ЖҰМАБАЙ ШАЯХМЕТОВТІҢ ӨМІРІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ЖҰМАБАЙ ШАЯХМЕТОВТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
НКВД - ХАТШЫ
САЯСАТКЕР БІРЕУ - ҚАЛҒАНЫМЫЗ ТІРЕУ
СТАЛИННЕН СҰРАП АЛДЫ
СОҒЫСТАН СОҢҒЫ СҮРГІН
ФУРМАНОВ НЕГЕ ӨЗГЕРМЕЙДІ?
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Жұмабай Шаяхметовтің өмірі мен қызметі
Қазақстан тәуелсіздігі жарияланғаннан бергі он жылдан астам уақыт ішінде еліміздің өткен тарихының ақтаңдақ беттерін қалпына келтіру, ұмыт қалған тарихи тұлғалардың есімін халқына қайтарып, лайықты баға беру бағытында едәуір жұмыстар атқарылды. Бұл Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қоғам тұтастығын, халық бірлігін нығайтуға бағытталған саясатына, бүгінгі үұпақтың тарихи санасын қалыптастыруға септігін тигізер шара. Осындай тарихи тұлғалардың бірі, есімі кеңес дәуірінде айтылмай, айтыла қалса тек сыни тұрғыда ғана аталып келген Ж. Шаяхметов болатын.
Жұмабай Шаяхметов Қазақстан тарихында өз орыны бар, республика экономикасы мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қосқан мемлекет қайраткері. Оның ұзақ жылдар Қазақстанның ең жоғарғы басқару жүйесінде қызмет етіп, сегіз жыл республиканың бірінші басшысы қызметін атқарғаны мәлім. Жұмекеңнің өмір жолы мен басшылық қызмет атқарған жылдары И. Сталиннің Кеңес Одағы мемлекетін басқарған кезеңімен тұстас келді. Сондықтан да оның тоталитарлық жүйе кезеңінде өсіп қалыптасқан, сол жүйе аясында қызмет еткен аса көрнекті басшы қайраткер екені даусыз.
Кеңес Одағы мемлекетінде әртүрлі бетбұрыс кезеңдердегі өзгерістерге байланысты бұрынғы басшы мемлекет қайраткерлеріне деген көзқарастың да әртүрлі болғандығына, үнемі құбылып отырғандығына назар аударған жөн. Сондықтан 1950-1960 жж. әуелі И. Сталин кезіндегі одақтық және республикалық деңгейдегі басшыларға, сонан кейін Н.Хрущев кезіндегі басшы қызметкерлерге деген ресми партия және мемлекет органдарының көзқарасы осыған дәлел Себебі И. Сталин дүниеден өткен 1953 жылғы наурыздан кейінгі мезгілде СОКП пен КСРО-ның ең жоғарғы басқару аппаратындағы таластар тыс алдымен Лаврентий Берияны билік жүйесінен тайдырып, мүлдем жойып жіберуге алып келген еді. Соңынан Н.Хрущев өз әріптестері Г.Маленков, В. Молотов, Л.Каганович сияқты әріптестерін де биліктен аластатты. Осының алдында СОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н. Хрущев позициясын нығайтып алған соң, одақтас республикалар басшыларын өзгертіп, орталықтан жіберілген жаңа адамдармен алмастырды.
1954 ж. ақпанда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметінен босатылып, Оңтүстік Қазақстан облысына бірінші хатшы болып жіберілген Ж. Шаяхметов көп ұзамай денсаулығына байланысты зейнеткерлікке шығады. Оның есімі Н.Хрущев кезінде айтылмай, еңбегі елеусіз қалды. Н. Хрущев орнынан тайдырылғаннан соң да Ж. Шаяхметовтың есімі республика тарихында бірыңғай сыни сипатта, оның өзінде де тың және тыңайған жерлерді игеру қарсаңында Қазақстан экономикасының, оның ішінде әсіресе ауыл шаруашылығының артта қалуына байланысты ғана аталып келді. Шын мәнінде республика халық шаруашылығының өркендеуіндегі қиындықтарға тек Ж. Шаяхметов қана кінәлі емес екендігі, ол қиындықтардың сол кездегі кеңестік жүйенің дамуындағы, бастауы 1920-1930 жж. күштеп ұжымдастыру кезінде ауыл шаруашылығында қалыптасқан тәртіпке, ең бастысы Ұлы Отан соғысы кезіндегі орасан шығындарға сол кездегі халықаралық жағдайға да байланысты орын алғандығы ескерілмеді.
1980 жж. соңында демократиялық үрдістер күшейіп, КСРО мемлекетінің іргесі шайқала бастағанда қалыптасқан елдегі қоғамдық-саяси ахуал кеңестік жүйе тұсындағы бұрын айтуға, зерттеуге тыйым салынған оқиғаларға, саяси науқандар мен кемшіліктерге назар аударып, баспасөз бетінде бірінен-бірі асып түсетін өткір материалдардың жарық көруіин жол ашты. Бұл заңды құбылыс еді. Тәуелсіздік қарсаңындағы бұл процесс қоғамдық пікірдің қалыптасуына, егемендік идөологиясының күшеюіне жол салғаны белгілі. Ал осындай қаурыт кезеңде кеңестік жүйенің басқару аппаратында қызмет еткен көптеген белгілі қайраткерлерге байланысты қатаң сын айтылғаны да заңды.
Ол 1936 ж. НКВД Солтүстік Қазақстан облыстық басқармасы бастығының орынбасары, ал 1938 ж. июнь айында Алматы облыстық басқармасына орынбасар болып тағайындалады. Бір айдан соң, 1938 ж. июль айында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің үшінші хатшы болып сайланды.
Қазақстандағы басшы қызметкерлерді, интеллигенция өкілдерін жаппай репрессиялау науқаны 1930 жж. Москваның тікелей нұсқауы мен жүргізілді. Бұл жерде тағы бір назар аударатын нәрсе НКВД органдарының осыны ұйымдастырып, тікелей іске асырған жауапты қызметкерлерінің бір катары 1939-1940 жж., қалғандары 1957-1959 жж. жазаға ұшырағын болатын.
Ұлы Отан соғысы басталған кезде Ж. Шаяхметов республика партия ұйымының екінші хатшысы, 1946 жылдан 1954 ж. ақпанға дейін бірінші хатшысы қызметтерін атқарды. Бұл оның қоғам және мемлекет қайраткері ретінде жемісті қызмет атқарған, республика экономикасы мен мәдениетін дамытуға сіңірген еңбегінің көзге түскен кезеңі еді. Ж. Шаяхметовтың ұйымдастырушылық қызметі әсіресе Ұлы Отан соғысы жылдарында ерекше байқалды.
Халық шаруашылығын майдан талаптарына сай қайта құру, республикадағы әскери-мобилизациялық жұмыстардың ойдағыдай ұйымдастырылуы, майдан төңірегіндегі аудандардан тылға көшірілген кәсіпорындарды, бейбіт халықты орналастыру, соғыс кезіндегі білім мш мәдениет мәселелері, халықтың отанды қорғау бағытындағы патриоттық қозғалысын ұйымдастыру сияқты аса маңызды мәселелерге Ж.Шаяхметов өзінің қызмет саласы бойынша басшылық еткені мәлім. Соғыс жылдары Қазақстан территориясында құрылған 50-ден астам әскери құрамалардың құрылыуына, олардың ішінде үш ұлттық атты әскер дивизиясы мен екі ұлттық атқыштар бригадасының жасақталуына республика партия ұйымы қамқорлық жасағаны, олармен майданға барғаннан кейін де тұрақты байланыс жасалып тұрғаны құжаттардан белгілі.
Соғыс жылдары, әсіресе оның алғашқы біржарым жылы ішінде, Қазақстаннан майданға жарамды деген барлық ер азаматтардың түгелге жуық алынғаны белгілі. Соғыс кезінде әскери сапқа тұрған, еңбек армиясы қатарына әскери комиссариаттар арқылы алынғандардың жалпы саны 1 млн. 310 мың адам болса, соның тікелей әскерге жіберілгені 800 мың. Ал осы 800 мың адамның 600 мыңнан астамы Қазақ КСР әскери комиссариатының құжаттары бойынша 1941-1942 жж. майданға кетті. Олардың көпшілігі 1941 ж. Москва, Ленинград, Тула және басқа жерлердегі, 1942 ж. Харьков, сол жылғы жаз бея күзде Сталинград шайқастарында опат болды. Олардың ішінде қазақ ұлтының өкілдері де көп болатын. Осының салдарынан 1943 ж. жоспар бойынша әскерге шақырылатын адамдар қатары сарқылуға жақын болатын. Ал 1931-1933 жж. ашаршылықтан азайып қалған қазақ ұлты үшін бұл демографиялық апаттың тағы бір қатері еді. Сол кездегі Қазақ КСР-ы үкіметінің төрағасы Нұртас Оңдасынов пен Жұмабай Шаяхметовті бұл мәселе селқос қалдырмаса керек. Кезекті іс сапарымен Кремльде И.Сталиннің қабылдауында болған кезде бұл мәселе күн тәртібіне қойылып, осының нәтижесінде 1944 ж. әскерге шақырылған қазақ жастарының бір легі майданнан босатылып, Теміртаудағы қара металлургия заводының құрылысына, басқа да өнеркәсіп орындарына жұмысқа жіберілді.
Ж. Шаяхметовтың соғыс жылдары елдің ғылымы мен мәдениетінің жағдайына ерекше назар аударғаны белгілі. КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандық филиалы 1946 жылы 1 маусымда Қазақ ҚСР Ғылым Академиясы болып құрылды. 1944 ж. Алматыда Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институты құрылды. Сөйтіп алыстағы қазақ аудандарынан келген қазақ қыздарына мемлекет қамқорлығымен соғыстан қаңсыраған қиын-қыстау кезеңде білім алуға осылай қамқорлық жасалды. Ж.Шаяхметовтың араласуымен сол кездері Қарағанды тау-кен институты, Алматыда Қазақ физкультура институты, республикалық балалар мен жасөспірімдер театры ашылды.
Ж. Шаяхметов сол кезде НКВД ұсынысымда Қ. Сәтпаевтың үстінен қылмыстық іс қозғауға рұхсат ету мәселесі қаралған бюро мәжілісінде оны қорғап қалғанын мұндай жағдайда тек қызметтен босатумен шектелудің өзі жететінін дәлелдеп, ұлы ғалымның тағдырына араша түскенін құжаттар айқын дәлелдейді.
Ж. Шаяхметов қызмет еткен жылдары республикада ұлттық басшы қызметкерлердің үлкен тобы өсіп шыққаны мәлім. Д. Қонаев, Ж. Тәшенов, Ф. Кәрібжанов, М. Бутин, С. Жанбаев, Е. Тайбеков, Т. Тәжібаев, X.Арыстанбеков, С.Дәуленов сияқты саналуан көрнекті мемлекет қайраткерлерінің, шаруашылық басшыларының қызметі осының айғағы. Бұлардың ізін ала А. Асқаров, Б. Әшімов, Ж. Балапанов, С. Кенжебаев, Т.Әбдіразақов, Ә. Шәріпов, С. Тәнекеев және басқа да жүздеген талантты да білікті басшылар өз тарапында Қазақстанның ілгері даму ісін онан әрі жалғастырды.
Н.Хрущевтің кезінде 1954 ж. басында Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесіне байланысты Ж.Шаяхметовтың қарсылығы оның бұл науқанның кейінгі нәтижелері мен зардаптарының қандай боларын болжай білгендігінің көрінісі деп топшылауға болады. Себебі Қазақстанның мал шаурашылығын өркендетуге байланысты қабылданған шаралардың іске асырылмай жатып, көпшілік егістік және жайылым жерлердің жыртылып, сырттан қоныстанушылар мекеніне айналуының нәтижелерін кейінгі уақыт айқын көрсетті.
Ж. Шаяхметовтың қызметтен алынып, онан кейінгі кезде елеусіз қалуының себептері де осыдан. 1957 ж. Ж. Шаяхметов Москвада ауруханада емделіп жатқанда өзі де Н. Хрущевтың қаһарына ілігіп, Польшаға елші болып кеткен. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бұрынғы бірінші хатшысы П. Пономаренко оны ауруханаға іздеп келіп, өзінің 1954 ж. Пленумда Ж. Шаяхметовты орынсыз сынағаны, ғылым мен мәдениет қайраткерлерін қорғамады деп айыптағаны үшін кешірім сұрауы да көп нәрсені аңғартады. Пономаренко өзін республика КГБ-сының бастығы мен ККП ОҚ-ның бөлім меңгерушісі Новиковтың шатастырғанын мәлімдейді. Қалай болғанда да Жұмабай Шаяхметов өз заманының тұлғасы. Оның тағдырына 1930-шы жылдардағы зобалаң, 1941-1945 жж. жойқын соғыс, онан кейінгі ел еңсесін енді ғана көтеріп келе жатқан кездегі күрделі де қиын кезеңдері қызмет етіп, республика басшылығында болу үлесі тиді. Ж. Шаяхметов туралы өзінің мақаласында академик М.Қ. Қозыбаев айтқанда "Жоқ, біз тарихтағы тұлғаларға өте мұқият қарағанымыз абзал. Көзі тірісінде мақтамай, көзі тайған соң даттамай, тарихи тұлғаларды бір түсті бояумен мәнерлемей, азаматтығын айтып кемшілігін көрсетіп, болашақка тағлым боларлықтай саяси портретін жасауымыз керек". Сондықтан оның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.