Әскери психология
Єскери психология.
§1. Әскери психологияның жалпы сұрақтары.
0.1 Әскери психология пәні.
Әскери психология - бұл оқу, қызмет ету және ұрыс жағдайындағы жауынгердің және әскери ұжымның психологиясын қалыптастырудың, психикасын жетілдірудің заңдылықтары мен механизмдерін зерттейтін психологиялық ғылымның бір саласы.
Әскери психология адамның ұрыс уақытысындағы жүріс-тұрысын, басшылар мен бағыныштылар қарым-қатынасының психологиялық насихат және қарсы насихат жүргізу әдістерін, әскери ұжымды, соғыс техникасын, ұрыс қимылдарын басқарудың психологиялық мәселелерін зерттейді.
Жалпы орта білім беретін және кәсіби мектептердегі алғашқы әскери дайындық негіздерін үйрету процесінде АӘД оқытушысы жастарды Қарулы Күштер қатарында қызмет етуге жан-жақты дайындайды. Мұнда моральдық-психологиялық дайындыққа баса назар аударылады.
"Психологиялық дайындық" түсінігіне нелер кіреді? Оны түсіну үшін ең алдымен тікелей бақыланбайтын ішкі сезімдер (сезу, ой, түйсік) деп аталатын психикалық құбылыстардың мәнін ашу керек, Сондай-ақ адамзат тарихындағы олар туралы ілімнің қалай қалыптасқанын білген жөн.
Психика адамның іс-әрекеттерінде, айтылған ойының мазмұнында, қимылдарында сырттай көрініс табатын немесе ойының, ниетінің, мазасыздануының қозғалысы ретінде іштей жүретін рухани әлемін құрайды.
Әскери қызметкерлерге психикасының пайда болуының сыртқы және ішкі формаларын зертеуде әскери-психологиялық дайындық көзделген. Сыртқы көрініс арқылы да, және басқа белгілері бойынша да қамқорлығыңдағы адамның ішкі әлеміне тереңдей жете алу керек. Сонымен қатар олардың болашақтағы дамуын болжау, жауынгердің жеке басын қалыптастыру процесін жобалау, олармен жұмыс жасаудың ең тиімді жолдары мен әдістерін табу аса маңызды.
Психика адамның қызметінің және мінез-құлқының маңызды реттеушісі болып табылады. Оның мәні нақты әлемді бейнелеуімен сипатталады. Қарамағындағылардың ішкі әлемін білу басшылықтың жетістікке жетуін көрсетеді.
Адамның психикасы қоғамдық-тарихи дамуының нәтижесі бола отырып, әлеуметтік жағдайдың әсерінен қалыптасып, дамиды. Бұл әдістемелік жайт АӘД оқытушысының кәсіби қызметінің негізі болуы тиіс.
Әскер қатарында қызмет етушілер мен әскерге шақырылушылардыњ психикасы олардың қызметінің барлық сфераларында көрініс табады:
-АӘД негіздерін оқу процесінде;
-әскери шеберлікті үйрену процесінде;
-әскери кезекшілікті атқару уақытында;
-ұрыс қимылдарын жүргізу барысында.
Адам психикасының негізі болып психикалық процестер-танымдық (түйсік, қабылдау, елес, қиял, ойлау және т.б.) эмоциялық және ерікті болып табылады.Олардың негізінде әртүрлі процестер туындап, меңгеріледі, ғылымдар табылады, дағдылар мен іскерлік қалыптасады, өмірлік тәжірбие қалыптасады. Психикалық процестер адамның мінез-құлқының алғашқы реттеушісі болып саналады.
Психикалық жағдай психикалық уақытша функционалды әрекет болғандықтан, оның негізінде психикалық процестер жүріп, жеке тұлғаның қасиеттері бейнеленеді. Психикалық жағдай психикалық процестерден көпжақтылығымен, күрделілігімен, өзіндік динамикалығымен ерекшеленеді. Бір жағынан, ол әлеуметтік жағдайлардың, қызмет нәтижесінің, физиологиялық факторлардың ықпалынан туындайды, ал екінші жағынан жауынгердің, жастардың қызметіне және мінез-құлқына үлкен ықпал жасайды. Психикалық қасиеттер психикалық процестерден тұрақтылығымен және жоғарылығымен ерекшеленеді. Оларға келесілер жатқызылады;
-беталыс;
-темперамент (қажырлылық);
-мінез-құлық;
-адамның қабілеттері.
Олар психикалық процестердің, психикалық жағдайлардың және психикалық құрылым негізінде қалыптасады және өз кезегінде оларға маңызды ықпал етеді. Психикалық қасиеттер психиканың сапалы деңгейін, оның ішкі және сыртқы көрінісін анықтайды.
Психикалық құрылымѓа білім, дағдылар, икем, пікір, сенім, әдет жатады. Олар тұлғаның жағдайы мен қасиеттерінің және психикалық процестердің негізінде қалыптасады.
АӘД сабағында қалыптасатын психикалық құрылымның деңгейі сабаққа қатысушылардың әскер қатарында қызмет етуіне моральді-психологиялық және әскери арнайы дайындығын сипаттайды. Психикалық процестер, жағдайлар, қасиеттер және құрылымдар өзара негізделген, сондай-ақ диалектикалық бірлікте болады. Олардың арасындағы шек жақын болғандықтан, ауысулар аз білінеді.
Жалпы орта білім беретін мектептердегі АӘД оқытушысы үшін тұлғаның жеке психологиясын, олардың даму заңдылықтарын білу қатысушылармен табысты жұмыс жасаудың, олардың танымдық біліктілігін белсенді етудің, әскери - отаншыл тәрбие берудің, дене дамуының ең маңызды алғышарты болып табылады.
Әскери психология ғылым ретінде әскери ұжымның да психологиясын, олардың даму және көріну заңдылықтарын зерттейді. Бұл заңдылықтар белгілі бір деңгейде мектептің оқу ұжымына тән. Ұжымның психологиясы - бұл ұжымның мінез-құлқы мен әрекетіне толығымен немесе жекелей әсер
ететін жалпы уайымдар, реакциялар, пікірлер, көңіл-күй мен арақатынастар. Ол жеке тұлғалар психикасы көрінісінің қарапайым арифметикалық топтастыѓы емес. Сонымен қатар ұжымның психологиясын тұлғаның психологиясына қарсы қоюға болмайды. Ұжымның психологиясы ұжым мүшелерінің жеке психологиясының өзгеруінің нәтижесі болып табылады. Ол келесі компоненттерден құралады:
-ынталандырушы компоненттер - ұжымдық қажеттіліктер, мүдделер, сұраныстар, мақсаттар, тілектер, дәстүрлер;
-парасаттылық компоненттері - ұжымдық сезімдер мен көңіл-күйлер;
-ерікті компоненттер - жігер, қайсарлық, тәртіптілік және т.б.;
-әлеуметтік компоненттер - ұжым мүшелерінің арасындағы арақатынасты сипаттайды (өзара тартыс, бєсекелестік, баға беру, мейірім, жақтырмау және т.б.)
Ұжымды ұйымдастыру заңдылықтарын ашу, психологиялық ортаны, достық арақатынасты басқару ,оқушыларды рух беру арқылы тәрбиелеуге көмектеседі.
Әскери психологияның зерттеу пәні болып әскери қызмет те табылады. Әскери қызмет-бұл ҚР Конституциясында көрсетілген, терең ойлы және өнегелі себептерден шығатын, қауіп-қатер мен жоғары дене к%.шіне ќысым және психологиялық жүктеме кезінде, сондай-ақ бейбіт уақытта да тапсырманы орындауға бағытталған жауынгерлердің қару мен ұрыс техникаларын саналы түрде қолдануы.
Жауынгердің жеке басы, әскери ұжым, әскери қызмет бірге оқытылады, өйткені жауынгер, экипаждыњ ,бuлімшеніњ оқу, жаттығу мен ұрыс тапсырмаларын орындауға бағытталған әрекеттері өзара тығыз байланысқан.
1.2 Әскери психологияның міндеттері.
Әскери психология келесі мәселелерді шешеді:
oo Жауынгер мен әскери ұжым қызметінің психологиялық аспектілерін анықтайды. Осы мақсатта бейбіт заманға тән қызмет, оқу, демалыс, қоғамдық қызмет, арақатынас, ұжымдық әрекеттер мен амалдар, сондай-ақ ұрыс кезіндегі жауынгерлер мен әскери ұжымның әрекеттері оқытылады;
oo Жеке құрманың соғысқа жан-жақты дайындалуы, ұрысқа психологиялық түрде жиналуы сияқты мәселелерді шешу мақсататында жауынгердің жеке психологиялық ерекшеліктерін анықтайды;
oo Әскери ұжымның ұрысқа белсенділігін ұйымдастыру және басқару жолдарын табу мақсатымен оның психологиясын зерттейді; сонымен қатар әскери қызмет ұжымның психологиясына әсер етуін зерттейді;
oo Жауынгерлерді оқыту мен тәрбилеудің психологиялық негіздерін жасайды. Бұл мақсатта есепке алу жолдары мен құралдары анықталады, жеке құраммен оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мен жүргізудің психологиялық заңдылықтары пайдаланылады;
oo Қазіргі заманғы ұрыс әдістері жеке құрамды психологиялық дайындаудың заңдылықтарын зерттейді. Бұл мақсатта ұрыс кезіндегі психиканың функционалды көрініс табуының заңдылықтары қарастырылады және ұрыс техникалары мен қарулар қолдануда адамның психикасын, қауіпті және басқа жағдайларда туындайтын психикалық жағдайларын тұрақтандыру шаралары жасалады; қауіп және дүрбелеңмен күрестің, басқа да теріс психикалық жағдайлардың алдын алу мен жеңудің шарттары мен құралдары анықталады;
oo Әскердің ұрысқа дайындығының психологиялық аспектілері анықталады , оныњ т+-лѓалыќ және жеке мен әлеуметтік-психологиялық сипатын береді;
oo Жеке құраманың жоғары сақтылығы мен жұмысқа қабілеттілігін ұзақ уақыт сақтаудың психологиялық, психофизиологиялық қиындықтарын айқындайды;
oo Соғыс жағдайы кенеттен туындағанда психологиялық қиындықтарды талдайды және жағымсыз психологиялық құбылыстардың (абыржу, ұйымшылсыздық) алдын алу жолдарын анықтайды;
oo Кезекшілікті ұйымдастыру және жүргізудің, жиналу мен ұрыс дайындықтарын қолдау бойынша шараларды жүргізудің психологиялық сұрақтарын шешеді;
oo Ұрыс техникалары мен қаруларын пайдалануға қатысты жауынгердің психологиялық мүмкіндіктерінің сипатын береді. Бұл үшін психологиялық процестердің, жағдайлардың, қасиеттердің сапасы зерттеледі және ұрыс техникалары мен қаруларын асау кезінде оларды пайдалану процесін оңтайлы ету мақсатымен сәйкес техникалық шешімдер табылады.
1.2 Әскери психологиясының әдістері.
Әскери психологияның негізгі әдістері болып бақылау және тәжірбие әдістері табылады. Олардың әрқайсысы әртүрлі арнайы формаларда көрініс табады.
А. Бақылау әдісі-адамның психикалық ерекшеліктері туралы деректерді жүйелі, мақсатты жинақтау.
Бұл әдіске жауынгердің әртүрлі жағдайдағы әрекеттері мен амалдардың объективті сыртқы бақылау жатады, бұл жағдайда олардың әсер ету күшін, яғни зерттеліп отырған тұлғаның психикасын, ойларын, дәлелдерін, есте сақтауын білген жөн. Дұрыс түсінілген амал адамның психикалық рухани әлеміне енуге көмектеседі. Адамдардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу процесінде олардың өздері туралы, ойлары, уайымдары, әрекеттері туралы айтқан мәліметтерді пайдаланылады. Психологияда бұл мәліметтер өзіндік есеп делінеді. Бұл жағдайда өзіндік есеп берудің материалдарды адамның анықталған ерекшеліктерінің түсініктесі ретінде емес, біздің бақылауымыз кезіндегі олардың жағдайының дәлелі ретінде пайдаланылады.
Өзіндік есеп-адамның жеке ерекшеліктерін зерттеудің маңызды құралы. Адамның жүріс-тұрысына қарап, олар туралы нақты және жан-жақты пікір айту жеткіліксіз (алайда дәл осы жағдай адамның ерекшеліктерінің басты көрсеткіші болып табылады), сондықтан бұл мәліметтерді адамның әрекеттері, мүддесі, уайым-қайғысы туралы деректермен толықтыру қажет. Сонымен бірге өзіндік есептің мәліметтеріне сын көзбен қараған дұрыс.
Нақты бір тұлғаның нақты ойлары мен сезімдерін қандай белгілері бойынша сынаған дұрыс?
Мұндай белгі біреу ғана бола алады-бұл осы тұлғалардың әрекеттері. Объективті сыртқы бақылау мен өзіндік есепке бірге қарастырылғанда ғана бұл әдіс толыққұнды нәтиже береді. Оқытушы ұзақ уақыт бойы белгілі бір адамдармен кездескенмен, олардың әрқайсысының ерекшеліктерін біле бермейді. Алайда оқытушыда "білемін" деген түсінік қалыптасуы мүмкін. Мұндай қателесу әдетте осы адамдардың әрекеттерінің ол үшін күтпеген жағдайға айналуына әкеледі.
Жұмыс барысында осындай жағдайлар орын алмас үшін оқытушы пассивті мәліметтер жинағымен шектелмеуі тиіс тек өзіне белгілі деректерді ескеру жеткіліксіз. Оқытушы өзіне мақсат қоюы қажет: оқушы өз міндеттерін қалай орындайтынын білу; оның жауапкершілігі қандай, өзінің жұмысын қаншалықты атқарады деген сұрақтарға жауап табу және т.с.с. Қойылған мақсатқа сәйкес бақылау жоспары жасалады. Жоспарда оқушының сабақта, кезекшілік кезінде, мектептен тыс жерде өзін қалай ұстағандығы жолдастарының іс-әрекеттерін қалай қабылдайтындығы, өз қателеріне қалай қарайтындығы қиындықтарды қаншалықты жәње алатындығы қарастырылады.
Бақылау - алынған мәліметтерді үнемі талдау, салыстыру, бақылау, тексеру.Тек осындай бақылау ғана сенімді болып табылады.
Б.Тәжірбие жасау әдісі.
Оның мақсаты күнделікті қызмет кезінде тұлғаның байқалмаған қасиеттерін, психикалық процестерді бақылау үшін жағдай жасау. Психологиялық тәжірбиенің 2 түрі бар:
1).Зертханалық жасанды тәжірбиеде тәжірбие
жүргізуші бақылау орны мен шарттарын толық құрады. Мысалы, радиотелеграфшының реакция беру жылдамдығын анықтау. Тәжірбие кезінде әртүрлі аспаптар қолданылады. Бұл әдіс тұлғаның қажырлығы, қабілеттері туралы кейбір тұжырымдарды жасауға мүмкіндік береді.
2).Табиғи тәжірбие кезінде бақылауға алынушының қызмет мазмұны психиканың көрінісін анықтауға мүмкіндік беретін шарттарда ғана сақталып, өзгереді.
Мысалы, АӘД дәрістерінде жаңа элементтерді енгізу арқылы оқушының реакциясын бақылауға, білімі, есте сақтауы, зеріктілігі, бастамалары, өжеттілігі туралы қорытынды шығаруға болады.
В. Адамның қызметінің нәтижелерін талдау жолымен оның жеке ерекшеліктерінің зерттеу әдісі. Мысалы, әскерде сарбаздың єскери жатаќханадаѓы өзініњ заттарын жинауы кезінде командирі оның атқарушылық, ұқыптылық, жауапкершілік сияқты жеке қасиеттері туралы сын айта алады. Атыс қаруын ұстай білу, техникамен жұмыс жасау нәтижелері тәрбиешіге жауынгердің шеберлігінің қабілеттерін, мүддесін бағалауға арналған материалдар береді.
Г.Әңгімелесу әдісі бақыланушымен тікелей байланыс жасау негізінде оның ішкі әлемін, жеке қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Адамның ойын, сезімін, сұранысын білу үшін әңгімені өзара сенім жағдайында жүргізу қажет. Сондай-ақ әңгіме кездейсоқ емес, мақсатты сипатта болуы керек және жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Д.Сауалнама әдісі-бұл алдын-ала белгіленген сұраққа жауап беруші мен сұрақ қоюшы арасындағы жүргізілетін сұрақ - жауап. Сауалнаманың нәтижелерін статистикалық түрде өңделеді және топқа қатысты қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сауалнамаға 5-7 сұрақ енгізіледі. Ең басты сұрақтар түсінікті болуы керек. Сұрақ-жауапты ауызша түрде немесе викторина формасында өткізуге болады.
Е.Тестілеу әдісі- бақыланушымен тапсырмаларды шешу - әскери - кәсіби таңдауы жүзеге асыруда қолданады.
Әлеуметтік әдістеме ұжымдағы арақатынасты зерттеу үшін пайдаланылады.
§2. Әскери психологияның негіздері.
2.1. Әскери психологияның әдістемелік негіздері.
Ғылымның әдістемесі - бұл, ең алдымен, зерттелетін құбылыстың стратегиясын анықтайтын дүниетанымдық ұстанымы, әдістерді таңдау, зерттеуді ұйымдастыру, алынған деректерді талдау, теорияны қалыптастыру. Әскери психологияның әдістемелік негізін философиялық, экономикалық, әлеуметтік-саяси ілімдердің бірлігі құрайды.
Әскери психология үшін маңызды әдістемелік орынға материя алғашқы, ой сана, психика екінші, яғни материядан туындаған деген философияның негізгі сұрағын материалистік тұрғыдан шешу ие болады.
Философияның негізгі сұрағының екінші жағы болып біздің санамыздың қоршаған әлемге қатынасы туралы сұрақ табылады. Диалектикалық материализм материалдық әлемнің танымын ғылыми негіздейді; адамзат санасы объективті шындықты дұрыс тануға және қайта қалыптастыруға қабілетті. Онда адамның өзін де, санасы мен психикасын да тануға болады.
Тұлғаның және ұжымның психологиясын зерттеудің негізінде табиғаттағы және қоғамдағы қозғалыстар мен дамулар туралы материалисттік диалектиканың жағдайы жатыр. Басқа құбылыстар сияқты психикада да үнемі дамиды. Дамуды филогенез (яғни адам мен адамзаттың тарихи дамуы) және онтогенез (жеке адамның немесе нақты ұжымның дамуы) жоспарында қарастыруға болады. Бұл жағдай оқытушыны педагогикалық сенімге, адамды тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеу мүмкіндігіне сенуге, оң қасиеттерін қалыптастырып, терістерін жеңуге шақырады.
Әскери психология, сандық өзгерістердің сапалыға ауысу заңына сүйене отырып, жауынгердің жеке дамуы жеке психикалық процестер мен қасиеттердің толығымен сапалы өзгерістерге ауысу арқылы жүзеге асырылуын білдіреді. Бұл төменгі және жоғарғы сынып оқушылардың білімін, дағдыларын, икемдерін, шеберліктерін, моральді-саяси, ерікті және басқа қасиеттерін, сондай-ақ жаңадан әскерге шақырылған және єскерден босатылған жауынгерлердің қасиеттерін салыстыру кезінде көрініс алады.
Бірлікпен қарама-қарсы күрестер зањы оқытушыға оқушының жеке басының даму себептері мен өздерін дұрыс түсінуге көмектеседі.Ол күрес пен қарама-қайшылықты шешу арқылы жүзеге асырылады: оқу қиындықтары, әскери қызметтің ауыртпалықтары.
Жастардың психологиясын зерттей отырып, оқытушылар терістеу заңының әрекеттерін ескереді. Тұлғаның дамуы-күрделі, көпжақты процес, оның негізінде адамның жаңа сапалары қалыптасады.
Әскери психология тарихи материализмге де сүйенеді және ең алдымен барлық қоғамдақ қатынастардың жиынтығы ретінде адамның жаратылысын түсінуге негізделеді.
Әлеуметтік орта - бұл қоғам, ұжым-ол тұлғаны, оның рухани, ішкі әлемін қалыптастырады. Яғни оқытушы жауынгер мен оқушыныњ өмір сүріп, дамитын әлеуметтік жағдайларды, олардың басқа адамдармен байланысын ескерту қажет. Диалектикалық және тарихи материализмге сүйене отырып, әскери психология өзінің әдістемелік принциптерін қалыптастырады:
-детерминизм принципі (психологиялық құбылыстардың себепті байланысы);
-психиканың даму принципі (тұлғаның);
-сана мен қызметтің бірлігі принципі;
-психикалық тұтастылық және тұлғанаң жанасу принципі;
-сыртқы әсер мен іщкі жағдай бірлігінің принципі.
Бұл принциптердің бірлігі әскери психологияда тұлғаны, ұжым мен қызметті зерттеуге тұрғылық әлеуметтік-қызметтік жанасуда көрініс табады.
2.2. Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері.
Әскери психологияның әскери-теориялық негіздерін қазіргі заманға тән соғыстың сипаты мен ерекшеліктері туралы, ұрыс алаңындағы адамның жеңіске жетудегі ролі туралы әскери ғылым мен әскери докторинаның жағдайы құрайды. Жауынгерлердің моральді- жігерлік қасиеттері мен ұрысқа дайындық деңгейінен ұрыстың нәтижесі, күшті техника мен қаруды пайдалану тиімділігі, соғыстың барысы тәуелді болады. Адамның соғыстағы ролін мойындау Қарулы Күштердің моральді-соғыстық әлеуетін нығайтудың көптеген мәселелерін шешудегі әскери психологияның маңыздылығын
анықтайды.
Жаңа техника өз күш-қуаттылығымен моральді басымдылық-психологиялық факторын тудырады. Ол жауынгердің әрекеттерінің ерекшеліктеріне, психикасына әсер етеді. Мұның бәрі әскери-психологиялық ғылымның маңыздылығын күшейтеді.
Қазіргі заманға тән ұрыс жағдайында болашақ жауынгерлерді белсенді әрекеттерге психологиялық дайындау мектептегі АӘД дәрісін беру процесінде басталуы керек осыған байланысты әскери психология әскери шеберлікті қалыптастырудың, қазіргі заманға тән ұрыс пен ұрыс техникалары туралы жауынгерлерде дұрыс көзқарас туғызудың, шыдамдылыќ , беріктілік, төзімділік, эмоциялық табандылық, өзін құрбан етуге дайын болу сияқты моральді-жігерлік қасиеттерді жетілдірудің жолдары мен тәсілдерін жасайды.
Бұл жағдай әскери қызметке жастарды дайындаушы АӘД оқытушысы үшін белгіленген ұстаныш болып табылады.
2.3. Әскери психологияның табиғи-ғылыми негіздері.
Әскери психологияның табиғи-ғылыми негіздері жоғарғы жүйке қызметі туралы ілім болып табылады. Әскери психология объектілері адамның, тұлғаның және ұжымның психикасы болып табылатын білімнің басқа да шектес облыстарының жетістіктеріне сүйенеді. Адамның психикасы мидың функциясы болып табылады. Ми - бұл адамның барлық органдарының өзара және сыртқы ортамен толық байланысын қамтамасыз ететін жүйке жүйесінің бір бөлігі. Мұндай байланыс жүйке жүйесімен оған тән қоздырғыш (қоздырғыштың әсерінен қозу жағдайына ұшырау қабілеті), өткізгіштік (қозуды өткізуді қабілеті) және жүйке жүйесі тұйықталатын органдардың қызметін ынталандыру мүмкіндігі сияқты қасиеттердің негізінде жүзеге асырылады.
Адамның жүйке жүйесінің құрылысы қандай?
Жүйке жүйесінің элементі жасуша болып табылады.Адамның жүйке жүйесі құрылыстары бірдей және бірдей қызмет атқаратын миллиардтаған (18-ге дейін) жүйке жасушыларынан тұрады.
Әрбір жүйке жасушасы ұзын өскін тәріздес денеден және айналасында шашырап тұратын бір немесе бірнеше қысқа өскіндерден тұрады. Ең үлкен жасушадағы өскіндер 1,5 метрге дейін созыла алады.
Жүйке жасушасының жұмысы қозуды тасымалдаумен қорытындыланады (120мс жылдамдықпен тасымалдайды). Бұл тасымал қысқа өскіндерден дене арқылы ұзын өскінге қарай бағытталған. Бұл қатынаста жүйке жасушасы жартылай жолсерік құралын еске түсіреді. Ағзаның барлық бөліктерінің жұмысын үйлестіруді төменгі жүйке қызметі, ал ағзаның қоршаған ортамен байланысын, оның сыртқы жағдайлармен теңдесуін жоғарғы жүйке қызметі қамтамасыз етеді. Жоғарғы жүйке қызметінің заңдылықтары туралы ілім психологияның табиғи ғылыми негізін құрайды.
Ағзаның қоршаған ортаға реакциясын қамтамасыз ететін осы негізгі жүйке процесі рефлекс болып табылады. Ол сыртқы немесе ішкі ортадағы қоздырғыштардың әсеріне ағзаның немесе органның орталық жүйке жүйесі арқылы жауапты реакциясын білдіреді. Рефлекстер шартты және шартсыз болып бөлінеді.
Шартсыз рефлекстер адамның өмір сүруі мен қызметінің нақты шарттарыннан тәуелді болады. Олар мұрагерлікпен беріледі.Олардың жиынтығы туылысынан бағдарланған реакциялардың белгілі жүйесін құрайды. Шартсыз рефлекстер дем алу және жүректің соғысын, дене температурасының қалыптылығын көздің қарашығының тартылуы мен кеңеюін қамтамасыз етеді. Олардың сыртқы көрінісі бойынша жауынгердің жағдайы туралы (шошу, терең уайымдау, құштарлық немесе қинаушылық және т.б.) айтуға болады.
Қоршаған әлеуметтік және табиғи орта күрделі және жиі өзгеретін болса, онда шартсыз рефлекстер мақсатты реакциялар мен мінез-құлықты қамтамасыз етпейді. Сондықтан өмір сүру барысында шартты рефлекстер қалыптасады жєне олар белгілі бір шарттарѓа тәуелді болады. Олар дағдылар мен әдеттердің негізінде жатыр, мысалы: күн тәртібін нақты орындау, белгілі бір киім үлгісін киіп жүру ережесін қатаң сақтау, әскери ант беру, дұрыс жүріп-тұру және т.б.
Шартты-рефлекторлы байланыстар ми қабығында заңды түрде, қозу және тозу процестерінің, шартсыз рефлекстердің негізінде қалыптасады. Қозу уақытша жүйке байланыстарының құрылуына, ал тежеу олардың бұзылуына, басылуына әкеледі.
Шартты рефлекстер ми қабығында алғашқы және екінші белгі беру жүйелерінің деңгейінде қалыптасады. Тікелей қоздырғыштарға дұрыс реттеуді қамтамасыз ететін шартты рефлекстер жүйесі алғашқы дабыл жүйесі деп аталады. Оның негізінде барлық тікелей түйсіктер, қабылдау және сәйкес реакциялар дуындайды. Алғашқы белгі беру жүйесі жануарларда дамыған. Екінші белгі беру жүйесі тек адамда ғана бар. Ол адамға әлеуметтік ортаға бағдарлануға, қоршаған әлемнің мәнін ортаға бағдарлануға, қоршаған әлемнің мәнін түсініп, саналы әрекет жасауға мүмкіндік береді.
Өзінің әсерінен екінші бееелгі беру жүйесін қалыптастырып, қызметін реттейтін қоздырғыш сөз делінеді.
Сөз-бұл тікелей қоздырғышқа қатысты белгі. Екінші белгі беру жүйесінің көмегімен адам дыбысқа емес, сөздің мағынасына көңіл аударады.
Әскери психология үшін маңызды орынға динамикалық стреотип ие. Қоздырғыштар жүйесі тұрақты немесе аз тұрақты болады. Бұл әсіресе күн тәртібін күнделікті орындайтын әскери қызмет үшін тән нәрсе. Көптеген шаралар (әскерде-бұл ұйқыдан тұру, физжаттығу, төсек жинау, таңғы тексеру, тамақтану, ал мектепте-сабақтар, кезекшілік) күнде қайталанып тұрады. Динамиклыќ стереотип - шартты рефлестердіњ жиынтыѓы деп т%.сіну ќажет
Сәйкесінше сыртқы қоздырғыштар жүйесінде адамдағы динамикалық стреотип деп аталатын шартты рефлекстер жүйесі қалыптасады. Ол өзгеріске жиі ұшырайды. Алайда, адам жаңа өмір сүру ортасына келгенде, ескі стереотип бұзылып, жаңасы пайда болады. Ол әдетте жұмысқа қабілеттілік пен мінез-құлыққа әсер ететін күшті уайымдаушымен бірге жүреді. Бұл жағдай жауынгерлерді басқару, оны оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастыру бойынша жұмыстар жасау кезінде ескеріледі.
Әскери психологияда кері афферентация идеясы болады. Оның мәні келесідей: рефлекс ағзаның жауапты реакциясымен аяқталмайды. Жүйке жолдары арқылы миға реакция туралы кері ақпарат келіп түседі. Оның көмегімен сәйкес түзетулер жасалады.
Әрекет акцептары-адамның өмір сүру процесінде қалыптасатын ми қабығындағы физиологиялық жүйке аппараттарын білдіреді. Оның мәні - белгілі бір жағдайларға қажетті әрекеттерді алдын-ала жоспарлау. Осы механизм бойынша болашақ қызмет туралы оқушылардың, болашақ жауынгерлердің көзқарасын қалыптастыру жұмыстары жүргізіледі.
§3. Жауынгердің жеке басының психологиясы.
Ұрыс, қызмет және оқу жағдайындағы жауынгерлердің
психикалық процестері мен жағдайлары.
3.1. Жауынгерлердің психикалық танымдық
процестерінің ерекшеліктері.
Тұлға-бұл қоғамдық жаратылысқа ие күрделі құылым. Қоғам адамды адам ретінде тәрбиелейді. Тұлғаны толық және терең түсіну үшін ең алдымен оның әлеуметтік жаратылысын ескеру қажет. Сонымен қоса, тұлғаның биологиялық аспектіде де қарастыру керек, өйткені адам тікелей табиғи жаратылыс болып табылады.
Оқушының, бағыныштының жеке басын, жеке ерекшеліктерін зерттеуді психикалық процестерді сипаттаумен бастау қажет. Себебі олар табысқа жетудің алғышарты болып есептеледі.
А. Алғашқы психикалық таным процесі түйсік болып табылады. Оның мәні адамға тікелей әсер ететін заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттері мен сапаларын бейнелеуден тұрады. Бұл әсер жүйке жасушаларында қозудың пайда болуына әкелетін рецептордың арнайы сезімтал жасушаларын (көз, құлақ, мұрын және т.б.) тітіктендіреді. Ал ол мидың сәйкес саласына жіберіледі. Түйсіктің көру, есту, дәм сезу, иіс сезу сияқты түрлері бар.
Бейімделу. Сезім органдарына қоздырғыштың ұзақ әсер етуінен сезімталдықтың өзгеруі немесе жайылуының нәтижесі бейімделу деп аталады.
Мысалы, адам түнде көшеге шыққанда алдымен ешнәрсені көрмейді, 4-5 минуттан соң қараңғылыққа "үйрене" бастайды және қоршаған заттарды айыра бастайды.
Түйсік процесінде қарама-қарсылықтың пайда болуы бір уақытта бақыланатын бір қоздырғыштың басқа түйсіктерге байланысты әртүрлі сезілуімен түсіндіріледі.
Жалғасымды көрініс. Қоздырғыштың әсері тоқтағанымен сезу органдарындағы қозу бірден жойылмайды. Қоздырғыштың әсері тоқтағаннан кейінгі түйсіктің жалғасуы жалғасымды көрініс делінеді.
Б.Тағы бір таным процесі қабылдау болып табылады. Түйсікте құбылыстардың жеке қасиеттері мен сапалары бейнеленсе, ал қабылдауда заттар мен құбылыстар толығымен өз көрінісін табады. Қабылдаудың қасиеті болып ұғыну табылады, яғни адам барлық жағдайды түсіне алады, мағынасын, ойды бейнелеп, аңғарады.
Қабылдаудың жалпы сипаты адамның санасында заттардың бейнесі көптеген қасиеттер мен сапалардың жиынтығы ретінде орын алатындығын
көрсетеді. Егер қабылданған таныс зат адамға өзінің барлық қасиеттерімен әсер етпесе де, қабылдаудың жалпы сипаты арқылы ол санада толық көлемде бейнеленеді.
Қабылдау-бұл белсенді процесс. Назарға алынған нәрселерді қабылдау объектілері деп атайды, ал қалғандары, яғни санада бейнеленетіндер ќоры құрайды. Қабылдау көбінесе адамдардың бұрынғы тәжірбиесінен, бұрынғы уақытта орын алған санадан, көңіл-күйден, сезімнен, уайымнан, адамның өзі қабылдаған заттарынан нені көргісі келетінінен тәуелді болады. Қабылдаудың бұрынғы тәжірбиеден және адамның психикалық өмірінің жалпы мазмұнынан тәуеділігі апперцепция деп аталады. Белгілі бір міндетке сәйкес жүзеге асырылатын қабылдау әрқашан ерікті шарттармен байланысты болады. Алдын-ала белгіленген қабылдаудың дамыған формасы болып бақылау табылады. Бақылау - бұл белгілі объектіні ұзақ, жүйелі, мақсатты қабылдау.
В. Жауынгер мен әскер қатарына шақырылғандардың барлық таным процестерінің тиімділігінің алғышарттары зейін болып табылады. Бұл белгілі бір объектіге адам санасының артығымен бағытталуы, оның нәтижесінде объекті толығырақ бейнеленеді.
Еріксіз зейін қойылған мақсаттан бұрын, еріксіз түрде туындайды. Ол қабылдаушы үшін объекті жаңа, ерекше, күтпеген болған жағдайда орын алады.
Ерікті зейін ерікті түрде туындайды, содан соң оқушы немесе жауынгер іске "кіріскенде" еріксіз түрде қызмет етеді.
Зейіннің қасиеттері:
-зейіннің шоғырлануы-бұл негізгі қызметке жатпайтын барлық нәрселерден назарды бөліп, тек ең бастысына бағытталу қабілеттілігі,
-зейіннің көлемі біруақытта қабылданатын бірдей объектілердің санымен өлшенеді. Мысалы, ұшақты басқару үшін ұшқыш біруақытта ауа жағдайын, аспаптардың көрсеткіштерін, басқару тетіктерін назарға ала отырып, жермен және экипаждың басқа мүшелерімен байланысты ұстап отыру қажет;
-зейіннің бөлінуі-бұл санада біруақытта бірнеше әртүрлі объектілерді ұстау немесе көптеген бір уақытылы операциялардан құралатын күрделі
қызметті орындау қабілеттілігі;
-зейіннің ауысуы-бұл бір қызметтен екіншісіне алдын ала белгіленген түрде ауысу;
-зейіннің тұрақтылығы-бұл бір объектіні қабылдауды күшейту қабілеттілігі;
-зейіннің алаңдауы - бұл белгілі объектіге немесе қызметке деген қызығушылықтыњ болмауынан туындайды;
-зейіннің толқуы-бұл зейіннің басқа объектіге еріксіз ауысуы.
Г. Қабылданған зат адамның санасына елес түрінде бейнеленеді. Елестету-бұл осы мезетте сезу органдарына әсер етпейтін заттың бейнеленуі. Ол санада бұрын қабылданып, сақталған бейнелердің негізінде туындайды. Елес сезу органдарына қатысты әртүрлі болады.: көру, есту, дәм сезу, иіс сезу, түйсіну, қимылдау және т.б.
Әрбір адамда елестету өзінің айқындылығымен, пайда болу жылдамдылығымен, тереңділігімен, мазмұнымен ерекшеленеді. Белгілі мамандық туралы елес толық және нақтырақ болса, онда жауынгер өз міндеттерін табысты орындайды. Елес естің, қиялдың, ойлаудың оперативті материалы, элементі болып табылады.
Сондықтан елестің дамуы таным процестерінің дамуына ықпал етеді.
Д. Ес бұл адамның істегендерін, қабылдағандарын есте сақтап, ары қарай қайта жаңғырту процесі.
Естің алғашқы процесі есте сақтау болып табылады. Бұл біздің нені істегенімізді, қабылдағанымызды санада бейнелеу процесі. Егер есте сақтау арнайы қойылған мақсатсыз және ерікті шартсыз орындалса-еріксіз, ал белгілі бір мақсатпен жүргізілсе ерікті деп аталады. Ерікті есте сақтау жүргізілу әдісіне қарай механикалық және мәнді болуы мүмкін. Механикалық есте сақтау кезінде санаға материалды оның мәнін түсінбестен, жәй қайталау арқылы бейнелейді. Санада бейнеленген материалды сақтау ары қарай оның мәнін түсіну және оны игеру арқылы жүргізіледі.
Қайта жаңғырту-тәжірбиеде пайдалану үшін санада сақталған материалды белсенді ету. Қайта жаңғыртудың пассивті түрі-тану болып табылады. Адамның есін қимылдық, ауызша-логикалық, эмоционалдық және тұрпатты деп бөлуге болады. Олардың даму деңгейі әр адамда әртүрлі болады.
Қимылдық ес-бұл қозғалыс арқылы есте сақтау. Ауызша-логикалық ес белгілі бір ойды білдіретін ұғым туралы тұжырымды меңгеруді қамтамасыз етеді. Эмоционалдық ес санаға әртүрлі мазасыздануды және соған байланысты адамдар мен оқиғаларды сақтайды. Бұл естің ең күшті дамыған түрі. Басыңнан өткен іс ұзақ уақыт бойы есте сақталады. Тұрпатты ес адамның түрін, орнын, затты, оқиғаны, құбылысты сақтауға мүмкіндік береді. Бұл естің түрі санаға материалды жан-жақты сақтауымен аса құнды болып есептеледі. Ес-бұл адамның жеке тәжірбиесінің және білімнің жинағы. Осы мағынада ол өткен жағдайларға бағытталған болып табылады.
Е. Болашаққа бағытталған, алға қарауға мүмкіндік беретін теориялық
таным процесі қиял болып табылады. Қиял-адамның бұрын қабылдамаған
немесе дәл осы мезетте қабылдамайтын заттардың бейнесін жасау процесі. Ол адамдағы елестерді жинақтап, қайта құруға негізделген. Қиялға деген ынта адамның қажеттіліктерінен, мүддесінен, қызығушылығынан, қызметке шығармашылық қатысуынан келіп шығады.
Бейнені суреттеу арқылы емес, ерікті түрде құру процесі шығармашылық қиял базасында жүзеге асырылады. Шығармашылық қиялдың бөлігі болып шын мәнісінде жоқ заттардың бейнесі табылады. Шығармашылық қиялдың көмегімен өнер туындылары, жаңа машиналар пайда болады, ұрыстық және қызметтік міндеттердің шешімдері табылады.
Ж. Қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарының арасындағы байланыстар мен қатынастарды санада бейнелейтін жоғары таным процесі ойлау деп аталады. Оның мәні адамның санасында жүзеге асырылатын шындықты талдау мен жинақтауда тұжырымдалады. Талдау мен жинақтаудың негізгі құралы болып елестету мен оның тілдік баламасы ретінде сөз табылады.
Ойлау процесі-бұл тапсырманы шешу процесі. Тапсырманы шешу әрқашан да не істеу қажет екенін анықтаудан, яғни әрекет ету мақсатын белгілеуден басталады.
Тапсырманы сәтті орындау ойлау операцияларын дұрыс жүзеге асырудан, ойлау әдістері мен формаларын дұрыс пайдаланудан тәуелді болады. Ойлау операцияларында танымдық процесті жүзеге асыру жолдары: талдау, жинақтау, салыстыру, абстракция, нақтылау көрсетіледі:
oo талдау операциясы , тұтасты , құрамдас бөліктерге ойша бөлуді білдіреді;
oo жинақтау талдауға керісінше жүргізіледі. Бұл бөлшектерді ойша қайта біріктіру болып саналады. Мысалы, бірнеше аэрофотоларға сүйене отырып, зерттелетін объектілердің жалпы суретін жасауға болады;
oo салыстыру операциясы деп затар мен құбылыстардың қасиеттерін олардың арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты табу мақсатында салыстыруды айтамыз;
oo абстракцияның көмегімен заттар мен құбылыстардың белгілі бір қасиетін зерттеу үшін басқа қасиеттерімен байланыстырмай ойша анықтауға болады;
oo жалпылау операциясы заттар мен құбылыстарды олардың ортақ белгілері бойынша біріктіруге негізделген. Мысалы, оқытушы қатысушысушылардың іс-әрекеттерін жалпылай отырып, олдардың мінез-құлқы туралы қорытынды жасайды;
oo нақтылау-бұл жалпыдан жекеге ойша ауысу. Мысалы, танкіні жүргізуші-механик жылу, электр, тежеуіш жүйелерімен танысып қана қоймай, олардың әрқайсысының құрылымын жете білу керек.
1.Ойлау тапсырмасын шешу процесі пікір немесе ой-толғау түрінде жүзеге асырылады:
oo пікір ойлаудың негізгі формасы болып табылады. Ол деректі растайды немесе мақұлдамайды. Белгілі бір зат туралы бақылаушының баяндамасы пікір деп аталады;
oo ой-толғау-бір немесе бірнеше пікірден жаңа пікір құру болып табылады.
Ой - толғаудың 2 түрі болады:
oo индукция-бұл жеке факторлардан жалпы қорытындыға келуді пайымдау әдісі;
oo дедукция кезінде индукцияға кері процесс жүреді. Бұл жағдайда жалпы жағдайдан жеке факторларға қорытынды жасалады.
1.Қызметінің сипатына қарай ойлау процесі заттық-әсершіл, көрнекі-тұрпатты, дерексіз деп бөлінеді:
oo заттық-әсершіл ойлау-тәжірбиеге тікелей енгізілген ой. Мысалы, қарсыласына шабуыл жасайтын мергеннің әрекеті ең сенімді жолды көрсетіп, қалай қозғалу керектігін айтатын ойымен тығыз байлынысты болады;
oo көрнекті - тұрпатты ойлау-адамның бұрынғы қабылдаған бейнелері мен елестетулерінің негізінде жүреді. Мысалы, сарбаз , болуы мүмкін әрекеттерді ойша елестетіп, қайталап тұру арқылы барлау жұмыстарына жақсырақ дайындала алады;
oo дерексіз ойлау, тұрпатынан айрылған дерексіз ұғымдардың негізінде жүзеге асады. Бұл процесс, мысалы, елдің экономикалық жағдайындағы күрделі процестерді, саяси оқиғаларды зерттеу кезінде орындалады.
Ойлау адамдар арасындағы қатынасу, ой алмасу процесі болып табылатын сөйлеумен тікелей байланысты. Қатынасу құралы тіл болып саналады. Тіл арқылы қатынас бірнеше жолмен жүргізіледі.
oo ауызекі сөйлеу - бұл сөзді айту және есту арқылы қатынасу. Егер ол екі адамның арасында ой алмасу ретінде жүретін болса, онда диалог деп аталады. Диалог ойды жеңіл жеткізу мүмкіндігіне ие. Егер ауызекі сөйлеуде бір адам сөйлеп, екінші тыңдайтын болса, онда бұл процесс монолог делінеді;
oo монолог диалогқа қарағанда қиындау, өйткені монологта тыңдаушы айтылған ойға тікелей жауап бермейді;
oo жазбаша сөйлеу: хат, хабарландыру, мәлімдеме. Мұнда ой гафикалық түрде тұрғызылып, содан соң шрифтермен жазу арқылы өңделеді.
Жазбаша сөйлесуде ойдың мазмұнын жеткізу қиынға соғады. Өйткені онда ымдау сияқты қосымша түсіндіру құралдары болмайды.
Сөзді белсенді (айтушының, жазушының сөзі) және белсенді емес (тыңдаушының, оқушының сөзі) деп бөлуге болады. Әскери қызметте сөздің ерекше түрі-әскери сөз қолданылады. Оның өзіндік сөздік құрамы болады. Ол арқылы әскери қызметкерлер бір-бірін түсінеді. Бұл жағдайда командирлердің, яғни басшылықтың сөздері және қызметтен тыс қатынасу
сөздері ерекшеленеді.
3.2. Әскери қызмет жағдайындағы адамның сана - сезімдері.
Адамның өзінің не танитынын және нені істейтінін ойлауы және айналадағы заттарға, құбылыстарға, адамдарға қатынасты ойлауы сана-сезім деп аталады. Сана-сезім адамды қоршаған ортаға бағыттайды. Әскери қызметте жастарды дайындау сана-сезімнің болуын талап етеді.
Сана-сезімнің ерекшелігі қандай болады?
Біріншіден, адамның сана-сезімі танымдық психикалық процестерден мазмұны бойынша ерекшеленеді. Танымдық процестерде адам қоршаған ортаны бейнелейді. Сана-сезімнің мазмұны болып, адамның өзі қабылдаған, таныған нәрселерін ойлап мазасыздануы табылады.
Екіншіден, адамның сана-сезімі сапасы жағынан әртүрлі болады. Егер түйсік туралы сөз қозғалса, онда оның 12 түрі атап көрсетуге болады. Ал сана-сезімнің оннан астам түрі бар.
Үшіншіден, адамның сана-сезімі екіжақты сипатқа ие. Адамның әрбір сана-сезімінің антиподы (қарама-қарсы жағы) болады. Мысалы: қуаныш және қайғы, махаббат және жек көрушілік. Адамның сезімі тез өзгереді. Сондықтан, ол күрделі және сезімтал болып келеді.
Төртіншіден, адамның сезімі. Мысалы, бүгін жағымды сезімді тудырған құбылыс біршама уақыттан кейін жағымсыз әсер етуі мүмкін.
Бесіншіден, адамның сана-сезімі физиологиялық процестермен байланысты: жүректің соғысымен, тыныс алу органдарының, асқазан-ішек жолдарының қызметімен және т.б. Адамның ағзасы рефлекстердің негізінде жұмыс істейді. Сана-сезім осы рефлекстерге әсер етеді, сондықтан ағзаның қызметінің жақсаруына немесе нашарлауына да әсерін тигізуі мүмкін.
Алтыншыдан, адамның сезімі оның қызметімен байланысты болады. Кез-келген әрекет, кез-келген қызмет түрі 3 кезеңге шартты түрде бөлінеді: адам әрекетке дайындалғанда-дайындық кезеңі; әрекет еткенде-әрекетті орындау кезеңі; әрекетті аяқтағанда-соңғы кезең.
Мазасыздану кезіндегі іс-әркеттің құрылымында бір эмоционалдық жағдайдан екіншісіне өтудің белгілі бір динамикасы болады. Сырттай сезім адамның бойында келесі жолмен пайда болады: тыныс алу жиілігі мен тереңдігінің өзгеруі; қан айналымы. Ұялу мен қысылу адамның бетінің қызаруына әкеледі, ашу мен үрей өңін бозартады.
Сезім адамның сөзінде, қимылында көрінеді. Оқытушы оқушылардың жағдайын олардың бет әлпетінен, дауысынан, қимылынан аңғаруы қажет.
Адамның сезімдері мазмұны мен формасы бойынша әртүрлі болады. Адамның мазасын формасына қарай 3-ке бөледі: эмоционалдық жағдайы немесе көңіл-күйі; эмоционалдық қатынастар немесе өзіндік сезімдер (үрей); эмоциялық реакциялар немесе аффектілер.
Көңіл-күй - бұл әлсіз қарқындылықпен (мысалы, қамығу), біршаме ұзақтылықпен, қауіпсіздікпен, айқынсыздықпен сипатталатын адамның тұрақты эмоциялық жағдайы, яғни адам әдетте олардың себептерін түсіне бермейді. Көңіл-күй диффузиялық сипатқа ие, яғни адамды толық қамтиды,
оның психикалық процестеріне, жұмыс қабілеттілігіне, іс-әрекетіне әсер етеді.
Көңіл-күйге бірқатар факторлар мен жағдайлар әсер етеді:
oo әртүрлі органикалық процестер мен ағзаның жағдайы;
oo қоршаған сыртқы ортаның ерекшеліктері. Ауа райы, тәртіп, тазалық, ғимараттың сырлануы мен жарық болуы, дыбыстық қоздырғыштар;
oo адамдар арасындағы арақатынастың ерекшеліктері. Әдептілік пен ізеттілік көңіл-күйге оң әсерін тигізеді;
oo оқудағы, жұмыстағы, қызметтегі жетістіктер немесе құлдыраулар.
Адамның сезімі төменгі және жоғарғы болып бөлінеді. Төменгі сезімдер адамның ағзасында болатын физиологиялық процестермен және оның материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырып, қанағаттандырмаумен байланысты. Оларға аштықты, суықты, ауырды, шаршағанды сезіну жатады.
Жоғарғы сезімдер адамды оның қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырып-қанағаттандырмауыме н, сондай-ақ оның жеке көзқарасының қызметімен сәйкес келіп-келмеуімен байланысты туындайды.
Адамға қандай жоғарғы сезімдер тән?
Моральді-саяси сезімдер. Ол адамның немесе басқа адамдардың жүріс-тұрысының имандық талаптарына сәйкес келіп-келмеуін ұғынумен байланысты пайда болады. Моральді-саяси сезімдерге отаншылдық, ұжымшылдық, жауыңа деген жеккөрушілік сезімдері жатады. Екіншіден, парасаттылық сезімдері саяси, ақыл-ой қызмет кезінде пайда болады және осы қызметке деген қызығушылық ретінде көрініс табады.
Парасаттылық сезімдеріне айқындылық, таңқалу, түсінбеушілік, сенімділік, күдік сезімдері жатады. Парасаттылық сезімдері ең алдымен адамның танымдық қызметімен, оқуымен байланысты.
Эстетикалық сезімдер әдетте объектілер мен құбылыстардың "әдемілігін немесе ұсқынсыздығын" сезінумен байланысты туындайды. Аффектілер-бұл жоғары интенсифтілікпен, жауапсыздықпен сипатталатын адамның эмоциялық реакциялары. Оларға диффузиялық сипат тән. Бір адамның аффектісі басқа адамдардың эмоциялық жағдайына теріс әсерін тигізеді.
Сана-сезімдер қуаттылығы, тұрақтылығы, тереңдігі бойынша бағаланады. Берік, күшті, терең сезімдерді құштарлық деп, ал оларды иеленуші адамды құштар адам деп атайды. Адамның сезімдерін сипаттай отырып, оның өзін қалай ұстайтынына, сезімдерін қалай басқаратынына назар аудару қажет.
3.3. Жауынгердің еркі мен ерікті қасиеттері.
Танымдық процестер адамға қоршаған адамға дұрыс бағдарлануына мүмкіндік береді. Алайда адамның өмірі-тек қана шындықты танудан ғана тұрмайды. Адамның өмірі ең алдымен еңбек етуден, қызмет көрсетуден құралады.
Адамның танымдық процестері, сезімдері мен іс-әрекеттері арасында белгілі бір байланыс болады. Бұл байланыс ерік деп аталады. Адамның өмірінде ерік маңызды рөл атқарады.
Адамның өміріндегі барлық жетістіктері көп жағдайды оның еркінің даму деңгейінен тәуелді болады. Барлық нәрсені түсіну үшін басың жақсы істеуі керек, алайда дұрыс іс-әрекет жасау үшін күшті еркің де болуы тиіс.
Әскери қызмет - адамның қызметінің ең қиын әрі күрделі түрі. Ол адамға бірқатар қиындықтар әкеледі. Бұл қиындықтарды жеңу үшін ерікің күшті болуы керек. Өйткені қиындықтарды жеңбей жетістікке жете алмайсың.
Адамның еркі оның қызметінде көрініс табады және қойылған мақсатқа жету үшін қиындықтарды жеңе білу қабілеттілігін көрсетеді. Қиындықтардың 2 түрі болады. Сыртқы-яғни адамға бағынбайтын объективті кедергілер: физикалық, қызметтік, қоғамдық сипаттағы кедергілер; ішкі-адамѓа тікелей байланысты қиындықтар, мысалы, өз күшіне сенбеу, дәлелдердің ауытқуы т.б.
Адамның еркі іс-әрекеттен көрінеді. Ол келесі кезеңдерден тұрады: дайындық кезеңі (мақсатты, оған қол жеткізу жолдары мен әдістерін сезіну, шешім қабылдау) және орындау кезеңі (қабылданған шешімді орындау).
Ерікті әрекеттің негізгі кезеңдері:
Себептердің күресі. Адам кез-келген іс-әрекетті жасамастан бұрын оның санасында себептер (әрекетке итермелеу) болады. Олар бір мезгілде әртүрлі және бірнешеу болуы мүмкін.
Басты себеп анықталғаннан кейін соған сәйкес мақсат белгіленеді. Мақсат-бұл пайда болған себептерді қанағаттандыратын жетістік.
Ерікті іс-әрекеттің келесі кезеңі мақсатқа жету жолдарын талдау, әрекетті жоспарлау болып табылады. Шешім қабылдаумен ерікті іс-әрекеттің дайындық кезеңі аяқталады. Барлық адам бірдей ойлаған іс-әрекетін орындауға бірден ат салыспайды.
Ерікті қасиеттерді талдау кезінде тәжірбиелі тәжірбиешілер келесілерге назар аударады:
oo ешқандай күдіксіз, ауытқусыз байқалған қасиетті орындау қабілеттілігін қалыптастыру;
oo шешімді орындау, қойылған мақсатқа қол жеткізу және алдағы кедергілерді жеңу;
oo ерікті іс-әрекеттің соңғы кезеңін құрайтын қойылған мақсатқа қол жеткізу процесін талдау және бағалау. Ерікті іс-әрекеттің талдау, жастардың еркін дамыту жолдары туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Ерік өзін-өзі тәрбиелеу жолымен дамиды. Адамның еркі бірнеше көрсеткіштер бойынша сипатталып, бағаланады.
Бағытталу. Бұл белгілі бір мақсатқа дайындалу жайындағы адамның ерік-жігері, яғни ұзақ уақыт бойы күш жұмсап, қиындықтарды жеңу арқылы мақсатқа қол жеткізу.
Мақсатқа бағытталу. Жауынгер қызметінің себептері мен мақсаттарының қатаң айқындылығымен көрсетіледі. Бұл қасиет жауынгерге өзінің өнегелі және дене күшін жинап, қойылған мақсатты орындауға бағытталуына мүмкіндік береді.
Ұстамдылық-өзін, ойларын, сезімдерін игеру қабілеттідігі.
Табандылық-тапсырманы орындауды қамтамасыз ететін өз уақытысында шешім қабылдау мүмкіндігі.
Бірбеткейлік - дегеніміз жауынгердің басқалардың көмегінсіз өз ойларына сәйкес әрекет етуі.
Қайсарлық қойылған мақсатқа жетуде қиындықтарға тап болса да, өз дегенінен қайтпау қасиеті.
Ынталылық ерікті қасиет ретінде шығармашылық іс-әрекеттерде көрініс табады.
Атқарушылық бұл қабылданған, шешімдерді немесе бұйрықтарды немесе бұйрықтарды белсенді және жүйелі түрде орындау.
Осы қасиеттердің барлығы жауынгерлердің тәртіптілігін дамытудың маңызды алғышарттарын құрайды, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§1. Әскери психологияның жалпы сұрақтары.
0.1 Әскери психология пәні.
Әскери психология - бұл оқу, қызмет ету және ұрыс жағдайындағы жауынгердің және әскери ұжымның психологиясын қалыптастырудың, психикасын жетілдірудің заңдылықтары мен механизмдерін зерттейтін психологиялық ғылымның бір саласы.
Әскери психология адамның ұрыс уақытысындағы жүріс-тұрысын, басшылар мен бағыныштылар қарым-қатынасының психологиялық насихат және қарсы насихат жүргізу әдістерін, әскери ұжымды, соғыс техникасын, ұрыс қимылдарын басқарудың психологиялық мәселелерін зерттейді.
Жалпы орта білім беретін және кәсіби мектептердегі алғашқы әскери дайындық негіздерін үйрету процесінде АӘД оқытушысы жастарды Қарулы Күштер қатарында қызмет етуге жан-жақты дайындайды. Мұнда моральдық-психологиялық дайындыққа баса назар аударылады.
"Психологиялық дайындық" түсінігіне нелер кіреді? Оны түсіну үшін ең алдымен тікелей бақыланбайтын ішкі сезімдер (сезу, ой, түйсік) деп аталатын психикалық құбылыстардың мәнін ашу керек, Сондай-ақ адамзат тарихындағы олар туралы ілімнің қалай қалыптасқанын білген жөн.
Психика адамның іс-әрекеттерінде, айтылған ойының мазмұнында, қимылдарында сырттай көрініс табатын немесе ойының, ниетінің, мазасыздануының қозғалысы ретінде іштей жүретін рухани әлемін құрайды.
Әскери қызметкерлерге психикасының пайда болуының сыртқы және ішкі формаларын зертеуде әскери-психологиялық дайындық көзделген. Сыртқы көрініс арқылы да, және басқа белгілері бойынша да қамқорлығыңдағы адамның ішкі әлеміне тереңдей жете алу керек. Сонымен қатар олардың болашақтағы дамуын болжау, жауынгердің жеке басын қалыптастыру процесін жобалау, олармен жұмыс жасаудың ең тиімді жолдары мен әдістерін табу аса маңызды.
Психика адамның қызметінің және мінез-құлқының маңызды реттеушісі болып табылады. Оның мәні нақты әлемді бейнелеуімен сипатталады. Қарамағындағылардың ішкі әлемін білу басшылықтың жетістікке жетуін көрсетеді.
Адамның психикасы қоғамдық-тарихи дамуының нәтижесі бола отырып, әлеуметтік жағдайдың әсерінен қалыптасып, дамиды. Бұл әдістемелік жайт АӘД оқытушысының кәсіби қызметінің негізі болуы тиіс.
Әскер қатарында қызмет етушілер мен әскерге шақырылушылардыњ психикасы олардың қызметінің барлық сфераларында көрініс табады:
-АӘД негіздерін оқу процесінде;
-әскери шеберлікті үйрену процесінде;
-әскери кезекшілікті атқару уақытында;
-ұрыс қимылдарын жүргізу барысында.
Адам психикасының негізі болып психикалық процестер-танымдық (түйсік, қабылдау, елес, қиял, ойлау және т.б.) эмоциялық және ерікті болып табылады.Олардың негізінде әртүрлі процестер туындап, меңгеріледі, ғылымдар табылады, дағдылар мен іскерлік қалыптасады, өмірлік тәжірбие қалыптасады. Психикалық процестер адамның мінез-құлқының алғашқы реттеушісі болып саналады.
Психикалық жағдай психикалық уақытша функционалды әрекет болғандықтан, оның негізінде психикалық процестер жүріп, жеке тұлғаның қасиеттері бейнеленеді. Психикалық жағдай психикалық процестерден көпжақтылығымен, күрделілігімен, өзіндік динамикалығымен ерекшеленеді. Бір жағынан, ол әлеуметтік жағдайлардың, қызмет нәтижесінің, физиологиялық факторлардың ықпалынан туындайды, ал екінші жағынан жауынгердің, жастардың қызметіне және мінез-құлқына үлкен ықпал жасайды. Психикалық қасиеттер психикалық процестерден тұрақтылығымен және жоғарылығымен ерекшеленеді. Оларға келесілер жатқызылады;
-беталыс;
-темперамент (қажырлылық);
-мінез-құлық;
-адамның қабілеттері.
Олар психикалық процестердің, психикалық жағдайлардың және психикалық құрылым негізінде қалыптасады және өз кезегінде оларға маңызды ықпал етеді. Психикалық қасиеттер психиканың сапалы деңгейін, оның ішкі және сыртқы көрінісін анықтайды.
Психикалық құрылымѓа білім, дағдылар, икем, пікір, сенім, әдет жатады. Олар тұлғаның жағдайы мен қасиеттерінің және психикалық процестердің негізінде қалыптасады.
АӘД сабағында қалыптасатын психикалық құрылымның деңгейі сабаққа қатысушылардың әскер қатарында қызмет етуіне моральді-психологиялық және әскери арнайы дайындығын сипаттайды. Психикалық процестер, жағдайлар, қасиеттер және құрылымдар өзара негізделген, сондай-ақ диалектикалық бірлікте болады. Олардың арасындағы шек жақын болғандықтан, ауысулар аз білінеді.
Жалпы орта білім беретін мектептердегі АӘД оқытушысы үшін тұлғаның жеке психологиясын, олардың даму заңдылықтарын білу қатысушылармен табысты жұмыс жасаудың, олардың танымдық біліктілігін белсенді етудің, әскери - отаншыл тәрбие берудің, дене дамуының ең маңызды алғышарты болып табылады.
Әскери психология ғылым ретінде әскери ұжымның да психологиясын, олардың даму және көріну заңдылықтарын зерттейді. Бұл заңдылықтар белгілі бір деңгейде мектептің оқу ұжымына тән. Ұжымның психологиясы - бұл ұжымның мінез-құлқы мен әрекетіне толығымен немесе жекелей әсер
ететін жалпы уайымдар, реакциялар, пікірлер, көңіл-күй мен арақатынастар. Ол жеке тұлғалар психикасы көрінісінің қарапайым арифметикалық топтастыѓы емес. Сонымен қатар ұжымның психологиясын тұлғаның психологиясына қарсы қоюға болмайды. Ұжымның психологиясы ұжым мүшелерінің жеке психологиясының өзгеруінің нәтижесі болып табылады. Ол келесі компоненттерден құралады:
-ынталандырушы компоненттер - ұжымдық қажеттіліктер, мүдделер, сұраныстар, мақсаттар, тілектер, дәстүрлер;
-парасаттылық компоненттері - ұжымдық сезімдер мен көңіл-күйлер;
-ерікті компоненттер - жігер, қайсарлық, тәртіптілік және т.б.;
-әлеуметтік компоненттер - ұжым мүшелерінің арасындағы арақатынасты сипаттайды (өзара тартыс, бєсекелестік, баға беру, мейірім, жақтырмау және т.б.)
Ұжымды ұйымдастыру заңдылықтарын ашу, психологиялық ортаны, достық арақатынасты басқару ,оқушыларды рух беру арқылы тәрбиелеуге көмектеседі.
Әскери психологияның зерттеу пәні болып әскери қызмет те табылады. Әскери қызмет-бұл ҚР Конституциясында көрсетілген, терең ойлы және өнегелі себептерден шығатын, қауіп-қатер мен жоғары дене к%.шіне ќысым және психологиялық жүктеме кезінде, сондай-ақ бейбіт уақытта да тапсырманы орындауға бағытталған жауынгерлердің қару мен ұрыс техникаларын саналы түрде қолдануы.
Жауынгердің жеке басы, әскери ұжым, әскери қызмет бірге оқытылады, өйткені жауынгер, экипаждыњ ,бuлімшеніњ оқу, жаттығу мен ұрыс тапсырмаларын орындауға бағытталған әрекеттері өзара тығыз байланысқан.
1.2 Әскери психологияның міндеттері.
Әскери психология келесі мәселелерді шешеді:
oo Жауынгер мен әскери ұжым қызметінің психологиялық аспектілерін анықтайды. Осы мақсатта бейбіт заманға тән қызмет, оқу, демалыс, қоғамдық қызмет, арақатынас, ұжымдық әрекеттер мен амалдар, сондай-ақ ұрыс кезіндегі жауынгерлер мен әскери ұжымның әрекеттері оқытылады;
oo Жеке құрманың соғысқа жан-жақты дайындалуы, ұрысқа психологиялық түрде жиналуы сияқты мәселелерді шешу мақсататында жауынгердің жеке психологиялық ерекшеліктерін анықтайды;
oo Әскери ұжымның ұрысқа белсенділігін ұйымдастыру және басқару жолдарын табу мақсатымен оның психологиясын зерттейді; сонымен қатар әскери қызмет ұжымның психологиясына әсер етуін зерттейді;
oo Жауынгерлерді оқыту мен тәрбилеудің психологиялық негіздерін жасайды. Бұл мақсатта есепке алу жолдары мен құралдары анықталады, жеке құраммен оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мен жүргізудің психологиялық заңдылықтары пайдаланылады;
oo Қазіргі заманғы ұрыс әдістері жеке құрамды психологиялық дайындаудың заңдылықтарын зерттейді. Бұл мақсатта ұрыс кезіндегі психиканың функционалды көрініс табуының заңдылықтары қарастырылады және ұрыс техникалары мен қарулар қолдануда адамның психикасын, қауіпті және басқа жағдайларда туындайтын психикалық жағдайларын тұрақтандыру шаралары жасалады; қауіп және дүрбелеңмен күрестің, басқа да теріс психикалық жағдайлардың алдын алу мен жеңудің шарттары мен құралдары анықталады;
oo Әскердің ұрысқа дайындығының психологиялық аспектілері анықталады , оныњ т+-лѓалыќ және жеке мен әлеуметтік-психологиялық сипатын береді;
oo Жеке құраманың жоғары сақтылығы мен жұмысқа қабілеттілігін ұзақ уақыт сақтаудың психологиялық, психофизиологиялық қиындықтарын айқындайды;
oo Соғыс жағдайы кенеттен туындағанда психологиялық қиындықтарды талдайды және жағымсыз психологиялық құбылыстардың (абыржу, ұйымшылсыздық) алдын алу жолдарын анықтайды;
oo Кезекшілікті ұйымдастыру және жүргізудің, жиналу мен ұрыс дайындықтарын қолдау бойынша шараларды жүргізудің психологиялық сұрақтарын шешеді;
oo Ұрыс техникалары мен қаруларын пайдалануға қатысты жауынгердің психологиялық мүмкіндіктерінің сипатын береді. Бұл үшін психологиялық процестердің, жағдайлардың, қасиеттердің сапасы зерттеледі және ұрыс техникалары мен қаруларын асау кезінде оларды пайдалану процесін оңтайлы ету мақсатымен сәйкес техникалық шешімдер табылады.
1.2 Әскери психологиясының әдістері.
Әскери психологияның негізгі әдістері болып бақылау және тәжірбие әдістері табылады. Олардың әрқайсысы әртүрлі арнайы формаларда көрініс табады.
А. Бақылау әдісі-адамның психикалық ерекшеліктері туралы деректерді жүйелі, мақсатты жинақтау.
Бұл әдіске жауынгердің әртүрлі жағдайдағы әрекеттері мен амалдардың объективті сыртқы бақылау жатады, бұл жағдайда олардың әсер ету күшін, яғни зерттеліп отырған тұлғаның психикасын, ойларын, дәлелдерін, есте сақтауын білген жөн. Дұрыс түсінілген амал адамның психикалық рухани әлеміне енуге көмектеседі. Адамдардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу процесінде олардың өздері туралы, ойлары, уайымдары, әрекеттері туралы айтқан мәліметтерді пайдаланылады. Психологияда бұл мәліметтер өзіндік есеп делінеді. Бұл жағдайда өзіндік есеп берудің материалдарды адамның анықталған ерекшеліктерінің түсініктесі ретінде емес, біздің бақылауымыз кезіндегі олардың жағдайының дәлелі ретінде пайдаланылады.
Өзіндік есеп-адамның жеке ерекшеліктерін зерттеудің маңызды құралы. Адамның жүріс-тұрысына қарап, олар туралы нақты және жан-жақты пікір айту жеткіліксіз (алайда дәл осы жағдай адамның ерекшеліктерінің басты көрсеткіші болып табылады), сондықтан бұл мәліметтерді адамның әрекеттері, мүддесі, уайым-қайғысы туралы деректермен толықтыру қажет. Сонымен бірге өзіндік есептің мәліметтеріне сын көзбен қараған дұрыс.
Нақты бір тұлғаның нақты ойлары мен сезімдерін қандай белгілері бойынша сынаған дұрыс?
Мұндай белгі біреу ғана бола алады-бұл осы тұлғалардың әрекеттері. Объективті сыртқы бақылау мен өзіндік есепке бірге қарастырылғанда ғана бұл әдіс толыққұнды нәтиже береді. Оқытушы ұзақ уақыт бойы белгілі бір адамдармен кездескенмен, олардың әрқайсысының ерекшеліктерін біле бермейді. Алайда оқытушыда "білемін" деген түсінік қалыптасуы мүмкін. Мұндай қателесу әдетте осы адамдардың әрекеттерінің ол үшін күтпеген жағдайға айналуына әкеледі.
Жұмыс барысында осындай жағдайлар орын алмас үшін оқытушы пассивті мәліметтер жинағымен шектелмеуі тиіс тек өзіне белгілі деректерді ескеру жеткіліксіз. Оқытушы өзіне мақсат қоюы қажет: оқушы өз міндеттерін қалай орындайтынын білу; оның жауапкершілігі қандай, өзінің жұмысын қаншалықты атқарады деген сұрақтарға жауап табу және т.с.с. Қойылған мақсатқа сәйкес бақылау жоспары жасалады. Жоспарда оқушының сабақта, кезекшілік кезінде, мектептен тыс жерде өзін қалай ұстағандығы жолдастарының іс-әрекеттерін қалай қабылдайтындығы, өз қателеріне қалай қарайтындығы қиындықтарды қаншалықты жәње алатындығы қарастырылады.
Бақылау - алынған мәліметтерді үнемі талдау, салыстыру, бақылау, тексеру.Тек осындай бақылау ғана сенімді болып табылады.
Б.Тәжірбие жасау әдісі.
Оның мақсаты күнделікті қызмет кезінде тұлғаның байқалмаған қасиеттерін, психикалық процестерді бақылау үшін жағдай жасау. Психологиялық тәжірбиенің 2 түрі бар:
1).Зертханалық жасанды тәжірбиеде тәжірбие
жүргізуші бақылау орны мен шарттарын толық құрады. Мысалы, радиотелеграфшының реакция беру жылдамдығын анықтау. Тәжірбие кезінде әртүрлі аспаптар қолданылады. Бұл әдіс тұлғаның қажырлығы, қабілеттері туралы кейбір тұжырымдарды жасауға мүмкіндік береді.
2).Табиғи тәжірбие кезінде бақылауға алынушының қызмет мазмұны психиканың көрінісін анықтауға мүмкіндік беретін шарттарда ғана сақталып, өзгереді.
Мысалы, АӘД дәрістерінде жаңа элементтерді енгізу арқылы оқушының реакциясын бақылауға, білімі, есте сақтауы, зеріктілігі, бастамалары, өжеттілігі туралы қорытынды шығаруға болады.
В. Адамның қызметінің нәтижелерін талдау жолымен оның жеке ерекшеліктерінің зерттеу әдісі. Мысалы, әскерде сарбаздың єскери жатаќханадаѓы өзініњ заттарын жинауы кезінде командирі оның атқарушылық, ұқыптылық, жауапкершілік сияқты жеке қасиеттері туралы сын айта алады. Атыс қаруын ұстай білу, техникамен жұмыс жасау нәтижелері тәрбиешіге жауынгердің шеберлігінің қабілеттерін, мүддесін бағалауға арналған материалдар береді.
Г.Әңгімелесу әдісі бақыланушымен тікелей байланыс жасау негізінде оның ішкі әлемін, жеке қабілеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Адамның ойын, сезімін, сұранысын білу үшін әңгімені өзара сенім жағдайында жүргізу қажет. Сондай-ақ әңгіме кездейсоқ емес, мақсатты сипатта болуы керек және жүйелі түрде жүргізілуі тиіс.
Д.Сауалнама әдісі-бұл алдын-ала белгіленген сұраққа жауап беруші мен сұрақ қоюшы арасындағы жүргізілетін сұрақ - жауап. Сауалнаманың нәтижелерін статистикалық түрде өңделеді және топқа қатысты қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сауалнамаға 5-7 сұрақ енгізіледі. Ең басты сұрақтар түсінікті болуы керек. Сұрақ-жауапты ауызша түрде немесе викторина формасында өткізуге болады.
Е.Тестілеу әдісі- бақыланушымен тапсырмаларды шешу - әскери - кәсіби таңдауы жүзеге асыруда қолданады.
Әлеуметтік әдістеме ұжымдағы арақатынасты зерттеу үшін пайдаланылады.
§2. Әскери психологияның негіздері.
2.1. Әскери психологияның әдістемелік негіздері.
Ғылымның әдістемесі - бұл, ең алдымен, зерттелетін құбылыстың стратегиясын анықтайтын дүниетанымдық ұстанымы, әдістерді таңдау, зерттеуді ұйымдастыру, алынған деректерді талдау, теорияны қалыптастыру. Әскери психологияның әдістемелік негізін философиялық, экономикалық, әлеуметтік-саяси ілімдердің бірлігі құрайды.
Әскери психология үшін маңызды әдістемелік орынға материя алғашқы, ой сана, психика екінші, яғни материядан туындаған деген философияның негізгі сұрағын материалистік тұрғыдан шешу ие болады.
Философияның негізгі сұрағының екінші жағы болып біздің санамыздың қоршаған әлемге қатынасы туралы сұрақ табылады. Диалектикалық материализм материалдық әлемнің танымын ғылыми негіздейді; адамзат санасы объективті шындықты дұрыс тануға және қайта қалыптастыруға қабілетті. Онда адамның өзін де, санасы мен психикасын да тануға болады.
Тұлғаның және ұжымның психологиясын зерттеудің негізінде табиғаттағы және қоғамдағы қозғалыстар мен дамулар туралы материалисттік диалектиканың жағдайы жатыр. Басқа құбылыстар сияқты психикада да үнемі дамиды. Дамуды филогенез (яғни адам мен адамзаттың тарихи дамуы) және онтогенез (жеке адамның немесе нақты ұжымның дамуы) жоспарында қарастыруға болады. Бұл жағдай оқытушыны педагогикалық сенімге, адамды тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеу мүмкіндігіне сенуге, оң қасиеттерін қалыптастырып, терістерін жеңуге шақырады.
Әскери психология, сандық өзгерістердің сапалыға ауысу заңына сүйене отырып, жауынгердің жеке дамуы жеке психикалық процестер мен қасиеттердің толығымен сапалы өзгерістерге ауысу арқылы жүзеге асырылуын білдіреді. Бұл төменгі және жоғарғы сынып оқушылардың білімін, дағдыларын, икемдерін, шеберліктерін, моральді-саяси, ерікті және басқа қасиеттерін, сондай-ақ жаңадан әскерге шақырылған және єскерден босатылған жауынгерлердің қасиеттерін салыстыру кезінде көрініс алады.
Бірлікпен қарама-қарсы күрестер зањы оқытушыға оқушының жеке басының даму себептері мен өздерін дұрыс түсінуге көмектеседі.Ол күрес пен қарама-қайшылықты шешу арқылы жүзеге асырылады: оқу қиындықтары, әскери қызметтің ауыртпалықтары.
Жастардың психологиясын зерттей отырып, оқытушылар терістеу заңының әрекеттерін ескереді. Тұлғаның дамуы-күрделі, көпжақты процес, оның негізінде адамның жаңа сапалары қалыптасады.
Әскери психология тарихи материализмге де сүйенеді және ең алдымен барлық қоғамдақ қатынастардың жиынтығы ретінде адамның жаратылысын түсінуге негізделеді.
Әлеуметтік орта - бұл қоғам, ұжым-ол тұлғаны, оның рухани, ішкі әлемін қалыптастырады. Яғни оқытушы жауынгер мен оқушыныњ өмір сүріп, дамитын әлеуметтік жағдайларды, олардың басқа адамдармен байланысын ескерту қажет. Диалектикалық және тарихи материализмге сүйене отырып, әскери психология өзінің әдістемелік принциптерін қалыптастырады:
-детерминизм принципі (психологиялық құбылыстардың себепті байланысы);
-психиканың даму принципі (тұлғаның);
-сана мен қызметтің бірлігі принципі;
-психикалық тұтастылық және тұлғанаң жанасу принципі;
-сыртқы әсер мен іщкі жағдай бірлігінің принципі.
Бұл принциптердің бірлігі әскери психологияда тұлғаны, ұжым мен қызметті зерттеуге тұрғылық әлеуметтік-қызметтік жанасуда көрініс табады.
2.2. Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері.
Әскери психологияның әскери-теориялық негіздерін қазіргі заманға тән соғыстың сипаты мен ерекшеліктері туралы, ұрыс алаңындағы адамның жеңіске жетудегі ролі туралы әскери ғылым мен әскери докторинаның жағдайы құрайды. Жауынгерлердің моральді- жігерлік қасиеттері мен ұрысқа дайындық деңгейінен ұрыстың нәтижесі, күшті техника мен қаруды пайдалану тиімділігі, соғыстың барысы тәуелді болады. Адамның соғыстағы ролін мойындау Қарулы Күштердің моральді-соғыстық әлеуетін нығайтудың көптеген мәселелерін шешудегі әскери психологияның маңыздылығын
анықтайды.
Жаңа техника өз күш-қуаттылығымен моральді басымдылық-психологиялық факторын тудырады. Ол жауынгердің әрекеттерінің ерекшеліктеріне, психикасына әсер етеді. Мұның бәрі әскери-психологиялық ғылымның маңыздылығын күшейтеді.
Қазіргі заманға тән ұрыс жағдайында болашақ жауынгерлерді белсенді әрекеттерге психологиялық дайындау мектептегі АӘД дәрісін беру процесінде басталуы керек осыған байланысты әскери психология әскери шеберлікті қалыптастырудың, қазіргі заманға тән ұрыс пен ұрыс техникалары туралы жауынгерлерде дұрыс көзқарас туғызудың, шыдамдылыќ , беріктілік, төзімділік, эмоциялық табандылық, өзін құрбан етуге дайын болу сияқты моральді-жігерлік қасиеттерді жетілдірудің жолдары мен тәсілдерін жасайды.
Бұл жағдай әскери қызметке жастарды дайындаушы АӘД оқытушысы үшін белгіленген ұстаныш болып табылады.
2.3. Әскери психологияның табиғи-ғылыми негіздері.
Әскери психологияның табиғи-ғылыми негіздері жоғарғы жүйке қызметі туралы ілім болып табылады. Әскери психология объектілері адамның, тұлғаның және ұжымның психикасы болып табылатын білімнің басқа да шектес облыстарының жетістіктеріне сүйенеді. Адамның психикасы мидың функциясы болып табылады. Ми - бұл адамның барлық органдарының өзара және сыртқы ортамен толық байланысын қамтамасыз ететін жүйке жүйесінің бір бөлігі. Мұндай байланыс жүйке жүйесімен оған тән қоздырғыш (қоздырғыштың әсерінен қозу жағдайына ұшырау қабілеті), өткізгіштік (қозуды өткізуді қабілеті) және жүйке жүйесі тұйықталатын органдардың қызметін ынталандыру мүмкіндігі сияқты қасиеттердің негізінде жүзеге асырылады.
Адамның жүйке жүйесінің құрылысы қандай?
Жүйке жүйесінің элементі жасуша болып табылады.Адамның жүйке жүйесі құрылыстары бірдей және бірдей қызмет атқаратын миллиардтаған (18-ге дейін) жүйке жасушыларынан тұрады.
Әрбір жүйке жасушасы ұзын өскін тәріздес денеден және айналасында шашырап тұратын бір немесе бірнеше қысқа өскіндерден тұрады. Ең үлкен жасушадағы өскіндер 1,5 метрге дейін созыла алады.
Жүйке жасушасының жұмысы қозуды тасымалдаумен қорытындыланады (120мс жылдамдықпен тасымалдайды). Бұл тасымал қысқа өскіндерден дене арқылы ұзын өскінге қарай бағытталған. Бұл қатынаста жүйке жасушасы жартылай жолсерік құралын еске түсіреді. Ағзаның барлық бөліктерінің жұмысын үйлестіруді төменгі жүйке қызметі, ал ағзаның қоршаған ортамен байланысын, оның сыртқы жағдайлармен теңдесуін жоғарғы жүйке қызметі қамтамасыз етеді. Жоғарғы жүйке қызметінің заңдылықтары туралы ілім психологияның табиғи ғылыми негізін құрайды.
Ағзаның қоршаған ортаға реакциясын қамтамасыз ететін осы негізгі жүйке процесі рефлекс болып табылады. Ол сыртқы немесе ішкі ортадағы қоздырғыштардың әсеріне ағзаның немесе органның орталық жүйке жүйесі арқылы жауапты реакциясын білдіреді. Рефлекстер шартты және шартсыз болып бөлінеді.
Шартсыз рефлекстер адамның өмір сүруі мен қызметінің нақты шарттарыннан тәуелді болады. Олар мұрагерлікпен беріледі.Олардың жиынтығы туылысынан бағдарланған реакциялардың белгілі жүйесін құрайды. Шартсыз рефлекстер дем алу және жүректің соғысын, дене температурасының қалыптылығын көздің қарашығының тартылуы мен кеңеюін қамтамасыз етеді. Олардың сыртқы көрінісі бойынша жауынгердің жағдайы туралы (шошу, терең уайымдау, құштарлық немесе қинаушылық және т.б.) айтуға болады.
Қоршаған әлеуметтік және табиғи орта күрделі және жиі өзгеретін болса, онда шартсыз рефлекстер мақсатты реакциялар мен мінез-құлықты қамтамасыз етпейді. Сондықтан өмір сүру барысында шартты рефлекстер қалыптасады жєне олар белгілі бір шарттарѓа тәуелді болады. Олар дағдылар мен әдеттердің негізінде жатыр, мысалы: күн тәртібін нақты орындау, белгілі бір киім үлгісін киіп жүру ережесін қатаң сақтау, әскери ант беру, дұрыс жүріп-тұру және т.б.
Шартты-рефлекторлы байланыстар ми қабығында заңды түрде, қозу және тозу процестерінің, шартсыз рефлекстердің негізінде қалыптасады. Қозу уақытша жүйке байланыстарының құрылуына, ал тежеу олардың бұзылуына, басылуына әкеледі.
Шартты рефлекстер ми қабығында алғашқы және екінші белгі беру жүйелерінің деңгейінде қалыптасады. Тікелей қоздырғыштарға дұрыс реттеуді қамтамасыз ететін шартты рефлекстер жүйесі алғашқы дабыл жүйесі деп аталады. Оның негізінде барлық тікелей түйсіктер, қабылдау және сәйкес реакциялар дуындайды. Алғашқы белгі беру жүйесі жануарларда дамыған. Екінші белгі беру жүйесі тек адамда ғана бар. Ол адамға әлеуметтік ортаға бағдарлануға, қоршаған әлемнің мәнін ортаға бағдарлануға, қоршаған әлемнің мәнін түсініп, саналы әрекет жасауға мүмкіндік береді.
Өзінің әсерінен екінші бееелгі беру жүйесін қалыптастырып, қызметін реттейтін қоздырғыш сөз делінеді.
Сөз-бұл тікелей қоздырғышқа қатысты белгі. Екінші белгі беру жүйесінің көмегімен адам дыбысқа емес, сөздің мағынасына көңіл аударады.
Әскери психология үшін маңызды орынға динамикалық стреотип ие. Қоздырғыштар жүйесі тұрақты немесе аз тұрақты болады. Бұл әсіресе күн тәртібін күнделікті орындайтын әскери қызмет үшін тән нәрсе. Көптеген шаралар (әскерде-бұл ұйқыдан тұру, физжаттығу, төсек жинау, таңғы тексеру, тамақтану, ал мектепте-сабақтар, кезекшілік) күнде қайталанып тұрады. Динамиклыќ стереотип - шартты рефлестердіњ жиынтыѓы деп т%.сіну ќажет
Сәйкесінше сыртқы қоздырғыштар жүйесінде адамдағы динамикалық стреотип деп аталатын шартты рефлекстер жүйесі қалыптасады. Ол өзгеріске жиі ұшырайды. Алайда, адам жаңа өмір сүру ортасына келгенде, ескі стереотип бұзылып, жаңасы пайда болады. Ол әдетте жұмысқа қабілеттілік пен мінез-құлыққа әсер ететін күшті уайымдаушымен бірге жүреді. Бұл жағдай жауынгерлерді басқару, оны оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастыру бойынша жұмыстар жасау кезінде ескеріледі.
Әскери психологияда кері афферентация идеясы болады. Оның мәні келесідей: рефлекс ағзаның жауапты реакциясымен аяқталмайды. Жүйке жолдары арқылы миға реакция туралы кері ақпарат келіп түседі. Оның көмегімен сәйкес түзетулер жасалады.
Әрекет акцептары-адамның өмір сүру процесінде қалыптасатын ми қабығындағы физиологиялық жүйке аппараттарын білдіреді. Оның мәні - белгілі бір жағдайларға қажетті әрекеттерді алдын-ала жоспарлау. Осы механизм бойынша болашақ қызмет туралы оқушылардың, болашақ жауынгерлердің көзқарасын қалыптастыру жұмыстары жүргізіледі.
§3. Жауынгердің жеке басының психологиясы.
Ұрыс, қызмет және оқу жағдайындағы жауынгерлердің
психикалық процестері мен жағдайлары.
3.1. Жауынгерлердің психикалық танымдық
процестерінің ерекшеліктері.
Тұлға-бұл қоғамдық жаратылысқа ие күрделі құылым. Қоғам адамды адам ретінде тәрбиелейді. Тұлғаны толық және терең түсіну үшін ең алдымен оның әлеуметтік жаратылысын ескеру қажет. Сонымен қоса, тұлғаның биологиялық аспектіде де қарастыру керек, өйткені адам тікелей табиғи жаратылыс болып табылады.
Оқушының, бағыныштының жеке басын, жеке ерекшеліктерін зерттеуді психикалық процестерді сипаттаумен бастау қажет. Себебі олар табысқа жетудің алғышарты болып есептеледі.
А. Алғашқы психикалық таным процесі түйсік болып табылады. Оның мәні адамға тікелей әсер ететін заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттері мен сапаларын бейнелеуден тұрады. Бұл әсер жүйке жасушаларында қозудың пайда болуына әкелетін рецептордың арнайы сезімтал жасушаларын (көз, құлақ, мұрын және т.б.) тітіктендіреді. Ал ол мидың сәйкес саласына жіберіледі. Түйсіктің көру, есту, дәм сезу, иіс сезу сияқты түрлері бар.
Бейімделу. Сезім органдарына қоздырғыштың ұзақ әсер етуінен сезімталдықтың өзгеруі немесе жайылуының нәтижесі бейімделу деп аталады.
Мысалы, адам түнде көшеге шыққанда алдымен ешнәрсені көрмейді, 4-5 минуттан соң қараңғылыққа "үйрене" бастайды және қоршаған заттарды айыра бастайды.
Түйсік процесінде қарама-қарсылықтың пайда болуы бір уақытта бақыланатын бір қоздырғыштың басқа түйсіктерге байланысты әртүрлі сезілуімен түсіндіріледі.
Жалғасымды көрініс. Қоздырғыштың әсері тоқтағанымен сезу органдарындағы қозу бірден жойылмайды. Қоздырғыштың әсері тоқтағаннан кейінгі түйсіктің жалғасуы жалғасымды көрініс делінеді.
Б.Тағы бір таным процесі қабылдау болып табылады. Түйсікте құбылыстардың жеке қасиеттері мен сапалары бейнеленсе, ал қабылдауда заттар мен құбылыстар толығымен өз көрінісін табады. Қабылдаудың қасиеті болып ұғыну табылады, яғни адам барлық жағдайды түсіне алады, мағынасын, ойды бейнелеп, аңғарады.
Қабылдаудың жалпы сипаты адамның санасында заттардың бейнесі көптеген қасиеттер мен сапалардың жиынтығы ретінде орын алатындығын
көрсетеді. Егер қабылданған таныс зат адамға өзінің барлық қасиеттерімен әсер етпесе де, қабылдаудың жалпы сипаты арқылы ол санада толық көлемде бейнеленеді.
Қабылдау-бұл белсенді процесс. Назарға алынған нәрселерді қабылдау объектілері деп атайды, ал қалғандары, яғни санада бейнеленетіндер ќоры құрайды. Қабылдау көбінесе адамдардың бұрынғы тәжірбиесінен, бұрынғы уақытта орын алған санадан, көңіл-күйден, сезімнен, уайымнан, адамның өзі қабылдаған заттарынан нені көргісі келетінінен тәуелді болады. Қабылдаудың бұрынғы тәжірбиеден және адамның психикалық өмірінің жалпы мазмұнынан тәуеділігі апперцепция деп аталады. Белгілі бір міндетке сәйкес жүзеге асырылатын қабылдау әрқашан ерікті шарттармен байланысты болады. Алдын-ала белгіленген қабылдаудың дамыған формасы болып бақылау табылады. Бақылау - бұл белгілі объектіні ұзақ, жүйелі, мақсатты қабылдау.
В. Жауынгер мен әскер қатарына шақырылғандардың барлық таным процестерінің тиімділігінің алғышарттары зейін болып табылады. Бұл белгілі бір объектіге адам санасының артығымен бағытталуы, оның нәтижесінде объекті толығырақ бейнеленеді.
Еріксіз зейін қойылған мақсаттан бұрын, еріксіз түрде туындайды. Ол қабылдаушы үшін объекті жаңа, ерекше, күтпеген болған жағдайда орын алады.
Ерікті зейін ерікті түрде туындайды, содан соң оқушы немесе жауынгер іске "кіріскенде" еріксіз түрде қызмет етеді.
Зейіннің қасиеттері:
-зейіннің шоғырлануы-бұл негізгі қызметке жатпайтын барлық нәрселерден назарды бөліп, тек ең бастысына бағытталу қабілеттілігі,
-зейіннің көлемі біруақытта қабылданатын бірдей объектілердің санымен өлшенеді. Мысалы, ұшақты басқару үшін ұшқыш біруақытта ауа жағдайын, аспаптардың көрсеткіштерін, басқару тетіктерін назарға ала отырып, жермен және экипаждың басқа мүшелерімен байланысты ұстап отыру қажет;
-зейіннің бөлінуі-бұл санада біруақытта бірнеше әртүрлі объектілерді ұстау немесе көптеген бір уақытылы операциялардан құралатын күрделі
қызметті орындау қабілеттілігі;
-зейіннің ауысуы-бұл бір қызметтен екіншісіне алдын ала белгіленген түрде ауысу;
-зейіннің тұрақтылығы-бұл бір объектіні қабылдауды күшейту қабілеттілігі;
-зейіннің алаңдауы - бұл белгілі объектіге немесе қызметке деген қызығушылықтыњ болмауынан туындайды;
-зейіннің толқуы-бұл зейіннің басқа объектіге еріксіз ауысуы.
Г. Қабылданған зат адамның санасына елес түрінде бейнеленеді. Елестету-бұл осы мезетте сезу органдарына әсер етпейтін заттың бейнеленуі. Ол санада бұрын қабылданып, сақталған бейнелердің негізінде туындайды. Елес сезу органдарына қатысты әртүрлі болады.: көру, есту, дәм сезу, иіс сезу, түйсіну, қимылдау және т.б.
Әрбір адамда елестету өзінің айқындылығымен, пайда болу жылдамдылығымен, тереңділігімен, мазмұнымен ерекшеленеді. Белгілі мамандық туралы елес толық және нақтырақ болса, онда жауынгер өз міндеттерін табысты орындайды. Елес естің, қиялдың, ойлаудың оперативті материалы, элементі болып табылады.
Сондықтан елестің дамуы таным процестерінің дамуына ықпал етеді.
Д. Ес бұл адамның істегендерін, қабылдағандарын есте сақтап, ары қарай қайта жаңғырту процесі.
Естің алғашқы процесі есте сақтау болып табылады. Бұл біздің нені істегенімізді, қабылдағанымызды санада бейнелеу процесі. Егер есте сақтау арнайы қойылған мақсатсыз және ерікті шартсыз орындалса-еріксіз, ал белгілі бір мақсатпен жүргізілсе ерікті деп аталады. Ерікті есте сақтау жүргізілу әдісіне қарай механикалық және мәнді болуы мүмкін. Механикалық есте сақтау кезінде санаға материалды оның мәнін түсінбестен, жәй қайталау арқылы бейнелейді. Санада бейнеленген материалды сақтау ары қарай оның мәнін түсіну және оны игеру арқылы жүргізіледі.
Қайта жаңғырту-тәжірбиеде пайдалану үшін санада сақталған материалды белсенді ету. Қайта жаңғыртудың пассивті түрі-тану болып табылады. Адамның есін қимылдық, ауызша-логикалық, эмоционалдық және тұрпатты деп бөлуге болады. Олардың даму деңгейі әр адамда әртүрлі болады.
Қимылдық ес-бұл қозғалыс арқылы есте сақтау. Ауызша-логикалық ес белгілі бір ойды білдіретін ұғым туралы тұжырымды меңгеруді қамтамасыз етеді. Эмоционалдық ес санаға әртүрлі мазасыздануды және соған байланысты адамдар мен оқиғаларды сақтайды. Бұл естің ең күшті дамыған түрі. Басыңнан өткен іс ұзақ уақыт бойы есте сақталады. Тұрпатты ес адамның түрін, орнын, затты, оқиғаны, құбылысты сақтауға мүмкіндік береді. Бұл естің түрі санаға материалды жан-жақты сақтауымен аса құнды болып есептеледі. Ес-бұл адамның жеке тәжірбиесінің және білімнің жинағы. Осы мағынада ол өткен жағдайларға бағытталған болып табылады.
Е. Болашаққа бағытталған, алға қарауға мүмкіндік беретін теориялық
таным процесі қиял болып табылады. Қиял-адамның бұрын қабылдамаған
немесе дәл осы мезетте қабылдамайтын заттардың бейнесін жасау процесі. Ол адамдағы елестерді жинақтап, қайта құруға негізделген. Қиялға деген ынта адамның қажеттіліктерінен, мүддесінен, қызығушылығынан, қызметке шығармашылық қатысуынан келіп шығады.
Бейнені суреттеу арқылы емес, ерікті түрде құру процесі шығармашылық қиял базасында жүзеге асырылады. Шығармашылық қиялдың бөлігі болып шын мәнісінде жоқ заттардың бейнесі табылады. Шығармашылық қиялдың көмегімен өнер туындылары, жаңа машиналар пайда болады, ұрыстық және қызметтік міндеттердің шешімдері табылады.
Ж. Қоршаған ортаның заттары мен құбылыстарының арасындағы байланыстар мен қатынастарды санада бейнелейтін жоғары таным процесі ойлау деп аталады. Оның мәні адамның санасында жүзеге асырылатын шындықты талдау мен жинақтауда тұжырымдалады. Талдау мен жинақтаудың негізгі құралы болып елестету мен оның тілдік баламасы ретінде сөз табылады.
Ойлау процесі-бұл тапсырманы шешу процесі. Тапсырманы шешу әрқашан да не істеу қажет екенін анықтаудан, яғни әрекет ету мақсатын белгілеуден басталады.
Тапсырманы сәтті орындау ойлау операцияларын дұрыс жүзеге асырудан, ойлау әдістері мен формаларын дұрыс пайдаланудан тәуелді болады. Ойлау операцияларында танымдық процесті жүзеге асыру жолдары: талдау, жинақтау, салыстыру, абстракция, нақтылау көрсетіледі:
oo талдау операциясы , тұтасты , құрамдас бөліктерге ойша бөлуді білдіреді;
oo жинақтау талдауға керісінше жүргізіледі. Бұл бөлшектерді ойша қайта біріктіру болып саналады. Мысалы, бірнеше аэрофотоларға сүйене отырып, зерттелетін объектілердің жалпы суретін жасауға болады;
oo салыстыру операциясы деп затар мен құбылыстардың қасиеттерін олардың арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты табу мақсатында салыстыруды айтамыз;
oo абстракцияның көмегімен заттар мен құбылыстардың белгілі бір қасиетін зерттеу үшін басқа қасиеттерімен байланыстырмай ойша анықтауға болады;
oo жалпылау операциясы заттар мен құбылыстарды олардың ортақ белгілері бойынша біріктіруге негізделген. Мысалы, оқытушы қатысушысушылардың іс-әрекеттерін жалпылай отырып, олдардың мінез-құлқы туралы қорытынды жасайды;
oo нақтылау-бұл жалпыдан жекеге ойша ауысу. Мысалы, танкіні жүргізуші-механик жылу, электр, тежеуіш жүйелерімен танысып қана қоймай, олардың әрқайсысының құрылымын жете білу керек.
1.Ойлау тапсырмасын шешу процесі пікір немесе ой-толғау түрінде жүзеге асырылады:
oo пікір ойлаудың негізгі формасы болып табылады. Ол деректі растайды немесе мақұлдамайды. Белгілі бір зат туралы бақылаушының баяндамасы пікір деп аталады;
oo ой-толғау-бір немесе бірнеше пікірден жаңа пікір құру болып табылады.
Ой - толғаудың 2 түрі болады:
oo индукция-бұл жеке факторлардан жалпы қорытындыға келуді пайымдау әдісі;
oo дедукция кезінде индукцияға кері процесс жүреді. Бұл жағдайда жалпы жағдайдан жеке факторларға қорытынды жасалады.
1.Қызметінің сипатына қарай ойлау процесі заттық-әсершіл, көрнекі-тұрпатты, дерексіз деп бөлінеді:
oo заттық-әсершіл ойлау-тәжірбиеге тікелей енгізілген ой. Мысалы, қарсыласына шабуыл жасайтын мергеннің әрекеті ең сенімді жолды көрсетіп, қалай қозғалу керектігін айтатын ойымен тығыз байлынысты болады;
oo көрнекті - тұрпатты ойлау-адамның бұрынғы қабылдаған бейнелері мен елестетулерінің негізінде жүреді. Мысалы, сарбаз , болуы мүмкін әрекеттерді ойша елестетіп, қайталап тұру арқылы барлау жұмыстарына жақсырақ дайындала алады;
oo дерексіз ойлау, тұрпатынан айрылған дерексіз ұғымдардың негізінде жүзеге асады. Бұл процесс, мысалы, елдің экономикалық жағдайындағы күрделі процестерді, саяси оқиғаларды зерттеу кезінде орындалады.
Ойлау адамдар арасындағы қатынасу, ой алмасу процесі болып табылатын сөйлеумен тікелей байланысты. Қатынасу құралы тіл болып саналады. Тіл арқылы қатынас бірнеше жолмен жүргізіледі.
oo ауызекі сөйлеу - бұл сөзді айту және есту арқылы қатынасу. Егер ол екі адамның арасында ой алмасу ретінде жүретін болса, онда диалог деп аталады. Диалог ойды жеңіл жеткізу мүмкіндігіне ие. Егер ауызекі сөйлеуде бір адам сөйлеп, екінші тыңдайтын болса, онда бұл процесс монолог делінеді;
oo монолог диалогқа қарағанда қиындау, өйткені монологта тыңдаушы айтылған ойға тікелей жауап бермейді;
oo жазбаша сөйлеу: хат, хабарландыру, мәлімдеме. Мұнда ой гафикалық түрде тұрғызылып, содан соң шрифтермен жазу арқылы өңделеді.
Жазбаша сөйлесуде ойдың мазмұнын жеткізу қиынға соғады. Өйткені онда ымдау сияқты қосымша түсіндіру құралдары болмайды.
Сөзді белсенді (айтушының, жазушының сөзі) және белсенді емес (тыңдаушының, оқушының сөзі) деп бөлуге болады. Әскери қызметте сөздің ерекше түрі-әскери сөз қолданылады. Оның өзіндік сөздік құрамы болады. Ол арқылы әскери қызметкерлер бір-бірін түсінеді. Бұл жағдайда командирлердің, яғни басшылықтың сөздері және қызметтен тыс қатынасу
сөздері ерекшеленеді.
3.2. Әскери қызмет жағдайындағы адамның сана - сезімдері.
Адамның өзінің не танитынын және нені істейтінін ойлауы және айналадағы заттарға, құбылыстарға, адамдарға қатынасты ойлауы сана-сезім деп аталады. Сана-сезім адамды қоршаған ортаға бағыттайды. Әскери қызметте жастарды дайындау сана-сезімнің болуын талап етеді.
Сана-сезімнің ерекшелігі қандай болады?
Біріншіден, адамның сана-сезімі танымдық психикалық процестерден мазмұны бойынша ерекшеленеді. Танымдық процестерде адам қоршаған ортаны бейнелейді. Сана-сезімнің мазмұны болып, адамның өзі қабылдаған, таныған нәрселерін ойлап мазасыздануы табылады.
Екіншіден, адамның сана-сезімі сапасы жағынан әртүрлі болады. Егер түйсік туралы сөз қозғалса, онда оның 12 түрі атап көрсетуге болады. Ал сана-сезімнің оннан астам түрі бар.
Үшіншіден, адамның сана-сезімі екіжақты сипатқа ие. Адамның әрбір сана-сезімінің антиподы (қарама-қарсы жағы) болады. Мысалы: қуаныш және қайғы, махаббат және жек көрушілік. Адамның сезімі тез өзгереді. Сондықтан, ол күрделі және сезімтал болып келеді.
Төртіншіден, адамның сезімі. Мысалы, бүгін жағымды сезімді тудырған құбылыс біршама уақыттан кейін жағымсыз әсер етуі мүмкін.
Бесіншіден, адамның сана-сезімі физиологиялық процестермен байланысты: жүректің соғысымен, тыныс алу органдарының, асқазан-ішек жолдарының қызметімен және т.б. Адамның ағзасы рефлекстердің негізінде жұмыс істейді. Сана-сезім осы рефлекстерге әсер етеді, сондықтан ағзаның қызметінің жақсаруына немесе нашарлауына да әсерін тигізуі мүмкін.
Алтыншыдан, адамның сезімі оның қызметімен байланысты болады. Кез-келген әрекет, кез-келген қызмет түрі 3 кезеңге шартты түрде бөлінеді: адам әрекетке дайындалғанда-дайындық кезеңі; әрекет еткенде-әрекетті орындау кезеңі; әрекетті аяқтағанда-соңғы кезең.
Мазасыздану кезіндегі іс-әркеттің құрылымында бір эмоционалдық жағдайдан екіншісіне өтудің белгілі бір динамикасы болады. Сырттай сезім адамның бойында келесі жолмен пайда болады: тыныс алу жиілігі мен тереңдігінің өзгеруі; қан айналымы. Ұялу мен қысылу адамның бетінің қызаруына әкеледі, ашу мен үрей өңін бозартады.
Сезім адамның сөзінде, қимылында көрінеді. Оқытушы оқушылардың жағдайын олардың бет әлпетінен, дауысынан, қимылынан аңғаруы қажет.
Адамның сезімдері мазмұны мен формасы бойынша әртүрлі болады. Адамның мазасын формасына қарай 3-ке бөледі: эмоционалдық жағдайы немесе көңіл-күйі; эмоционалдық қатынастар немесе өзіндік сезімдер (үрей); эмоциялық реакциялар немесе аффектілер.
Көңіл-күй - бұл әлсіз қарқындылықпен (мысалы, қамығу), біршаме ұзақтылықпен, қауіпсіздікпен, айқынсыздықпен сипатталатын адамның тұрақты эмоциялық жағдайы, яғни адам әдетте олардың себептерін түсіне бермейді. Көңіл-күй диффузиялық сипатқа ие, яғни адамды толық қамтиды,
оның психикалық процестеріне, жұмыс қабілеттілігіне, іс-әрекетіне әсер етеді.
Көңіл-күйге бірқатар факторлар мен жағдайлар әсер етеді:
oo әртүрлі органикалық процестер мен ағзаның жағдайы;
oo қоршаған сыртқы ортаның ерекшеліктері. Ауа райы, тәртіп, тазалық, ғимараттың сырлануы мен жарық болуы, дыбыстық қоздырғыштар;
oo адамдар арасындағы арақатынастың ерекшеліктері. Әдептілік пен ізеттілік көңіл-күйге оң әсерін тигізеді;
oo оқудағы, жұмыстағы, қызметтегі жетістіктер немесе құлдыраулар.
Адамның сезімі төменгі және жоғарғы болып бөлінеді. Төменгі сезімдер адамның ағзасында болатын физиологиялық процестермен және оның материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырып, қанағаттандырмаумен байланысты. Оларға аштықты, суықты, ауырды, шаршағанды сезіну жатады.
Жоғарғы сезімдер адамды оның қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырып-қанағаттандырмауыме н, сондай-ақ оның жеке көзқарасының қызметімен сәйкес келіп-келмеуімен байланысты туындайды.
Адамға қандай жоғарғы сезімдер тән?
Моральді-саяси сезімдер. Ол адамның немесе басқа адамдардың жүріс-тұрысының имандық талаптарына сәйкес келіп-келмеуін ұғынумен байланысты пайда болады. Моральді-саяси сезімдерге отаншылдық, ұжымшылдық, жауыңа деген жеккөрушілік сезімдері жатады. Екіншіден, парасаттылық сезімдері саяси, ақыл-ой қызмет кезінде пайда болады және осы қызметке деген қызығушылық ретінде көрініс табады.
Парасаттылық сезімдеріне айқындылық, таңқалу, түсінбеушілік, сенімділік, күдік сезімдері жатады. Парасаттылық сезімдері ең алдымен адамның танымдық қызметімен, оқуымен байланысты.
Эстетикалық сезімдер әдетте объектілер мен құбылыстардың "әдемілігін немесе ұсқынсыздығын" сезінумен байланысты туындайды. Аффектілер-бұл жоғары интенсифтілікпен, жауапсыздықпен сипатталатын адамның эмоциялық реакциялары. Оларға диффузиялық сипат тән. Бір адамның аффектісі басқа адамдардың эмоциялық жағдайына теріс әсерін тигізеді.
Сана-сезімдер қуаттылығы, тұрақтылығы, тереңдігі бойынша бағаланады. Берік, күшті, терең сезімдерді құштарлық деп, ал оларды иеленуші адамды құштар адам деп атайды. Адамның сезімдерін сипаттай отырып, оның өзін қалай ұстайтынына, сезімдерін қалай басқаратынына назар аудару қажет.
3.3. Жауынгердің еркі мен ерікті қасиеттері.
Танымдық процестер адамға қоршаған адамға дұрыс бағдарлануына мүмкіндік береді. Алайда адамның өмірі-тек қана шындықты танудан ғана тұрмайды. Адамның өмірі ең алдымен еңбек етуден, қызмет көрсетуден құралады.
Адамның танымдық процестері, сезімдері мен іс-әрекеттері арасында белгілі бір байланыс болады. Бұл байланыс ерік деп аталады. Адамның өмірінде ерік маңызды рөл атқарады.
Адамның өміріндегі барлық жетістіктері көп жағдайды оның еркінің даму деңгейінен тәуелді болады. Барлық нәрсені түсіну үшін басың жақсы істеуі керек, алайда дұрыс іс-әрекет жасау үшін күшті еркің де болуы тиіс.
Әскери қызмет - адамның қызметінің ең қиын әрі күрделі түрі. Ол адамға бірқатар қиындықтар әкеледі. Бұл қиындықтарды жеңу үшін ерікің күшті болуы керек. Өйткені қиындықтарды жеңбей жетістікке жете алмайсың.
Адамның еркі оның қызметінде көрініс табады және қойылған мақсатқа жету үшін қиындықтарды жеңе білу қабілеттілігін көрсетеді. Қиындықтардың 2 түрі болады. Сыртқы-яғни адамға бағынбайтын объективті кедергілер: физикалық, қызметтік, қоғамдық сипаттағы кедергілер; ішкі-адамѓа тікелей байланысты қиындықтар, мысалы, өз күшіне сенбеу, дәлелдердің ауытқуы т.б.
Адамның еркі іс-әрекеттен көрінеді. Ол келесі кезеңдерден тұрады: дайындық кезеңі (мақсатты, оған қол жеткізу жолдары мен әдістерін сезіну, шешім қабылдау) және орындау кезеңі (қабылданған шешімді орындау).
Ерікті әрекеттің негізгі кезеңдері:
Себептердің күресі. Адам кез-келген іс-әрекетті жасамастан бұрын оның санасында себептер (әрекетке итермелеу) болады. Олар бір мезгілде әртүрлі және бірнешеу болуы мүмкін.
Басты себеп анықталғаннан кейін соған сәйкес мақсат белгіленеді. Мақсат-бұл пайда болған себептерді қанағаттандыратын жетістік.
Ерікті іс-әрекеттің келесі кезеңі мақсатқа жету жолдарын талдау, әрекетті жоспарлау болып табылады. Шешім қабылдаумен ерікті іс-әрекеттің дайындық кезеңі аяқталады. Барлық адам бірдей ойлаған іс-әрекетін орындауға бірден ат салыспайды.
Ерікті қасиеттерді талдау кезінде тәжірбиелі тәжірбиешілер келесілерге назар аударады:
oo ешқандай күдіксіз, ауытқусыз байқалған қасиетті орындау қабілеттілігін қалыптастыру;
oo шешімді орындау, қойылған мақсатқа қол жеткізу және алдағы кедергілерді жеңу;
oo ерікті іс-әрекеттің соңғы кезеңін құрайтын қойылған мақсатқа қол жеткізу процесін талдау және бағалау. Ерікті іс-әрекеттің талдау, жастардың еркін дамыту жолдары туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Ерік өзін-өзі тәрбиелеу жолымен дамиды. Адамның еркі бірнеше көрсеткіштер бойынша сипатталып, бағаланады.
Бағытталу. Бұл белгілі бір мақсатқа дайындалу жайындағы адамның ерік-жігері, яғни ұзақ уақыт бойы күш жұмсап, қиындықтарды жеңу арқылы мақсатқа қол жеткізу.
Мақсатқа бағытталу. Жауынгер қызметінің себептері мен мақсаттарының қатаң айқындылығымен көрсетіледі. Бұл қасиет жауынгерге өзінің өнегелі және дене күшін жинап, қойылған мақсатты орындауға бағытталуына мүмкіндік береді.
Ұстамдылық-өзін, ойларын, сезімдерін игеру қабілеттідігі.
Табандылық-тапсырманы орындауды қамтамасыз ететін өз уақытысында шешім қабылдау мүмкіндігі.
Бірбеткейлік - дегеніміз жауынгердің басқалардың көмегінсіз өз ойларына сәйкес әрекет етуі.
Қайсарлық қойылған мақсатқа жетуде қиындықтарға тап болса да, өз дегенінен қайтпау қасиеті.
Ынталылық ерікті қасиет ретінде шығармашылық іс-әрекеттерде көрініс табады.
Атқарушылық бұл қабылданған, шешімдерді немесе бұйрықтарды немесе бұйрықтарды белсенді және жүйелі түрде орындау.
Осы қасиеттердің барлығы жауынгерлердің тәртіптілігін дамытудың маңызды алғышарттарын құрайды, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz