биікке шығаратын істі ғана шынайы жақсы деуге болады. Ал, кезектегі жақсылықтарда жамандық басым, ал кезектегі көптеген жамандықтар шынын қуғанда жақсылық.
Ф.Ницше "Заратуштра солай айтқан" кітабында Заратуштрамен бірге екі хайуанды суреттеген: Бүркіт және Абжылан. Бұл екі хайуан қарама-қайшылық бүтіндігі. Бүркіт биіктегі такапар жаратылыс, ол парасат пен рухтың рәмізі. Абжылан жердегі уытты жаратылыс ретінде дене мен затқа, сөз бен шешендікке өкілдік етеді. Биікте бүркіт айналып жүреді, төменде абжылан алға ілгерлейді. Рух пен дене шеңбер пішінді айналып, алға ілгерлеп қатар жүреді, бірінсіз бірі жоқ, "сенің рухыңа қарағанда денең көп нәрсені біледі"; рух дене арқылы өзін іске асырады, дене де рух арқылы өзін күшейтеді.
Заратуштра Бірегей емес, Бірегейдің өкілі де емес, ол Бірегейдің үгітшісі, хабарын жеткізушісі ғана. Ол адамдардың ерік-жігерін Бірегейді тану мен түсінуге бағыттап, Бірегей делінетін "Қара бұлттар арасынан жарқ еткен найзағай" туралы күні бұрын хабар береді. Найзағай көнелікті тілгілейтін от қамшысы, жаңалықтың жарқындығы. Ол көне ойлау жосыны ақырласып, жаңа деңгейге көтерілудің белгілсі. Бірегей дегеніміз жақсы адам дегендік емес, керемет білгір, ең күшті адам дегендік те емес, бірақ ол барлық мүмкіндіктердің тоғысуы. Адам баласы сол Бірегейді туғызуды өзінің өмір мағынасы санауы керек. Бірегейге қатысы жоқ ілеспе, сүйретпе адам "уақыттық, өткінші тобыр" ғана. Әрине, барлық көрегендердің тағдыры бойынша, Заратуштраның сөзін адамзат баласы түсінбейді, сондықтан ол сөйлеп болғанда ондағылардың бәрі күледі, мазақтайды, бейпіл дауыс шығарады, тілдерін шығарады. Бейне Платонның үңгіріндегі надандық көрінісі секілді болады. Үңгірде Платон адамдарға "Идея" туралы сөйлейді. Бірақ түсінбеген адамдар Платонға "Идеяны бізге көрсетші" дейді. Сосын олар тамға түскен көлеңкелерге қарап, ақиқат дегеніміз міне осы дейді. Платон оларға "Идея" деген тегі не екенін қанша айтса да түсіндіре алмапты. Заратуштра да сол Платон секілді ешкім оны түсінбейді, қабылдамайды, сенбейді де. Өйткені әрине, Бірегейді былай, не алай деп айтатын нәрсе емес, ол іспен көрсететін нәрсе.
Аталған кітаптың мағына астары терең, ойы күрделі, қамтыған мазмұны қат-қабат болғандықтан, ол туралы айтылғанды оқығанға қарағанда, бірден түпнұсқасын оқыған пайдалырақ. Әрине, ақиқат іздеген адам ол қанша қиын болса да бәрібір кедергілерді жеңіп, кітаптың арғы жағында тұспалдаған идеяларға өте алады

30. Құдайсыз қоғамның филос-сы атеизмнің негізсіз теор-ы негізінде жазылған көркем шығ-дың ұлттық сана мен адамзат мәдениетіне тигізген әсері
31. Тәуелсіздік дәуріндегі әд-т пен әд-танудағы ұлттық дүниетанымның басты ұстанымға айналып, әд-тің өзгеше сипатпен дамуын түсіндіріңіз
32. Алаш әд-тану ғылымының ғылыми айналымға түсуі, көркем шығар-дан ұлттық құндылықтарды тануға мүмкіндік туғанын дәлелдеңіз. Кеңес кезінде репрессияға ұшыраған Алаш әдебиеттануы әдебиет теориясының негізгі қағидаларын осыдан жүз жыл бұрын анықтап берді. Әдебиеттің міндеті қандай? Әдебиетші ғалымдар не үшін қажет? Ғалымдардың негізгі міндеті неде? Оған да нақты жауап берілген: Біздің жұмысымыз - ел әдебиетінде бадырайып көрініп тұрған өткен әлеуметшіліктің бір бұтағын көпке көрсету. Оңды әлеумет - шілік құру үшін, елдің өткен-кеткен тұрмысын, бұрынғы болған әлеумет қимылдарын тану керек. Ел әдебиетімен таныспайынша, өткеннің көбін де, бардың жарымын да тану қиын (1924, 26 қараша, Ташкент) [1:151]. Соңғы сөйлем бүгінгі мемлекет ісін - дегілерге арналған. Қазақ әдебиеті түгілі, тіліне менсінбей қарайтын бұл топ өкілдері бүгінгі тәуелсіз қазақты қалай басқара алады? Алаш ғалымы елдің бүгінгісін түсіну үшін оның өткен рухани үлгілі іс-қимылдарын білу шарт деп санаған.А.Байтұрсынұлының лириканы толғау деп анықтағаны - бүгінгі Л.Гинзбург, М.Бахтин түсініктерінен әлдеқайда терең және нақты: Толғағанда айтатын нәрсесін толғаушы тысқары ғаламнан алмай, ішкері ғаламнан алады. Толғаушы ақын әуелі көңілінің күйін - мұңын, мүддесін, зарын, күйінішін, сүйінішін айтып, шер тарқату үшін толғайды; екінші, ішкерлі ғаламында болған халдерді, нәрселерді тысқа шығарып, басқаларға білдіріп, басқаларды сол көңілінің күйіне түсіріп, халін түсіндіру мақсатпен толғайды. Толғау, қысқасын айтқанда, іш қазандай қайнаған уақытта шығатын жүректің лебі, көңіл құсының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.