ОТБАСЫНДА БАЛАНЫ ЕҢБЕККЕ ТӘРБИЕЛЕУ
Ата - анаға кеңес
Болашақ бүгіннен басталады
Республикамыздың шалғайындағы бір ауылда араға жылдар салып қайтадан
ашылған балабақшаның тұсау кесер рәсімінде көнекөз қарияларымыздың бірі
бүгінде соқталдай азамат болған баласының лауазымы мен қызметін айтып
мақтаныпты. Ақсақалдың бүлдіршіндерге бата берудің орнына баласын мақтай
бергені несі деп көпшілік бастапқыда түсінбей қалса керек. Сөйтсе, қария өз
баласының кезінде осы ауылдағы балабақшадан тәрбие алғанын, балабақшаның
бала тәрбиесіндегі алар орнының ерекшелігін айтқысы келген екен. Иә,
отбасында тәрбиеленген бала мен балабақшадағы баланың ара-сындағы
айырмашьшық бірден байқалатыны белгілі. Өйткені анасының етегіне жармасып,
көпшіліктің арасына үйренбеген бала ең алдымен мектепке, мек-тепке дейінгі
даярлық бөліміне барғанда өзін қатарынан қалып қойғандай сезінеді. Ортаға
үйренуі де қиынға соғады.
Тәрбиеші демекші, бақшадағы тәрбиеленуші кішкентай балдырғандардың
ұяда не көрсе, соны ілуге талпынуы әсіресе тәрбиешінің білімді, тәжірибелі
болуына, ұрпақ тәрбиесіне деген үлкен жауапкершілігіне тікелей байланысты.
Өкінішке орай білімі, тәжірибесі жоқ тәрбиешілердің де бақшалардан
кездестіні, олардың сәбилерге білім мен мәдениеттің, тәлімді тәрбиенің
үлгісін көрсете алмай жататыны, осыдан келіп, баланың бақшадан ат тонын ала
қашуына әкеп соқтыратыны жайында кейде естіп-біліп жатамыз. Керісінше бар
ынта-жігерін, бойындағы бар қасиетін балаға аударған тәрбиешілер де
жетерлік. Әсіресе Отбасы және балабақша журналы республикамыздағы мектеп
жасына дейінгі тәрбие жұмысына орай тәлімгерлерге әдістемелік педагогтік
көмек көрсететін бірден-бір журнал болғандықтан тәрбиешілер өздерінің іс -
тәжірибелерімін бөлісіп, бала тәрбиесінде халықтық педагогика мен қазіргі
тәрбие тәсіліндегі озық үлгілерді игеруде белсенділік танытып, өздерінің әр
түрлі тақырыпты қамтыған сабақ жоспарларын, балабақшадағы әрбір қуанышты
сәттерді жеткізуге асығады.
Кез келген ата-ана ең алдымен баласын жақсы тәлім-тәрбие көрсететін,
балабақшаға, тәрбиешіге апарғысы келеді. Сондықтан да республикамыздағы
балабақшалардың қай-қайсысы болмасын ұрпақ тәрбиесінің ұлағатты іс екенін
түсініп, қолда бар мүмкіндіктерін пайдаланады. Дегенмен де, тәрбиешілердің
көп жағдайда бақшаларда тұрақтамай, жиі орын ауыстыратын жайлары да
кездеседі. Ол, ең алдымен мектепке дейінгі мекемелерде қызмет істейтін
тәрбиешілердің жалақысының төменгі дәрежеде болуынада тікелей байланысты.
Тәрбиешілердің жиі орын ауыстыруы сырт көзге білінбегенімен, балабақша
есігін жаңа аттаған кішкентай сәбидің қалыптасуына да әсер етпей қоймайды.
Сондықтан еліміздің ертеңгі болашағы, жас ұрпақ тәрбиесіне үлес қосып
жүрген педагог - маман кадрларға қамқорлық қажет.
Ата - анаға кеңес
Балалардағы артық салмақтың кейбір психологиялық себептері
Бүгінгі таңда артық салмақ немесе семіздікке шалдыққан балалардың саны
жыл өткен сайын көбейе түсуде. Ғалымдардың дерегіне жүгінсек, соңғы
жылдардың өзінде әлем бойынша 177 млн. 18 жаска дейінгі балалар мен жас
өспірімдер клиникалык семіздікке шалдықса, оның 22 миллионы небәрі 5 жаска
дейінгі бүлдіршіндер екен. Әлем балаларының басындағы бұл мәселе біздің де
елімізді айналып өтпеді. Мұндай күрделі мәселе тек мамандардың ғана емес,
ата-аналардың да алаңдаушылығын туғызары заңдылык. Сондықтан да, біз
аталмыш мәселенің психологиялык қырлары бойынша жауап іздеп көрейік.
Ең басты көңілге медеу болары, жаңа туылған барлық жас нәрестелердің
май жасушалары қалыпты дәрежеде болып туылады. Бұл дегеніміз, өте семіз ата-
аналардың балалары да семіздікке бейім болып туылады деген пікірді
түбегейлі теріске шығарады. Сондай-ақ, балалардағы семіздіктен темперамент
пен тұқымқуалаушылық факторларын ең соңғы қатардан іздеген орынды. Енді
артық салмактың пайда болуының бірнеше басты себептеріне тоқталып өтейік.
Аурудың 95%-ы аспен, яғни тағам рационының дисбалансы, тамактану
тәртібінің бұзылуымен, бір сөзбен айтқанда, тамақтану
мәдениетінің сақталмауымен тікелей байланысты.
Тұрмыстық - әлеуметтік себептер: Бұл дегеніміз-ата-аналардың тамаққа деген
шектен тыс кұмарлығы,семіруге алып келетін тағам түрлеріне тым әуестігі.
Ата-ана мен үйдегі басқа да отбасы мушелері арасында қалыптасқан әдет-
дәстүрге байланысты көп тамақтанып, аз қозғалса, бала да сол жағдайды айна-
қатесіз қайталайды. Себебі баланың еліктеу қасиеті қалыпты психологиялық
үрдіс болып табылады. Ал ата-ана сәбидің тұлға болып қалыптасуына үлгі
болатын басты адамдар екенін әсте ұмытпағаны жөн.
3. Гиподинамия немесе физикалық дене қозғалысының аздығы. Осы
жерде айта кету керек, мектепке дейінгі балалардағы әсіресе, қалалық
жағдайда өмір сүретін бүлдіршіндердің жетекші іс-әрекеті болып табылатын -
ойынның белсенді түрінің аздығы немесе мүлде болмауы өзінің орасан зор кері
әсерін тигізеді.
4. Мінез - құлыктық, іс-әрекеттік факторлар: Бұл күнделікті өмір
барысында қалыптасатын баланың іс-әрекеттері мен мінез-құлыктарының
маңыздылығын ұғынбай, ата-ана тарапынан жеткілікті түрде назардың
бөлінбеуі. Мысалы: Балаға мектепке барарда ата-анасы түстенуге ақша береді,
ал бала ол ақшаға қандай тамақ алып жүргенін сұрап, қадағаламайды. Кез
келген бүлдіршін тәттіге әуес болатындықтан, пайдасынан зияны мол тәттілер
семіздікке алып келеді. Сонымен қатар, балалардың тамақты теледидар
алдында, компьютер алдында отырып ішу әдеттеріне ересектер тарапынан
тыйымның болмауы. Кино театрларға барғанда чипси, жүгері бадырағы сияқты
түрлі тағам түрлері мен жарнамасы мол тәтті сусындарды өзімен бірге ала
кіріп, фильм соңына дейін жеп отыру бала семіздігінің бірден-бір кауіпті
факторы болып табылады.
5. Психоэмоционалдык, стрестік жағдайлар. Артық салмақтан зардап
шегетін балаларға анамнездік талдау жүргізу кезінде 84% жағдайда дәл осы
себептің басым болғаны анықталды. Бұл дегеніміз:
а) Ата-ананьгң балаға жеткілікті мөлшерде көңіл бөлмеуі, яғни баланың
ата-ана мейіріміне сусындап қанбауы.
ә) Отбасылык, тұрмыстық қақтығыстар, ата-аналар арасындағы жанжал,
олардың ажырасуы, ішкілікке салынуы т.б.
б) Ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынас мәдениетінің сақталмауы.
Мысалы: толық балаға ата-аналары оның толықтығын бетіне басып, ашу үстінде,
кейіп ұрысканда оны семіз, ашқарақ, нансоғар, ботқа т.б. түрлі
жағымсыз лақап атпен атайды. Мұндай жағдай баланы мектептегі өз ортасында
келемежге түсіп жүргендігі аз болғандай, соққы үстіне соққы болады. Осыдан
келіп баланың өзіне деген сенімі, өзіндік бағалауы төмендеп, өзін
өзгелерден қор, кем санап эмоциялық күйзеліске түседі.
в) Жас ерекшеліктеріне сәйкес дағдарыс кезеңдерінде өтетін эмоциялык
салмақтың басым болуы. Бұл дегеніміз- осы кезеңге тән қобалжулар, тұйыктық,
сенімсіздік, негативті эмоциялар, фрустрацияға бейімділік ауто-
гетероагрессия және т.б. Дәл осы кезеңдерінде бала өзінің теріс эмоцияларын
тамақпен алдаусыратуға, алмастыруға тырысады. Ал тамақ стресті уақытша ғана
жеңілдететін әсер береді де, толық қорытылмай, нәтижесінде ас қорыту
жолдарында қалдық заттардың жиналуына алып келеді. Дағдарыс кезеңдерінде
баланың мінезі өзгеріп, тамаққа деген шектен тыс құмарлығының астарында
қандай да бір психологиялык мәселе жаткандығын ескеруіміз керек.
г) Әлеуметтік дезадаптация. Бұл себепті де бірнеше түрге бөліп
қарастыруға болады. Мысалы: ата-ананың баласына көрсеткен шектен тыс
қамқорлығы. Бар жылы-жұмсағын баласының аузына ғана тосуы. Мұны
психологияда гиперопека деп атайды. Сондай-ақ, балабакшада, мектепте
баланың өз қатарластарымен, ұстаздарымен дұрыс қарым-қатынас орната алмауы,
соның салдарынан болған қақтығыстар. Телеарналарды жаулап алған пайдасынан
зияны көп тағам жарнамалары. Теледидар мен компьютер алдында көп уакытын
жоғалту. Өз-өзімен жалғыз қалып, айналадағы дүниеден оқшауланып, оның орнын
тамақтанумен ғана толтыру.
ғ) Тұқымқуалаушылық пен бейімділік. Артық салмактың немесе семіздіктің
бала денсаулығына кері әсері бар ма, бар болса қандай және оларды
болдырмаудың, алдын алу мен емдеу жолдары қандай деген сауалдардың туындауы
заңдылық. Енді осы мәселелерге қысқаша тоқталып өтсек.
Бала кезде қалыптасқан семіздік 80% жағдайда адам өмірінің соңына
дейін қалмайды. Бұл ащы да болса - шындық. Артық салмақтан арылу мен азу
жеңіл процесс емес. Балалардағы семіздік білінбей дамығанымен, шұғыл шара
қолдануды талап етеді. Артық салмақтағы балалардың өсіп-жетілуі біршама
баяулайды, аурушаң келеді, физикалык белсенділігі төмендеп, балалық
дәуреннің тәтті қызықтары мен қажеттіліктері өтелмейді. Олар өз
қатарластарының келемеждеуінің нысанына айналып, көптеген психологиялық
мәселелердің кешені пайда болады. Бала өскен сайын мәселелер де өсіп,
күрделене түседі. Бала ағзасы үнемі даму үстінде болғандықтан, бұл мәселеге
жан-жақты, ғылыми ыждаһаттылықпен қарау керек. Жастайынан артық салмққа бой
алдырған бала ағзасында жыл өтіп, есейген сайын адам өмірінің қысқаруына
алып келетін әр түрлі ауру түрлері дамиды. Мысалға айтар болсақ, қан
қысымының жоғарылауы, жүрек ауруы, атеросклероз, қант диабеті, әр түрлі
эндокриндік аурулар мен зат алмасуының бұзылыстары т.б.
Баланың артық салмағымен өтпелі кезеңге дейін, яғни жасөспірімдік
шаққа дейінгі күрес нәтижелі болмақ. Мүмкіндігінше, артық салмаққа мүлдем
жол бермеген дұрыс. Ол үшін ата-аналар не істеуі керек, алдын алу мен
күресудің қандай шараларын қолданған тиімді болмақ деген сұраққа бірнеше
ұсыныстар келтіре кетейік.
1. Артық салмақ барлық жағдайда патология болып табылмайды. Ең дұрысы,
аурудың алдын алып, дер кезінде дәрігер кеңесіне жүгіну.
2. Баламен шынайы әрі ашық қарым-қатынас орнатыңыз. Оның ішкі
эмоциялык күйіне көңіл бөліп, психологиялық сұранысын қанағаттандыру дұрыс.
Онымен әңгіме барысында баланы қанаттандыратын, жігерлендіретін сөздер мен
мадақтауларды ұмытпаңыз. Бала өзінің артық салмағымен өзі күресуі
керектігін санамен ойлап, ол үшін шешім қабылдауына ықпал мен жағдай
жасаңыз.
3. Дұрыс тамақтану тәртібі мен мәдениетіне, тағам рационына аса көңіл
бөлген жөн. Осы жерде айта кететін жайт, бар жылы-жұмсағын таңнан кешке
шейін баласының аузына тосып, оны артық рет жұмсап, еңбекке баулудың
орнына, баланы күн көзінен көлегейлеп, шекесінен шертпей, тым еркелетіп
жіберу әсіресе, жалғыз баласы бар отбасыларға тән касиет. Әрине, мұндай
жағдайда балада артық салмақтың болу мүмкіндігі де басымырақ. Қамқорлықтың
қалыптан асып, баланы жастайынан физиқалық әрі рухани мүгедектікке алып
келетіндігіне ата-аналар жауапты екендігін әсте естен шығармаған дұрыс.
Себебі гиперпротекция немесе гиперопека қашан да ата-ана үшін де, бала үшін
де күрделі психологиялық мәселелердің жиынтығы болып табылады.
4. Баланы физикалық дене еңбегімен көп шұғылдануына ыкпал етіңіз. Ол
үшін тек арнайы спорт түрлері мен ауыр жұмыс болуы міндетті емес.
Мүмкіндігінше, өзіңіз де баламен бірге қимыл - қозғалысы көп ойын түрлерін
бірге ойнасаңыз нұр үстіне нұр болар еді.
Бұл әрекет-амалыңыз тек профилактикалық шара болып ғана қоймай, баланың
сізбен қарым-қатынасын да жақсарта түсіп, өзіңізге деген сенімі мен
сүйіспеншілігін арттырары сөзсіз. Онымен таза ауада бірге жиі серуендеп,
балаңызды қызықтыратын әр түрлі тақырыптарға әңгіме өрбітіп, ой
бөлісіңіздер. Сондай-ақ, дене белсенділігін талап ететін жұмыс түрін
орындауға тапсырма беріп отырыңыз. Ең бастысы, ондай жұмыстар балаға
қанағаттану сезімін әкелуі керек. Жұмысты шын ниетімен, ынта-ықыласымен
орындау, баланың психикалық күйі мен денсаулығына зор пайдасы бар.
5. Баланы үй шаруаларымен, спортпен, өнермен шұғылдануға бейімдеу,
үйрету, дағдыландыру қажет. Теледидар мен компьютер алдында баланың ұзақ
уақытын өткізбеуін қадағалап, пайдасынан зияны мол түрлі тағам
жарнамаларының құрбаны болуына жол бермеу керек.
Жалпы баланың теледидар мен компьютер алдында отыруы күніне 2 сағаттан
аспауы тиіс. Сонымен қатар, баланың тамақтануына көңіл бөліп, оның үйден
тыс орындарда немен қоректеніп жүргенін назарда ұстаңыздар.
Тағамның калориясын, құрамында мөлшерінің тым көп болмауын қадағалаңыздар.
Баланың көңіл- күйін, мінез-құлкын үнемі назарда _ұстап, оның ішкі жан
дүниесіне бір сәт үңіліп, көңіл бөлу ондағы болуы мүмкін көптеген
психологиялық мәселелер кешенінің, мысал ретінде айтар болсақ, ішкі-сыртқы
психологиялық әсерлер, өзін-өзі бағалау, дағдарыс кезеңдеріндегі
ерекшеліктер, отбасылық-әлеуметтік себептер сияқты бала үшін келеңсіз
жайттардың алдын алып,соның нәтижесінде оның тағамдық мінез - құлық
стериотиптерін өзгертіп, семіздікті коррекциялауға әбден болады.
Баланы әрбір кезекті медициналық тексерістен өткізіп тұру кажет. Егер
артық салмақ немесе семіздік диагнозы қойылған жағдайда дәрігерлік
көмекпен қоса, міндетті түрде психологиялық немесе психотерапиялық кәсіби
көмекке жүгіну өзінің аса тиімді нәтижесін береді.
Ең бастысы, бала психологиясының ерекшелігі сол, ол үлкендердің іс-
әрекеттеріне еліктеп, оларды айна-қатесіз қайталайтындығын әрдайым есте
ұстаңыз. Сондыктан да, жоғарыда айтылған ұсыныстардың барлығын да ең
алдымен өзіңіз орындағаныңыз абзал. Ол дегеніміз - сіздің балаңыздың артық
салмақпен күресуінің басты кепілі.
Балаңыздың толықтығы сіздің отбасыңыздың бай-қуаттылығының көрсеткіші
емес, керісінше, қарапайым өмір қағидаларының дұрыс орындалмай
жаткандығынан хабар береді.
Ата - анаға кеңес
Баланың өзін-өзі тануы
Баланың өзін-өзі тануы, бағалауы, мен деген болмысының қалыптасуын
зерттегенде бала өзін өзгелермен салыстырғанда ғана, өзін-өзі танитыны
байқалды. Мұндай тоқтамға балалардың өзіндік сана-сезімінің дамуын
бақылағанда нақтылауға көз жеткіздік. Баланың заттарды өзгерту ойын
үстіндегі кұрастыру, бұзу, біріктіру, өзгерту әрекеттері кезінде өзіндік
сана-сезімінің жетілуі дамиды. Оның үлкен мәні бар.
Ал баланың жеке тұлға ретінде өзіндік сана-сезімінің қалыптасуына оның
құрдастарымен үнемі араласуы және бірге болуы шешуші рөл атқарады. Өйткені
бала басқа балалар: қалай жазады, қалай санайды, қалай сөйлеседі, сұраққа
қалай жауап береді, жіптен қалай секіреді, суретті қалай салады, бір-
бірімен қалай сөйлеседі және ересектер мен құрбы-құрдастары, үлкендер мен
кішілер қалай тіл қатады деген әрекеттердің бәріне өте қырағылықпен
үңіледі. Сондайда өз басының жеке қасиеттерін, өз табыстарын, жетістіктері
мен сәтсіздіктерін өзге балалардың да іс әрекетімен үнемі еріксіз
салыстырады да өзін-өзі бағалап, тани бастайды. Бірақ баланың өзін бағалауы
жеткілікті деуге келмейді, өз бағасы оған тәрбиешінің қатынасының әсерімен
пайда болады. Өзіне деген қатынастар баланың жеке бастың талаптану
деңгейіне байланысты деп жүрген тұрғыда көрінеді. Әдетте баланың өзіне
мұндай қатынас, яғни көтермеленген, адекватты немесе төмендетілген өзіне
деген бағасы мектепке дейінгі жаста-ақ қалыптаса бастайды. Демек, өзіндік
баға балаға ата-аналар мен тәрбиешілер тарапынан болатын, әрі өзі көріп
жүрген қатынастардың нәтижесі ретінде қалыптасады. Баланың өзін көрсетуге
барынша ұмытылуы, оның мені, өз қасиеттеріне зор ынта қоюы жиі байқалады.
Балалардың өзіндік санасы мен өзін-өзі бағалауы, әдетте, ата-аналарынан
және басқа да беделді үлкендерден алған бағаны қайталайды. Бірақ бала
неғұрлым есейген сайын оның мінез-құлқы дайын бағалардан көрі, өзін-өзі
бағалауға соғұрлым бағдар ала түседі.
Өз менінің бейнелері күрделі, әрі бір тектес болмайтыны белгілі.
Мұнда нақты мен де, қиялдағы мен де, динамикалық мен де, көз алдына
елестететін басқа да толып жатқан мендер бар.
Өзін-өзі бағалаудың екі тәсілі бар. Біреуі, өз талаптарының деңгейін
өзінің жеке мүмкіндігімен өлшемдестіру. Бірақ баланың өмірлік тәжірбиесінің
аздығы мұндай өлшемді қиындатады. Ересектердің көзқарасы тұрғысымен
қарағанда баланың қыйсынсыз көптеген қылықтары қауіпті сотқарлығы,
даңғойлығы, көзге түсіп, айналасына танылғысы келгеннен көрі өзінің
батылдығын, өжеттігін тағы да баска ерекшеліктерін көрсеткісі келеді.
Өзін-өзі бағалаудың екінші жолы әлеуметтік жарыс, өзі туралы
төңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Төңірегіндегілердің өзі туралы
пікіріне сезімтал қарайтын баланың өзі-ақ әркімнің бағалары ғана емес,
бағалайтын өлшемдерінің өзі әр қилы болатынына көзі жетеді.
Өзіне-өзі талдау жасауды өзін-өзі мақсатсыз байқаумен шатастыруға
болмайды. Қайталанбас дара адам ретінде өзін-өзі ашу осы адам өмір сүруге
тиісті әлеуметтік дүниені ашумен ажырағысыз байланыста. Өзін-өзі талдауды
қажетсінудің өзі дамыған адамның қажетті белгісі және нысаналы түрде өзін-
өзі тәрбиелеудің алғы шарты.
Баланың мен өзім деген бейнесіндегі жағымды жағдайларды сезініп, өз-
өзіне ризашылықпен және сын көзбен қарауға тәрбиелеу қажет екені айтпаса да
белгілі. Балалардың рухани және тәндік психологиялық дамуы кеңейтіп, өз
құқылары мен міндеттері туралы түсініктерін кеңейтіп отыруымыз қажет.
Мектепке дейінгі алты-жеті жастағы балалар өзінің ақыл-ойын, күш-
жігерін жинақтайды. Бұл жастағы балалардың ұжыммен жұмыс жасауды, бірге
болуды, өзінің және жолдастарының пікірлерімен санаса білуге мүмкіндіктері
болады. Кейбір жағдайларда бұл жастағы балаларға тәрбиеші оның өз ойын
білдіруге тырысқаны үшін іс әрекетіне қажетті баға беріп отыруы қажет.
Мектепке дейінгі кезең - ересек жас баланың жеке басының дамуындағы ең
маңызды кезең. Дәл осы кезеңде балада өзіне деген және айнала қоршаған
ортаға деген көзқарасы қалыптаса бастайды. Сондықтан тәрбиешілер мына
міндеттерді шешу мүмкіндіктеріне ие болуы керек:
1. Баланың өзі жайында көз қарасының қалыптасуы.
2.Балада мен, өзім деген өзіндік түсініктерінің (өзіндік
қабылдау және өзіндік бақылау) қалыптасуы.
Қоршаған орта және өзіне деген жағымды қатынастарды дамыту. Өзіне,
өзінің күш-жігеріне деген сүйіспеншілігін, сенімділігін білу.
Қоршаған ортамен бірге қарым-қатынаста болғанда адамдарға қамқор болу,
шыдамдылық, ұқыптылық сапаларын байыту.
"Балалардың өзін-өзі тануы, бағалауы, мен деген бейнесінің
қалыптасуы көптеген жағдайда қоршаған ортаның ықпалы мен тәрбиеге
байланысты. Сол себепті бұл мәселеге тәрбиешілер мен ата-аналардың рөлі
орасан зор болғандықтан өте сезімталдақпен мән бере қарағандары абзал.
Ата - анаға кеңес Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі
ата – ананың рөлі
Көбіне балалық шақта байқалатын табиғи нышандардың ойдағыдай үйлесіп
келуінен туындайтын қабілеттіліктің түрі дарындылық деп аталады. Дарынды
бала жөніндегі әлемдік психологиялық еңбектерде нақты деректер көп
жинақталған. Мәселен, дарындылық туралы Л.С.Выгодскийдің, А.Савенковтың,
Е.Белованың еңбектерінен нақты ойларды оқуға болады. Ерекше қабілетті
балаларға қамқорлық жасау ежелден келе жатқан дәстүр. Оларды мәпелеп,
қамқорлыққа алу баршамызға ортақ, бүкіл халықтық шара, өйткені дарындылар
қай кезде де, қандай қоғамда да іздесе таптырмайтын ұлттық рухани байлық.
Дарындылық - адамның ой - өріс деңгейі мен өзіндік іс-әрекеттің ерекше
өрістеуіне себепкер болатын, жан-жақты дамудың қайнар көзі, жекелеген
қабілеттердің шарықтап дамуының нәтижесі. Дарынды балалардың басты
ерекшелігіне зейінділік, жинақтылық, терең ақыл-ой жұмысына әрқашанда әзір
тұру, еңбекке ынталылық, демалыспен санаспай, қажымай-талмай еңбектену
жатады. Аса жиі болмаса да оқта-текте кездесіп қалатын дарынды балаларды
-ұстаздық қырағылықпен көре біліп, оны арнаулы оқу орындарында оқытып,
тәрбиелеу аса жауапкершілікті қажет ететін іс. Біздің елімізде дарынды
балалардың көпшілігі жалпыға бірдей білім беретін білім ошақтарында
оқытылып келді. Құрбыларынан артық немесе кем деген үғымды білдірмесе
де дарынды бала өз құрбыларына қарағанда дамуы жағынан әлдеқайда басқа
балаларға қарағанда сапалық ерекшелігі басым болып көрінеді. Ендеше дарынды
баланың өмірінде ата-ананың рөліне тоқталайық.
Баланың дарынды екенін көре біліп, оны дамыту мақсатымен тәрбиелеуде
ата-ананың рөлі өте зор. Өйткені бала бойындағы ерекшелікті алғаш көретін
де ата-ана. Олар өз баласының ерекшелігін басқа балалармен салыстыру арқылы
немесе туған-туысқандарының, жолдастарының айтуынан байқайды. Баланың
дарындылығы тілінің дамуынан, ойлау қабілетінің шапшаңдығынан, зерттеушілік
әрекетінен, өнердің түрімен (музыкамен, суретпен, көркем сөзбен)
айналысуынан, бір өнерге бейімділігінен көрінеді. Зерттеушілердің айтуы
бойынша, дарынды балалардың тілдері көбінесе кеш шығады, бірақ сөздік қоры
дамыған кезде байланыстырып сөйлеуі ерекше (жас ерекшелігін ескергенде)
болады. Дарынды балаларды қалай тануға болады деген сұрақ туғанда ата-
аналарға арнап мынадай сауалнама қойған дұрыс:
- Егер өз балаңыздың іс-әрекетін сол жастағы басқа баланың іс-
әрекетімен салыстырғанда, салыстыру бағасы қай баланың еншісіне бұйырады
деп ойлайсыз?
Сіздің балаңыз мына төмендегі іс-әрекеттерді қай жаста жасап үйренді:
1. Алфавиттің баспа әріптерін жаза білуі.
Өз атын және басқа сөздерді баспа әріптермен жаза алуы. Ертегі, өлеңдерді
жаттап, жатқа айтуы. Кітаптардан, жарнамалардан әріптерді танып, атай алуы.
Өз атын оқып, дыбыстарға ажыратып бере алуы. Бөлек сөздерді оқи алуы.
Балалар кітапшаларын еркін оқи алуы. Күрделі кітаптарды ішінен оқи алуы.
2. 20-ға дейін санай алуы.
Қосу-алу амалдарын ойша тез орындай алуы. Уақытгы атай білуі. Ақшаны
санай білуі. Телефон нөмерлерін есінде жатқа сақтап қалуы.
3. Қайшымен суретті қиып ала алуы.
Сызба ішіндегі суретті бояй алуы. Аяқ киімінің бауын байлай алуы.
Сондай-ақ баланың жасына сәйкес емес жағдайларды бала түсіне ме? Олар
нелер? Өз сөзінде күрделі сөйлемдерді көп қолдана ма? Сурет салуға, ән
айтуға, би билеуге бейімділігін байқай аласыз ба? Қандай деңгейде деп
ойлайсыз? Сіз балаңыздың есте сақтау қабілеті өте жоғары деп айта аласыз
ба?
Зерттеулерге қарағанда дарынды балалар ойын барысында оны
ұйымдастырушы және ба-сқарушы рөлін атқаратындығы байқалады. Олардың
басқарушылық қасиеті үлкендердің басқару-ынан мүлдем басқаша. Дарынды
балалардың басшылық әрекетінің басымдығы басқа балаларға қарағанда
интелектуальдық біліктілігі және ойлау, қабылдау жылдамдығының жоғары
болуына байланысты. Ол ойын барысында балалардың әрекетіне қарап,
ойнаушының жіберген қатесін алдын ала көріп, оны жөндеу үшін билікті өз
қолына алады. Бұндай әрекеттер көбінесе ересек, естияр топтарында көрінеді.
Даярлық тобына келген кезде бұндай іс-әрекеттің түрі өзгерді. Дарынды
балалар топтық ойыннан гөрі жеке ойындарды қажет ете бастайды. Жеке
ойындармен жеке жұмыс кезінде балалардың бір іс-әрекетке қызығушылығы
немесе бір істі аяқтауда, зертте-ушілік, танымдылық қабілеттерінің
туындағаны байқалады. Дарынды балалардың бойында кезде-сетін тағы бір
қасиет жарысу. Бұл қасиет тек қана оның жеке тұлға ретінде қалыптасып,
мінез құлқының нығаюына көмегін тигізеді. Жарысу арқылы бала өз
мүмкіндігінің мөлшерін біліп, ақылды болжамдар жасауға үйренеді. Кейбір
кезде бақталастық әрекеттер өзінің теріс, жағымсыз жағынан да көрінуі
мүмкін. Эмоционалды жай-күйлерінің дамуы дарынды балаларда өте нәзік болып
келеді. Бұл нәзіктік баланың интелектуалды дамуының ерекшеліктеріне
байланысты. Бас-қалар байқамаған өзгерістерді дарынды балалар тез байқап,
кейбір елеңсіз жағдайларды өз қатесі деп түсінуі мүмкін. Бұларға басқалар
байқамайтын әр түрлі жайсыз ескертулер, кекетпе сөздер жатады. Демек, ата-
аналар осы аталған ерекшеліктерді ескере отырып, дарынды баласына қан-дай
көмек көрсетуі тиіс?
Ата-аналар балаларының білімінің жүйелі болуын үнемі қадағалап
отырғаны жөн. Баланың көп нәрсені есіне сақтауын шамадан тыс талап етіп
жүктемеу керек. Егер сіз оқып берген ертегіні тез жаттап алып, ертеңінде
сізге айтып берсе, ертегінің мазмұнын түсінді ме, жоқ па? Соған көңіл
аудару керек. Өз сөзімен сол ертегінің мазмұнын айтып беруін сұраңыз.
Баланың танымдық, шығармашылық әрекеті дамыған сайын өзінің сұрақтарына
жауап болатын объектілерді тауып, соларға зерттеушілік көзқараспен қарап,
көптеген білімдерден хабарлар алуға тырысады. Сол кезде ата-аналар балаға
уақыт бөліп, оның өзі жинақтаған біліміне таң қалатынын көрсету керек.
Баланың көптеген сұрақтарына жауап іздеуде, ата-ананың өзінің де көп
дайындығы болуы тиіс. Оған көп уақыт кеткенін айтып ренжуіне болмайды.
Балаға берген дұрыс білімдеріңіз оның дамуына көмектеседі. Бала сіздің
бойыңыздан жанашыр достық қасиетті көре біліп, сізден еш нәрсе жасырмауға
тырысады. Ата-ана баласының көз қарасына, оның ойына қысымшылық жасамай,
оның таңдауына, еркін әрекет жасауына көмек көрсету керек. Бұл бәрін өмір
ағысымен еркін жіберу деген сөз емес, қайта өз дегенін тықпаламай,
керісінше баланың талабына сәйкес келісімді әрекет ету болып табылады.
Кейбір ата-аналарды балаларының бір іспен айналысуы (сурет салу,
мүсіндеу, ән айту, бір аспапта ойнауы) толғандырады. Себебі ата-аналар
баласын бір жақты болып қалады деп ойлай-ды. Егер бұлай ойласаңыз оның
қызығушылығын басқа да іс-әрекеттерге аударуға тырысыңыз. Дарынды балалар
бір іс-әрекетпен айналасқанда өзінің бар күш жігерін, ақылын жұмсайды.
Бұл кезде ата-ана балаға тек көмекші ғана болып, іс-әрекетіне толық
араласпағаны жөн. Егер балаға суретті осылай сала ма?, сенікі ештеңеге
ұқсамайды, осылай да мұнара құрастыра ма, сен ешқандай да ән айта
алмайсың деген көп ескертулер жасап, басымдылық көрсетсе, бұл іс-әрекетке
баланың қызығушылығы жойылады, бала өзіне қызықты басқа әрекетке ауысуға
мәжбүр болады. Тағы бір мысал келтірейік. Бала анасының аспапта жақсы
ойнайтынын көреді, сондай болсам деп армандайды, аспапқа ұмытылады. Бұны
көрген анасы балаға күн тәртібін дайындап, күнделікті тапсырманы орындауын
талап етіп, үстемдік көрсетсе, бала бойындағы қызығушылық, талант осыдан
кейін сөніп қалуы мүмкін. Бұдан шығатын қорытынды баланы айтқанымды
орындатамын деп жалықтырып, шаршатып алмай, қызығушылығын сөндіріп алмай,
өнерге баулу, бағыттаудың әдісін таңдау керек. Дарынды балалардың
таңдауларын, қалауларын ескере отырып, мақтау арқылы түсіндірген жөн.
Мысалы: баланың салып отырған мұнарасы онша дұрыс болмаған жағдайдың өзінде
оған: Қарашы сенің салған мұнараң қандай әдемі, ал бір-ақ кұрылысшылардың
мұнарасы бұдан басқаша сияқты. Сен қалай ойлайсың? Мүмкін мұндай мұнара
көпке шыдамайтын шығар? Сондықтан алдымен мұнараны ұстайтын негізін салып
алу керек шығар? Сен оны қалай салар едің? Қайта салып көрші деп
ақылдасқан тәрізді әрекет етсеңіз, осыдан бала сіздің ойыңызды
қорытындылап, өз іс-әрекетінде оны тексеруден өткізіп, есіне сақтайды.
Тегінде бір іс-әрекетпен айналысатын балалардың көбінесе ойлау
қабілеттері жақсы дами-ды. Мысалы, конструктор немесе ермексазбен әрекет
ететін балалардың көрнекі бейнелі ойлауы жақсы қалыптасады. Сондықтан
бұндай әрекеттен еш қорқудың қажеті жоқ. Кейбір ата-аналар баласының жеткен
жетістіктерін айтып, шектен тыс мақтанады. Бұл да дұрыс емес. Өйткені шек-
тен тыс мақтау баланың бойында өз-өзіне деген бағасының асуына жол береді
де бала кез-келген жерде бірінші болуға тырысады. Егер бала кейде жеңіліп
немесе жасаған заты дұрыс болмай қалса басқаларға ренжіп, ұзақ уақыт
тоқырауда (кризис) болады.
Сондай-ақ баланың дарынды әрекетіне көңіл аудармау, оны байқамау оның
бойындағы шығармашылық қасиетті басып, оның көңіл күйіндегі қуанышты
жағдайларды сөндіруге әкеліп соғады. Осыдан шығатын қорытынды, балалардың
жасаған заттарына міндетті түрде көңіл аударып, оның ішіндегі ұнағандарынан
көрме жасаған жөн. Сіз баланың жұмыстарын салыстыра отырып, қызығушылығының
динамикасын көре аласыз. Осыдан барып балаңыздың келешегін азда болса
болжауға мүмкіндік аласыз. Сондықтан да баланың тек қаһарлы қожасы болмай,
жұмсақ, жылы жүректі жолдасы, демеушісі, дәнекері болуға тырысыңыз. Сонда
ғана дарынды деген баланың жан-жақты даму мүмкіндігі, өзіндік талабының
артуы, ерекше талантының көріну мүмкіндігі артады.
Дарынды баламен жұмыс жүргізетін тәлімгер, жан-жақты білімді, әсіресе
бала жанын жазбай танитын сезімтал психолог болуы тиіс. Психолог жұмыс
барысында дарынды балалардың топтағы балалармен қарым-қатынасын реттейді.
Дарынды балалар топтағы балалардың көз қарасымен келіспей қалып, өзінің
ойын конфликтпен жұдырықпен шешуге тырысуы мүмкін. Осындай кезде психолог
өз жүмысын жақсы атқара білсе, балалардың арасындағы қарым-қатынас достық
келісімде болады. Дарынды балалармен жеке тақырыптық жұмысты мынандай
жоспарда жүргізуге болады:
- зерттеу объектісін тауып, тақырыбын анықтау;
оны шешудің әр түрлі жолдарын қарастыру;
материалды жинастыру;
алынған материалды хабарлау;
қорытындыны қорғау.
Дарынды балалармен жұмыс жасау барысында бақылау, эксперимент, тест,
анкета, әңгіме әдістері кеңінен қолданылады. Осылардан алынған нәтижелер
қағаз бетіне түсіріліп, нәтижесі шығарылып отырады. Осы нәтижелерді ескере
отырып тәрбиешілерге және ата-аналарға нұсқау-лар беріледі. Тәрбиеші, ата-
ана, психолог бірлесіп жұмыс жасаса дарынды балалардың дамуы толыққанды
нәтиже береді.
Қорыта келгенде дарындылық өз бетімен дамымайды. Оған үнемі түрткі
болатын бір күш қажет. Осы күш ең алдымен ата-ана болып табылады. Өз
баласының ерекшелігін көріп, оны дұрыс бағалай және бағыттай біліп,
біліммен, тәртіппен, еңбекпен ұштастырып отырса, бұдан балаға, қоғамға
үлкен пайда болары сөзсіз
Ата- анаға кеңес
Тәуелсіз елге - білімді ұрпақ
"Еліміздің ертеңі бүгінгі жас
ұрпақтың қолында,
ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында".
Н.Ә.Назарбаев
Балабақшадағы бала тәрбиесі бір қарағанда елеусіздеу көрінуі мүмкін.
Әйтсе де оның жауапкершілігі ұшан-теңіз. Қарапайым іс-әрекеттерден
басталатын тәрбие жұмысы бірте-бірте күрделілене береді. Баланың аты бала,
олар ойын балалары. Тәрбиеленген ортасы, мінез-құлыктары да әр түрлі.
Сондтықтан да тәрбиешіге жұмыс барысында әр балаға қарым-қатынас жасауда
педагогикалық тәжірибе мен шеберлік аса кажет.
Болашақ ұрпақ тәрбиесі – ата-бабамыздан келе жатқан рухани мұралардың
бірі. Себебі артқа қалған із қандай болса, ұрпағымыздың болашағы да сондай
болмақ. Біз балабақша табалдырығын аттаған бала бойына адамгершілік
отансүйгіштік қасиетін сіңіре білуіміз керек.
Өмірге енді ғана қадам баскан бүлдіршінге жан тәрбиесі өте қажет, ол
баланың болашағына, оның тұлға болып қалыптасуына әсер етеді. Халык
педагогикасында тұрмыстық ережеге айналып, халықтың санасына еніп, салтына
сіңген әдет-ғұрыптардың тәрбиелік мәні ешқашан өз құндылығын жоймайды.
Халықтың тұрмыстық іс-әрекет дағдысына адамгершілік асыл қасиеттер мен
үлгілі істер, әуелі дағды, содан соң ол дәстүрге, әдет-ғұрыпка, салт-санаға
айналып, өмір заңдылығы болып қалыптасқан. Осы заңдылыққа сүйене отырып,
балаларды инабатты, кішіпейіл, кешірімді, әр нәрсеге адалдықпен қарауға
тәрбиелеу үшін имандылық сабағын өтеміз. Ол сабақтың қамтитын
тақырыптарының аясы кең, мысалы, "Бата-тілек" сабағын алайык. Бата, тілек -
адам баласына жақсылық ойлау, ол балаларды бірлікке, әдептілікке,
адамгершілікке тәрбиелейді.
Бала негізгі өнегені алдымен отбасында ата-анасынан алады. Әрине, кім
болса да өзінін, баласын жаман болсын демейді, оның тәрбиелі, білімді,
өнегелі болғанын қалайды; әрі еңбек сүйгіш, мінезге бай азамат болса, еліне
халқына пайдасын тигізетіндей бір маман, үлкен дәрежелі қызмет иесі болса
екен деп те тілейді. Жақсы тілек пен ниеттің орындалуына мүмкіндік жасайтын
ана-ананың өзі. Бала тәрбиесі бесіктен басталады. Балаға дүниеге келісімен
көп көңіл аударып, "Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі" дегендей, оның
бойындағы өнегелі қасиеттерін отбасында қалыптастырған жөн.
"Балаға білім беру үшін, ең алдымен оны тәрбиелеген жөн, тәрбиесіз
берілген білім ертең бір апатқа әкеп соғады" деген ойшыл, энциклопедист
ғалым Әбу Насыр Әл-Фараби. Баламызды балабақшаға жіберіп, бақша тәрбие
береді, білім береді деп бар ауыртпалықты тәрбиешіге салып қойғанымыз
жеткіліксіз. Баланы балабақшаға берген соң ата-ана тәрбиешімен тығыз қарым-
катынаста болып, оның дұрыс тәрбие мен білім алуына бірлесе әрекет етуі
тиіс.
Тәрбие ісінде тәрбиешінің ролі, орны кандай? Балабақшаға таңертең ата-
анасы баласын әкеліп тастайды да кешке бірақ алады. Осы таңертеңгі 8-ден
бастап кешкі 6-ға дейін бала тәрбиешінің қарауында. Бала тәрбиешінің әр
сөзін қалт жібермей естіп, қабылдауға тырысып отырады. Жақсы сөз айтылса
да, келеңсіз сөз айтылса да - бала назарынан тыс қалмайды, Себебі біз —
тәрбиешілер, балаларға үлгіміз. Сондықтан, әр тәрбиеші ең алдымен өзі
тәрбиелі, білікті де ұстамды, парасатты болуы кажет. Ересектердің баланың
әрбір іс-әрекетіне назар аударып, дұрыс жолға салып отырудың нәтижесі зор.
Ақын Мағжан Жұмабаев: "Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың
денесі, жаны, акылы сезімі, қайраты - бәрі бірге жұмсалады", - дейді.
Ендеше, осы балалық шақта балабақшада алған баланың әсері, оның
алдағы уақытта тұлға болып қалыптасуына мәңгілік із қалдырады. Балабақшаға
бала тәрбиелеймін деп келген адам бала бойына адамгершілік қасиет ұрығын
себе алмаса, оның еңбегінің еш кеткені. Өзіміздің туған баламыз қандай
болып өскенін қаласақ, ендеше, барлық балаларға да сондай көзкараспен
қарауға міндеттіміз. Адамгершілік дегеніміз - адалдық. Егер де біз бойында
адамгершілік қасиеті бар адам тәрбиелесек, ол адам өмір кемесінен өз орнын
тауып, өзгеге де өнеге болары хақ.
Балабақшадағы балаға берілетін бүгінгі тәрбиенің өзектілігі — ол ата-
бабадан қалған асыл мұраны жеткізу. Біз, яғни болашақ ұрпак тәрбиесімен
айналысатын тәрбиешілер, халыкымыздың таусылмас бай асыл мұрасына жүгінсек,
ұрпағымыз біздің іс-тәжірибемізге, ой-санамызға, парасатымызға жүгінуі
тиіс. Сондықтан біздің балабақшамызда жүргізіліп жатқан жұмыс бағыты
балаларды ата-бабадан қалған салт-дәстүрлерге, адамгершілікке баули отырып,
жаңа дәуір технологиясын табысты игеру.
Бүгінгі таңда тіл туралы аз айтылып жатқан жок. Ана тілін қастерлеген
адам өз халқының тарихын, тұрмыс жағдайын, тыныс-тіршігін жақсы біледі, Тіл
білген адам - мәдени, рухани жан азығы мол адам. Адамның ойы оның тілінен
көрінеді, ал тілдің өзі адам психологиясын байқататын кұрал. Сондықтан
балабақшадан бастап өз ана тілімізде сөйлеп, өз халкымыздың қадір-касиеті,
рухани кұндылығымызды біліп өссек, болашақ ұрпақ та өз тілін қадір тұтады.
Тіпті өмірде болып жатқан жаңалық та, басқа да оқиғалар біздің сана-сезімге
тіл арқылы келіп жетіп, жалғасын табады. Бала бойына Отанына деген
сүйіспеншілік қасиет сәби шағынан бастап сіңеді.
Тіліміздің құндылығы бала жүрегінде сақталады.
Бала тәрбиесінде мына мәселелерді есте сақтаған жөн:
1. Балалардың денсаулығын нығайту барысында шынықтыру сабақтарын,
шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын, спорттық жарыстар жоспарлап өткізу;
Бүгінгі таңның талабына сай балаларға тиімді де нәтижелі білім беріп,
адамгершілік қасиеті бар отаншыл азамат тәрбиелеу үшін жұмыс тәсілдерінің
жаңа түрлерін қолдану;
Балалар үшін есте қалатындай қызықты, өзіндік қайталанбас әсері бар
сабақтар, ойын-сауықтар, сайыстар өткізу;
4. Күнделікті сабақ барысында халықтық педагогика бағытын ұстану;
З.Балалар тәрбиесінде имандылық, ізеттілік, үлкенді сыйлау т.б.
адамгершілікке баулитын сабақтарды, сонымен қатар қисынды ойлау тақырыбына
қатысты дидактикалық ойындарды жоспарлап өткізу.
Әдет-ғұрып, әдептілік дағдыларын меңгертуде "Ас қайыру - ата дәстүрі",
"Әдептен аспайық", "Жақсылыққа - жақсылық", "Шын жүректен алғыс айт",
"Береке бер, кұт Наурыз!" - осы тақырыптар ескеріліп, әр тәрбиеші сабағында
өзінің шығармашылық ізденіс пен іскерлігін қолданып, берілген тақырыпты
өтсе, мақсат орындалады.
Ата- анаға кеңес
Бүлдіршіндерді еңбекке баулу
Бала бір сәт тыныш отыра алмайды. Білгісі, көргісі келеді. Талпынады,
заттарды жұлқып, кейде бүлдіріп те кояды. Баланың сол қимыл-әрекетінің өзі
- еңбек.
Ата-аналар мен педагогтарға белгілі, тек ақыл, үгіт-насихат айтумен
көздеген межеге жете алмайсың. Ақылыңды тыңдайды, әйтсе де, әдет бойынша өз
қалағанын істейді. Балаға тән әдеттер оны тартып тұрады. Жағымды әдеттер
қалыптасу үшін оны тұрақты түрде күнделікті айналысатын дағдыға айналдыру
қажет. Бүлдіршінді еңбекке баулуды қай жастан бастаған жөн? Кейбір ата-
аналардың пікірінше, асығыстықтың қажеті жоқ, Кішкентай балада нелерің
бар, ептеп есейсе бәрін өзі-ақ үйренеді деп қорғаштайды. Шын мәнінде солай
ма? Бүлдіршінді еңбекке баулу зорлық па, әлде...
Мектеп жасына дейінгі балалар өте белсенді. Олардың қимылы ширақ,
іскер, жеңіске құлшынып тұрады. Бүлдіршін табиғатына еңбектің ешбір
қайшылығы жоқ. Керісінше, оның әрдайым қимыл-қозғалыста болуына еңбектің
ықпалы мол. Бала кезіңізді есіңізге алып көріңіз, анаңыз дастархан жасауға
көмекке шақырғанда қалай қуанушы едіңіз. Бұл зорлық емес, қайта бала
бойында күш-қуатты қажетті іске жұмсау.
Қазақта Баланың істегені білінбес, Істегенің маған жаксы,
үйренгенің өзіңе жақсы деген сөздер бар. Осы сөздердің де еңбекке қатысты
мәні көп. Әрине, бүлдіршіндерді еңбекке баулу оңай емес. Бастаған ісін
сырттай бақылай отырып, аяғына жеткізгенше қадағалау үшін төзім керек.
Кейде 15 жастағы бала да айтқан тапсырмаларыңды толықтай орындай алмауы
мүмкін. Тіптен ересектер де көп нәрсеге жауапкершілікпен қарай бермейді.
Сондықтан бүлдіршіндерге жылы сөйлеп, әр әрекетін тұрақты қадағалап,
төзіміне дем беріп, ересек адаммен сөйлескендей қолдап отырсаңыз тәрбиеңіз
нәтижелі болады. Ұрсу, зеку, дауыс көтеру оның еңбекке деген ынтасын
жояды..
Бүлдіршінге жеңіл тапсырмалар берген орынды. Екі жастан бастап өзі
киінуге талаптана бастайды. Алғашкы кезде жеңіл-желпі киімдерін өзі кие
бастаса, бір жылдан соң бәтеңкесінің бауын, түймелерін өзі салады. Балалар
5-6 жасында бөлмені тазалауға, бақшадағы ұсақ шаруаларға, ыдыс-аяқ жуысуға,
тағам дайындауға көмектесе бастайды. Ондай сәттерде баланы демеп, қолдау
көрсетіп отырған орынды. Сіздің қолдауыңыз кемшін болса, сәл сәтсіздіктен
еңбекке деген ынтасы жойылып кетуі ықтимал.
Қарапайым мысал, шұлығын жартылай шешіп беріңіз, қалғанын өзі
бітіреді.
Байкайсыз ба, бірде ұрсып, енді бірде еркелетіп, кейде талап етіп неше
алуан күйге түсесің. Оның орнынан тұруы, жуынып-шайынуы, таңғы асын ішуі
де әжептәуір шаруа, Осындай сәтте асығыстыққа бармай, Тамағыңды тез
ішпейсің бе?, Қашанғы айта беремін т.б. сөздерді айтып, баланы тықсыра
бермей, баланың ыңғайын бағып, жылы сөйлеген орынды. Ондай сөздер баланы
ығыр қылады, одан қарсы әрекеттер туғызады. Осыдан соң баладан бір нәрсені
талап ету қиынга соғады. Кейбір ата-аналар күні бойы баласының қыр соңында
жүріп, тілін алғыза алмайтынын айтады.
Бұл жерде балаға міндет арта бермей, сенім білдірген әлдеқайда тиімді.
Әрине, баланың тұлғасы мен күш-қуатына қарай тапсырма ықшамды берілуі
керек. Бір қарағанда қуатты көрінгенмен, олардың бұлшық еттері әлі
жетілмеген, омыртқасы да әлі толық қалыптаспаған, артық көтерген салмақ,
олардың омыртқасын қисайтып жіберуі ықтимал. Алты-жеті жастағы бала біршама
шаруа тындыра алады. Дегенмен ұзақ уақыт кішкене іні-қарындасын қарауға,
ауыр жүк тасуға жегіп қойсақ, жалықтырып аламыз. Мөлшерден аспауы кажет.
Балаға барлық шаруаны тапсырылғандағадай орындап шығу оңай емес. Ең
бастысы ол еңбек етуге ынталанса талабын тежемеу қажет. Баланың ынтасы
ауған жұмыс оған қызықты. Тек нәтижесін бақылау керек. Психологтар мен
педагогтардың зерттеулері көрсеткендей, бала кішкене кезінде эмоцияға көп
беріледі, еліктейді. Олардың эмоциясы қас қағымда ауысып отырады. Оның
қалауы мен бабын тауып, ыңғайына қарай жалықтырып алмаған жөн.
Оған жетудің жолдары қандай? Қанша түсіндірсең де бабын таба алмауың
мүмкін. Біріншіден, мектеп жасына дейінгі бала үшін еңбек ересектер
қимылына еліктеуден туындайды. Бұл жерде бала қиялына ойын сәтін де қозғау
салған орынды. Мысалға, ойыншықтарын жинағанда машинасын гаражға қоюды,
қонжығын ұйықтату керектігін ескертіңіз. Соны орындауға құлшынатынына
көзіңіз жетеді. Ойынға өзіңіз де араласып, ретімен орналастыруға
көмектессеңіз, келесі жолы соны қайталап жасайды. Баланың тұлға болуға
талпынысы - табиғи құбылыс. Ойыншықтардың иесі өзі екенін сезінсе, балалық
мақтаныш сезім оны масаттандыра түседі.
Баланы еңбекке баулығанда мынаны естен шығармау керек. Қандай жұмысты
жасағанда да ол іс-әрекет өзіне де, өзгеге де қажет екенін сезінуі тиіс.
Бүлдіршіннің алдына нақты мақсат қоя білсек, ол өз мүмкіндігінің қаншалықты
екендігін ұғына алады.
Мысалға, бүлдіршінге жылы су толы тегене мен сабын беріп, қуыршағының
киімдерін жу деп тапсырма бердіңіз дейік. Сіз ең бастысы оның киімінің таза
болуына көңіл аударғанына, оның тазарғанына мән беруін ескеріңіз. Егер ісі
көңілге қонбай жатса, келесі жолы бұдан да таза жуасың деп демеп койыңыз.
Бала өзінің әрбір жасаған әрекетіне қуанады. Содан мақтау күтеді. Біз
көбінде ескере бермейміз, бала ойыннан гөрі еңбек етуте ынталы. Екі
жастағы балаға жуу үшін таза кесені берсеңіз, ол қасында тұрған кір кесені
сұрайды, әйтпесе жуудан бас тартады.
Біз кейде баланы еңбекке баулуға немкұрайлы қараймыз. 5-7 жастағы
бүлдіршіндерге кейбір шаруаларды күнделікті сеніп тапсыруға болады. Мысалы,
еденді сүрте салу, ыдыс жуу, гүлге су кұю т.б. Бұл жұмыстар оның міндеті
мен жауапкершілігін арттырады, мінезінің ұстамдылығына, ізгі де мейірбан
болып өсуіне ықпал етеді. Тәрбие тал бесіктен деген осы.
Бірқатар адамдар бүлдіршіндерді еңбекке баулуға уақыттарымыз жоқ деп
ақталады. Біздің кемшілігіміз сол - балалармен сөйлесуге онша мән
бермейміз.
Тез-тез киіндіріп, жылдамырақ тамағын беріп, алтын уақытымызды қор
қылмауға тырысамыз. Баладан артық байлык жоқ екенін естен шығарамыз.
Олардың еңбекке үйренуге деген талпынысы назардан тыс қалады. Ең ұлы істер
де кішкенеден басталады. Енді ғана екіге толған бүлдіршінді байыптасаңыз
киімдерін күшенсе де өзі киюге талаптанады. Балабақшаға алып баруға
кешікпес үшін, 20-30 минут ертерек оянып, ертерек ұйқыға жатуға мүмкіндік
жасаңыз.
Дағдысы ертерек қалыптаспаған бүлдіршін, үш-төрт жасында да өзгелердің
киіндіруін күтіп отырады. Өзгелер оны киіндіріп, шешіндіруге міндетті
сияқты ой да қалыптасады. Талаптарыңызға таңдана қарауы да мүмкін. Ондай
балалар тек ата-анасы орындауға міндетті сияқты сезініп, соларға иек сүйеп
алады.
Қорыта айтқанда, ұстаз да, ата-ана да, тәрбиеші де бүлдіршіннің
еңбекке талпынысын елеусіз қалдырмауы керек.
Ата- анаға кеңес
Баланың өзіне деген сенімін калай қалыптастыруға болады?
Мектепке дейінгі тәрбиеде 2,5 мен 5 жас аралығындағы балалардың ойын
сабақтарының жүйесі баланың комплексті психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты көру, есту, сезу, есте сақтау, елестету сияқты табиғи қабылдау
сезімдерін және дене, қол қимылы мен дене қозғалысы үйлесімін дамытуға
бағытталады.
Сабақ бір топтың балаларымен жүргізіледі. Кейбір жағдайларда
тәрбиешінің қалауымен баланың жеке қабілетін ескеріп, топқа басқа жастағы
балалар қатыстырылады. Сабақтың өткізілу уақыты 25-30 минуттан аспайды.
Осы бағыттардың әрқайсысына қысқаша тоқталып көрейік. Баланың ойлау
қабілеті қабылдау процесінің қалыптасуы барысында жүзеге асады. Сабақ
барысында баланың заттың және оның жекелеген бөлшектерінің түр-түсін,
үлкенді-кішілігін, қатты-жұмсақтығын, пішін өзгешеліктерін басқа да сипатты
белгілерін әр түрлі ерекшеліктеріне қарай айыра білу қабілеті жетіледі.
Ойын әрекеті кезінде бала белгілі бір затты зерттеу арқылы сол заттың өзіне
тән ерекше сипатын, белгісін айыра алатын болады, сонымен бірге олардың
түйсігінде жалпы адамзатқа ортақ заттардың атаулары мен қасиеттері жөнінде
алғашқы ұғымдар қалыптасады.
Баланың ойлау қабілеті ойлаудың, қимыл-әрекет, көзбен көру және
логикалық түрлерін меңгерумен тығыз байланысты.
Қимыл-әрекет арқылы ойлау — ол әр түрлі заттарды қолмен ұстап, түрлі
ойыншықтармен ойнау барысында дамиды.
Сондай-ақ баланың ойлау жүйесінде көзбен көру арқылы әр заттың өзіндік
ерекшелігі, бір-бірімен байланысы туралы түсінік қалыптасады. Ойын
барысында бала әр түрлі сызбалармен, суреттермен жұмыс істеуге үйренуі
тиіс.
Мектепке дайындық кезеңіне дейін баланың, логикалық ойлауы жүйеге түсе
бастайды, яғни біртіндеп логиканың заңдарына сәйкес сараптау, ой
қорытындысын жасай білу қабілеті қалыптасады.
Сабақ барысында баланың таным қабілетін дамытуды жеңілдетудің бір жолы
психикалық әрекетті бағыттауға, яғни қандай да бір тапсырманы орындау
кезінде зейінді, ынталы болуына тікелей байланысты.
Зейінділік, ынталылық кез келген психикалық процестен көрінеді:
ойлау, сөйлеу, есте сақтау барысында. Зейіннің орнықтылығы -тұлғаның
дамуының маңызды көрсеткіші.
Ойындар баланың негізгі зейін қабілетін дамытуға, оны қажет жағдайда
белгілі мақсатпен байланысты жинақтауға, басқа жаққа аударуға немесе
бөлшектеуге жаттықтырады.
Әлдебір затқа немесе құбылысқа ұзағырақ көңіл аудару зейін тоқтату
арқылы жүзеге асады. Мектепке дейінгі кезеңде бала бір тапсырмамен 1
сағатқа дейін айналысуға ынталы болады. Бір әрекет түрінен екіншісіне көшу
немесе ойын түрін ауыстыру арқылы зейінді басқа жаққа аударуға болады.
Ал бір мезетте бірнеше затқа көңіл аудару зейінді бөлшектеумен
байланысты. Мысалы көз алдындағы екі затқа (айталық, біреуі үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Болашақ бүгіннен басталады
Республикамыздың шалғайындағы бір ауылда араға жылдар салып қайтадан
ашылған балабақшаның тұсау кесер рәсімінде көнекөз қарияларымыздың бірі
бүгінде соқталдай азамат болған баласының лауазымы мен қызметін айтып
мақтаныпты. Ақсақалдың бүлдіршіндерге бата берудің орнына баласын мақтай
бергені несі деп көпшілік бастапқыда түсінбей қалса керек. Сөйтсе, қария өз
баласының кезінде осы ауылдағы балабақшадан тәрбие алғанын, балабақшаның
бала тәрбиесіндегі алар орнының ерекшелігін айтқысы келген екен. Иә,
отбасында тәрбиеленген бала мен балабақшадағы баланың ара-сындағы
айырмашьшық бірден байқалатыны белгілі. Өйткені анасының етегіне жармасып,
көпшіліктің арасына үйренбеген бала ең алдымен мектепке, мек-тепке дейінгі
даярлық бөліміне барғанда өзін қатарынан қалып қойғандай сезінеді. Ортаға
үйренуі де қиынға соғады.
Тәрбиеші демекші, бақшадағы тәрбиеленуші кішкентай балдырғандардың
ұяда не көрсе, соны ілуге талпынуы әсіресе тәрбиешінің білімді, тәжірибелі
болуына, ұрпақ тәрбиесіне деген үлкен жауапкершілігіне тікелей байланысты.
Өкінішке орай білімі, тәжірибесі жоқ тәрбиешілердің де бақшалардан
кездестіні, олардың сәбилерге білім мен мәдениеттің, тәлімді тәрбиенің
үлгісін көрсете алмай жататыны, осыдан келіп, баланың бақшадан ат тонын ала
қашуына әкеп соқтыратыны жайында кейде естіп-біліп жатамыз. Керісінше бар
ынта-жігерін, бойындағы бар қасиетін балаға аударған тәрбиешілер де
жетерлік. Әсіресе Отбасы және балабақша журналы республикамыздағы мектеп
жасына дейінгі тәрбие жұмысына орай тәлімгерлерге әдістемелік педагогтік
көмек көрсететін бірден-бір журнал болғандықтан тәрбиешілер өздерінің іс -
тәжірибелерімін бөлісіп, бала тәрбиесінде халықтық педагогика мен қазіргі
тәрбие тәсіліндегі озық үлгілерді игеруде белсенділік танытып, өздерінің әр
түрлі тақырыпты қамтыған сабақ жоспарларын, балабақшадағы әрбір қуанышты
сәттерді жеткізуге асығады.
Кез келген ата-ана ең алдымен баласын жақсы тәлім-тәрбие көрсететін,
балабақшаға, тәрбиешіге апарғысы келеді. Сондықтан да республикамыздағы
балабақшалардың қай-қайсысы болмасын ұрпақ тәрбиесінің ұлағатты іс екенін
түсініп, қолда бар мүмкіндіктерін пайдаланады. Дегенмен де, тәрбиешілердің
көп жағдайда бақшаларда тұрақтамай, жиі орын ауыстыратын жайлары да
кездеседі. Ол, ең алдымен мектепке дейінгі мекемелерде қызмет істейтін
тәрбиешілердің жалақысының төменгі дәрежеде болуынада тікелей байланысты.
Тәрбиешілердің жиі орын ауыстыруы сырт көзге білінбегенімен, балабақша
есігін жаңа аттаған кішкентай сәбидің қалыптасуына да әсер етпей қоймайды.
Сондықтан еліміздің ертеңгі болашағы, жас ұрпақ тәрбиесіне үлес қосып
жүрген педагог - маман кадрларға қамқорлық қажет.
Ата - анаға кеңес
Балалардағы артық салмақтың кейбір психологиялық себептері
Бүгінгі таңда артық салмақ немесе семіздікке шалдыққан балалардың саны
жыл өткен сайын көбейе түсуде. Ғалымдардың дерегіне жүгінсек, соңғы
жылдардың өзінде әлем бойынша 177 млн. 18 жаска дейінгі балалар мен жас
өспірімдер клиникалык семіздікке шалдықса, оның 22 миллионы небәрі 5 жаска
дейінгі бүлдіршіндер екен. Әлем балаларының басындағы бұл мәселе біздің де
елімізді айналып өтпеді. Мұндай күрделі мәселе тек мамандардың ғана емес,
ата-аналардың да алаңдаушылығын туғызары заңдылык. Сондықтан да, біз
аталмыш мәселенің психологиялык қырлары бойынша жауап іздеп көрейік.
Ең басты көңілге медеу болары, жаңа туылған барлық жас нәрестелердің
май жасушалары қалыпты дәрежеде болып туылады. Бұл дегеніміз, өте семіз ата-
аналардың балалары да семіздікке бейім болып туылады деген пікірді
түбегейлі теріске шығарады. Сондай-ақ, балалардағы семіздіктен темперамент
пен тұқымқуалаушылық факторларын ең соңғы қатардан іздеген орынды. Енді
артық салмактың пайда болуының бірнеше басты себептеріне тоқталып өтейік.
Аурудың 95%-ы аспен, яғни тағам рационының дисбалансы, тамактану
тәртібінің бұзылуымен, бір сөзбен айтқанда, тамақтану
мәдениетінің сақталмауымен тікелей байланысты.
Тұрмыстық - әлеуметтік себептер: Бұл дегеніміз-ата-аналардың тамаққа деген
шектен тыс кұмарлығы,семіруге алып келетін тағам түрлеріне тым әуестігі.
Ата-ана мен үйдегі басқа да отбасы мушелері арасында қалыптасқан әдет-
дәстүрге байланысты көп тамақтанып, аз қозғалса, бала да сол жағдайды айна-
қатесіз қайталайды. Себебі баланың еліктеу қасиеті қалыпты психологиялық
үрдіс болып табылады. Ал ата-ана сәбидің тұлға болып қалыптасуына үлгі
болатын басты адамдар екенін әсте ұмытпағаны жөн.
3. Гиподинамия немесе физикалық дене қозғалысының аздығы. Осы
жерде айта кету керек, мектепке дейінгі балалардағы әсіресе, қалалық
жағдайда өмір сүретін бүлдіршіндердің жетекші іс-әрекеті болып табылатын -
ойынның белсенді түрінің аздығы немесе мүлде болмауы өзінің орасан зор кері
әсерін тигізеді.
4. Мінез - құлыктық, іс-әрекеттік факторлар: Бұл күнделікті өмір
барысында қалыптасатын баланың іс-әрекеттері мен мінез-құлыктарының
маңыздылығын ұғынбай, ата-ана тарапынан жеткілікті түрде назардың
бөлінбеуі. Мысалы: Балаға мектепке барарда ата-анасы түстенуге ақша береді,
ал бала ол ақшаға қандай тамақ алып жүргенін сұрап, қадағаламайды. Кез
келген бүлдіршін тәттіге әуес болатындықтан, пайдасынан зияны мол тәттілер
семіздікке алып келеді. Сонымен қатар, балалардың тамақты теледидар
алдында, компьютер алдында отырып ішу әдеттеріне ересектер тарапынан
тыйымның болмауы. Кино театрларға барғанда чипси, жүгері бадырағы сияқты
түрлі тағам түрлері мен жарнамасы мол тәтті сусындарды өзімен бірге ала
кіріп, фильм соңына дейін жеп отыру бала семіздігінің бірден-бір кауіпті
факторы болып табылады.
5. Психоэмоционалдык, стрестік жағдайлар. Артық салмақтан зардап
шегетін балаларға анамнездік талдау жүргізу кезінде 84% жағдайда дәл осы
себептің басым болғаны анықталды. Бұл дегеніміз:
а) Ата-ананьгң балаға жеткілікті мөлшерде көңіл бөлмеуі, яғни баланың
ата-ана мейіріміне сусындап қанбауы.
ә) Отбасылык, тұрмыстық қақтығыстар, ата-аналар арасындағы жанжал,
олардың ажырасуы, ішкілікке салынуы т.б.
б) Ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынас мәдениетінің сақталмауы.
Мысалы: толық балаға ата-аналары оның толықтығын бетіне басып, ашу үстінде,
кейіп ұрысканда оны семіз, ашқарақ, нансоғар, ботқа т.б. түрлі
жағымсыз лақап атпен атайды. Мұндай жағдай баланы мектептегі өз ортасында
келемежге түсіп жүргендігі аз болғандай, соққы үстіне соққы болады. Осыдан
келіп баланың өзіне деген сенімі, өзіндік бағалауы төмендеп, өзін
өзгелерден қор, кем санап эмоциялық күйзеліске түседі.
в) Жас ерекшеліктеріне сәйкес дағдарыс кезеңдерінде өтетін эмоциялык
салмақтың басым болуы. Бұл дегеніміз- осы кезеңге тән қобалжулар, тұйыктық,
сенімсіздік, негативті эмоциялар, фрустрацияға бейімділік ауто-
гетероагрессия және т.б. Дәл осы кезеңдерінде бала өзінің теріс эмоцияларын
тамақпен алдаусыратуға, алмастыруға тырысады. Ал тамақ стресті уақытша ғана
жеңілдететін әсер береді де, толық қорытылмай, нәтижесінде ас қорыту
жолдарында қалдық заттардың жиналуына алып келеді. Дағдарыс кезеңдерінде
баланың мінезі өзгеріп, тамаққа деген шектен тыс құмарлығының астарында
қандай да бір психологиялык мәселе жаткандығын ескеруіміз керек.
г) Әлеуметтік дезадаптация. Бұл себепті де бірнеше түрге бөліп
қарастыруға болады. Мысалы: ата-ананың баласына көрсеткен шектен тыс
қамқорлығы. Бар жылы-жұмсағын баласының аузына ғана тосуы. Мұны
психологияда гиперопека деп атайды. Сондай-ақ, балабакшада, мектепте
баланың өз қатарластарымен, ұстаздарымен дұрыс қарым-қатынас орната алмауы,
соның салдарынан болған қақтығыстар. Телеарналарды жаулап алған пайдасынан
зияны көп тағам жарнамалары. Теледидар мен компьютер алдында көп уакытын
жоғалту. Өз-өзімен жалғыз қалып, айналадағы дүниеден оқшауланып, оның орнын
тамақтанумен ғана толтыру.
ғ) Тұқымқуалаушылық пен бейімділік. Артық салмактың немесе семіздіктің
бала денсаулығына кері әсері бар ма, бар болса қандай және оларды
болдырмаудың, алдын алу мен емдеу жолдары қандай деген сауалдардың туындауы
заңдылық. Енді осы мәселелерге қысқаша тоқталып өтсек.
Бала кезде қалыптасқан семіздік 80% жағдайда адам өмірінің соңына
дейін қалмайды. Бұл ащы да болса - шындық. Артық салмақтан арылу мен азу
жеңіл процесс емес. Балалардағы семіздік білінбей дамығанымен, шұғыл шара
қолдануды талап етеді. Артық салмақтағы балалардың өсіп-жетілуі біршама
баяулайды, аурушаң келеді, физикалык белсенділігі төмендеп, балалық
дәуреннің тәтті қызықтары мен қажеттіліктері өтелмейді. Олар өз
қатарластарының келемеждеуінің нысанына айналып, көптеген психологиялық
мәселелердің кешені пайда болады. Бала өскен сайын мәселелер де өсіп,
күрделене түседі. Бала ағзасы үнемі даму үстінде болғандықтан, бұл мәселеге
жан-жақты, ғылыми ыждаһаттылықпен қарау керек. Жастайынан артық салмққа бой
алдырған бала ағзасында жыл өтіп, есейген сайын адам өмірінің қысқаруына
алып келетін әр түрлі ауру түрлері дамиды. Мысалға айтар болсақ, қан
қысымының жоғарылауы, жүрек ауруы, атеросклероз, қант диабеті, әр түрлі
эндокриндік аурулар мен зат алмасуының бұзылыстары т.б.
Баланың артық салмағымен өтпелі кезеңге дейін, яғни жасөспірімдік
шаққа дейінгі күрес нәтижелі болмақ. Мүмкіндігінше, артық салмаққа мүлдем
жол бермеген дұрыс. Ол үшін ата-аналар не істеуі керек, алдын алу мен
күресудің қандай шараларын қолданған тиімді болмақ деген сұраққа бірнеше
ұсыныстар келтіре кетейік.
1. Артық салмақ барлық жағдайда патология болып табылмайды. Ең дұрысы,
аурудың алдын алып, дер кезінде дәрігер кеңесіне жүгіну.
2. Баламен шынайы әрі ашық қарым-қатынас орнатыңыз. Оның ішкі
эмоциялык күйіне көңіл бөліп, психологиялық сұранысын қанағаттандыру дұрыс.
Онымен әңгіме барысында баланы қанаттандыратын, жігерлендіретін сөздер мен
мадақтауларды ұмытпаңыз. Бала өзінің артық салмағымен өзі күресуі
керектігін санамен ойлап, ол үшін шешім қабылдауына ықпал мен жағдай
жасаңыз.
3. Дұрыс тамақтану тәртібі мен мәдениетіне, тағам рационына аса көңіл
бөлген жөн. Осы жерде айта кететін жайт, бар жылы-жұмсағын таңнан кешке
шейін баласының аузына тосып, оны артық рет жұмсап, еңбекке баулудың
орнына, баланы күн көзінен көлегейлеп, шекесінен шертпей, тым еркелетіп
жіберу әсіресе, жалғыз баласы бар отбасыларға тән касиет. Әрине, мұндай
жағдайда балада артық салмақтың болу мүмкіндігі де басымырақ. Қамқорлықтың
қалыптан асып, баланы жастайынан физиқалық әрі рухани мүгедектікке алып
келетіндігіне ата-аналар жауапты екендігін әсте естен шығармаған дұрыс.
Себебі гиперпротекция немесе гиперопека қашан да ата-ана үшін де, бала үшін
де күрделі психологиялық мәселелердің жиынтығы болып табылады.
4. Баланы физикалық дене еңбегімен көп шұғылдануына ыкпал етіңіз. Ол
үшін тек арнайы спорт түрлері мен ауыр жұмыс болуы міндетті емес.
Мүмкіндігінше, өзіңіз де баламен бірге қимыл - қозғалысы көп ойын түрлерін
бірге ойнасаңыз нұр үстіне нұр болар еді.
Бұл әрекет-амалыңыз тек профилактикалық шара болып ғана қоймай, баланың
сізбен қарым-қатынасын да жақсарта түсіп, өзіңізге деген сенімі мен
сүйіспеншілігін арттырары сөзсіз. Онымен таза ауада бірге жиі серуендеп,
балаңызды қызықтыратын әр түрлі тақырыптарға әңгіме өрбітіп, ой
бөлісіңіздер. Сондай-ақ, дене белсенділігін талап ететін жұмыс түрін
орындауға тапсырма беріп отырыңыз. Ең бастысы, ондай жұмыстар балаға
қанағаттану сезімін әкелуі керек. Жұмысты шын ниетімен, ынта-ықыласымен
орындау, баланың психикалық күйі мен денсаулығына зор пайдасы бар.
5. Баланы үй шаруаларымен, спортпен, өнермен шұғылдануға бейімдеу,
үйрету, дағдыландыру қажет. Теледидар мен компьютер алдында баланың ұзақ
уақытын өткізбеуін қадағалап, пайдасынан зияны мол түрлі тағам
жарнамаларының құрбаны болуына жол бермеу керек.
Жалпы баланың теледидар мен компьютер алдында отыруы күніне 2 сағаттан
аспауы тиіс. Сонымен қатар, баланың тамақтануына көңіл бөліп, оның үйден
тыс орындарда немен қоректеніп жүргенін назарда ұстаңыздар.
Тағамның калориясын, құрамында мөлшерінің тым көп болмауын қадағалаңыздар.
Баланың көңіл- күйін, мінез-құлкын үнемі назарда _ұстап, оның ішкі жан
дүниесіне бір сәт үңіліп, көңіл бөлу ондағы болуы мүмкін көптеген
психологиялық мәселелер кешенінің, мысал ретінде айтар болсақ, ішкі-сыртқы
психологиялық әсерлер, өзін-өзі бағалау, дағдарыс кезеңдеріндегі
ерекшеліктер, отбасылық-әлеуметтік себептер сияқты бала үшін келеңсіз
жайттардың алдын алып,соның нәтижесінде оның тағамдық мінез - құлық
стериотиптерін өзгертіп, семіздікті коррекциялауға әбден болады.
Баланы әрбір кезекті медициналық тексерістен өткізіп тұру кажет. Егер
артық салмақ немесе семіздік диагнозы қойылған жағдайда дәрігерлік
көмекпен қоса, міндетті түрде психологиялық немесе психотерапиялық кәсіби
көмекке жүгіну өзінің аса тиімді нәтижесін береді.
Ең бастысы, бала психологиясының ерекшелігі сол, ол үлкендердің іс-
әрекеттеріне еліктеп, оларды айна-қатесіз қайталайтындығын әрдайым есте
ұстаңыз. Сондыктан да, жоғарыда айтылған ұсыныстардың барлығын да ең
алдымен өзіңіз орындағаныңыз абзал. Ол дегеніміз - сіздің балаңыздың артық
салмақпен күресуінің басты кепілі.
Балаңыздың толықтығы сіздің отбасыңыздың бай-қуаттылығының көрсеткіші
емес, керісінше, қарапайым өмір қағидаларының дұрыс орындалмай
жаткандығынан хабар береді.
Ата - анаға кеңес
Баланың өзін-өзі тануы
Баланың өзін-өзі тануы, бағалауы, мен деген болмысының қалыптасуын
зерттегенде бала өзін өзгелермен салыстырғанда ғана, өзін-өзі танитыны
байқалды. Мұндай тоқтамға балалардың өзіндік сана-сезімінің дамуын
бақылағанда нақтылауға көз жеткіздік. Баланың заттарды өзгерту ойын
үстіндегі кұрастыру, бұзу, біріктіру, өзгерту әрекеттері кезінде өзіндік
сана-сезімінің жетілуі дамиды. Оның үлкен мәні бар.
Ал баланың жеке тұлға ретінде өзіндік сана-сезімінің қалыптасуына оның
құрдастарымен үнемі араласуы және бірге болуы шешуші рөл атқарады. Өйткені
бала басқа балалар: қалай жазады, қалай санайды, қалай сөйлеседі, сұраққа
қалай жауап береді, жіптен қалай секіреді, суретті қалай салады, бір-
бірімен қалай сөйлеседі және ересектер мен құрбы-құрдастары, үлкендер мен
кішілер қалай тіл қатады деген әрекеттердің бәріне өте қырағылықпен
үңіледі. Сондайда өз басының жеке қасиеттерін, өз табыстарын, жетістіктері
мен сәтсіздіктерін өзге балалардың да іс әрекетімен үнемі еріксіз
салыстырады да өзін-өзі бағалап, тани бастайды. Бірақ баланың өзін бағалауы
жеткілікті деуге келмейді, өз бағасы оған тәрбиешінің қатынасының әсерімен
пайда болады. Өзіне деген қатынастар баланың жеке бастың талаптану
деңгейіне байланысты деп жүрген тұрғыда көрінеді. Әдетте баланың өзіне
мұндай қатынас, яғни көтермеленген, адекватты немесе төмендетілген өзіне
деген бағасы мектепке дейінгі жаста-ақ қалыптаса бастайды. Демек, өзіндік
баға балаға ата-аналар мен тәрбиешілер тарапынан болатын, әрі өзі көріп
жүрген қатынастардың нәтижесі ретінде қалыптасады. Баланың өзін көрсетуге
барынша ұмытылуы, оның мені, өз қасиеттеріне зор ынта қоюы жиі байқалады.
Балалардың өзіндік санасы мен өзін-өзі бағалауы, әдетте, ата-аналарынан
және басқа да беделді үлкендерден алған бағаны қайталайды. Бірақ бала
неғұрлым есейген сайын оның мінез-құлқы дайын бағалардан көрі, өзін-өзі
бағалауға соғұрлым бағдар ала түседі.
Өз менінің бейнелері күрделі, әрі бір тектес болмайтыны белгілі.
Мұнда нақты мен де, қиялдағы мен де, динамикалық мен де, көз алдына
елестететін басқа да толып жатқан мендер бар.
Өзін-өзі бағалаудың екі тәсілі бар. Біреуі, өз талаптарының деңгейін
өзінің жеке мүмкіндігімен өлшемдестіру. Бірақ баланың өмірлік тәжірбиесінің
аздығы мұндай өлшемді қиындатады. Ересектердің көзқарасы тұрғысымен
қарағанда баланың қыйсынсыз көптеген қылықтары қауіпті сотқарлығы,
даңғойлығы, көзге түсіп, айналасына танылғысы келгеннен көрі өзінің
батылдығын, өжеттігін тағы да баска ерекшеліктерін көрсеткісі келеді.
Өзін-өзі бағалаудың екінші жолы әлеуметтік жарыс, өзі туралы
төңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Төңірегіндегілердің өзі туралы
пікіріне сезімтал қарайтын баланың өзі-ақ әркімнің бағалары ғана емес,
бағалайтын өлшемдерінің өзі әр қилы болатынына көзі жетеді.
Өзіне-өзі талдау жасауды өзін-өзі мақсатсыз байқаумен шатастыруға
болмайды. Қайталанбас дара адам ретінде өзін-өзі ашу осы адам өмір сүруге
тиісті әлеуметтік дүниені ашумен ажырағысыз байланыста. Өзін-өзі талдауды
қажетсінудің өзі дамыған адамның қажетті белгісі және нысаналы түрде өзін-
өзі тәрбиелеудің алғы шарты.
Баланың мен өзім деген бейнесіндегі жағымды жағдайларды сезініп, өз-
өзіне ризашылықпен және сын көзбен қарауға тәрбиелеу қажет екені айтпаса да
белгілі. Балалардың рухани және тәндік психологиялық дамуы кеңейтіп, өз
құқылары мен міндеттері туралы түсініктерін кеңейтіп отыруымыз қажет.
Мектепке дейінгі алты-жеті жастағы балалар өзінің ақыл-ойын, күш-
жігерін жинақтайды. Бұл жастағы балалардың ұжыммен жұмыс жасауды, бірге
болуды, өзінің және жолдастарының пікірлерімен санаса білуге мүмкіндіктері
болады. Кейбір жағдайларда бұл жастағы балаларға тәрбиеші оның өз ойын
білдіруге тырысқаны үшін іс әрекетіне қажетті баға беріп отыруы қажет.
Мектепке дейінгі кезең - ересек жас баланың жеке басының дамуындағы ең
маңызды кезең. Дәл осы кезеңде балада өзіне деген және айнала қоршаған
ортаға деген көзқарасы қалыптаса бастайды. Сондықтан тәрбиешілер мына
міндеттерді шешу мүмкіндіктеріне ие болуы керек:
1. Баланың өзі жайында көз қарасының қалыптасуы.
2.Балада мен, өзім деген өзіндік түсініктерінің (өзіндік
қабылдау және өзіндік бақылау) қалыптасуы.
Қоршаған орта және өзіне деген жағымды қатынастарды дамыту. Өзіне,
өзінің күш-жігеріне деген сүйіспеншілігін, сенімділігін білу.
Қоршаған ортамен бірге қарым-қатынаста болғанда адамдарға қамқор болу,
шыдамдылық, ұқыптылық сапаларын байыту.
"Балалардың өзін-өзі тануы, бағалауы, мен деген бейнесінің
қалыптасуы көптеген жағдайда қоршаған ортаның ықпалы мен тәрбиеге
байланысты. Сол себепті бұл мәселеге тәрбиешілер мен ата-аналардың рөлі
орасан зор болғандықтан өте сезімталдақпен мән бере қарағандары абзал.
Ата - анаға кеңес Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі
ата – ананың рөлі
Көбіне балалық шақта байқалатын табиғи нышандардың ойдағыдай үйлесіп
келуінен туындайтын қабілеттіліктің түрі дарындылық деп аталады. Дарынды
бала жөніндегі әлемдік психологиялық еңбектерде нақты деректер көп
жинақталған. Мәселен, дарындылық туралы Л.С.Выгодскийдің, А.Савенковтың,
Е.Белованың еңбектерінен нақты ойларды оқуға болады. Ерекше қабілетті
балаларға қамқорлық жасау ежелден келе жатқан дәстүр. Оларды мәпелеп,
қамқорлыққа алу баршамызға ортақ, бүкіл халықтық шара, өйткені дарындылар
қай кезде де, қандай қоғамда да іздесе таптырмайтын ұлттық рухани байлық.
Дарындылық - адамның ой - өріс деңгейі мен өзіндік іс-әрекеттің ерекше
өрістеуіне себепкер болатын, жан-жақты дамудың қайнар көзі, жекелеген
қабілеттердің шарықтап дамуының нәтижесі. Дарынды балалардың басты
ерекшелігіне зейінділік, жинақтылық, терең ақыл-ой жұмысына әрқашанда әзір
тұру, еңбекке ынталылық, демалыспен санаспай, қажымай-талмай еңбектену
жатады. Аса жиі болмаса да оқта-текте кездесіп қалатын дарынды балаларды
-ұстаздық қырағылықпен көре біліп, оны арнаулы оқу орындарында оқытып,
тәрбиелеу аса жауапкершілікті қажет ететін іс. Біздің елімізде дарынды
балалардың көпшілігі жалпыға бірдей білім беретін білім ошақтарында
оқытылып келді. Құрбыларынан артық немесе кем деген үғымды білдірмесе
де дарынды бала өз құрбыларына қарағанда дамуы жағынан әлдеқайда басқа
балаларға қарағанда сапалық ерекшелігі басым болып көрінеді. Ендеше дарынды
баланың өмірінде ата-ананың рөліне тоқталайық.
Баланың дарынды екенін көре біліп, оны дамыту мақсатымен тәрбиелеуде
ата-ананың рөлі өте зор. Өйткені бала бойындағы ерекшелікті алғаш көретін
де ата-ана. Олар өз баласының ерекшелігін басқа балалармен салыстыру арқылы
немесе туған-туысқандарының, жолдастарының айтуынан байқайды. Баланың
дарындылығы тілінің дамуынан, ойлау қабілетінің шапшаңдығынан, зерттеушілік
әрекетінен, өнердің түрімен (музыкамен, суретпен, көркем сөзбен)
айналысуынан, бір өнерге бейімділігінен көрінеді. Зерттеушілердің айтуы
бойынша, дарынды балалардың тілдері көбінесе кеш шығады, бірақ сөздік қоры
дамыған кезде байланыстырып сөйлеуі ерекше (жас ерекшелігін ескергенде)
болады. Дарынды балаларды қалай тануға болады деген сұрақ туғанда ата-
аналарға арнап мынадай сауалнама қойған дұрыс:
- Егер өз балаңыздың іс-әрекетін сол жастағы басқа баланың іс-
әрекетімен салыстырғанда, салыстыру бағасы қай баланың еншісіне бұйырады
деп ойлайсыз?
Сіздің балаңыз мына төмендегі іс-әрекеттерді қай жаста жасап үйренді:
1. Алфавиттің баспа әріптерін жаза білуі.
Өз атын және басқа сөздерді баспа әріптермен жаза алуы. Ертегі, өлеңдерді
жаттап, жатқа айтуы. Кітаптардан, жарнамалардан әріптерді танып, атай алуы.
Өз атын оқып, дыбыстарға ажыратып бере алуы. Бөлек сөздерді оқи алуы.
Балалар кітапшаларын еркін оқи алуы. Күрделі кітаптарды ішінен оқи алуы.
2. 20-ға дейін санай алуы.
Қосу-алу амалдарын ойша тез орындай алуы. Уақытгы атай білуі. Ақшаны
санай білуі. Телефон нөмерлерін есінде жатқа сақтап қалуы.
3. Қайшымен суретті қиып ала алуы.
Сызба ішіндегі суретті бояй алуы. Аяқ киімінің бауын байлай алуы.
Сондай-ақ баланың жасына сәйкес емес жағдайларды бала түсіне ме? Олар
нелер? Өз сөзінде күрделі сөйлемдерді көп қолдана ма? Сурет салуға, ән
айтуға, би билеуге бейімділігін байқай аласыз ба? Қандай деңгейде деп
ойлайсыз? Сіз балаңыздың есте сақтау қабілеті өте жоғары деп айта аласыз
ба?
Зерттеулерге қарағанда дарынды балалар ойын барысында оны
ұйымдастырушы және ба-сқарушы рөлін атқаратындығы байқалады. Олардың
басқарушылық қасиеті үлкендердің басқару-ынан мүлдем басқаша. Дарынды
балалардың басшылық әрекетінің басымдығы басқа балаларға қарағанда
интелектуальдық біліктілігі және ойлау, қабылдау жылдамдығының жоғары
болуына байланысты. Ол ойын барысында балалардың әрекетіне қарап,
ойнаушының жіберген қатесін алдын ала көріп, оны жөндеу үшін билікті өз
қолына алады. Бұндай әрекеттер көбінесе ересек, естияр топтарында көрінеді.
Даярлық тобына келген кезде бұндай іс-әрекеттің түрі өзгерді. Дарынды
балалар топтық ойыннан гөрі жеке ойындарды қажет ете бастайды. Жеке
ойындармен жеке жұмыс кезінде балалардың бір іс-әрекетке қызығушылығы
немесе бір істі аяқтауда, зертте-ушілік, танымдылық қабілеттерінің
туындағаны байқалады. Дарынды балалардың бойында кезде-сетін тағы бір
қасиет жарысу. Бұл қасиет тек қана оның жеке тұлға ретінде қалыптасып,
мінез құлқының нығаюына көмегін тигізеді. Жарысу арқылы бала өз
мүмкіндігінің мөлшерін біліп, ақылды болжамдар жасауға үйренеді. Кейбір
кезде бақталастық әрекеттер өзінің теріс, жағымсыз жағынан да көрінуі
мүмкін. Эмоционалды жай-күйлерінің дамуы дарынды балаларда өте нәзік болып
келеді. Бұл нәзіктік баланың интелектуалды дамуының ерекшеліктеріне
байланысты. Бас-қалар байқамаған өзгерістерді дарынды балалар тез байқап,
кейбір елеңсіз жағдайларды өз қатесі деп түсінуі мүмкін. Бұларға басқалар
байқамайтын әр түрлі жайсыз ескертулер, кекетпе сөздер жатады. Демек, ата-
аналар осы аталған ерекшеліктерді ескере отырып, дарынды баласына қан-дай
көмек көрсетуі тиіс?
Ата-аналар балаларының білімінің жүйелі болуын үнемі қадағалап
отырғаны жөн. Баланың көп нәрсені есіне сақтауын шамадан тыс талап етіп
жүктемеу керек. Егер сіз оқып берген ертегіні тез жаттап алып, ертеңінде
сізге айтып берсе, ертегінің мазмұнын түсінді ме, жоқ па? Соған көңіл
аудару керек. Өз сөзімен сол ертегінің мазмұнын айтып беруін сұраңыз.
Баланың танымдық, шығармашылық әрекеті дамыған сайын өзінің сұрақтарына
жауап болатын объектілерді тауып, соларға зерттеушілік көзқараспен қарап,
көптеген білімдерден хабарлар алуға тырысады. Сол кезде ата-аналар балаға
уақыт бөліп, оның өзі жинақтаған біліміне таң қалатынын көрсету керек.
Баланың көптеген сұрақтарына жауап іздеуде, ата-ананың өзінің де көп
дайындығы болуы тиіс. Оған көп уақыт кеткенін айтып ренжуіне болмайды.
Балаға берген дұрыс білімдеріңіз оның дамуына көмектеседі. Бала сіздің
бойыңыздан жанашыр достық қасиетті көре біліп, сізден еш нәрсе жасырмауға
тырысады. Ата-ана баласының көз қарасына, оның ойына қысымшылық жасамай,
оның таңдауына, еркін әрекет жасауына көмек көрсету керек. Бұл бәрін өмір
ағысымен еркін жіберу деген сөз емес, қайта өз дегенін тықпаламай,
керісінше баланың талабына сәйкес келісімді әрекет ету болып табылады.
Кейбір ата-аналарды балаларының бір іспен айналысуы (сурет салу,
мүсіндеу, ән айту, бір аспапта ойнауы) толғандырады. Себебі ата-аналар
баласын бір жақты болып қалады деп ойлай-ды. Егер бұлай ойласаңыз оның
қызығушылығын басқа да іс-әрекеттерге аударуға тырысыңыз. Дарынды балалар
бір іс-әрекетпен айналасқанда өзінің бар күш жігерін, ақылын жұмсайды.
Бұл кезде ата-ана балаға тек көмекші ғана болып, іс-әрекетіне толық
араласпағаны жөн. Егер балаға суретті осылай сала ма?, сенікі ештеңеге
ұқсамайды, осылай да мұнара құрастыра ма, сен ешқандай да ән айта
алмайсың деген көп ескертулер жасап, басымдылық көрсетсе, бұл іс-әрекетке
баланың қызығушылығы жойылады, бала өзіне қызықты басқа әрекетке ауысуға
мәжбүр болады. Тағы бір мысал келтірейік. Бала анасының аспапта жақсы
ойнайтынын көреді, сондай болсам деп армандайды, аспапқа ұмытылады. Бұны
көрген анасы балаға күн тәртібін дайындап, күнделікті тапсырманы орындауын
талап етіп, үстемдік көрсетсе, бала бойындағы қызығушылық, талант осыдан
кейін сөніп қалуы мүмкін. Бұдан шығатын қорытынды баланы айтқанымды
орындатамын деп жалықтырып, шаршатып алмай, қызығушылығын сөндіріп алмай,
өнерге баулу, бағыттаудың әдісін таңдау керек. Дарынды балалардың
таңдауларын, қалауларын ескере отырып, мақтау арқылы түсіндірген жөн.
Мысалы: баланың салып отырған мұнарасы онша дұрыс болмаған жағдайдың өзінде
оған: Қарашы сенің салған мұнараң қандай әдемі, ал бір-ақ кұрылысшылардың
мұнарасы бұдан басқаша сияқты. Сен қалай ойлайсың? Мүмкін мұндай мұнара
көпке шыдамайтын шығар? Сондықтан алдымен мұнараны ұстайтын негізін салып
алу керек шығар? Сен оны қалай салар едің? Қайта салып көрші деп
ақылдасқан тәрізді әрекет етсеңіз, осыдан бала сіздің ойыңызды
қорытындылап, өз іс-әрекетінде оны тексеруден өткізіп, есіне сақтайды.
Тегінде бір іс-әрекетпен айналысатын балалардың көбінесе ойлау
қабілеттері жақсы дами-ды. Мысалы, конструктор немесе ермексазбен әрекет
ететін балалардың көрнекі бейнелі ойлауы жақсы қалыптасады. Сондықтан
бұндай әрекеттен еш қорқудың қажеті жоқ. Кейбір ата-аналар баласының жеткен
жетістіктерін айтып, шектен тыс мақтанады. Бұл да дұрыс емес. Өйткені шек-
тен тыс мақтау баланың бойында өз-өзіне деген бағасының асуына жол береді
де бала кез-келген жерде бірінші болуға тырысады. Егер бала кейде жеңіліп
немесе жасаған заты дұрыс болмай қалса басқаларға ренжіп, ұзақ уақыт
тоқырауда (кризис) болады.
Сондай-ақ баланың дарынды әрекетіне көңіл аудармау, оны байқамау оның
бойындағы шығармашылық қасиетті басып, оның көңіл күйіндегі қуанышты
жағдайларды сөндіруге әкеліп соғады. Осыдан шығатын қорытынды, балалардың
жасаған заттарына міндетті түрде көңіл аударып, оның ішіндегі ұнағандарынан
көрме жасаған жөн. Сіз баланың жұмыстарын салыстыра отырып, қызығушылығының
динамикасын көре аласыз. Осыдан барып балаңыздың келешегін азда болса
болжауға мүмкіндік аласыз. Сондықтан да баланың тек қаһарлы қожасы болмай,
жұмсақ, жылы жүректі жолдасы, демеушісі, дәнекері болуға тырысыңыз. Сонда
ғана дарынды деген баланың жан-жақты даму мүмкіндігі, өзіндік талабының
артуы, ерекше талантының көріну мүмкіндігі артады.
Дарынды баламен жұмыс жүргізетін тәлімгер, жан-жақты білімді, әсіресе
бала жанын жазбай танитын сезімтал психолог болуы тиіс. Психолог жұмыс
барысында дарынды балалардың топтағы балалармен қарым-қатынасын реттейді.
Дарынды балалар топтағы балалардың көз қарасымен келіспей қалып, өзінің
ойын конфликтпен жұдырықпен шешуге тырысуы мүмкін. Осындай кезде психолог
өз жүмысын жақсы атқара білсе, балалардың арасындағы қарым-қатынас достық
келісімде болады. Дарынды балалармен жеке тақырыптық жұмысты мынандай
жоспарда жүргізуге болады:
- зерттеу объектісін тауып, тақырыбын анықтау;
оны шешудің әр түрлі жолдарын қарастыру;
материалды жинастыру;
алынған материалды хабарлау;
қорытындыны қорғау.
Дарынды балалармен жұмыс жасау барысында бақылау, эксперимент, тест,
анкета, әңгіме әдістері кеңінен қолданылады. Осылардан алынған нәтижелер
қағаз бетіне түсіріліп, нәтижесі шығарылып отырады. Осы нәтижелерді ескере
отырып тәрбиешілерге және ата-аналарға нұсқау-лар беріледі. Тәрбиеші, ата-
ана, психолог бірлесіп жұмыс жасаса дарынды балалардың дамуы толыққанды
нәтиже береді.
Қорыта келгенде дарындылық өз бетімен дамымайды. Оған үнемі түрткі
болатын бір күш қажет. Осы күш ең алдымен ата-ана болып табылады. Өз
баласының ерекшелігін көріп, оны дұрыс бағалай және бағыттай біліп,
біліммен, тәртіппен, еңбекпен ұштастырып отырса, бұдан балаға, қоғамға
үлкен пайда болары сөзсіз
Ата- анаға кеңес
Тәуелсіз елге - білімді ұрпақ
"Еліміздің ертеңі бүгінгі жас
ұрпақтың қолында,
ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында".
Н.Ә.Назарбаев
Балабақшадағы бала тәрбиесі бір қарағанда елеусіздеу көрінуі мүмкін.
Әйтсе де оның жауапкершілігі ұшан-теңіз. Қарапайым іс-әрекеттерден
басталатын тәрбие жұмысы бірте-бірте күрделілене береді. Баланың аты бала,
олар ойын балалары. Тәрбиеленген ортасы, мінез-құлыктары да әр түрлі.
Сондтықтан да тәрбиешіге жұмыс барысында әр балаға қарым-қатынас жасауда
педагогикалық тәжірибе мен шеберлік аса кажет.
Болашақ ұрпақ тәрбиесі – ата-бабамыздан келе жатқан рухани мұралардың
бірі. Себебі артқа қалған із қандай болса, ұрпағымыздың болашағы да сондай
болмақ. Біз балабақша табалдырығын аттаған бала бойына адамгершілік
отансүйгіштік қасиетін сіңіре білуіміз керек.
Өмірге енді ғана қадам баскан бүлдіршінге жан тәрбиесі өте қажет, ол
баланың болашағына, оның тұлға болып қалыптасуына әсер етеді. Халык
педагогикасында тұрмыстық ережеге айналып, халықтың санасына еніп, салтына
сіңген әдет-ғұрыптардың тәрбиелік мәні ешқашан өз құндылығын жоймайды.
Халықтың тұрмыстық іс-әрекет дағдысына адамгершілік асыл қасиеттер мен
үлгілі істер, әуелі дағды, содан соң ол дәстүрге, әдет-ғұрыпка, салт-санаға
айналып, өмір заңдылығы болып қалыптасқан. Осы заңдылыққа сүйене отырып,
балаларды инабатты, кішіпейіл, кешірімді, әр нәрсеге адалдықпен қарауға
тәрбиелеу үшін имандылық сабағын өтеміз. Ол сабақтың қамтитын
тақырыптарының аясы кең, мысалы, "Бата-тілек" сабағын алайык. Бата, тілек -
адам баласына жақсылық ойлау, ол балаларды бірлікке, әдептілікке,
адамгершілікке тәрбиелейді.
Бала негізгі өнегені алдымен отбасында ата-анасынан алады. Әрине, кім
болса да өзінін, баласын жаман болсын демейді, оның тәрбиелі, білімді,
өнегелі болғанын қалайды; әрі еңбек сүйгіш, мінезге бай азамат болса, еліне
халқына пайдасын тигізетіндей бір маман, үлкен дәрежелі қызмет иесі болса
екен деп те тілейді. Жақсы тілек пен ниеттің орындалуына мүмкіндік жасайтын
ана-ананың өзі. Бала тәрбиесі бесіктен басталады. Балаға дүниеге келісімен
көп көңіл аударып, "Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі" дегендей, оның
бойындағы өнегелі қасиеттерін отбасында қалыптастырған жөн.
"Балаға білім беру үшін, ең алдымен оны тәрбиелеген жөн, тәрбиесіз
берілген білім ертең бір апатқа әкеп соғады" деген ойшыл, энциклопедист
ғалым Әбу Насыр Әл-Фараби. Баламызды балабақшаға жіберіп, бақша тәрбие
береді, білім береді деп бар ауыртпалықты тәрбиешіге салып қойғанымыз
жеткіліксіз. Баланы балабақшаға берген соң ата-ана тәрбиешімен тығыз қарым-
катынаста болып, оның дұрыс тәрбие мен білім алуына бірлесе әрекет етуі
тиіс.
Тәрбие ісінде тәрбиешінің ролі, орны кандай? Балабақшаға таңертең ата-
анасы баласын әкеліп тастайды да кешке бірақ алады. Осы таңертеңгі 8-ден
бастап кешкі 6-ға дейін бала тәрбиешінің қарауында. Бала тәрбиешінің әр
сөзін қалт жібермей естіп, қабылдауға тырысып отырады. Жақсы сөз айтылса
да, келеңсіз сөз айтылса да - бала назарынан тыс қалмайды, Себебі біз —
тәрбиешілер, балаларға үлгіміз. Сондықтан, әр тәрбиеші ең алдымен өзі
тәрбиелі, білікті де ұстамды, парасатты болуы кажет. Ересектердің баланың
әрбір іс-әрекетіне назар аударып, дұрыс жолға салып отырудың нәтижесі зор.
Ақын Мағжан Жұмабаев: "Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың
денесі, жаны, акылы сезімі, қайраты - бәрі бірге жұмсалады", - дейді.
Ендеше, осы балалық шақта балабақшада алған баланың әсері, оның
алдағы уақытта тұлға болып қалыптасуына мәңгілік із қалдырады. Балабақшаға
бала тәрбиелеймін деп келген адам бала бойына адамгершілік қасиет ұрығын
себе алмаса, оның еңбегінің еш кеткені. Өзіміздің туған баламыз қандай
болып өскенін қаласақ, ендеше, барлық балаларға да сондай көзкараспен
қарауға міндеттіміз. Адамгершілік дегеніміз - адалдық. Егер де біз бойында
адамгершілік қасиеті бар адам тәрбиелесек, ол адам өмір кемесінен өз орнын
тауып, өзгеге де өнеге болары хақ.
Балабақшадағы балаға берілетін бүгінгі тәрбиенің өзектілігі — ол ата-
бабадан қалған асыл мұраны жеткізу. Біз, яғни болашақ ұрпак тәрбиесімен
айналысатын тәрбиешілер, халыкымыздың таусылмас бай асыл мұрасына жүгінсек,
ұрпағымыз біздің іс-тәжірибемізге, ой-санамызға, парасатымызға жүгінуі
тиіс. Сондықтан біздің балабақшамызда жүргізіліп жатқан жұмыс бағыты
балаларды ата-бабадан қалған салт-дәстүрлерге, адамгершілікке баули отырып,
жаңа дәуір технологиясын табысты игеру.
Бүгінгі таңда тіл туралы аз айтылып жатқан жок. Ана тілін қастерлеген
адам өз халқының тарихын, тұрмыс жағдайын, тыныс-тіршігін жақсы біледі, Тіл
білген адам - мәдени, рухани жан азығы мол адам. Адамның ойы оның тілінен
көрінеді, ал тілдің өзі адам психологиясын байқататын кұрал. Сондықтан
балабақшадан бастап өз ана тілімізде сөйлеп, өз халкымыздың қадір-касиеті,
рухани кұндылығымызды біліп өссек, болашақ ұрпақ та өз тілін қадір тұтады.
Тіпті өмірде болып жатқан жаңалық та, басқа да оқиғалар біздің сана-сезімге
тіл арқылы келіп жетіп, жалғасын табады. Бала бойына Отанына деген
сүйіспеншілік қасиет сәби шағынан бастап сіңеді.
Тіліміздің құндылығы бала жүрегінде сақталады.
Бала тәрбиесінде мына мәселелерді есте сақтаған жөн:
1. Балалардың денсаулығын нығайту барысында шынықтыру сабақтарын,
шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын, спорттық жарыстар жоспарлап өткізу;
Бүгінгі таңның талабына сай балаларға тиімді де нәтижелі білім беріп,
адамгершілік қасиеті бар отаншыл азамат тәрбиелеу үшін жұмыс тәсілдерінің
жаңа түрлерін қолдану;
Балалар үшін есте қалатындай қызықты, өзіндік қайталанбас әсері бар
сабақтар, ойын-сауықтар, сайыстар өткізу;
4. Күнделікті сабақ барысында халықтық педагогика бағытын ұстану;
З.Балалар тәрбиесінде имандылық, ізеттілік, үлкенді сыйлау т.б.
адамгершілікке баулитын сабақтарды, сонымен қатар қисынды ойлау тақырыбына
қатысты дидактикалық ойындарды жоспарлап өткізу.
Әдет-ғұрып, әдептілік дағдыларын меңгертуде "Ас қайыру - ата дәстүрі",
"Әдептен аспайық", "Жақсылыққа - жақсылық", "Шын жүректен алғыс айт",
"Береке бер, кұт Наурыз!" - осы тақырыптар ескеріліп, әр тәрбиеші сабағында
өзінің шығармашылық ізденіс пен іскерлігін қолданып, берілген тақырыпты
өтсе, мақсат орындалады.
Ата- анаға кеңес
Бүлдіршіндерді еңбекке баулу
Бала бір сәт тыныш отыра алмайды. Білгісі, көргісі келеді. Талпынады,
заттарды жұлқып, кейде бүлдіріп те кояды. Баланың сол қимыл-әрекетінің өзі
- еңбек.
Ата-аналар мен педагогтарға белгілі, тек ақыл, үгіт-насихат айтумен
көздеген межеге жете алмайсың. Ақылыңды тыңдайды, әйтсе де, әдет бойынша өз
қалағанын істейді. Балаға тән әдеттер оны тартып тұрады. Жағымды әдеттер
қалыптасу үшін оны тұрақты түрде күнделікті айналысатын дағдыға айналдыру
қажет. Бүлдіршінді еңбекке баулуды қай жастан бастаған жөн? Кейбір ата-
аналардың пікірінше, асығыстықтың қажеті жоқ, Кішкентай балада нелерің
бар, ептеп есейсе бәрін өзі-ақ үйренеді деп қорғаштайды. Шын мәнінде солай
ма? Бүлдіршінді еңбекке баулу зорлық па, әлде...
Мектеп жасына дейінгі балалар өте белсенді. Олардың қимылы ширақ,
іскер, жеңіске құлшынып тұрады. Бүлдіршін табиғатына еңбектің ешбір
қайшылығы жоқ. Керісінше, оның әрдайым қимыл-қозғалыста болуына еңбектің
ықпалы мол. Бала кезіңізді есіңізге алып көріңіз, анаңыз дастархан жасауға
көмекке шақырғанда қалай қуанушы едіңіз. Бұл зорлық емес, қайта бала
бойында күш-қуатты қажетті іске жұмсау.
Қазақта Баланың істегені білінбес, Істегенің маған жаксы,
үйренгенің өзіңе жақсы деген сөздер бар. Осы сөздердің де еңбекке қатысты
мәні көп. Әрине, бүлдіршіндерді еңбекке баулу оңай емес. Бастаған ісін
сырттай бақылай отырып, аяғына жеткізгенше қадағалау үшін төзім керек.
Кейде 15 жастағы бала да айтқан тапсырмаларыңды толықтай орындай алмауы
мүмкін. Тіптен ересектер де көп нәрсеге жауапкершілікпен қарай бермейді.
Сондықтан бүлдіршіндерге жылы сөйлеп, әр әрекетін тұрақты қадағалап,
төзіміне дем беріп, ересек адаммен сөйлескендей қолдап отырсаңыз тәрбиеңіз
нәтижелі болады. Ұрсу, зеку, дауыс көтеру оның еңбекке деген ынтасын
жояды..
Бүлдіршінге жеңіл тапсырмалар берген орынды. Екі жастан бастап өзі
киінуге талаптана бастайды. Алғашкы кезде жеңіл-желпі киімдерін өзі кие
бастаса, бір жылдан соң бәтеңкесінің бауын, түймелерін өзі салады. Балалар
5-6 жасында бөлмені тазалауға, бақшадағы ұсақ шаруаларға, ыдыс-аяқ жуысуға,
тағам дайындауға көмектесе бастайды. Ондай сәттерде баланы демеп, қолдау
көрсетіп отырған орынды. Сіздің қолдауыңыз кемшін болса, сәл сәтсіздіктен
еңбекке деген ынтасы жойылып кетуі ықтимал.
Қарапайым мысал, шұлығын жартылай шешіп беріңіз, қалғанын өзі
бітіреді.
Байкайсыз ба, бірде ұрсып, енді бірде еркелетіп, кейде талап етіп неше
алуан күйге түсесің. Оның орнынан тұруы, жуынып-шайынуы, таңғы асын ішуі
де әжептәуір шаруа, Осындай сәтте асығыстыққа бармай, Тамағыңды тез
ішпейсің бе?, Қашанғы айта беремін т.б. сөздерді айтып, баланы тықсыра
бермей, баланың ыңғайын бағып, жылы сөйлеген орынды. Ондай сөздер баланы
ығыр қылады, одан қарсы әрекеттер туғызады. Осыдан соң баладан бір нәрсені
талап ету қиынга соғады. Кейбір ата-аналар күні бойы баласының қыр соңында
жүріп, тілін алғыза алмайтынын айтады.
Бұл жерде балаға міндет арта бермей, сенім білдірген әлдеқайда тиімді.
Әрине, баланың тұлғасы мен күш-қуатына қарай тапсырма ықшамды берілуі
керек. Бір қарағанда қуатты көрінгенмен, олардың бұлшық еттері әлі
жетілмеген, омыртқасы да әлі толық қалыптаспаған, артық көтерген салмақ,
олардың омыртқасын қисайтып жіберуі ықтимал. Алты-жеті жастағы бала біршама
шаруа тындыра алады. Дегенмен ұзақ уақыт кішкене іні-қарындасын қарауға,
ауыр жүк тасуға жегіп қойсақ, жалықтырып аламыз. Мөлшерден аспауы кажет.
Балаға барлық шаруаны тапсырылғандағадай орындап шығу оңай емес. Ең
бастысы ол еңбек етуге ынталанса талабын тежемеу қажет. Баланың ынтасы
ауған жұмыс оған қызықты. Тек нәтижесін бақылау керек. Психологтар мен
педагогтардың зерттеулері көрсеткендей, бала кішкене кезінде эмоцияға көп
беріледі, еліктейді. Олардың эмоциясы қас қағымда ауысып отырады. Оның
қалауы мен бабын тауып, ыңғайына қарай жалықтырып алмаған жөн.
Оған жетудің жолдары қандай? Қанша түсіндірсең де бабын таба алмауың
мүмкін. Біріншіден, мектеп жасына дейінгі бала үшін еңбек ересектер
қимылына еліктеуден туындайды. Бұл жерде бала қиялына ойын сәтін де қозғау
салған орынды. Мысалға, ойыншықтарын жинағанда машинасын гаражға қоюды,
қонжығын ұйықтату керектігін ескертіңіз. Соны орындауға құлшынатынына
көзіңіз жетеді. Ойынға өзіңіз де араласып, ретімен орналастыруға
көмектессеңіз, келесі жолы соны қайталап жасайды. Баланың тұлға болуға
талпынысы - табиғи құбылыс. Ойыншықтардың иесі өзі екенін сезінсе, балалық
мақтаныш сезім оны масаттандыра түседі.
Баланы еңбекке баулығанда мынаны естен шығармау керек. Қандай жұмысты
жасағанда да ол іс-әрекет өзіне де, өзгеге де қажет екенін сезінуі тиіс.
Бүлдіршіннің алдына нақты мақсат қоя білсек, ол өз мүмкіндігінің қаншалықты
екендігін ұғына алады.
Мысалға, бүлдіршінге жылы су толы тегене мен сабын беріп, қуыршағының
киімдерін жу деп тапсырма бердіңіз дейік. Сіз ең бастысы оның киімінің таза
болуына көңіл аударғанына, оның тазарғанына мән беруін ескеріңіз. Егер ісі
көңілге қонбай жатса, келесі жолы бұдан да таза жуасың деп демеп койыңыз.
Бала өзінің әрбір жасаған әрекетіне қуанады. Содан мақтау күтеді. Біз
көбінде ескере бермейміз, бала ойыннан гөрі еңбек етуте ынталы. Екі
жастағы балаға жуу үшін таза кесені берсеңіз, ол қасында тұрған кір кесені
сұрайды, әйтпесе жуудан бас тартады.
Біз кейде баланы еңбекке баулуға немкұрайлы қараймыз. 5-7 жастағы
бүлдіршіндерге кейбір шаруаларды күнделікті сеніп тапсыруға болады. Мысалы,
еденді сүрте салу, ыдыс жуу, гүлге су кұю т.б. Бұл жұмыстар оның міндеті
мен жауапкершілігін арттырады, мінезінің ұстамдылығына, ізгі де мейірбан
болып өсуіне ықпал етеді. Тәрбие тал бесіктен деген осы.
Бірқатар адамдар бүлдіршіндерді еңбекке баулуға уақыттарымыз жоқ деп
ақталады. Біздің кемшілігіміз сол - балалармен сөйлесуге онша мән
бермейміз.
Тез-тез киіндіріп, жылдамырақ тамағын беріп, алтын уақытымызды қор
қылмауға тырысамыз. Баладан артық байлык жоқ екенін естен шығарамыз.
Олардың еңбекке үйренуге деген талпынысы назардан тыс қалады. Ең ұлы істер
де кішкенеден басталады. Енді ғана екіге толған бүлдіршінді байыптасаңыз
киімдерін күшенсе де өзі киюге талаптанады. Балабақшаға алып баруға
кешікпес үшін, 20-30 минут ертерек оянып, ертерек ұйқыға жатуға мүмкіндік
жасаңыз.
Дағдысы ертерек қалыптаспаған бүлдіршін, үш-төрт жасында да өзгелердің
киіндіруін күтіп отырады. Өзгелер оны киіндіріп, шешіндіруге міндетті
сияқты ой да қалыптасады. Талаптарыңызға таңдана қарауы да мүмкін. Ондай
балалар тек ата-анасы орындауға міндетті сияқты сезініп, соларға иек сүйеп
алады.
Қорыта айтқанда, ұстаз да, ата-ана да, тәрбиеші де бүлдіршіннің
еңбекке талпынысын елеусіз қалдырмауы керек.
Ата- анаға кеңес
Баланың өзіне деген сенімін калай қалыптастыруға болады?
Мектепке дейінгі тәрбиеде 2,5 мен 5 жас аралығындағы балалардың ойын
сабақтарының жүйесі баланың комплексті психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты көру, есту, сезу, есте сақтау, елестету сияқты табиғи қабылдау
сезімдерін және дене, қол қимылы мен дене қозғалысы үйлесімін дамытуға
бағытталады.
Сабақ бір топтың балаларымен жүргізіледі. Кейбір жағдайларда
тәрбиешінің қалауымен баланың жеке қабілетін ескеріп, топқа басқа жастағы
балалар қатыстырылады. Сабақтың өткізілу уақыты 25-30 минуттан аспайды.
Осы бағыттардың әрқайсысына қысқаша тоқталып көрейік. Баланың ойлау
қабілеті қабылдау процесінің қалыптасуы барысында жүзеге асады. Сабақ
барысында баланың заттың және оның жекелеген бөлшектерінің түр-түсін,
үлкенді-кішілігін, қатты-жұмсақтығын, пішін өзгешеліктерін басқа да сипатты
белгілерін әр түрлі ерекшеліктеріне қарай айыра білу қабілеті жетіледі.
Ойын әрекеті кезінде бала белгілі бір затты зерттеу арқылы сол заттың өзіне
тән ерекше сипатын, белгісін айыра алатын болады, сонымен бірге олардың
түйсігінде жалпы адамзатқа ортақ заттардың атаулары мен қасиеттері жөнінде
алғашқы ұғымдар қалыптасады.
Баланың ойлау қабілеті ойлаудың, қимыл-әрекет, көзбен көру және
логикалық түрлерін меңгерумен тығыз байланысты.
Қимыл-әрекет арқылы ойлау — ол әр түрлі заттарды қолмен ұстап, түрлі
ойыншықтармен ойнау барысында дамиды.
Сондай-ақ баланың ойлау жүйесінде көзбен көру арқылы әр заттың өзіндік
ерекшелігі, бір-бірімен байланысы туралы түсінік қалыптасады. Ойын
барысында бала әр түрлі сызбалармен, суреттермен жұмыс істеуге үйренуі
тиіс.
Мектепке дайындық кезеңіне дейін баланың, логикалық ойлауы жүйеге түсе
бастайды, яғни біртіндеп логиканың заңдарына сәйкес сараптау, ой
қорытындысын жасай білу қабілеті қалыптасады.
Сабақ барысында баланың таным қабілетін дамытуды жеңілдетудің бір жолы
психикалық әрекетті бағыттауға, яғни қандай да бір тапсырманы орындау
кезінде зейінді, ынталы болуына тікелей байланысты.
Зейінділік, ынталылық кез келген психикалық процестен көрінеді:
ойлау, сөйлеу, есте сақтау барысында. Зейіннің орнықтылығы -тұлғаның
дамуының маңызды көрсеткіші.
Ойындар баланың негізгі зейін қабілетін дамытуға, оны қажет жағдайда
белгілі мақсатпен байланысты жинақтауға, басқа жаққа аударуға немесе
бөлшектеуге жаттықтырады.
Әлдебір затқа немесе құбылысқа ұзағырақ көңіл аудару зейін тоқтату
арқылы жүзеге асады. Мектепке дейінгі кезеңде бала бір тапсырмамен 1
сағатқа дейін айналысуға ынталы болады. Бір әрекет түрінен екіншісіне көшу
немесе ойын түрін ауыстыру арқылы зейінді басқа жаққа аударуға болады.
Ал бір мезетте бірнеше затқа көңіл аудару зейінді бөлшектеумен
байланысты. Мысалы көз алдындағы екі затқа (айталық, біреуі үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz