Кітапханаға келушілерді электронды журналға тіркеп отыратын арнайы бағдарламалық кешенін жасау
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙЛІ ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІ 6
1.1 Delphi бағдарламасына жалпы шолу 6
1.1.1 Негізгі терезе мен компоненттер жинағы 9
1.1.2 Объектілер бақылаушысы Object Іnspector терезесі 10
1.1.3 Форма құрастырушының және объектілер бақылаушысының терезесі 11
1.1.4 Программа кодының терезесі 13
1.1.5 Пиктограммалық батырмалар 14
1.2 Ақпараттық жүйе және мәліметтер қорының негізгі ұғымдары 15
1.3 Мәліметтер қорын ұйымдастырудың теориясы 19
1.4 Delphi-де мәліметтер базасымен байланысты ұйымдастыру 23
1.5 Delphi ортасында мәліметтер қорын басқару жүйесі 24
1.5.1 Деректерді оқу-шығару компоненттері 25
1.5.2 Деректерді оқу әдістері 29
1.5.3 Деректерді басқару компоненттері мен әдістері 30
1.5.4 Деректерді программалау режимінде басқару 32
1.5.5 Сұраныс жасау 34
2 БАҒДАРЛАМАНЫ ЖОБАЛАУ 37
2.1 Бaғдapлaмaны жoбaлay жәнe құpy кeзeңдepi 37
2.2 Негізгі кіріс мәліметтерін сақтайтын кестелер құру 38
2.3 Кесте аралық байланыс орнату 39
2.4 Delphi ортасында бағдарламаны жобалау және құру 41
2.4.1 Delphi бағдарламасын MS Access 2007 мәліметтер қорын басқару жүйесімен (МҚБЖ) байланыстыру 41
2.5 Бағдарламаны қолдану нұсқаулығы 49
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМІ 55
3.1 Программалық құралдарды енгізудегі экономикалық тиімділігі 55
3.2 Еңбекақыны есептеу 56
3.3 Әлеуметтік қажеттіліктердің шығындарын есептеу 58
3.4 Бағдарламаны енгізуге дейінгі шығындарды есептеу 61
4 ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ 64
4.1 ЭЕМ операторының жұмыс орнын ұйымдастыру 64
4.2 Жұмыс орындарындағы микроклиматтың оптимальді және шекті көрсеткіштері 66
4.3 Өндірістегі шу 66
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
ҚОСЫМША 70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат ғасырлар бойы алған білімдерін, әр түрлі жұмыстар жасап үйренген тәжірибелерін, қоршаған орта туралы деректерін жинақтаған, басқа сөзбен айтқанда - ақпараттар жинаған. Бастапқы кезде ақпарат ұрпақтан-ұрпаққа өсиеттер түрінде және ауызша әңгімелер түрінде тараған. Қағаздың, кітап өндірісінің пайда болуы және дамуы ақпараттарды тиімдірек, жазбаша түрде көптен-көп таратуға және сақтауға мүмкіндіктер туғызды. Электр тоғы дамуындағы әр түрлі жаңалықтар ақпараттарды жедел таратуға және жинақтауға мүмкіндік беретін - телеграфтың, телефонның, радионың, теледидар жүйесінің пайда болуына әкеліп соқты. Прогресстің дамуы ақпараттардың күрт көбеюіне мүмкіндік туғызып, осыған байланысты, оларды сақтау, өңдеу мәселелерін жылдан-жылға көбейте түсті. Осы кезде есептеу машиналарының пайда болуы ақпараттарды сақтауды, әсіресе өңдеуді жеңілдетті. Микропроцессорлар негізінде құрылған есептеу техникалары компьютерлердің және олардың программалық қамтамасыздандырылуын тиімді етіп жаңаландыруға мүмкіндік берді [3].
Үлкен ағымды ақпараттарды өңдей алатын программалар пайда бола бастады. Осындай программалар көмегімен әр түрлі ақпараттық жүйелер құру өзекті мәселелердің қатарына қосылды. Кез-келген ақпараттық жүйенің мақсаты болып, объектілер туралы және нақты әлемдегі құбылыстар туралы деректерді өңдеу және адамға олар туралы деректерді беру болып табылады. Сондай маңызды ақпараттардың бірі ол, кітапханаға келушілер жөнінде мәліметтерді журналға тіркеп отыру. Олардың кітапханаға келудегі мақсаттары, қандай кітаптар оқығанын және т.б. мәліметтерді тіркеп отыру болып табылады [7].
Кітапханаға келушілерді журналған тіркеп отыру, компьютер және арнайы бағдарламалар пайда болғанға дейін қағаз жүзінде іске асып келді. Алайда ақпараттарды сақтау, жинау, өңдеу және жөнелту техникалары дамыған шақтта қағаз журналмен отыру өте тиімсіз. Себебі кітапханаға келушілердің жеке мәліметін, тұрақты оқырман екендігін, кітапханада бұрын-соңды тәртіп бұзғанын немесе бұзбағанын біліп отыру, яғни бір сөзбен айтқанда оқырманның тарихын біліп отыру өте қиын. Оны журналдан іздеу, оны журналға қолмен жазу көп уақыт талап етеді. Сол себепті диплом жобада оқырмандарды тіркейтін электронды журнал құру жұмыстары қарастырылған.
Диплом жобасының мақсаты кітапханаға келушілерді электронды журналға тіркеп отыратын арнайы бағдарламалық кешенін жасау болып табылады. Бұл бағдарлама кітапханаға келушілерді тіркеп қана қоймай, оларды іздеу, тарихын біліп отыру, апталық және айлық есептер шығару және т.б. амалдарды орындайды.
Диплом жобасының міндеттері кітапханаға келушілерді электронды журналға тіркеп отыратын арнайы бағдарламалық кешенінің атқаратын міндеттері:
oo Деректер қорына бір немесе бірнеше кітапханаға келуші оқырмандарды қосу;
oo Деректер қорынан бір немесе бірнеше кітапханаға келуші оқырмандарды жою;
oo Кітапханаға келген оқырман қандайда бір тәртіп бұзған болса, онда сол оқырманды қара тізімге қосып қою;
oo Оқырмандарды деректер қорынан іздеу, сұрыптау;
oo Кейбір оқырмандардың жеке мәліметін өзгерту немесе жаңарту;
oo Бірнеше сұраныстардың нұсқалар бойынша оқырмандарды деректер қорынан іздеу;
oo Кітапханашы үшін соңғы аптада немесе айда кітапханаға келген оқырмандардың тізімін, санын, шұғылданған жұмыстарын есепке (бапаға) дайындау.
Диплом жобаның құрылымы Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙЛІ ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІ
1.1 Delphi бағдарламасына жалпы шолу
Жоғары деңгейлі бағдарламалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері көптеген бағдарламалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық, логикалық және обьектілі-бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы, дәстүрлі (классикалық) процедуралық бағдарламалау тілдері - Фортран, Бейсик, Паскаль, логикалық тілдер - ЛИСП, Пролог. Есептеуіш техниканың қарқынды дамуы және бағдарламалық жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік нәтижесінде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және обьектілі-бағдарлы бағдарламалау (ОББ) негізінде құрылған бағдарламалау тілдері - Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microsoft Visual Basic, Borland Delphi. Процедуралық бағдарламалау тілдерінде бағдарламаның жұмысы операторларды ретімен орындау бойынша, ал, логикалық бағдарламалау тілдерінде ол қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылған болатын. Обьектіге бағдарлы оқиғалық бағдарламалау тілінде бағдарламаның жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі обьектілердің осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлері - Visual Basic тілі Qbasic бағдарламалау тілі негізінде, Delphi (Дельфи) Обьектілі Паскаль (Object Pascal) тілі негізінде Windows операциялық жұмысын басшылыққа алып кұрылған (visual - көзбен көру, экрандық). Олар, әсіресе, Delphi бағдарламалау тілі - кез-келген қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл [1].
Біздің таңдаған бағдарламалық қамтама бұл - Delphi 7 объектіге бағытталған бағдарламалау тілі. - Delphi 7 интернет үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және онда мәліметтер қорын құруды тиімді жүзеге асыруға болады. Delphi-дің негізгі ерекшелігі - онда қосымша құруда компоненттік және объектілік тәсілдер пайдаланылады (Windows ортасында пайдаланатындықтан, Delphi-де бағдарламаны көбінесе қосымша деп атайды). Компоненттік тәсілдің мәнісі жеңіл: әр қосымша кітапханасы бағдарламалау ортасында дайындалып, арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттер элементтерінен жинақталады [2-6].
Delphi-де жұмыс жасаудың тиімділігі ондағы объектілерді сипаттамай-ақ тышқанның көмегімен қою арқылы ерекшелінеді. Delphi Windows жүйесінде бағдарламалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген операторларды пайдаланып бағдарлама дайындау, бағдарлама мәзірін құру, анимация, мультимедия процестерін ұйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және т.б. іс-әрекеттерді орындау мүмкіндік тері бар.
Бір және екі деңгейлі Delphi қосымшалары келесі механизмдерді қолдана отырып локальды және ұзартылған мәліметтер қорына қол жеткізе алады:
oo BDE (Borland Database Engine - Borland фирмасының мәліметтер қорының процессоры) мәліметтер қорымен әрекеттесу үшін AP1 дамыған интерфейсін ұсынады.
oo ADO (Active X Date Objects - Active X мәліметтерінің объектілері) OLE DB (Objects Linking and Embedding DateBase - мәліметтер қорының объектілерін байланыстыру мен ендіру) көмегімен ақпаратқа қол жеткізуді жүзеге асырады;
oo dbExpress драйверлер жинағы көмегімен мәліметтер қорындағы ақпараттарға тез қол жеткізуді қамтамасыз етеді;
oo Interbase тікелей Interbase мәліметтер қорына қол жеткізуді іске асырады.
Мәліметтер қорындағы ақпараттарға қол жеткізу технологиясының вариантын таңдау өңделген қосымшаны жан - жаққа тарату дайындығының ыңғайлығын ескере отырып, сондай - ақ жады ресурстарының қосымша шығындарын ескере отырып анықталады. Мысалы BDE үшін инсталляция дискдегі сыртқы жадының шамамен 15 Мб - тын және мәліметтер қорында пайдаланатын псевдонимдерді қалпына келтіруін талап етеді.
Үш деңгейлі Delphi 7 қосымшаларын DataSnap механизмі көмегімен құрастыруға болады. Мәліметтер қорының үш деңгейлі қосымшаларын құрастыру кезінде пайдаланатын компоненттер DataSnap пен DataAccess беттерінде орналасқан.
Delphі - де интернет үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және берілгендер қорымен жұмыс істеуде басқа бағдарламалауда қарастырылмаған кейбір өзгешеліктер енгізілген.
Delphі Wіndows жүйесінде программалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзірін құру, анимация мультимедия процесстерін ұйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып, басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және т.б. іс-әрекеттерді орындау да мүмкін.
Borland корпорациясы аз ғана мерзім ішінде Delphі-дің 7 негізгі версиялары мен бірнеше модификацияларын шығарды. Delphі 7 версиясында өте көп өзгерістер енгізілген. Программалармен қамтаматсыз етудің тиімді өңдеу құралдарын қажет ету "жылдам жасау" ортасы деп аталатын программалау жүйелерінің пайда болуына алып келді. Мұндай ортаға мысал ретінде Borland Delphі жатады. Жылдам жасау RAD - жүйесіне "Rapіd Applіcatіon Development" жүйесінің негізі визуалды жобалау және оқиғаны өңдеуді программалар технологиясы жатады, оның мағынасы өңдеу үнемсіз жұмыстың көп бөлігін өзіне алады да, программистке сұхбат терезелерді және оқиғаны өңдеу функциясын құрастыру жұмыстары қалады. Ортада қатаң типтелген объектіге бағдарлы тіл қолданылады, оның негізіне Object Pascal (Turbo Pascal жалғасы) жатады. Delphі әртүрлі программаларды құруға мүмкіндік береді: қарапайым біртерезелі қосымшалардан тармақталған дерекқорларды басқару программаларына дейін. Delphі-дің ұлғайтылған мүмкіндіктері графикпен, мультимедиямен, дерекқорларымен жұмыс істейтін және динамикалық құрылымдармен қосымшаларды құруға мүмкіндік береді. Delphі-дің айрықша ерекшелігі.NET технологиясының сүйемелдеуі болып табылады.
Delphі тіліндегі қолданбалы программалар немесе қосымшалар ІDE (Іntegrated Development Envіronment) дамытылған құрылымдық ортада орындалады. ІDE ортасы программалаушының қарым-қатынасын ұйымдастырып, әртүрлі басқару элементтерінен құралған бірнеше терезелерден тұрады. Осы ортаның құралдарын пайдалана отырып, қосымшаның интерфейстік бөлігін жобалауға, программаның кодын жазуға және оны басқару элементтерімен байланыстыруға болады. Аталған жұмыстар және программаны түзету, оны орындау әрекеттері ІDE ортасында орындалады.
Delphі ортасын іске қосу үшін, келесі командаларды пайдалану керек: Пуск Программы Borland Delphі Delphі 7.
Delphі-дің ортасы көптерезелік жүйе деп саналады және икемделуіне байланысты оның көрнісі жүктелгеннен кейін келесі түрде болуы мүмкін (1.1.1 сурет). Интерфейстің құрамына 4 терезе кіреді:
Сурет 1.1.1. Delphi 7 нұсқасының көрінісі
1. Негізгі терезе (Project 1);
2. Объектілер бақылаушысының терезесі (Object Іnspector);
3. Формаларды құрастырушының терезесі (Form1);
4. Программа кодының терезесі (Unіt1.pas).
1.1.1 Негізгі терезе мен компоненттер жинағы
Негізгі терезеден басқа терезелерді жылжытуға, экраннан алып тастауға және олардың өлшемін өзгертуге болады. Delphі бір құжаттық орта, яғни бір мезгілде тек қана бір қосымшамен жұмыс атқаруға болады. Программалар жобасының атауы негізгі терезенің жоғарғы қатарында көрсетіледі. Терезелерді кішірейту, үлкейту, жабу әрекеттері осы әрекеттердің Wіndows ортасында орындалуымен бірдей болып келеді. Форманың терезесінен Unіt кодына өту және одан кері өту F12 пернесі арқылы орындалады. Кейде Delphі жүктелгенде, Unіt терезесі шығады. Сол жақтағы терезе Browser терезесі деп аталады және бұл терезе арқылы программаның құрылымымен танысуға болады. Delphі ортасынан шығу үшін негізгі терезені жабу керек.
Негізгі терезе программаның жобасын құрудағы жұмыстарды басқарады және Delphі ортасы іске қосылып тұрғанда міндетті түрде экранның жоғарғы қатарында орналасады (1.1.2 сурет).
Сурет 1.1.2. Негiзгi терезенiң көрiнiсi
Бұл терезеде Delphі-дің негізгі меню жүйесі, пиктограммалық командалық батырмалары мен компоненттер палитрасы орналасады. Негізгі меню жүйесінің опциялар тақырыптарының құрамына ішкі меню кіреді.
Негізгі меню жүйесінің элементтері сол жағында таңба қойылған арнайы панельдерде орналасады. Негізгі менюден басқа элементтерді панельдегі таңбасы арқылы негізгі терезеден тыс экранның кез-келген жеріне жылжытуға немесе мүлдем алып тастауға болады.
Компоненттер жинағы - Delphі-дің негізгі байлығы болып табылады.
Сурет 1.1.3. Компоненттер жинағының терезесi
Ол негізгі терeзенің оң жағында орналасып, қажетті компонентті тез табуға арналған белгілерден тұрады (1.1.3 сурет).
Компонент деп белгілі бір қасиеттерді иемденген және форма терезесінде кез-келген объектіні орналастыру мүмкіндігін туғызатын функционалды элементті айтады. Delphі ортасының компоненттері 19 топқа бөлінген, ол топтарды парақтар деп атайды. Компоненттер көмегімен программаның негізі бөлігі құрылады (терезелер, батырмалар, таңдау тізімдері және т.с.с).
Батырмалар панелі сияқты компоненттер палитрасын икемдеуге болады. Ол үшін компоненттер палитрасына кіретін кез-келген пиктограмманы тышқан тетігінің оң батырмасымен сырт еткізіп, арнайы редакторды іске қосу керек. Ашылған менюдегі Propertіes (қасиеттер) пунктін таңдағанда 1.1.4 суреттегі оң жақ терезе шығады.
Мысалы, 1.1.3 суретте көрінбейтін компоненттер арасындағы Dіalogs парағын алға жылжытсақ, бұл парақта жиі қолданылатын компоненттер орналасады. Ол үшін 4 суретте келтірілген терезеде Dіalogs пунктін тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып, Dіalogs пунктін Data Aсcess пунктінің орнына қою керек.
Сурет 1.1.4. Компоненттер жинағын икемдеудегi терезелер
1.1.2 Объектілер бақылаушысы Object Іnspector терезесі
Компоненттің басқа параметрлерін өзгерту әрекеттері Объектілер бақылаушысы (Object Іnspector) арқылы немесе программаның денесінде орындалады.
Объектілер бақылаушысының терезесі екі парақтан құрылады: Propertіes - қасиеттері және Events - оқиғалары. Propertіes парағы арқылы компоненттің қасиеттері және параметрлері анықталады. Ал Events парағы арқылы компонентті әртүрлі оқиғаларға сәйкес сезіндіру анықталады. 1.1.5 суреттегі Form1 терезесінде орналасқан Button1 батырмасы басылғанда қандай амалдар орындалады соны анықтауды қажет етеді. Немесе басқада оқиғаларды таңдау арқылы қандай нұсқаулар орындалу қажеттігі анықталады.
Объектілер бақылаушысы екі бағанадан құралған кесте: сол жақ бағанасында параметрдің немесе оқиғаның атауы, ал оң жата параметрдің мәні немесе оқиғаны өңдейтін ішкі программаның атауы орналасады.
Кестенің кез келген жолын тышқан белгісімен басу арқылы таңдауға болады. Бұл жолдағы параметр қарапайым немесе күрделі болуы мүмкін. Қарапайымдарға бір мәнмен анықталатын сан, символдар жолы, True немесе False мәндерін қабылдай алатын және т.с.с. компоненттің қасиеттері жатады. Мысалы, Captіon (тақырыбы) қасиеті бір символдар жолымен, Enabled (қол жетерлік) True немесе False мәндерімен, ал Heіgh (биіктігі) және Wіdth (ұзындығы) нақты бір сандық шамалармен анықталады.
Компоненттің күрделі қасиеттер құрамына бірнеше мәндер тізімі кіреді. Олардың сол жағында + белгісі тұрады, мысалы 1.1.5 суретке қарайық
Сурет 1.1.5. Компоненттердің құрама қасиеттерi
Осы тізімді ашу үшін + белгісін тышқан белгісімен бір рет шертсек жеткілікті. Тізімді жабу амалы қасиеттің - белгісін басқанда орындалады.
Суреттегі бірінші көріністегі ... белгісін басқанда қасиеттің мәнін анықтауға мүмкіндік туғызатын сұқбаттасу терезесі шығады. Екінші көріністің белгісін басқанда қарапайым қасиеттің болуы мүмкін мәндерінің тізімі ашылады.
Объектілер бақылаушысы терезесінің жоғарғы жағында форманың атауы және формадағы орналасқан барлық компоненттер және оларға қолданылған оқиғалар тізімі орналасып тұрады. Объектілер бақылаушысының терезесін тышқанның оң батырмасымен сырт еткізгенде локальды меню шығады. Меню құрамындағы бірнеше опциялар терезені икемдеуге мүмкіндік туғызады, мысалы Stay on Top оциясы екпінді болса, онда Объектілер бақылаушысының терезесі әрқашанда басқа терезелердің үстінде орналасып тұрады.
1.1.3 Форма құрастырушының және объектілер бақылаушысының терезесі
Форма құрастырушысының немесе форманың терезесі - болашақ программаның Wіndows терезесінің жобасы. Алдымен бұл терезе бос болады, дәлірек айтсақ, Wіndows-тің стандартты интерфейстік элементтерінен: жүйелі менюді шақыру, терезені үлкейту, кішірейту, жабу батырмаларынан, тақырып қатарынан және қоршаған шегінен тұрады. Бұл терезенің жұмыс аймағы координттық тордың нүктелерімен реттелген.
Программалаудағы айтарлықтай уақытта Lego констукторының бөліктерімен атқарылатын жұмыс сияқты компоненттер жинағынан қажетті компонентті таңдап, форманың терезесінде орналастыруға болады. Сөйтіп, форма терезесінде қажетті компоненттер бірінен соң бірі орналастырылады.
Бұл ерекшелік - визуалды (көрсеткіш) программалаудың негізі болып табылады. Программалаушы әр мезгілде құрылатын программаның терезесін бақылап отырып, қажетті өзгерістерді кез-келген мезетте енгізу мүмкіндігіне ие болады.
Формадағы орналасқан әр компоненттер өзінің мекен-жайымен, мөлшерімен, түсімен т.с.с. анықталады. Форманы құрастыру Fіle = New = Form опциялары арқылы орындалады. Шығып тұрған бос формаға бір компонентті, мысалы Standard парағының Button батырмасын орналастыру үшін компоненттер жинағындағы Standard белгісін сырт еткізіп, парақты екпінді күйге келтіру керек.
Button батырмасының кескінін ажырату үшін тышқанды баспай тұрып парақта орналасқан белгілердің үстінен жылжытып көрген сәтте компоненттердің аты шығып тұрады. Қажетті компонентті еткізіп белгілеп, тышқанды форманың қажетті аймағына тышқан белгісін апарып, бір рет шертеміз. Дәл осылайша өзімізге қажетті барлық компоненттерді форманың бетінде орналастырамыз. 6 суретте Button1 элементі орналасқандағы көрінісі көрсетілген.
Сурет 1.1.6. Form1 терезесіне Button1 компонентін орналастыру
Компоненттің формадағы орнын, мөлшерін форма терезесінде бірден өзгертуге болады, ол үшін компонентті тышқанның сол жақ батырмасымен белгілеу керек (кішігірім төртбұрыштылар пайда болады). Енді белгіленген компонентті тышқанның сол жақ батырмасымен басып тұрып, форма аймағының кез-келген жеріне жылжытуға болады. Мөлшерін өзгерту үшін тышқанды элементті қоршап тұрған кез-келген төртбұрышқа орналастырсаңыз, пайда болған қос бағытты тік сызықты тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып жылжытуға болады. Компонент жою үшін оны белгілеп, Delete пернесін басса жеткілікті.
1.1.4 Программа кодының терезесі
Программа (немесе модуль) кодының терезесі программаның мәтінін құруға және оны түзетуге арналған. Бұл мәтін арнайы ережелер бойынша құрылып, алгоритм жұмысын анықтайды. Delphі жүйесінде Pascal тілінің ұлғайтылған және дамытылған нұсқасы - Object Pascal программалау тілі қолданылады (1.1.7 сурет).
Сурет 1.1.7. Программаның листинг коды жазылатын терезе
Delphі ортасы іске қосылғанда программа кодының терезесі Wіndows ортасының бос терезесінің бастапқы кодынан (яғни минималды қажетті кодынан) тұрады.
Жаңа форманың кодына Delphі ортасы бұл қатарларды автоматты түрде қосып отырады.
Жобаны құру барысында осы кодқа қажетті өзгерістер енгізіледі. Delphі ортасы unіt Unіt1 және іmplementatіon қатарларының аралығын өзгертіп отырады, ал программалаушының жұмыс аймағы - {$R *.DFM} және end қатарлар аралығы болады. Оны толық көрсетер болсақ келесі түрде болады:
unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms, Dialogs;
type
TForm1 = class(TForm)
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
implementation
{$R *.dfm}
end.
Модуль деп программаның белгілі бір тәуелсіз бөлігін атайды. Жаңа форма құрылғанда жаңа модуль жасалады. Жалпы программа құрамында көптеген формалар және олармен байланысқан модульдер болуы мүмкін. Delphі ортасы әр программаны компиляциялағанда кеңейтілуі.PAS,.DFM және.DCU болатын файлдарды құрады..PAS файлында программа кодының терезесіндегі мәтін көшірмесі,.DFM файлында форма терезесінің мазмұн анықтамасы, ал.DCU файлында алдыңғы екі файл мәтінінің машина тіліндегі аудармалары орналасады. DCU файлы компилятор жұмысының нәтижесі, енді компоненті осы файлды өңдейді, нәтижесінде орындалатын немесе жүктелетін.EXE файлы құрылады.
1.1.5 Пиктограммалық батырмалар
Пиктограммалық батырмалар арқылы негізгі меню жүйесінің маңызды опцияларына тез арада қол жеткізуге болады. Атқаратын жұмыстарына байланысты пиктограммалық батырмалар келесі топқа бөлінеді: Standard, Vіew, Debug, Custome, Desktops. Пиктограммалық батырмалар деп 1.1.8 суреттегі батырмаларды айтамыз
Суре 1.1.8. Пиктограммалық батырмалар
Бос форма Delphі ортасы жүктелгенде программа кодының терезесі Wіndows ортасының бос терезесінің бастапқы кодынан (яғни минималды қажетті кодынан) тұрады. Бұл код функционалды толық деп саналады және ол жұмысқа даяр болып тұрады. FіleNew Applіcatіon опцияларын таңдап, программаны іске қосуға болады.
1.2 Ақпараттық жүйе және мәліметтер қорының негізгі ұғымдары
Көп есептердiң шешiмiнiң негiзiнде ақпаратты өңдеу жатады. Ақпаратты өңдеуді жеңілдету үшiн ақпараттық жүйелер (АЖ) жасалады. Техникалық құралдарды қолданатын, оның ішінде жеке алғанда ЭЕМ-ді қолданатын, ақпараттық жүйелерді автоматтандырылған деп атауға болады. Қазiргi көпшiлiк ақпараттық жүйелер, автоматтандырылған ақпараттық жүйелер болып табылады, сондықтан оларды ары қарай қысқаша ақпараттық жүйе (АЖ) деп атап кете береміз.
АЖ анықтамасының кең түсiнігі ақпаратты өңдеуiнiң кез келген жүйе болып табылады. АЖ-дың қолдану облысы бойынша мынадай қолданылатын салаларға бөлуге болады: өндiрiс, бiлiм, денсаулық сақтау, ғылымда, әскери iсі, әлеуметтiк салаға, сауда және тағы басқа жүйелер. АЖ-дың мақсаттық функциясы бойынша келесi негiзгi шартты дәрежелерге бөлуге болады: бағдарлаушы, ақпараттық-анықтама, шешiмдер қабылдауды қолдау.
Кейде ақпараттық жүйе ұғымының нақты анықтамасы кейбiр қолданбалы есептiң шешуіне пайдаланылатын аппаратты-бағдарламалы құралдар жиынтығы ретінде қолданылады. Мысалы, қандайда бір ұйымда келесi сәйкес есептер тапсырылған ақпараттық жүйе бар болуы мүмкін: кадрлардың есепке алуы және материалдық-техникалық құралдар, жабдықтаушылар мен тапсырыс берушілермен есептесу, бухгалтерлiк есеп тағы сол сияқтылар.
Мәліметтер банкі бұл - өңделетін ақпаратты орталықтандырылған сақтау мен жинақтау функциялары жүзеге асырылған және бiр немесе бiрнеше мәліметтер қорына ұйымдастырылған ақпараттық жүйенің бiр түрi болып табылады.
Жалпы жағдайда алғанда мәліметтер банкі (МҚ) келесi компоненттерден тұрады:
oo мәліметтер қоры (бiрнеше базалар);
oo мәліметтер қорын басқару жүйесi;
oo мәлiметтердiң сөздiгi;
oo администратор;
oo есептеу жүйесі;
oo қызмет ету персоналдар.
Қысқаша осы аталған компоненттерді және кейбiр осыларға қатысты маңызды ұғымдарды қысқаша қарап шығамыз.
Мәліметтер қоры арнайы түрмен ұйымдастырылған, есептеуiш жүйелердiң жадында сақталатын және объектілер күйін көрсететiн және олардың пәндiк облысында қаралатын өзара байланыстары бар мәлiметтердiң жиынтығы болып табылады.
Мәліметтер қорында сақталатын логикалық құрылымды мәлiметтердiң берiлуiнiң моделі деп атайды. Мәлiметтердiң берiлуiнiң негiзгi моделіне (мәлiметтердiң моделiне) келесi жатады :
oo Иерархиялық;
oo желілік;
oo реляциялық;
oo постреляциялық;
oo көп өлшемдi;
oo объективтi-бағдарланған.
Мәліметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ) - бұл мәліметтер қорын құруға, жүргізуге және көптеген қолданушылармен бірлесіп қолдануға арналған тiл және программалық құралдардың кешені. МҚБЖ әдетте мәлiметтердiң қолданылатын моделi бойынша танып бiледi. Осылай, мәлiметтердiң реляциялық моделін қолдануға негiзделген МҚБЖ-ні реляциялық МҚБЖ деп атайды.
Алғашқы МҚБЖның бiрi келесi жүйелер болып табылады: IMS (IBM, 1968 жыл), IDMS (Cullinet, 1971 жыл), ADABAS (Software AG, 1969 жыл) және ИНЭС (ВНИИСИ АН СССР, 1976 жыл) [4]. Қазiргi заманғы мәліметтер қорының басқару жүйелерiнiң саны мыңдап саналады.
Қосымша қолданбалы есептерді шешуге арналған ақпаратты өңдеуді автоматтандыруды қамтамасыз ететiн бағдарламалар немесе бағдарламалар кешенi болып табылады. Біздің жұмысымызда, мәліметтер қоры қолданатын қосымшалар қаралады. Қосымшалар мәліметтер қорына рұқсат алу құралын пайдаланатын, бағдарламалау жүйесiнің көмегімен МҚБЖ-ның ортасында немесе ортадан тыс жасала алады, мысалға, Delphi немесе C++ Builder. МҚБЖ ортасында жасалған қосымшаларды, көбінесе МҚБЖ қосымшалары деп атайды, ал МҚБЖ-дан тыс орталарында жасалған қосымшаларды - сыртқы қосымша дейді.
Мәліметтер қорымен жұмыс істеу үшін көбiнесе МҚБЖ-ның құралдары жеткiлiктi және қосымшаларды пайдаланбауға да болады, өйткені оны құру үшін қосымша бағдарлама құру талап етеді. Қосымшаны басты түрде мынадай жағдайларда құрады, квалификациясыз қолданушыларға МҚ-мен жұмыс істегенде қолайлығын қамтамасыз ету керек болғанда немесе МҚБЖ интерфейсі қолданушыларға ұнамаған жағдайда.
Мәлiметтер сөздiгi мәліметтер құрылымы туралы ортақтандырылған сақтауға арналған, мәліметтер қоры файлдардың өзара байланыстары, мәліметтер типі және олардың ұсыныс қалпын, мәліметтердің қолданушыларға арналған саймандары, қорғау коды және рұқсат алуға шектеу қою және т.б. ақпараттарды қамтитын мәліметтер қорының ішкі жүйесі болып табылады
Барлық мәліметтер қорында функционалдi мәліметтер сөздігі қатысады, бiрақ әрдайым мұндай функцияларды орындайтын компонент осы аталған ақапарттың барлығын толық қамтиды деуге болмайды. Көбінесе мәліметтер сөздігінің функциялары МҚБЖ-да орындалады және жүйенiң негiзгi менюiнен шақырылады немесе оның утилиттері көмегiмен жүзеге асырылады.
Мәліметтер қорының администраторы (МҚА) дегеніміз - мәліметтер қорын оның жобалауға, құруына, тиімді қолдануына және оны бақылап отыруына мәліметтер қоры талаптарының орындалуына жауапты тұлға немесе тұлғалар тобы болып табылады. Мәліметтер қорының администраторы - МҚ пайдалану процесінде әдетте ақпараттық жүйенiң жұмыс жасалуын қадағалайды, рұқсат етiлмегенген қолданудан қорғауды қамтамасыз етеді, ақапарттың қол жетімділігін қадағалайды, мәліметтер қорында сақталатын ақпаратты сақталуын және ақиқаттығын тексередi. Әдетте, бiр пайдаланушы қолданатын ақпараттық жүйелер үшiн мәліметтер қоры администраторының функциясы мәліметтер қоры қосымшасымен тiкелей жұмыс iстейтiн тұлғаларға тапсырылады.
Есептеуiш желiсiнде МҚА әдеттегiдей желiнiң администраторымен әрекеттеседi. Желi администраторының мiндетіне желiнiң реконфигурациясы, жабдықтардың ақауы және жұмыс істемей қалғаннан кейін бағдарламалық қамтамасыз етуді қалпына келтіруі, профилактикалық шараның және рұқсат шектеуiнің қамтамасыз етуі аппаратты-бағдарламаның желі құралдарының жұмыс жасауның бақылауы кiредi.
Есептеуiш жүйе (ЕЖ) қабылдау процесстерiнiң автоматтандыруын қамтамасыз ететiн, қолданушыларға ақпаратты өңдеп және шығарып береретін өзара байланысты және үйлесімді жұмыс істейтін ЭЕМ немесе процессорлар және басқа құралдар жиынтығы болып табылады. Өйткені МҚ-ның негiзгi функциялары мәліметтерді сақтау және өңдеу болғандықтан, қолданылатын есептеуіш жүйе (ЕЖ), орталық процессорлардың қуаты, сыртқы жадтың тікелей ену мен жедел жадтың көлемі жеткілікті болуы тиіс.
Қызмет көрсетушi персоналдар техникалық және бағдарламалық құралдардың жұмысқа қабiлеттi күйiнде сақтайтын функцияларды орындайды. Олар жоспар бойынша, сонымен бiрге қажетінше профилактикалық, регламенттік, қалпына келтiру және тағы басқа жұмыстарды орындайды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ) - бұл мәліметтер корын құру, толықтыру, өзгерту және жоюға арналған программалық құрал. МҚБЖ-ның негізгі үш түрі бар [7]:
oo Өндірістік әмбебап бағыттағы МҚБЖ;
oo Өндірістік арнайы бағыттағы МҚБЖ;
oo Нақты бір тапсырыс берушіге арналып жасалынатын МҚБЖ.
Арнайы МҚБЖ бухгалтерлік, қоймалық, банктік және тағы да баска нақты бағыттағы мәліметтер қорын басқару үшін құрылады.
Әмбебап МҚБЖ-лардың нақты қолданыс аумағы белгіленбеген, олар өмірдің барлық жағдайларына есептелініп жасалынған және де барынша қиын болғандыған қолданушыдан арнайы білімділікті талап етеді. Арнайы және әмбебап өндірістік МҚБЖ-ларарзан әрі тиімді және де бірден жұмыс атқаруға дайын.
Нақты тапсырыс берушілерге арналып жасалынатын МҚБЖ-лар белгілі бір шығынды болады және оларды дайындау белгілі бір уақытқа созылады. Алайда өндірістік МҚБЖ-ларға қарағанда арнайы тапсырысты МҚБЖ-лар тапсырыс берушінің жұмысының спецификасын максимальды дәрежеде есепке алады, олардың интерфейсі әдетте қолданушыларға жеткілікті түрде түсінікті және олардан арнайы білімді талап етпейді.
Өз архитектурасы бойынша МҚБЖ-лар бір, екі және үш топтық болып бөлінеді:
Біртоптық - МҚБЖ-да мәліметтерді басқарудың қажетті логикасы мен олардың визуализациясын қамтамасыз ететін жалғыз топ бар. Ол - клиент.
Екітоптық - МҚБЖ-да мәліметтерді басқару логикасының белгілі бір бөлігін МҚ сервері өзіне алады, ал осы уақытта клиент мәліметтердің бейнеленуін қолданушыларға тиімді түрде берілуін қамтамасыз етеді.
Үштоптық - МҚБЖ-да МҚ сервері мен клиенттің арасында байланыстыру қызметін атқаратын аралық топ сервер қосымшасы қолданылады. Сервер қосымшасы клиент мәліметтердерді басқаруда және МҚ серверімен байланысты қамтамасыз етуде қандай да бір кедергілерді болдырмайды.
МҚБЖ-ның жеке бөліктерінің орналасуына байланысты жергілікті және желілік МҚБЖ-лар бар.
Жергілікті МҚБЖ-ның барлық бөліктері МҚ-ын қолданушының компьютерінде орналасады. Бір МҚ-мен бір мезгілде бірнеше колданушы жұмыс істеуі үшін әрбір қолданушы компьютерінде жергілікті МҚ-ның өз көшірмесі болуы қажет. Мұндай типті МҚБЖ-ның негізгі кемшілігі мәліметтердің көшірмесінің синхронизациясында, сондықтан да бірнеше қолданушылардың бірге жұмыс істеуі қажет болған жағдаида жергілікті МҚБЖ тіптен қолданылмайды.
Желілік МҚБЖ - ға файл - серверлік, клиент серверлік таратылған МҚБЖ-сы жатады. Мұндай жүйелердің негізгі артықшылығы компьютердің ақпараттык байланысын және бірнеше қолданушылардың бірдей мәліметтермен жалпы нсүмыс істеуін мүмкін ете алғандығында.
Файл-серверлік МҚБЖ-да барлық мәліметтер әдетте эркашанда желіге қосылған және арнайы осындай мақсатқа арналған жеткілікті күшті машинаның бір немесе бірнеше каталогында орналасады. Мұндай компьютер файл-сервер деп аталады. Осыдан МҚБЖ-ның да атауы шыққан. Мұндай типті МҚБЖ-нің негізгі артықшылығы оны құру мен қызмет етудегі қарапайымдылығында. Барлығы жергілікті желіні айналуға және оған жалғанған желілік операциялық жүйелердің компьютерлерінде орнатуға алып келеді. Біздің бақытымызға орай жұмыс істеуге сәйкес келетін клиенттік орындарда, яғни қолданушылардың компьютерінің арнайы программалық қамтамасыз етуін құру үшін Delphi дүниежүзілік аса танымал Windows операциялық жүйесінің желілік құралдарын қолдана алады.
МҚБЖ-ның жергілікті және файл-серверлі түрлерінің арасында үлкен айырмашылық жоқ екендігін байқау қиын емес, себебі олардың өз МҚБЖ-сының барлық бөліктері клиенттің компьютерінде болады. Архитектурасы бойынша олар біртоптыға жатады, бірақ кейбір жағдайларда сервер қосымшасын қолдана алады. Желіге аса ауырлық түсуі файл-серверлік жүйенің кемшілігі болып табылады. Файл-серверлік МҚБЖ он шақты клиенттік орындары бар кішігірім фирмаларда көп қолданылады. Клиент-серверлік жүйелер желіге деген ауырпалықты анағұрлым төмендетеді, себебі клиент арнайы аралық байланыспен машинада орналасатын мәліметтер қорының сервері арқылы мәліметтермен байланысады. МҚ-ның сервері клиенттен сұранысты қабылдайды да қажет жазбаны іздеп тауып, оны клиентке жібереді. Осылайша, желі арқылы қысқа сұраныс және жалғыз қажетті жазба тасымалданады, тіптен егер де мәліметтері бар сәйкес келетін файл он мыңдаған жазбалардан тұратын болса да серверге жіберілетін сұраныс арнайы структуралық сұраныстар тілінде жіберіледі (SQL - Structed Query Language). Сондықтан да көбінесе МҚ серверлері SQL - серверлер деп аталады. МҚ серверлері түрлі фирмалармен өңделініп жасақталатын құрделі әрі қиын бағдарламалар. Мысалы, Microsoft SQL Server, Sybase SQL Server, Oracle және т. б. Interbase сервері де Delphi-мен бірге ұсынылатын Borland корпорациясы шығарған SQL сервер болып табылады. Таратылған клиент-серверлі МҚБЖ-лар жүзден мыңға дейінгі клиенттік орындардан түрады. Әдетте мұндай МҚБЖ-лар республикалық масштабтағы өнеркәсіптерде қолданылады.
1.3 Мәліметтер қорын ұйымдастырудың теориясы
Адамзат іс-әрекетінің әртүрлі салаларындағы объектілер туралы ақпараттарды сақтау үшін есептеу техникасы құралдарын пайдалануға байланысты мәліметтер қоры туралы түсінік әрбір тұлғаға таныс. Сонымен бірге білім беру, ғылым, денсаулық сақтау, банкілер және өндіріс кәсіпорындарында мәліметтер қорын пайдаланатын ақпараттық жүйелер қарқынды түрде жасалынуда.
Мәліметтер қоры бойынша практикада кездесетін мәселелерді үш бағытқа топтастыруға болады:
oo теориялық жұмыстар, мұнда мәліметтер моделімен, мәліметтер қорымен өзара байланыс және сипаттаудағы тілдік құралдары оқып зерттеледі және жасалады;
oo мәліметтер қорымен жұмыс істеуді бағдарламалық қамтамасыз ететін Мәліметтер қорын басқару жүйесін жасау;
oo мәліметтер қорын жобалау және оның жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
Мәліметтер қоры дегеніміз ақпаратты сақтауға және жинақтауға арналған ұйымдасқан құрылым. Ең алғаш мәліметтер қоры ұғымы жаңадан қалыптасқан кезде онда шындығында мәліметтер сақталатын. Бірақ қазіргі кездегі көптеген мәліметтер қоры басқару жүйелері өздерінің құрылымдарында тек мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар олардың тұтынушымен және басқа да ақпараттық - программалық кешендермен қарым - қатынасының әдістерін де қамтиды. Сондықтан біз қазіргі заманғы мәліметтер қорында тек мәліметтер ғана емес, ақпараттар да сақтай аламыз.
Мәліметтер қорларын қолданған кезде, мәліметтер сипаттамалары өз бетінше орналастырылған объект ретінде және пайдаланушылар программаларына тәуелсіз түрде пайдаланады. Сипаттамалар - метамәліметтер деп аталады. Метамәліметтердің орталықтандырылған жиынтығы - мәліметтер сөздігі. Метаақпарат құрамына мәліметтер сипаттамаларымен қоса көбінесе қолдану саласы, мәліметтер қорын пайдаланушылар, жобалық шешімдер, мәліметтерге сұрау жасау статистикасы туралы ақпарат кіреді. Жалпы бұндай ақпарат жүйені жобалауда үлкен көмегін тигізеді.
Мәліметтер қорының айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары, оның кең түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер жатады:
oo нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады. Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір бүтінді қалыптастыруды талап етеді;
oo әртүрлі пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері өзара қиылысады, ал бұл бір мәліметтер қорын қолдануды және әртүрлі пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
oo ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары және қажетті мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде әмбебап және жалпы болып табылады. Мәліметтерді басқару үшін мамандандырылған бағдарламалық жабдықтарды құру бұл функциялардың орындалу деңгейінің өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек сыйымдылығының қысқаруына әкеледі;
oo техникалық және бағдарламалық қамтамасыз етудің дамуының қазіргі заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен практикасы тиімді мәлімттер қорын құруға мүмкіндік береді.
Мәліметтер қоры құру мен жүргізу процесінде әр түрлі категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды. Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті пайдаланушылар, яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер қоры құрылатын пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер қорының ерекшеліктеріне байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола алады. Бұл мәліметтер қорына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы білім талап етілмеуі керек.
Мәліметтер қорын жүргізу мәліметтер қорын құруды, жүргізуді және дамытуды қамтамасыз етуші мамандардың қатысуынсыз мүмкін емес. Мамандардың бұндай тобы мәліметтер қорының администраторлары деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер қорының құрушы бөлігі болып есептелінеді.
Мәліметтер қорының администраторларының тобының құрамында олардың атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп көрсетуге болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын қызметі мәліметтер қорының масшатабына, онда сақталатын ақпараттың спецификасына, мәліметтер қорының типіне, қолданыстағы бағдарламалық жабдықтар ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір дәрежеде тәуелді болады.
Мәліметтер қорының администраторларының құрамында жүйелік аналитиктер, мәліметтер қорына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар, техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме коммерциялық мәліметтер қоры жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды рольді маркетинг бойынша мамандар ойнайды.
Мәліметтер қорының администраторлары жан-жақты функциялардың үлкен шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге болады. Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
1. Пәндік облыс талдауы - пәндік облысты жазбаша суреттеу, толықтылықты шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау, пайдаланушылар қажеттіліктерін анықтау, пайдаланушылар статусын анықтау, мәліметтер - пайдаланушы сәйкестігін анықтау, мәліметтерді өңдеудің уақыттық - көлемдік мінездемесін анықтау.
2. Мәліметтер қорының құрылымын жобалау - мәліметтер қорының файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен ақпаратқа енуі әдістерін таңдау, мәліметтер қоры мен мәліметтерді жазбаша суреттеу тілдерінің құрылымын жазбаша суреттеу.
3. Мәліметтер қоры мен мәліметтер қорын өңдеу шараларының құрылымын жазбаша суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру - пәндік облысқа жататын толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер қорының құрылымымен шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау, мәліметтерді енгізу мен корректировкалауда мәліметтер қорының толықтылығын қамтамасыз ететін шараларды құру, көп пайдаланушылар режимінде пайдаланушылардың параллельді жұмысында толықтылықты шектеуді қамтамасыз ету.
4. Мәліметтер қорын алғашқы жүктеу мен жүргізу - мәліметтер қорын алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5. Мәліметтерді қорғау
5.1. Жүйеге пароль арқылы кіруді қамтамасыз ету: пайдаланушыларды тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
5.2. Нақты мәліметтерді қорғауды қамтамасыз ету: пайдаланушылар топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын анықтау, жеке пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын рұқсат етілген операцияларды анықтау, мәліметтерді қорғаудың программалық - технологиялық жабдықтарын таңдауқұру.
5.3. Мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
5.4. Ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.
5.5. Мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын зерттеу және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар жүргізу.
6. Мәліметтер қорын қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету - мәліметтер қорын қайта қалыптастырудың программалық-технолгиялық жабдықтарын құру, жүйелік журналдарды жүргізуді ұйымдастыру.
7. Мәліметтер қорына пайдаланушылардың жолдауының талдауы - пайдаланушылардың мәліметтер қорына жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және анализдеу.
8. Мәліметтер қорының жұмыс жасау тиімділігінің талдауы мен жүйенің дамуы - жүйенің жұмыс жасу көрсеткіштерінің талдауы (өңдеу уақыты, жадының көлемі, құндық көрсеткіштер), мәліметтер қорын қайта ұйымдастыру мен қайта құрылымдау, мәліметтер қорының құрамын өзгерту, программалық және техникалық жабдықтарды дамыту.
9. Пайдаланушылармен жұмыс жасау - пәндік облыстағы өзгерістер туралы ақпарат жинау, пайдаланушылардың мәлімттер қорының жұмысын бағалау туралы ақпарат жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес беру.
10. Жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау - МҚБЖ және ҚПП туралы ақпарат жинау және талдау, программалық жабдықтарды иемдену, оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру, жүйелік кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту.
11. Ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс - Мәліметтер қорын жобалау әдістемесін таңдау немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын анықтау, мәліметтер қорының даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-әдістемелік материалдарды жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы ретінде қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын ерікті категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер қорының администраторларының құрамына қосу керек.
Мәлімттер қорының администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер қорының басқа пайдаланушыларымен, сонымен қатар мәлімттер қорының пайдаланушылары болып табылмайтын "сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер қоры қандай да бір кәсіпорынды немесе ұйымды ақпараттық қамтамасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей мәлімттер қоры енгізу, ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз орындалмайтыны анық. Ұйым басшылығы мәлімттер қорымен ұсынылатын мүмкіндіктермен танысуы керек, оның басымдылықтары мен кемшіліктері туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар мәліметтер қорының құрылуы мен жұмыс істеуі барысында пайда болатын мәселелер туралы ақпарат алуы тиіс.
Мәліметтер қоры пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі болып табылатындықтан мәліметтер қорының администраторлары өз кезегінде ақпараттық жүйе құрылатын объектінің даму переспективасы туралы уақытында хабарлануы тиіс.
Ұйым басшылығы мен мәліметтер қорының администраторы мәліметтер қорын құрудың негізгі бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі туралы келісуі қажет.
Мәлімттер қорының администраторы мәліметтер қорының бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз байланыс түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас пайдаланушылардың қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың ерекшеліктері анықталған кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде басталады және жобалау процессі мен жүйенің жұмыс істеуі кезінде де қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер қорының түпкілікті пайдаланушылары мен администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп жатқандығын айта кеткен жөн. Бұл ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙЛІ ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІ 6
1.1 Delphi бағдарламасына жалпы шолу 6
1.1.1 Негізгі терезе мен компоненттер жинағы 9
1.1.2 Объектілер бақылаушысы Object Іnspector терезесі 10
1.1.3 Форма құрастырушының және объектілер бақылаушысының терезесі 11
1.1.4 Программа кодының терезесі 13
1.1.5 Пиктограммалық батырмалар 14
1.2 Ақпараттық жүйе және мәліметтер қорының негізгі ұғымдары 15
1.3 Мәліметтер қорын ұйымдастырудың теориясы 19
1.4 Delphi-де мәліметтер базасымен байланысты ұйымдастыру 23
1.5 Delphi ортасында мәліметтер қорын басқару жүйесі 24
1.5.1 Деректерді оқу-шығару компоненттері 25
1.5.2 Деректерді оқу әдістері 29
1.5.3 Деректерді басқару компоненттері мен әдістері 30
1.5.4 Деректерді программалау режимінде басқару 32
1.5.5 Сұраныс жасау 34
2 БАҒДАРЛАМАНЫ ЖОБАЛАУ 37
2.1 Бaғдapлaмaны жoбaлay жәнe құpy кeзeңдepi 37
2.2 Негізгі кіріс мәліметтерін сақтайтын кестелер құру 38
2.3 Кесте аралық байланыс орнату 39
2.4 Delphi ортасында бағдарламаны жобалау және құру 41
2.4.1 Delphi бағдарламасын MS Access 2007 мәліметтер қорын басқару жүйесімен (МҚБЖ) байланыстыру 41
2.5 Бағдарламаны қолдану нұсқаулығы 49
3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМІ 55
3.1 Программалық құралдарды енгізудегі экономикалық тиімділігі 55
3.2 Еңбекақыны есептеу 56
3.3 Әлеуметтік қажеттіліктердің шығындарын есептеу 58
3.4 Бағдарламаны енгізуге дейінгі шығындарды есептеу 61
4 ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ 64
4.1 ЭЕМ операторының жұмыс орнын ұйымдастыру 64
4.2 Жұмыс орындарындағы микроклиматтың оптимальді және шекті көрсеткіштері 66
4.3 Өндірістегі шу 66
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
ҚОСЫМША 70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адамзат ғасырлар бойы алған білімдерін, әр түрлі жұмыстар жасап үйренген тәжірибелерін, қоршаған орта туралы деректерін жинақтаған, басқа сөзбен айтқанда - ақпараттар жинаған. Бастапқы кезде ақпарат ұрпақтан-ұрпаққа өсиеттер түрінде және ауызша әңгімелер түрінде тараған. Қағаздың, кітап өндірісінің пайда болуы және дамуы ақпараттарды тиімдірек, жазбаша түрде көптен-көп таратуға және сақтауға мүмкіндіктер туғызды. Электр тоғы дамуындағы әр түрлі жаңалықтар ақпараттарды жедел таратуға және жинақтауға мүмкіндік беретін - телеграфтың, телефонның, радионың, теледидар жүйесінің пайда болуына әкеліп соқты. Прогресстің дамуы ақпараттардың күрт көбеюіне мүмкіндік туғызып, осыған байланысты, оларды сақтау, өңдеу мәселелерін жылдан-жылға көбейте түсті. Осы кезде есептеу машиналарының пайда болуы ақпараттарды сақтауды, әсіресе өңдеуді жеңілдетті. Микропроцессорлар негізінде құрылған есептеу техникалары компьютерлердің және олардың программалық қамтамасыздандырылуын тиімді етіп жаңаландыруға мүмкіндік берді [3].
Үлкен ағымды ақпараттарды өңдей алатын программалар пайда бола бастады. Осындай программалар көмегімен әр түрлі ақпараттық жүйелер құру өзекті мәселелердің қатарына қосылды. Кез-келген ақпараттық жүйенің мақсаты болып, объектілер туралы және нақты әлемдегі құбылыстар туралы деректерді өңдеу және адамға олар туралы деректерді беру болып табылады. Сондай маңызды ақпараттардың бірі ол, кітапханаға келушілер жөнінде мәліметтерді журналға тіркеп отыру. Олардың кітапханаға келудегі мақсаттары, қандай кітаптар оқығанын және т.б. мәліметтерді тіркеп отыру болып табылады [7].
Кітапханаға келушілерді журналған тіркеп отыру, компьютер және арнайы бағдарламалар пайда болғанға дейін қағаз жүзінде іске асып келді. Алайда ақпараттарды сақтау, жинау, өңдеу және жөнелту техникалары дамыған шақтта қағаз журналмен отыру өте тиімсіз. Себебі кітапханаға келушілердің жеке мәліметін, тұрақты оқырман екендігін, кітапханада бұрын-соңды тәртіп бұзғанын немесе бұзбағанын біліп отыру, яғни бір сөзбен айтқанда оқырманның тарихын біліп отыру өте қиын. Оны журналдан іздеу, оны журналға қолмен жазу көп уақыт талап етеді. Сол себепті диплом жобада оқырмандарды тіркейтін электронды журнал құру жұмыстары қарастырылған.
Диплом жобасының мақсаты кітапханаға келушілерді электронды журналға тіркеп отыратын арнайы бағдарламалық кешенін жасау болып табылады. Бұл бағдарлама кітапханаға келушілерді тіркеп қана қоймай, оларды іздеу, тарихын біліп отыру, апталық және айлық есептер шығару және т.б. амалдарды орындайды.
Диплом жобасының міндеттері кітапханаға келушілерді электронды журналға тіркеп отыратын арнайы бағдарламалық кешенінің атқаратын міндеттері:
oo Деректер қорына бір немесе бірнеше кітапханаға келуші оқырмандарды қосу;
oo Деректер қорынан бір немесе бірнеше кітапханаға келуші оқырмандарды жою;
oo Кітапханаға келген оқырман қандайда бір тәртіп бұзған болса, онда сол оқырманды қара тізімге қосып қою;
oo Оқырмандарды деректер қорынан іздеу, сұрыптау;
oo Кейбір оқырмандардың жеке мәліметін өзгерту немесе жаңарту;
oo Бірнеше сұраныстардың нұсқалар бойынша оқырмандарды деректер қорынан іздеу;
oo Кітапханашы үшін соңғы аптада немесе айда кітапханаға келген оқырмандардың тізімін, санын, шұғылданған жұмыстарын есепке (бапаға) дайындау.
Диплом жобаның құрылымы Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ЖОҒАРЫ ДЕҢГЕЙЛІ ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІ
1.1 Delphi бағдарламасына жалпы шолу
Жоғары деңгейлі бағдарламалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері көптеген бағдарламалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық, логикалық және обьектілі-бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы, дәстүрлі (классикалық) процедуралық бағдарламалау тілдері - Фортран, Бейсик, Паскаль, логикалық тілдер - ЛИСП, Пролог. Есептеуіш техниканың қарқынды дамуы және бағдарламалық жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік нәтижесінде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және обьектілі-бағдарлы бағдарламалау (ОББ) негізінде құрылған бағдарламалау тілдері - Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды Microsoft Visual Basic, Borland Delphi. Процедуралық бағдарламалау тілдерінде бағдарламаның жұмысы операторларды ретімен орындау бойынша, ал, логикалық бағдарламалау тілдерінде ол қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылған болатын. Обьектіге бағдарлы оқиғалық бағдарламалау тілінде бағдарламаның жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі обьектілердің осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлері - Visual Basic тілі Qbasic бағдарламалау тілі негізінде, Delphi (Дельфи) Обьектілі Паскаль (Object Pascal) тілі негізінде Windows операциялық жұмысын басшылыққа алып кұрылған (visual - көзбен көру, экрандық). Олар, әсіресе, Delphi бағдарламалау тілі - кез-келген қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл [1].
Біздің таңдаған бағдарламалық қамтама бұл - Delphi 7 объектіге бағытталған бағдарламалау тілі. - Delphi 7 интернет үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және онда мәліметтер қорын құруды тиімді жүзеге асыруға болады. Delphi-дің негізгі ерекшелігі - онда қосымша құруда компоненттік және объектілік тәсілдер пайдаланылады (Windows ортасында пайдаланатындықтан, Delphi-де бағдарламаны көбінесе қосымша деп атайды). Компоненттік тәсілдің мәнісі жеңіл: әр қосымша кітапханасы бағдарламалау ортасында дайындалып, арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттер элементтерінен жинақталады [2-6].
Delphi-де жұмыс жасаудың тиімділігі ондағы объектілерді сипаттамай-ақ тышқанның көмегімен қою арқылы ерекшелінеді. Delphi Windows жүйесінде бағдарламалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген операторларды пайдаланып бағдарлама дайындау, бағдарлама мәзірін құру, анимация, мультимедия процестерін ұйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және т.б. іс-әрекеттерді орындау мүмкіндік тері бар.
Бір және екі деңгейлі Delphi қосымшалары келесі механизмдерді қолдана отырып локальды және ұзартылған мәліметтер қорына қол жеткізе алады:
oo BDE (Borland Database Engine - Borland фирмасының мәліметтер қорының процессоры) мәліметтер қорымен әрекеттесу үшін AP1 дамыған интерфейсін ұсынады.
oo ADO (Active X Date Objects - Active X мәліметтерінің объектілері) OLE DB (Objects Linking and Embedding DateBase - мәліметтер қорының объектілерін байланыстыру мен ендіру) көмегімен ақпаратқа қол жеткізуді жүзеге асырады;
oo dbExpress драйверлер жинағы көмегімен мәліметтер қорындағы ақпараттарға тез қол жеткізуді қамтамасыз етеді;
oo Interbase тікелей Interbase мәліметтер қорына қол жеткізуді іске асырады.
Мәліметтер қорындағы ақпараттарға қол жеткізу технологиясының вариантын таңдау өңделген қосымшаны жан - жаққа тарату дайындығының ыңғайлығын ескере отырып, сондай - ақ жады ресурстарының қосымша шығындарын ескере отырып анықталады. Мысалы BDE үшін инсталляция дискдегі сыртқы жадының шамамен 15 Мб - тын және мәліметтер қорында пайдаланатын псевдонимдерді қалпына келтіруін талап етеді.
Үш деңгейлі Delphi 7 қосымшаларын DataSnap механизмі көмегімен құрастыруға болады. Мәліметтер қорының үш деңгейлі қосымшаларын құрастыру кезінде пайдаланатын компоненттер DataSnap пен DataAccess беттерінде орналасқан.
Delphі - де интернет үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және берілгендер қорымен жұмыс істеуде басқа бағдарламалауда қарастырылмаған кейбір өзгешеліктер енгізілген.
Delphі Wіndows жүйесінде программалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзірін құру, анимация мультимедия процесстерін ұйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып, басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және т.б. іс-әрекеттерді орындау да мүмкін.
Borland корпорациясы аз ғана мерзім ішінде Delphі-дің 7 негізгі версиялары мен бірнеше модификацияларын шығарды. Delphі 7 версиясында өте көп өзгерістер енгізілген. Программалармен қамтаматсыз етудің тиімді өңдеу құралдарын қажет ету "жылдам жасау" ортасы деп аталатын программалау жүйелерінің пайда болуына алып келді. Мұндай ортаға мысал ретінде Borland Delphі жатады. Жылдам жасау RAD - жүйесіне "Rapіd Applіcatіon Development" жүйесінің негізі визуалды жобалау және оқиғаны өңдеуді программалар технологиясы жатады, оның мағынасы өңдеу үнемсіз жұмыстың көп бөлігін өзіне алады да, программистке сұхбат терезелерді және оқиғаны өңдеу функциясын құрастыру жұмыстары қалады. Ортада қатаң типтелген объектіге бағдарлы тіл қолданылады, оның негізіне Object Pascal (Turbo Pascal жалғасы) жатады. Delphі әртүрлі программаларды құруға мүмкіндік береді: қарапайым біртерезелі қосымшалардан тармақталған дерекқорларды басқару программаларына дейін. Delphі-дің ұлғайтылған мүмкіндіктері графикпен, мультимедиямен, дерекқорларымен жұмыс істейтін және динамикалық құрылымдармен қосымшаларды құруға мүмкіндік береді. Delphі-дің айрықша ерекшелігі.NET технологиясының сүйемелдеуі болып табылады.
Delphі тіліндегі қолданбалы программалар немесе қосымшалар ІDE (Іntegrated Development Envіronment) дамытылған құрылымдық ортада орындалады. ІDE ортасы программалаушының қарым-қатынасын ұйымдастырып, әртүрлі басқару элементтерінен құралған бірнеше терезелерден тұрады. Осы ортаның құралдарын пайдалана отырып, қосымшаның интерфейстік бөлігін жобалауға, программаның кодын жазуға және оны басқару элементтерімен байланыстыруға болады. Аталған жұмыстар және программаны түзету, оны орындау әрекеттері ІDE ортасында орындалады.
Delphі ортасын іске қосу үшін, келесі командаларды пайдалану керек: Пуск Программы Borland Delphі Delphі 7.
Delphі-дің ортасы көптерезелік жүйе деп саналады және икемделуіне байланысты оның көрнісі жүктелгеннен кейін келесі түрде болуы мүмкін (1.1.1 сурет). Интерфейстің құрамына 4 терезе кіреді:
Сурет 1.1.1. Delphi 7 нұсқасының көрінісі
1. Негізгі терезе (Project 1);
2. Объектілер бақылаушысының терезесі (Object Іnspector);
3. Формаларды құрастырушының терезесі (Form1);
4. Программа кодының терезесі (Unіt1.pas).
1.1.1 Негізгі терезе мен компоненттер жинағы
Негізгі терезеден басқа терезелерді жылжытуға, экраннан алып тастауға және олардың өлшемін өзгертуге болады. Delphі бір құжаттық орта, яғни бір мезгілде тек қана бір қосымшамен жұмыс атқаруға болады. Программалар жобасының атауы негізгі терезенің жоғарғы қатарында көрсетіледі. Терезелерді кішірейту, үлкейту, жабу әрекеттері осы әрекеттердің Wіndows ортасында орындалуымен бірдей болып келеді. Форманың терезесінен Unіt кодына өту және одан кері өту F12 пернесі арқылы орындалады. Кейде Delphі жүктелгенде, Unіt терезесі шығады. Сол жақтағы терезе Browser терезесі деп аталады және бұл терезе арқылы программаның құрылымымен танысуға болады. Delphі ортасынан шығу үшін негізгі терезені жабу керек.
Негізгі терезе программаның жобасын құрудағы жұмыстарды басқарады және Delphі ортасы іске қосылып тұрғанда міндетті түрде экранның жоғарғы қатарында орналасады (1.1.2 сурет).
Сурет 1.1.2. Негiзгi терезенiң көрiнiсi
Бұл терезеде Delphі-дің негізгі меню жүйесі, пиктограммалық командалық батырмалары мен компоненттер палитрасы орналасады. Негізгі меню жүйесінің опциялар тақырыптарының құрамына ішкі меню кіреді.
Негізгі меню жүйесінің элементтері сол жағында таңба қойылған арнайы панельдерде орналасады. Негізгі менюден басқа элементтерді панельдегі таңбасы арқылы негізгі терезеден тыс экранның кез-келген жеріне жылжытуға немесе мүлдем алып тастауға болады.
Компоненттер жинағы - Delphі-дің негізгі байлығы болып табылады.
Сурет 1.1.3. Компоненттер жинағының терезесi
Ол негізгі терeзенің оң жағында орналасып, қажетті компонентті тез табуға арналған белгілерден тұрады (1.1.3 сурет).
Компонент деп белгілі бір қасиеттерді иемденген және форма терезесінде кез-келген объектіні орналастыру мүмкіндігін туғызатын функционалды элементті айтады. Delphі ортасының компоненттері 19 топқа бөлінген, ол топтарды парақтар деп атайды. Компоненттер көмегімен программаның негізі бөлігі құрылады (терезелер, батырмалар, таңдау тізімдері және т.с.с).
Батырмалар панелі сияқты компоненттер палитрасын икемдеуге болады. Ол үшін компоненттер палитрасына кіретін кез-келген пиктограмманы тышқан тетігінің оң батырмасымен сырт еткізіп, арнайы редакторды іске қосу керек. Ашылған менюдегі Propertіes (қасиеттер) пунктін таңдағанда 1.1.4 суреттегі оң жақ терезе шығады.
Мысалы, 1.1.3 суретте көрінбейтін компоненттер арасындағы Dіalogs парағын алға жылжытсақ, бұл парақта жиі қолданылатын компоненттер орналасады. Ол үшін 4 суретте келтірілген терезеде Dіalogs пунктін тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып, Dіalogs пунктін Data Aсcess пунктінің орнына қою керек.
Сурет 1.1.4. Компоненттер жинағын икемдеудегi терезелер
1.1.2 Объектілер бақылаушысы Object Іnspector терезесі
Компоненттің басқа параметрлерін өзгерту әрекеттері Объектілер бақылаушысы (Object Іnspector) арқылы немесе программаның денесінде орындалады.
Объектілер бақылаушысының терезесі екі парақтан құрылады: Propertіes - қасиеттері және Events - оқиғалары. Propertіes парағы арқылы компоненттің қасиеттері және параметрлері анықталады. Ал Events парағы арқылы компонентті әртүрлі оқиғаларға сәйкес сезіндіру анықталады. 1.1.5 суреттегі Form1 терезесінде орналасқан Button1 батырмасы басылғанда қандай амалдар орындалады соны анықтауды қажет етеді. Немесе басқада оқиғаларды таңдау арқылы қандай нұсқаулар орындалу қажеттігі анықталады.
Объектілер бақылаушысы екі бағанадан құралған кесте: сол жақ бағанасында параметрдің немесе оқиғаның атауы, ал оң жата параметрдің мәні немесе оқиғаны өңдейтін ішкі программаның атауы орналасады.
Кестенің кез келген жолын тышқан белгісімен басу арқылы таңдауға болады. Бұл жолдағы параметр қарапайым немесе күрделі болуы мүмкін. Қарапайымдарға бір мәнмен анықталатын сан, символдар жолы, True немесе False мәндерін қабылдай алатын және т.с.с. компоненттің қасиеттері жатады. Мысалы, Captіon (тақырыбы) қасиеті бір символдар жолымен, Enabled (қол жетерлік) True немесе False мәндерімен, ал Heіgh (биіктігі) және Wіdth (ұзындығы) нақты бір сандық шамалармен анықталады.
Компоненттің күрделі қасиеттер құрамына бірнеше мәндер тізімі кіреді. Олардың сол жағында + белгісі тұрады, мысалы 1.1.5 суретке қарайық
Сурет 1.1.5. Компоненттердің құрама қасиеттерi
Осы тізімді ашу үшін + белгісін тышқан белгісімен бір рет шертсек жеткілікті. Тізімді жабу амалы қасиеттің - белгісін басқанда орындалады.
Суреттегі бірінші көріністегі ... белгісін басқанда қасиеттің мәнін анықтауға мүмкіндік туғызатын сұқбаттасу терезесі шығады. Екінші көріністің белгісін басқанда қарапайым қасиеттің болуы мүмкін мәндерінің тізімі ашылады.
Объектілер бақылаушысы терезесінің жоғарғы жағында форманың атауы және формадағы орналасқан барлық компоненттер және оларға қолданылған оқиғалар тізімі орналасып тұрады. Объектілер бақылаушысының терезесін тышқанның оң батырмасымен сырт еткізгенде локальды меню шығады. Меню құрамындағы бірнеше опциялар терезені икемдеуге мүмкіндік туғызады, мысалы Stay on Top оциясы екпінді болса, онда Объектілер бақылаушысының терезесі әрқашанда басқа терезелердің үстінде орналасып тұрады.
1.1.3 Форма құрастырушының және объектілер бақылаушысының терезесі
Форма құрастырушысының немесе форманың терезесі - болашақ программаның Wіndows терезесінің жобасы. Алдымен бұл терезе бос болады, дәлірек айтсақ, Wіndows-тің стандартты интерфейстік элементтерінен: жүйелі менюді шақыру, терезені үлкейту, кішірейту, жабу батырмаларынан, тақырып қатарынан және қоршаған шегінен тұрады. Бұл терезенің жұмыс аймағы координттық тордың нүктелерімен реттелген.
Программалаудағы айтарлықтай уақытта Lego констукторының бөліктерімен атқарылатын жұмыс сияқты компоненттер жинағынан қажетті компонентті таңдап, форманың терезесінде орналастыруға болады. Сөйтіп, форма терезесінде қажетті компоненттер бірінен соң бірі орналастырылады.
Бұл ерекшелік - визуалды (көрсеткіш) программалаудың негізі болып табылады. Программалаушы әр мезгілде құрылатын программаның терезесін бақылап отырып, қажетті өзгерістерді кез-келген мезетте енгізу мүмкіндігіне ие болады.
Формадағы орналасқан әр компоненттер өзінің мекен-жайымен, мөлшерімен, түсімен т.с.с. анықталады. Форманы құрастыру Fіle = New = Form опциялары арқылы орындалады. Шығып тұрған бос формаға бір компонентті, мысалы Standard парағының Button батырмасын орналастыру үшін компоненттер жинағындағы Standard белгісін сырт еткізіп, парақты екпінді күйге келтіру керек.
Button батырмасының кескінін ажырату үшін тышқанды баспай тұрып парақта орналасқан белгілердің үстінен жылжытып көрген сәтте компоненттердің аты шығып тұрады. Қажетті компонентті еткізіп белгілеп, тышқанды форманың қажетті аймағына тышқан белгісін апарып, бір рет шертеміз. Дәл осылайша өзімізге қажетті барлық компоненттерді форманың бетінде орналастырамыз. 6 суретте Button1 элементі орналасқандағы көрінісі көрсетілген.
Сурет 1.1.6. Form1 терезесіне Button1 компонентін орналастыру
Компоненттің формадағы орнын, мөлшерін форма терезесінде бірден өзгертуге болады, ол үшін компонентті тышқанның сол жақ батырмасымен белгілеу керек (кішігірім төртбұрыштылар пайда болады). Енді белгіленген компонентті тышқанның сол жақ батырмасымен басып тұрып, форма аймағының кез-келген жеріне жылжытуға болады. Мөлшерін өзгерту үшін тышқанды элементті қоршап тұрған кез-келген төртбұрышқа орналастырсаңыз, пайда болған қос бағытты тік сызықты тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып жылжытуға болады. Компонент жою үшін оны белгілеп, Delete пернесін басса жеткілікті.
1.1.4 Программа кодының терезесі
Программа (немесе модуль) кодының терезесі программаның мәтінін құруға және оны түзетуге арналған. Бұл мәтін арнайы ережелер бойынша құрылып, алгоритм жұмысын анықтайды. Delphі жүйесінде Pascal тілінің ұлғайтылған және дамытылған нұсқасы - Object Pascal программалау тілі қолданылады (1.1.7 сурет).
Сурет 1.1.7. Программаның листинг коды жазылатын терезе
Delphі ортасы іске қосылғанда программа кодының терезесі Wіndows ортасының бос терезесінің бастапқы кодынан (яғни минималды қажетті кодынан) тұрады.
Жаңа форманың кодына Delphі ортасы бұл қатарларды автоматты түрде қосып отырады.
Жобаны құру барысында осы кодқа қажетті өзгерістер енгізіледі. Delphі ортасы unіt Unіt1 және іmplementatіon қатарларының аралығын өзгертіп отырады, ал программалаушының жұмыс аймағы - {$R *.DFM} және end қатарлар аралығы болады. Оны толық көрсетер болсақ келесі түрде болады:
unit Unit1;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms, Dialogs;
type
TForm1 = class(TForm)
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
implementation
{$R *.dfm}
end.
Модуль деп программаның белгілі бір тәуелсіз бөлігін атайды. Жаңа форма құрылғанда жаңа модуль жасалады. Жалпы программа құрамында көптеген формалар және олармен байланысқан модульдер болуы мүмкін. Delphі ортасы әр программаны компиляциялағанда кеңейтілуі.PAS,.DFM және.DCU болатын файлдарды құрады..PAS файлында программа кодының терезесіндегі мәтін көшірмесі,.DFM файлында форма терезесінің мазмұн анықтамасы, ал.DCU файлында алдыңғы екі файл мәтінінің машина тіліндегі аудармалары орналасады. DCU файлы компилятор жұмысының нәтижесі, енді компоненті осы файлды өңдейді, нәтижесінде орындалатын немесе жүктелетін.EXE файлы құрылады.
1.1.5 Пиктограммалық батырмалар
Пиктограммалық батырмалар арқылы негізгі меню жүйесінің маңызды опцияларына тез арада қол жеткізуге болады. Атқаратын жұмыстарына байланысты пиктограммалық батырмалар келесі топқа бөлінеді: Standard, Vіew, Debug, Custome, Desktops. Пиктограммалық батырмалар деп 1.1.8 суреттегі батырмаларды айтамыз
Суре 1.1.8. Пиктограммалық батырмалар
Бос форма Delphі ортасы жүктелгенде программа кодының терезесі Wіndows ортасының бос терезесінің бастапқы кодынан (яғни минималды қажетті кодынан) тұрады. Бұл код функционалды толық деп саналады және ол жұмысқа даяр болып тұрады. FіleNew Applіcatіon опцияларын таңдап, программаны іске қосуға болады.
1.2 Ақпараттық жүйе және мәліметтер қорының негізгі ұғымдары
Көп есептердiң шешiмiнiң негiзiнде ақпаратты өңдеу жатады. Ақпаратты өңдеуді жеңілдету үшiн ақпараттық жүйелер (АЖ) жасалады. Техникалық құралдарды қолданатын, оның ішінде жеке алғанда ЭЕМ-ді қолданатын, ақпараттық жүйелерді автоматтандырылған деп атауға болады. Қазiргi көпшiлiк ақпараттық жүйелер, автоматтандырылған ақпараттық жүйелер болып табылады, сондықтан оларды ары қарай қысқаша ақпараттық жүйе (АЖ) деп атап кете береміз.
АЖ анықтамасының кең түсiнігі ақпаратты өңдеуiнiң кез келген жүйе болып табылады. АЖ-дың қолдану облысы бойынша мынадай қолданылатын салаларға бөлуге болады: өндiрiс, бiлiм, денсаулық сақтау, ғылымда, әскери iсі, әлеуметтiк салаға, сауда және тағы басқа жүйелер. АЖ-дың мақсаттық функциясы бойынша келесi негiзгi шартты дәрежелерге бөлуге болады: бағдарлаушы, ақпараттық-анықтама, шешiмдер қабылдауды қолдау.
Кейде ақпараттық жүйе ұғымының нақты анықтамасы кейбiр қолданбалы есептiң шешуіне пайдаланылатын аппаратты-бағдарламалы құралдар жиынтығы ретінде қолданылады. Мысалы, қандайда бір ұйымда келесi сәйкес есептер тапсырылған ақпараттық жүйе бар болуы мүмкін: кадрлардың есепке алуы және материалдық-техникалық құралдар, жабдықтаушылар мен тапсырыс берушілермен есептесу, бухгалтерлiк есеп тағы сол сияқтылар.
Мәліметтер банкі бұл - өңделетін ақпаратты орталықтандырылған сақтау мен жинақтау функциялары жүзеге асырылған және бiр немесе бiрнеше мәліметтер қорына ұйымдастырылған ақпараттық жүйенің бiр түрi болып табылады.
Жалпы жағдайда алғанда мәліметтер банкі (МҚ) келесi компоненттерден тұрады:
oo мәліметтер қоры (бiрнеше базалар);
oo мәліметтер қорын басқару жүйесi;
oo мәлiметтердiң сөздiгi;
oo администратор;
oo есептеу жүйесі;
oo қызмет ету персоналдар.
Қысқаша осы аталған компоненттерді және кейбiр осыларға қатысты маңызды ұғымдарды қысқаша қарап шығамыз.
Мәліметтер қоры арнайы түрмен ұйымдастырылған, есептеуiш жүйелердiң жадында сақталатын және объектілер күйін көрсететiн және олардың пәндiк облысында қаралатын өзара байланыстары бар мәлiметтердiң жиынтығы болып табылады.
Мәліметтер қорында сақталатын логикалық құрылымды мәлiметтердiң берiлуiнiң моделі деп атайды. Мәлiметтердiң берiлуiнiң негiзгi моделіне (мәлiметтердiң моделiне) келесi жатады :
oo Иерархиялық;
oo желілік;
oo реляциялық;
oo постреляциялық;
oo көп өлшемдi;
oo объективтi-бағдарланған.
Мәліметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ) - бұл мәліметтер қорын құруға, жүргізуге және көптеген қолданушылармен бірлесіп қолдануға арналған тiл және программалық құралдардың кешені. МҚБЖ әдетте мәлiметтердiң қолданылатын моделi бойынша танып бiледi. Осылай, мәлiметтердiң реляциялық моделін қолдануға негiзделген МҚБЖ-ні реляциялық МҚБЖ деп атайды.
Алғашқы МҚБЖның бiрi келесi жүйелер болып табылады: IMS (IBM, 1968 жыл), IDMS (Cullinet, 1971 жыл), ADABAS (Software AG, 1969 жыл) және ИНЭС (ВНИИСИ АН СССР, 1976 жыл) [4]. Қазiргi заманғы мәліметтер қорының басқару жүйелерiнiң саны мыңдап саналады.
Қосымша қолданбалы есептерді шешуге арналған ақпаратты өңдеуді автоматтандыруды қамтамасыз ететiн бағдарламалар немесе бағдарламалар кешенi болып табылады. Біздің жұмысымызда, мәліметтер қоры қолданатын қосымшалар қаралады. Қосымшалар мәліметтер қорына рұқсат алу құралын пайдаланатын, бағдарламалау жүйесiнің көмегімен МҚБЖ-ның ортасында немесе ортадан тыс жасала алады, мысалға, Delphi немесе C++ Builder. МҚБЖ ортасында жасалған қосымшаларды, көбінесе МҚБЖ қосымшалары деп атайды, ал МҚБЖ-дан тыс орталарында жасалған қосымшаларды - сыртқы қосымша дейді.
Мәліметтер қорымен жұмыс істеу үшін көбiнесе МҚБЖ-ның құралдары жеткiлiктi және қосымшаларды пайдаланбауға да болады, өйткені оны құру үшін қосымша бағдарлама құру талап етеді. Қосымшаны басты түрде мынадай жағдайларда құрады, квалификациясыз қолданушыларға МҚ-мен жұмыс істегенде қолайлығын қамтамасыз ету керек болғанда немесе МҚБЖ интерфейсі қолданушыларға ұнамаған жағдайда.
Мәлiметтер сөздiгi мәліметтер құрылымы туралы ортақтандырылған сақтауға арналған, мәліметтер қоры файлдардың өзара байланыстары, мәліметтер типі және олардың ұсыныс қалпын, мәліметтердің қолданушыларға арналған саймандары, қорғау коды және рұқсат алуға шектеу қою және т.б. ақпараттарды қамтитын мәліметтер қорының ішкі жүйесі болып табылады
Барлық мәліметтер қорында функционалдi мәліметтер сөздігі қатысады, бiрақ әрдайым мұндай функцияларды орындайтын компонент осы аталған ақапарттың барлығын толық қамтиды деуге болмайды. Көбінесе мәліметтер сөздігінің функциялары МҚБЖ-да орындалады және жүйенiң негiзгi менюiнен шақырылады немесе оның утилиттері көмегiмен жүзеге асырылады.
Мәліметтер қорының администраторы (МҚА) дегеніміз - мәліметтер қорын оның жобалауға, құруына, тиімді қолдануына және оны бақылап отыруына мәліметтер қоры талаптарының орындалуына жауапты тұлға немесе тұлғалар тобы болып табылады. Мәліметтер қорының администраторы - МҚ пайдалану процесінде әдетте ақпараттық жүйенiң жұмыс жасалуын қадағалайды, рұқсат етiлмегенген қолданудан қорғауды қамтамасыз етеді, ақапарттың қол жетімділігін қадағалайды, мәліметтер қорында сақталатын ақпаратты сақталуын және ақиқаттығын тексередi. Әдетте, бiр пайдаланушы қолданатын ақпараттық жүйелер үшiн мәліметтер қоры администраторының функциясы мәліметтер қоры қосымшасымен тiкелей жұмыс iстейтiн тұлғаларға тапсырылады.
Есептеуiш желiсiнде МҚА әдеттегiдей желiнiң администраторымен әрекеттеседi. Желi администраторының мiндетіне желiнiң реконфигурациясы, жабдықтардың ақауы және жұмыс істемей қалғаннан кейін бағдарламалық қамтамасыз етуді қалпына келтіруі, профилактикалық шараның және рұқсат шектеуiнің қамтамасыз етуі аппаратты-бағдарламаның желі құралдарының жұмыс жасауның бақылауы кiредi.
Есептеуiш жүйе (ЕЖ) қабылдау процесстерiнiң автоматтандыруын қамтамасыз ететiн, қолданушыларға ақпаратты өңдеп және шығарып береретін өзара байланысты және үйлесімді жұмыс істейтін ЭЕМ немесе процессорлар және басқа құралдар жиынтығы болып табылады. Өйткені МҚ-ның негiзгi функциялары мәліметтерді сақтау және өңдеу болғандықтан, қолданылатын есептеуіш жүйе (ЕЖ), орталық процессорлардың қуаты, сыртқы жадтың тікелей ену мен жедел жадтың көлемі жеткілікті болуы тиіс.
Қызмет көрсетушi персоналдар техникалық және бағдарламалық құралдардың жұмысқа қабiлеттi күйiнде сақтайтын функцияларды орындайды. Олар жоспар бойынша, сонымен бiрге қажетінше профилактикалық, регламенттік, қалпына келтiру және тағы басқа жұмыстарды орындайды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ) - бұл мәліметтер корын құру, толықтыру, өзгерту және жоюға арналған программалық құрал. МҚБЖ-ның негізгі үш түрі бар [7]:
oo Өндірістік әмбебап бағыттағы МҚБЖ;
oo Өндірістік арнайы бағыттағы МҚБЖ;
oo Нақты бір тапсырыс берушіге арналып жасалынатын МҚБЖ.
Арнайы МҚБЖ бухгалтерлік, қоймалық, банктік және тағы да баска нақты бағыттағы мәліметтер қорын басқару үшін құрылады.
Әмбебап МҚБЖ-лардың нақты қолданыс аумағы белгіленбеген, олар өмірдің барлық жағдайларына есептелініп жасалынған және де барынша қиын болғандыған қолданушыдан арнайы білімділікті талап етеді. Арнайы және әмбебап өндірістік МҚБЖ-ларарзан әрі тиімді және де бірден жұмыс атқаруға дайын.
Нақты тапсырыс берушілерге арналып жасалынатын МҚБЖ-лар белгілі бір шығынды болады және оларды дайындау белгілі бір уақытқа созылады. Алайда өндірістік МҚБЖ-ларға қарағанда арнайы тапсырысты МҚБЖ-лар тапсырыс берушінің жұмысының спецификасын максимальды дәрежеде есепке алады, олардың интерфейсі әдетте қолданушыларға жеткілікті түрде түсінікті және олардан арнайы білімді талап етпейді.
Өз архитектурасы бойынша МҚБЖ-лар бір, екі және үш топтық болып бөлінеді:
Біртоптық - МҚБЖ-да мәліметтерді басқарудың қажетті логикасы мен олардың визуализациясын қамтамасыз ететін жалғыз топ бар. Ол - клиент.
Екітоптық - МҚБЖ-да мәліметтерді басқару логикасының белгілі бір бөлігін МҚ сервері өзіне алады, ал осы уақытта клиент мәліметтердің бейнеленуін қолданушыларға тиімді түрде берілуін қамтамасыз етеді.
Үштоптық - МҚБЖ-да МҚ сервері мен клиенттің арасында байланыстыру қызметін атқаратын аралық топ сервер қосымшасы қолданылады. Сервер қосымшасы клиент мәліметтердерді басқаруда және МҚ серверімен байланысты қамтамасыз етуде қандай да бір кедергілерді болдырмайды.
МҚБЖ-ның жеке бөліктерінің орналасуына байланысты жергілікті және желілік МҚБЖ-лар бар.
Жергілікті МҚБЖ-ның барлық бөліктері МҚ-ын қолданушының компьютерінде орналасады. Бір МҚ-мен бір мезгілде бірнеше колданушы жұмыс істеуі үшін әрбір қолданушы компьютерінде жергілікті МҚ-ның өз көшірмесі болуы қажет. Мұндай типті МҚБЖ-ның негізгі кемшілігі мәліметтердің көшірмесінің синхронизациясында, сондықтан да бірнеше қолданушылардың бірге жұмыс істеуі қажет болған жағдаида жергілікті МҚБЖ тіптен қолданылмайды.
Желілік МҚБЖ - ға файл - серверлік, клиент серверлік таратылған МҚБЖ-сы жатады. Мұндай жүйелердің негізгі артықшылығы компьютердің ақпараттык байланысын және бірнеше қолданушылардың бірдей мәліметтермен жалпы нсүмыс істеуін мүмкін ете алғандығында.
Файл-серверлік МҚБЖ-да барлық мәліметтер әдетте эркашанда желіге қосылған және арнайы осындай мақсатқа арналған жеткілікті күшті машинаның бір немесе бірнеше каталогында орналасады. Мұндай компьютер файл-сервер деп аталады. Осыдан МҚБЖ-ның да атауы шыққан. Мұндай типті МҚБЖ-нің негізгі артықшылығы оны құру мен қызмет етудегі қарапайымдылығында. Барлығы жергілікті желіні айналуға және оған жалғанған желілік операциялық жүйелердің компьютерлерінде орнатуға алып келеді. Біздің бақытымызға орай жұмыс істеуге сәйкес келетін клиенттік орындарда, яғни қолданушылардың компьютерінің арнайы программалық қамтамасыз етуін құру үшін Delphi дүниежүзілік аса танымал Windows операциялық жүйесінің желілік құралдарын қолдана алады.
МҚБЖ-ның жергілікті және файл-серверлі түрлерінің арасында үлкен айырмашылық жоқ екендігін байқау қиын емес, себебі олардың өз МҚБЖ-сының барлық бөліктері клиенттің компьютерінде болады. Архитектурасы бойынша олар біртоптыға жатады, бірақ кейбір жағдайларда сервер қосымшасын қолдана алады. Желіге аса ауырлық түсуі файл-серверлік жүйенің кемшілігі болып табылады. Файл-серверлік МҚБЖ он шақты клиенттік орындары бар кішігірім фирмаларда көп қолданылады. Клиент-серверлік жүйелер желіге деген ауырпалықты анағұрлым төмендетеді, себебі клиент арнайы аралық байланыспен машинада орналасатын мәліметтер қорының сервері арқылы мәліметтермен байланысады. МҚ-ның сервері клиенттен сұранысты қабылдайды да қажет жазбаны іздеп тауып, оны клиентке жібереді. Осылайша, желі арқылы қысқа сұраныс және жалғыз қажетті жазба тасымалданады, тіптен егер де мәліметтері бар сәйкес келетін файл он мыңдаған жазбалардан тұратын болса да серверге жіберілетін сұраныс арнайы структуралық сұраныстар тілінде жіберіледі (SQL - Structed Query Language). Сондықтан да көбінесе МҚ серверлері SQL - серверлер деп аталады. МҚ серверлері түрлі фирмалармен өңделініп жасақталатын құрделі әрі қиын бағдарламалар. Мысалы, Microsoft SQL Server, Sybase SQL Server, Oracle және т. б. Interbase сервері де Delphi-мен бірге ұсынылатын Borland корпорациясы шығарған SQL сервер болып табылады. Таратылған клиент-серверлі МҚБЖ-лар жүзден мыңға дейінгі клиенттік орындардан түрады. Әдетте мұндай МҚБЖ-лар республикалық масштабтағы өнеркәсіптерде қолданылады.
1.3 Мәліметтер қорын ұйымдастырудың теориясы
Адамзат іс-әрекетінің әртүрлі салаларындағы объектілер туралы ақпараттарды сақтау үшін есептеу техникасы құралдарын пайдалануға байланысты мәліметтер қоры туралы түсінік әрбір тұлғаға таныс. Сонымен бірге білім беру, ғылым, денсаулық сақтау, банкілер және өндіріс кәсіпорындарында мәліметтер қорын пайдаланатын ақпараттық жүйелер қарқынды түрде жасалынуда.
Мәліметтер қоры бойынша практикада кездесетін мәселелерді үш бағытқа топтастыруға болады:
oo теориялық жұмыстар, мұнда мәліметтер моделімен, мәліметтер қорымен өзара байланыс және сипаттаудағы тілдік құралдары оқып зерттеледі және жасалады;
oo мәліметтер қорымен жұмыс істеуді бағдарламалық қамтамасыз ететін Мәліметтер қорын басқару жүйесін жасау;
oo мәліметтер қорын жобалау және оның жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
Мәліметтер қоры дегеніміз ақпаратты сақтауға және жинақтауға арналған ұйымдасқан құрылым. Ең алғаш мәліметтер қоры ұғымы жаңадан қалыптасқан кезде онда шындығында мәліметтер сақталатын. Бірақ қазіргі кездегі көптеген мәліметтер қоры басқару жүйелері өздерінің құрылымдарында тек мәліметтерді ғана емес, сонымен қатар олардың тұтынушымен және басқа да ақпараттық - программалық кешендермен қарым - қатынасының әдістерін де қамтиды. Сондықтан біз қазіргі заманғы мәліметтер қорында тек мәліметтер ғана емес, ақпараттар да сақтай аламыз.
Мәліметтер қорларын қолданған кезде, мәліметтер сипаттамалары өз бетінше орналастырылған объект ретінде және пайдаланушылар программаларына тәуелсіз түрде пайдаланады. Сипаттамалар - метамәліметтер деп аталады. Метамәліметтердің орталықтандырылған жиынтығы - мәліметтер сөздігі. Метаақпарат құрамына мәліметтер сипаттамаларымен қоса көбінесе қолдану саласы, мәліметтер қорын пайдаланушылар, жобалық шешімдер, мәліметтерге сұрау жасау статистикасы туралы ақпарат кіреді. Жалпы бұндай ақпарат жүйені жобалауда үлкен көмегін тигізеді.
Мәліметтер қорының айқын басымдылықтары мен объективті алғы шарттары, оның кең түрдегі қолданысына әкелді. Оны қолданудың алғы шарттарына келесілер жатады:
oo нақты өмірдің объектілері өзара күрделі қарым-қатынаста болады. Бұның бәрі олардың ақпараттық көрінісі өзара байланысқан бір бүтінді қалыптастыруды талап етеді;
oo әртүрлі пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері өзара қиылысады, ал бұл бір мәліметтер қорын қолдануды және әртүрлі пайдаланушылардың оған кіру мүмкіндігін бір мақсатты қылады;
oo ақпараттық қорды құру мен жүргізу функциялары және қажетті мәліметтерді ұсыну әртүрлі тапсырмаларды шешуде әмбебап және жалпы болып табылады. Мәліметтерді басқару үшін мамандандырылған бағдарламалық жабдықтарды құру бұл функциялардың орындалу деңгейінің өсуі мен ақпараттық жүйелерді құрудың еңбек сыйымдылығының қысқаруына әкеледі;
oo техникалық және бағдарламалық қамтамасыз етудің дамуының қазіргі заманғы деңгейі, ақпараттық жүйелерді құру теориялары мен практикасы тиімді мәлімттер қорын құруға мүмкіндік береді.
Мәліметтер қоры құру мен жүргізу процесінде әр түрлі категориядағы пайдаланушылар бірге іс-әрекет жасайды. Пайдаланушылардың негізгі категориясы болып түпкілікті пайдаланушылар, яғни, олардың қажеттіліктері үшін мәліметтер қоры құрылатын пайдаланушылар табылады. Құрылушы мәліметтер қорының ерекшеліктеріне байланысты оның түпкілікті пайдаланушылар әр түрлі бола алады. Бұл мәліметтер қорына мезгіл өткен сайын көңіл аударатын кездейсоқ пайдаланушылар болуы мүмкін немесе тұрақты, яғни, әрдайым пайдаланатын пайдаланушылар болуы мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылар бір-бірінен есептеуіш техниканы меңгеру дәрежесімен де ерекшеленуі мүмкін. Түпкілікті пайдаланушылардан есептеуіш техника мен тіл жабдықтары саласында арнайы білім талап етілмеуі керек.
Мәліметтер қорын жүргізу мәліметтер қорын құруды, жүргізуді және дамытуды қамтамасыз етуші мамандардың қатысуынсыз мүмкін емес. Мамандардың бұндай тобы мәліметтер қорының администраторлары деп аталады. Мамандардың бұл тобы мәліметтер қорының құрушы бөлігі болып есептелінеді.
Мәліметтер қорының администраторларының тобының құрамында олардың атқаратын функцияларына байланысты әртүрлі топшаларды бөліп көрсетуге болады. Әкімшілік топтың құрамының саны, олардың атқаратын қызметі мәліметтер қорының масшатабына, онда сақталатын ақпараттың спецификасына, мәліметтер қорының типіне, қолданыстағы бағдарламалық жабдықтар ерекшеліктеріне және кейбір басқа факторларға белгілі-бір дәрежеде тәуелді болады.
Мәліметтер қорының администраторларының құрамында жүйелік аналитиктер, мәліметтер қорына қатысы бойынша сыртқы ақпараттық қамсыздандыруды жобалаушылар, мәліметтерді өңдеудің технологиялық процесстерінің жобалаушылары, жүйелік және қолданбалы программистер, операторлар, техникалық қамсыздандыру бойынша мамандар болуы керек. Егер әңгіме коммерциялық мәліметтер қоры жөнінде болса, онда бұл жерде маңызды рольді маркетинг бойынша мамандар ойнайды.
Мәліметтер қорының администраторлары жан-жақты функциялардың үлкен шеңберін орындайды. Әрі қарай олардың кейбіреуін қарастырып өтуге болады. Бұл функциялардың негізгілері келесідей:
1. Пәндік облыс талдауы - пәндік облысты жазбаша суреттеу, толықтылықты шектеуді табу, ақпарат статусын анықтау, пайдаланушылар қажеттіліктерін анықтау, пайдаланушылар статусын анықтау, мәліметтер - пайдаланушы сәйкестігін анықтау, мәліметтерді өңдеудің уақыттық - көлемдік мінездемесін анықтау.
2. Мәліметтер қорының құрылымын жобалау - мәліметтер қорының файлдарының құрамы мен құрылымын анықтау, олардың арасындағы байланыстарды анықтау, мәліметтерді тәртіптеу әдістері мен ақпаратқа енуі әдістерін таңдау, мәліметтер қоры мен мәліметтерді жазбаша суреттеу тілдерінің құрылымын жазбаша суреттеу.
3. Мәліметтер қоры мен мәліметтер қорын өңдеу шараларының құрылымын жазбаша суреттеу кезінде толықтылықты шектеуді беру - пәндік облысқа жататын толықтылықты шектеуді беру, мәліметтер қорының құрылымымен шақырылған толықтылықты шектеуді анықтау, мәліметтерді енгізу мен корректировкалауда мәліметтер қорының толықтылығын қамтамасыз ететін шараларды құру, көп пайдаланушылар режимінде пайдаланушылардың параллельді жұмысында толықтылықты шектеуді қамтамасыз ету.
4. Мәліметтер қорын алғашқы жүктеу мен жүргізу - мәліметтер қорын алғашқы жүктеу мен жүргізу технологиясын жасау, енгізу формаларын жобалау, мәліметтерді дайындау, енгізу және енгізуді бақылау.
5. Мәліметтерді қорғау
5.1. Жүйеге пароль арқылы кіруді қамтамасыз ету: пайдаланушыларды тіркеу, парольдарды тағайындау және өзгерту.
5.2. Нақты мәліметтерді қорғауды қамтамасыз ету: пайдаланушылар топтарының және жеке пайдаланушылардың ену құқықтарын анықтау, жеке пайдаланушылар үшін мәліметтерге жасалатын рұқсат етілген операцияларды анықтау, мәліметтерді қорғаудың программалық - технологиялық жабдықтарын таңдауқұру.
5.3. Мәліметтерді қорғау жабдықтарын тестілеу.
5.4. Ақпаратқа енудің қарастырылмаған жолдарын анықтаутіркеу.
5.5. Мәліметтерді қорғауды бұзудың пайда болған жағдайларын зерттеу және оларды жою мен алдын-алу бойынша іс-шаралар жүргізу.
6. Мәліметтер қорын қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету - мәліметтер қорын қайта қалыптастырудың программалық-технолгиялық жабдықтарын құру, жүйелік журналдарды жүргізуді ұйымдастыру.
7. Мәліметтер қорына пайдаланушылардың жолдауының талдауы - пайдаланушылардың мәліметтер қорына жолдауының статистикасын жинау, оны сақтау және анализдеу.
8. Мәліметтер қорының жұмыс жасау тиімділігінің талдауы мен жүйенің дамуы - жүйенің жұмыс жасу көрсеткіштерінің талдауы (өңдеу уақыты, жадының көлемі, құндық көрсеткіштер), мәліметтер қорын қайта ұйымдастыру мен қайта құрылымдау, мәліметтер қорының құрамын өзгерту, программалық және техникалық жабдықтарды дамыту.
9. Пайдаланушылармен жұмыс жасау - пәндік облыстағы өзгерістер туралы ақпарат жинау, пайдаланушылардың мәлімттер қорының жұмысын бағалау туралы ақпарат жинау, пайдаланушыларды оқыту, пайдаланушыларға кеңес беру.
10. Жүйелік программалық жабдықтарды дайындау және қолдау - МҚБЖ және ҚПП туралы ақпарат жинау және талдау, программалық жабдықтарды иемдену, оларды орналастыру, жұмысқа жарамдылығын тексеру, жүйелік кітапханаларды қолдау, программалық жабдықтарды дамыту.
11. Ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмыс - Мәліметтер қорын жобалау әдістемесін таңдау немесе құру, жүйенің даму бағыттарын және мақсаттарын анықтау, мәліметтер қорының даму кезеңдерін жоспарлау, ұйымдастырушылық-әдістемелік материалдарды жасау және шығару.
Әдебиеттерде жиі-жиі пайдаланушылардың тәуелсіз категориясы ретінде қолданбалы программистерді бөліп көрсетеді. Мамандардың бұл тобын ерікті категорияға қоспау керектігі ойластырылуда. Одан да оларды мәліметтер қорының администраторларының құрамына қосу керек.
Мәлімттер қорының администраторы өз қызметінің барысында мәліметтер қорының басқа пайдаланушыларымен, сонымен қатар мәлімттер қорының пайдаланушылары болып табылмайтын "сыртқы" мамандармен де қарым-қатынасқа түседі.
Ең алдымен егер мәліметтер қоры қандай да бір кәсіпорынды немесе ұйымды ақпараттық қамтамасыз ету үшін құрылса, онда осы ұйымның әкімшілігімен қарым-қатынас қажет. Жоғарыда көрсетілгендей мәлімттер қоры енгізу, ақпаратты өңдеу жүйесінде ғана емес, сонымен бірге ұйымды басқарудың бүтіндей жүйесіне де өзгеріс енгізеді. Бұндай үлкен жобалардың ұйым басшылығының белсенді түрде араласуынсыз және қолдауынсыз орындалмайтыны анық. Ұйым басшылығы мәлімттер қорымен ұсынылатын мүмкіндіктермен танысуы керек, оның басымдылықтары мен кемшіліктері туралы хабарлануы тиіс, сонымен қатар мәліметтер қорының құрылуы мен жұмыс істеуі барысында пайда болатын мәселелер туралы ақпарат алуы тиіс.
Мәліметтер қоры пәндік облыстың динамикалық ақпараттық көрінісі болып табылатындықтан мәліметтер қорының администраторлары өз кезегінде ақпараттық жүйе құрылатын объектінің даму переспективасы туралы уақытында хабарлануы тиіс.
Ұйым басшылығы мен мәліметтер қорының администраторы мәліметтер қорын құрудың негізгі бағыттары мен уақыты және оның дамуы, пайдаланушыларды қосу кезектілігі туралы келісуі қажет.
Мәлімттер қорының администраторы мәліметтер қорының бүкіл өмірлік циклінің кезеңдеріндегі өте тығыз байланыс түпкілікті пайдаланушылармен байқалады. Бұл қарым-қатынас пайдаланушылардың қажеттіліктері зерттелген кездегі, пәндік облыстың ерекшеліктері анықталған кездегі жүйені жобалаудың алғашқы кезеңдерінде басталады және жобалау процессі мен жүйенің жұмыс істеуі кезінде де қолдау табады.
Соңғы уақыттарда мәліметтер қорының түпкілікті пайдаланушылары мен администраторлары арасында функцияларды қайта бөлу жүріп жатқандығын айта кеткен жөн. Бұл ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz