Бағдарланған түсім алуға арналған жүгері егісіндегі топырактың су режимін басқарудың ғылыми негіздерін зерттеу
Кіріспе
Еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығын дамытуға кең ауқымды бетбұрыс жасалуда. Оның ішінде мал шаруашылығы саласын дамыту басым бағытқа ие. Бұл өз кезегінде, құс шаруашылығы мен етті-сүтті мал шаруашылығы өнімдерін кең көлемде өндіру үшін, берік азык корын жасауды қажет етеді. Қазақстан Республикасы жағдайында жүгері ең жоғары өнімді дәнді және негізгі азықтық дақыл болып саналады. Оның дәні, өзінің жоғары энергия сыйымдылығына байланысты, құрама жемдерге негізгі компонент болып табылады. Сүрлемдік дакыл ретінде де оған ешбір дақыл тең келе алмайды. Сүрлемдік жүгерінің өнімділігі (500 цга) сұлы дәнінің өнімділігінің (100 цга) энергия мөлшеріне пара-пар.
Республикамыздың ғылыми-зерттеу мекемелері әр түрлі табиғи-экономикалық аймактарда жүгері дақылының будандарын аудандастырумен қатар, оны өсірудің агротехникалық нұсқаулары мен ұсыныстарын зерттеп дайындаған. Бұл ұсыныстар агрономиялық және мелиоративтік ғылымдар-дың жаңа жетістіктері мен өндірістік озық тәжірибелер негізінде дайын-далған. Бірақ, бұл ұсыныстар орташа көпжылдық көрсеткіштерге жақын агрометеорологиялық жағдайларда қолданылуға бағытталған. Табиғи эколо-гиялық жағдайда ауа-райынын көрсеткіштерінің орташа көпжылдық мәнде-рінен ауытқуы жиі байқалады, яғни әр жылдардағы ауа-райының жағдайлары қайталанбайтын үйлесімділігімен және алуантүрлілігімен сипатталады. Елі-міздің оңтүстік аймағында жүгері дәні мен сүрлемінен жоғары өнім калып-тастыруда топырақ ылғалы шектеуші фактор болып табылады. Сондықтан, тұрақты және мол өнім алу үшін әрбір нактылы жағдайда топырақтың су режимін реттеу арқылы, сырткы орта жағдайының езгеруіне жедел әсер ету кажетгілігі туындайды.
Осыған байланысты, жүгері өсімдігінің ылғалмен қамтамасыздығын жедел басқару және реттеу шаралары аясында негізгі агротехникалық фак-торлардың тиімді мәндерін анықтау және зерттеп дайындау өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың максаты - бағдарланған түсім алуға арналған жүгері егісіндегі топырактың су режимін басқарудың ғылыми негіздерін зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілді:
- аймақтың агроклиматтық ресурстарына кешенді баға беру және осы
ресурстарды бағдарланған өнім алу үшін тиімді пайдалану жолдарын
негіздеу;
- өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндеігі жинақты су түтыну мен ыза суының аэрация аймағындағы шығынының динамикасын анықтау;
- жинакты су тұгынудағы ыза суы шығынының үлесі және терендік
деңгейіне байланысты оның карқындылығын анықтау;
- суару тәртібі мен минералды тыңайткыштардың эртүрлі үйлесімінде
есімдіктің азотты, фосфорды және калийді пайдалануын аныктау;
- өсімдіктің есіп-даму кезеңі мен фазааралық кезеңдеріндегі жинақты
және орташатәуліктік су тұтынуының динамикасыи анықтау;
- өсімдіктің өсіп-дамуының фазааралық кезеңдеріндегі биоклиматтык
коэффицненттердің сандық мәндерін есептеу және оларды бағдарланған
өнімділікті қамтамасыз ететін оңтайлы суару тәртібін негіздеу үшін пайда-
лану мүмкіндігін анықтау;
- ауа-райының болжамы мен биоклиматтық коэффициенттерді пайда-
лану арқылы топырақтың су режимін басқарудың әдістерін зерттеп дайын-
дау;
. - суару алдындағы топырақ ылғалдылығы мен тыңайтқыштар норма-сына байланысты өнімнің және өсімдіктіц фотосинтез кызметінің көрсеткіш-терінің заңдьлыктарын анықтау;
- бағдарланған өнімді қамтамасыз ететін факторлардын Оңтайлы үйле
сімін экономикалық тұрғыдан негіздеу.
1. Аналитикалық бөлім
1.1. Климат жағдайларының сипаттамасы
Табиғат жағдайларымен тығыз байланысты және көбінесе соларға тәуелді дамитын ауыл шаруашылығы өндірісіндей сала кемде-кем. Ауыл шаруашылығы өндірісіне әсіресе климат пен топырақ қабаттарының қасиеті үлкен ықпал жасайды. Аймақтың топырақ-климат жағдайларына рельефтің ерекшеліктері, температура мен жауын-шашын ғана емес, сондай-ақ климаттың басқа элементтері де бұлтқа, ауаның ылғалдығына, қардың қалыңдығына, желдің бағыты мен жылдамдығы ықпал жасайды.
Табиғаттың ауыл шаруашылығында маңызды орын алатын ең негізгі факторларының бірі - ауа райы. Оның жылу, ылғал, жарық сияқты элементтері өсімдіктердің өсіп-өнуі үшін аса қажет. Осы элементтер өсімдік организмдері мен органикалық заттарды құрау процесінде ассимиляцияланады.
Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ - климаттық жағдайы алуан түрлі бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау сілемдерімен облыстың солтүстік - батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала жазығымен жалғасып жатады.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді. Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 0[0]жоғары температура 8-10 айды құрайды (1-кесте, 21,22-суреттер).
Оңтүстік өңірінде соңғы жылдары қыс қардың көп түсуімен ерекшеленеді. Қаңтар айының бірінші онкүндігінде түскен қар ақпан айының үшінші онкүндігіне дейін созылып жатты. Ауаның орташа температурасы қаңтар айында -15°С болды. Қардың қалыңдығы 30-40 см-ге жетті.
Көктем айлары жауын-шашынды болды. Айта кететін бір жағдай, жыл басы қар және су қоры жетерліктей болды.
Жаз айларында күн ыстық болып, шілде де ауаның орташа температурасы +30, +35°С-қа дейін көтерілді.
Ауа температурасының өте жоғары болуы және жыл маусымындағы жауынның аздығы топырақ пен ауа құрамындағы ылғалдықты төмендетеді.
Күз айларында жауын-шашынның аз түсуі, ауыл шаруашылық дақылдарды ысырапсыз жинап алуға мол мүмкіндік берді.
Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы - 515 мм, оның ішінде 40,0 % көктемде, жазда - 5,2 %, күзде - 18,6% және қыста - 36,2% түседі.
1 кесте
Зерттеу жүргізілген 2009 жылындағы Шымкентагро метеостанциясының мәліметтері бойынша климаттық көрсеткіштер:
Айлар
Декада-лар
Ауа температурасы, Т, [0]С
Жауын - шашын мөлшері, R, мм
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы,
F, %
Норма
R, мм
t[0]
Қаңтар
орташа
I
II
III
-0,6
0,2
2,9
0,9
35,0
2,0
18,4
55,4
66
79
80
75
20
20
20
60
-2.3
-2.8
-2.7
-2.6
Ақпан
орташа
I
II
III
3,2
5,7
3,1
4,1
55,3
12,3
23,2
84,4
76
90
78
57
21
21
21
63
-1.7
-0.4
1.2
-0.3
Наурыз
орташа
I
II
III
5,8
11,2
10,5
9,2
41,9
48,8
30,6
121,3
66
57
71
65
29
29
29
87
2.8
5.4
8.0
5.4
Сәуір
орташа
I
II
III
11,1
10,6
11,4
11,0
29,1
32,4
59,4
120,9
69
79
74
74
26
26
26
78
10.6
12.8
15.0
12.8
Мамыр
орташа
I
II
III
16,5
18,4
19,2
18,0
31,6
20,1
8,5
60,2
71
62
57
63
14
14
14
42
17.0
18.8
20.3
18.7
Маусым
орташа
I
II
III
19,8
23,6
23,9
22,5
59,6
-
9,7
69,3
60
41
45
48
6
6
5
17
21.9
23.2
24.5
23.2
Шілде
среднее
I
II
III
24,9
25,7
27,5
26,1
0,8
-
0,0
0,8
35
34
33
34
2
2
3
7
25.7
26.3
26.4
26.1
Тамыз
орташа
I
II
III
26,1
25,0
22,7
24,5
4,1
2,6
7,1
13,7
38
32
40
37
1
1
1
3
25.9
24.6
23.0
24.5
Қыркүйек
орташа
I
II
III
18,0
21,6
18,9
19,5
-
5,1
15,2
20,3
41
39
59
46
2
2
3
7
21.1
19.1
17.1
19.1
Сурет 1. Ауа температурасы (2009 ж)
Сурет 2. Жауын-шашын жиынтығы (2009ж)
1.2. Топырақ және рельеф өзгешеліктері
Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі - 117,4 мың шаршы километр.
Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан және алуан түрлі рельефімен көзге түседі. Рельефіне қарай ол айқын айырмалы төрт бөлікке бөлінген: солтүстік, оңтүстік-батыс жазықтық, жазықтық-оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Географиялық жағынан облысқа Қызылқұм шөл даласының оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғары, Мойынқұмның батыс шеті, Шу өзенінің төменгі ағысындағы алқап, Бетпақдала шөлінің сазды батыс бөлігі, Қаратау жотасының көпшілік бөлігі және Батыс Тянь-Шань бірқатар жоталары қосылады. Қаратау жотасы оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай облысты екіге - солтүстік және оңтүстік бөліктерге бөліп жатыр.
1.3. Геологиялық-гидрогеологиялық жағдайлары
Ауданның жері, шығысы Қаратау,Талас, Алатау және оңтүстік шығысы Өгем тау сілемдерімен шектеліп жатқан ойпаңдау жерлерді алып жатыр. Батыс жағы Сырдария өзенінің тегістігіне қарай ашылып Арыс артизиан бассейінімен шектеліп жатқан Арыс-Қарамұрт ойпатында орналасқан.
Аймақ геологиялық жағынан полезойлық шөгінділерге жатады да, астыңғы жағы тұрақты қабатты мезозойлық шөгінділермен шектеледі.
Суармалы жерлерде негізінен төрттік дәуірінде пайда болған әр-түрлі шөгінділер дамып жетіліп жатыр.
Төрттік дәуіріндегі шөгінділер негізінен, су өткізбейтін қабатқа дейін сазды шөгінділерден тұрады. Литологиялық жағынан бұл шөгінділер саздақ, құмдақ, құмды, тас аралас құмды және тасты болып келеді.
Аймақтағы жер қыртысы әр түрлі еңкіштіктегі жер болып келеді. Ауданның суармалы жерлері, шамамен, 76,1% (26001 га) орташа еңкіштіктегі жерлерде (і=0,03-0,05) орналасқан. Тегіс жерлерде (і0,03) суармалы жерлердің 7% (2393 га), ал еңкіштігі жоғары жерлерде (і0,05) суармалы жерлердің 16,9% (5772 га) орналасқан.
2.Техникалық бөлім
2.1. Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері
Танаптык көпфакторлы тэжірибелер Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының тәжірибе алқаптарында жүргізілген деректер бойынша егіс алқаптарында 3-4 кайталауда, яруста бөлшектенген мөлдектер эдісімен орындалды. Тыңайткыштар енгізу нұскалары (фактор Б) кездейсоқ әдіспен, ал суару тэртібі нұскалары (фактор А) жүйелі әдісімен орналастырылды. Суару тэртібі бойынша мөлдектіц есептелген ауданы 560м[2], ал тыңайтқыштар бойынша- 140м[2] болды.
Тәжірибе учаскелерінде жүгерінің төмендегідей будандары себілді: орташа кеш пісетін Южный ЗТВ буданы; орташа кеш пісетін Қазақстан 587 СВ буданы; кеш пісетін Қазақстан 705 СВ буданы.
Тынайтқыштардың нормасын баланстык есептеу әдістерінің ішінен суармалы егіншілікке ыңғайлы әдісті, яғни белгіленген косымша өнімге ты-ңайтқыштар мөлшерін есептеу әдісін колдандық.
Егісте топырақтың оңтайлы ылғалдылығы сақталып тұрды, суару топырақты ылғалдандырудың жоғарғы (ең төменгі ылғал сыйымдылык) және төменгі шегінің арасындағы ылғалдылыктың тапшылығы аркылы есептелді.
Төмендегідей тәжірибе үлгілері ғылыми зерттеулерге арқау болды.
1- тәжірибе. Суару тәртібі мен ыза суыныңң әртүрлі терендік деңгейінің аэрация аймағындағы ылғал алмасуға әсері (8 нұска).
2- тәжірибе. Суару мен минералды тыңайткыштар нормасына байла-
нысты дәндік жүгерінің қоректік заттарды топырактан және тыңайткыштан
пайдалану коэффициенттерін анықтау (6 нұсқа).
3 - тэжірибе. Суару мен тыңайтқыштар нормасының дәндік жүгері
өніміне әсері (10 нұсқа).
4 - тәжірибе. Суару тәртібі мен тыңайткыштар нормасының сүрлемдік
жүгері еніміне әсері (6 нұска).
Суару нормасының есептелген мөлшері А.Н. Костяковтың формула-сымен анықталды:
m=100*һ*dү*(βЕТЫС-βо)*Кп
мұндағы Һ - топырақтың есепке алынған қабаты, м;
d ү -- есепке алынған топырақ кабатының тығыздығы, гсм ;
βЕТЫС - құрғақ топырақ салмағының % есебімен есепке алынған топырақ қабатының ен төменгі ылғал сыйымдылығы;
βо - құрғақ топырақ салмағының % есебімен есепке алынган топы-рақ қабатының суару алдындағы ылғалдылығы;
Кп - суару кезінде ысырап болатын ылғалдың мөлшерін көрсететін коэффициент.
Өсімдіктің жинакты су тұтынуы - су балансы әдісімен, (А.Н. Костяков-тың формуласымен) аныкталды;
Е = Ор + W + g +Ос
мұндағы Ор - суармалау нормасы, м[3]га;
W - топырақ кабатындағы ылғал қорынан су түлыну (\ҮН - ^к), м[3]га;
g -- топырақ және ыза суларының ылғал алмасуы. м[3]га;
Ос - атмосфералык жауын-шашын мөлшері, м7га.
Формуладагы g мэнін лизиметрлік эдіспен анықтадык. Лизиметрлердегі тәжірибелер Д.М. Кацтың әдістемесі бойынша жүргізілді. Металдан жасалған цилиндр формалы лизимстрдің беткі ауданы -0,785 м[2], бетінен табанына дейінгі терсңдік - 1,6; 2,1; 2,7; 3,1 м. Лизиметрлердегі ыза суының деңгейі 1,0; 1,5; 2,0; 2,5 м теревдіктерде тұрақгы ұстап отырылды. Берілген суару нормасы көлемдік әдіспен есептелінді. Топырақ-тың есепке алынған қабатындағы ылғалдылығы суарудың 70-70-70% және 70-80-70% ЕТЫС нұсқаларында үнемі ретгеліп отырды.
Дакылды өсіру жағдайына (суару, тынайтқыш) байланысты өсімдіктін фенологиялык фазалары мен кезеңдеріндегі өсіп-дамуының сандык және сапапык көрсеткіштерін белгілеу ушін, жүгері егісінің фотосинтез қызметін анықтауга аса көніл бөлінді: көк жэне күрғақ биомассаның қорлануы, жапырақ бетінің ауданы, егістің фотосинтез потенциалы, фотосинтездің таза өнімділігі, ФАР-ды пайдалану коэффициенті. Негізгі керсеткіштерді анықтау келесі әдістермен жүргізілді:
- көк және күрғақ биологиялық массаның корлануын - таразымен
өлшеу әдісімен;
- жапырақ бетінің ауданын - ойып алу әдісімен;
- фотосинтездің таза онімділігі:
В2-В1
ФТӨ = 12(Ж1+Ж2)*Т
Мұндағы: ФТӨ - фотосинтездің таза өнімділігі, гм[2] тәулігіне;
В1 - алдыңғы анықталған кұрғак биомасса, гм[2];
В2 - кейінгі анықталған кұрғақ биомасса, гм[2];
Ж1 және Ж2 - сол уақыттағы жапырақ бетінің ауданы, м[2]га; Т - кезеңнің ұзактығы, күн.
- Фотосинтез потенциалын есептеп шығаруға колданылған формула:
ФП=∑Жорт*Т
Мұндағы: ФП - егістің фотосинтез потенциалы, мың м[2]га :: күн;
Жорт - есепті кезеңіндегі жапырақ бетінің орташа ауданы, мын м[2]га;
Т - кезеңнің ұзақтығы, күн.
- Егістің ФАР-ды пайдалану коэффициенті;
В*Q*100
Кфар= ∑Qфар
мұндағы Кфар - ФАР-ды пайдалану коэффициенті, %;
В - құрғақ биологиялық өнімнің массасы, кгм[2];
Q -- 1 кг кұрғақ биомассаның калориялылығы, КДжкг;
∑Qфар - дакылдың өсіп-даму кезеңіндегі ФАР кірісінің жиынтығы, МДжм[2].
Өнімділік процесі мен өнімнін қалыптасу барысын бақылап отыру үшін өсімдіктің өсіп-даму кезеңі бойында, оның өсіп-дамуының негізгі фазала-рының өтуіне байланысты фенологиялык бақылаулар және есімдік жиілігін есептеу жалпы қабылданған унификацияланған әдістемелер бойынша жүргізілді.
Өнімділік туралы мәліметтер дисперсиялык, сондай-ак корреляциялық және регрессиялық талдаулар әдісімен өңделді.
2.2. Өнімділік процесінің агроклиматтық ресурстары
Территорияның табиғи ресурстары дұрыс бағалау және тиімді пайдалану егіншілікті жүргізудің негізгі кажетті шарты болып табылады. Осы табиғи ресурстардың ішінде климат жетекші роль аткарады.
Су тұтынудың тапшылығы туралы көпжылдық (1985-2010 жж.) мәліметтерді статистикалык өңдеуден өткізу аркылы есепті қамтамасыз етілген жылдарды анықтадық. Нәтижесінде, күрғақ (95%), орташа қүрғақ (75%), орташа (50%), орташа ылғалды (25%) және ылғалды (5%) жылдарға тиісінше 1999, 2000, 2001, 2002 және 2007 жылдар сәйкес келді.
Жер бетіне түскен фотосинтездік активті радиацияның (ФАР) мөлшері жылы кезде (сәуір-қыркүйек айларында) су тұтынудың тапшылығымен әртүрлі қамтамасыз етілген жылдарға байланысты 1752-1904 МДжм[2] аралығында болатындығын көрсетіп отыр (1-кесте). Су тұтынудың тапшылығы бойынша құрғақ жылы. (95% қамтамасыз етілген) жер бетіне жеткен ФАР мөлшері 1904 МДжм[2], ал активті температуралар жиынтығы 3718°С болды. ФАР-дың төменгі мөлшері 1752 МДжм[2] су тұтынудың тапшылығы бойынша ылғалды жылы байқалды, ал активті температуралар жиынтығы 3446 С болды. Осы көрсеткіштерді талдау фотосинтездік активті радиация мен темпера-туралар жиынтығынын арасында тығыз байланыстылык бар екенін керсетеді.
Сондай-ақ жылдың жылы кездеріндегі әрбір айлар үшін де қуаттылык ресурстар мен температуранын арасында байланыстылык бары анықталды. Мысалы, мамыр айында ФАР мелшерінің артуына байланысты (322, 321, 324, 316 МДжм[2]) ауа температурасының жиынтығы да артты. Жылу мөлше-рінің ең жоғарғы көрсеткіштері маусым, шілде және тамыз айларында, әсіре-се кун сәулесінің жоғары радиациясы (374 МДжм") келіп түскен жылы байқалды. Жаз айларындағы ФАР-дың ең төменгі мөлшері 293 МДжм[2][ ]болды. Күзде ылғалды жылы (5% - қамтамасыз етілген) күн сәулесі куаты-ның 224 МДжм[2]-ға дейін төмендеуі байқалып, тиісінше ауа температурасы да төмендеді.
Су тутынудың тапшылығы бойынша, әртүрлі камтамасыз етілген жыл-дары, ауа теипературасының жиынтығы да әртүрлі болды (1 - кесте). Соуір айында, су тұтынудьщ тапшылыгымен эртүрлі камтамасыз етілген жылдар үшін (95% -ген - 5%-ке дейін қамтамасыз етілген), ауа температурасының жиынтығы 30О-390°С аралығында болды. Осы жылдар ішінде, темпе-ратуралар жиынтығының максималды мәндері, шілде айында байқалды (тиісінше 834; 818; 791; 772; 781°С). Күз мезгілінде, ФАР кірісінің бәсен-деуіне байланысты (224-243 МДжм[2]) ауа температурасының да төмендеуі байқалды: (513-525°С). Жылдың жылы мезгілдеріндегі құрғақ жылы (95% камтамасыз етілген) ауа температурасьшың жиынтығы 3718°С және орташа кұрғақ, орташа, орташа ылғалды және ылғалды жылдары тиісінше 3666; 3636; 3526 жэне 3446 С болды. Осылардан, жылдың жылы мезгіліндегі фото-синтездік акгивті радиацияның ауа температурасы жиынтығымен тығыз байланысты екенін байқауға болады.
Су тұртынудың тапшылығымен 5% (ылғалды жылы) және 50% (орташа жыл) қамтамасыз етілген жылдары атмосфералық жауын-шашынның көп мөлшері (119,3 және 103,2 мм) көктемгі айлардын үлесіне (сәуір - мамыр) тиді, ал өсіп-даму кезеңінің аяғына таман (қыркүйек) жауын-шашын мөлшері 3,3-5,8 мм-ге дейін төмендеді. Құрғақ жылдары (95% қамтамасыз етілген) кектем айларындағы жауын-шашын мөлшерінің үлесі 98,7% болып, жаз - күз айларында ешқандай жауынн-шашьш түспеген. Жүгерінің өсіп-даму кезеңінің жаз айларындағы (маусым-шілде-тамыз) жауын-шашынның жиынтығының үлес салмағы ылғалды жылы (5%-ке камтамасыз етілген) 32,7%, орташа жылы (50%-ке қамтамасыз етілген) 21,8% және кұргақ жылы (95%-ке қамтамасыз етіліен) 1,3% болды. Тиісінше осы жылдарда жаз айларындағы жау-ын-шашын мөлшері 59,6; 30,4 және 0,3 мм болды. Құрғақ жылғы (су түлы-судын тапщылығымен 95% камтамасьтз етілген) жауын-шашын (61,3 мм) мөлшерінііц орташа жылға қарағандағы тапшылығы 56%, ал ылғалды жылға караганда -- 66% болды.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының өту барысы температураның өту барысына карама-қарсы. Құрғак жылдары атмосфералык жауын-шашынның мелшері төмен, температуралар жиынтығы ең жоғары (3718°С) болғанда, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы минимум мәнге (40%) жетті, ал жаз-дың ыстық айларында (шілде. тамыз) 27%-ға дейін темендеді. Ал, орташа жылдары (50'о қамтамасыз етілген) ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 32%-дан (шілде) 66%-ға дейін (соуір) ауыткыды, ал орташа есеппен осы айлар ішінде (сәуір-қыркүйек) оның мөлшері (47%) кұрғақ жылға (40%) карағанда 17,5%-ға артты.
Біздің есептеулер бойынша жылдың жылы мезгіліндегі (сәуір-кыр-күйек) буланғыштықтың (Е) мәні су тұтынудың тапшылығымен түрліше қам-тамасыз етілген жылдарға байланысты 1017,9 мм-ден (ылғалды жылы) 1418,3 мм-ге (кұрғақ жылы) дейін өзгерді (2 кесте).
2 кесте
Су тұтынудың тапшылығымен түрліше камтамасыз етілген жылдардағы климаттық көрсеткіштер, буланғыштық және ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті
Қамтамасыз етілуі, %
Керсет-кіштер
Айлар
ІV-ІХ
етілуі, %
Есепті жыл
IV
V
VI
VII
VIII
IX
95% (1999 ж.)
Құрғак жыл
ФАР, МДжм[2]
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
249
300
67
45,1
-
-
322
539
51
15,4
-
-
356
732
34
0,3
-
-
374
834
27
-
-
-
361
797
27
-
-
-
242
516
36
-
-
-
1904
3718
40
61,3
1418,3
0,11
75% (2000 ж)
Орташа
құрғак жыл
ФАР, МДжм
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
265
384
63
28,6
-
-
321
533
49
40,0
-
-
353
702
38
20,5
-
-
372
818
32
0,1
-
-
322
707
39
0,8
-
-
243
522
36
-
-
-
1876
3666
43
90,0
1301,4
0,16
50% (2001 ж)
Орташа жыл
ФАР, МДжм[2]
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
266
390
66
74,0
-
-
324
561
62
29.2
-
-
349
663
45
29.4
-
-
368
791
32
-
-
-
322
707
37
1,0
-
-
243
525
40
5,8
-
-
1872
3636
47
139,4
1201,5
0,18
25% (2002 ж)
Орташа
ылғалды жыл
ФАР, МДжм[2]
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
249
300
73
69.3
-
-
307
524
59
12,7
-
-
329
615
49
18,9
-
-
350
772
49
27,7
-
-
339
778
35
-
-
-
234
537
50
26,5
-
-
1808
3526
52
155,1
1067
0,26
5% (2007 ж)
Ылғалды жыл
ФАР, МДжм[2]
t ,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
253
321
68
59,1
-
-
316
456
66
60,2
-
-
326
684
54
38,1
-
-
340
781
43
14,6
-
-
293
691
45
6,9
-
-
224
513
44
3,3
-
-
1752
3446
53
182,2
1017,9
0,36
Тиісінше ылғалмен камтамасыз етілу коэфффициентінің (к) мәні 0,11-0,36 аралығында болды. Бұл коэффициенттің ең кіші мәні (0,11) кұрғак жылға (95% қамтамасыз етілген), ал ең үлксн мэні (0,36) ылғалды жылға (5% қамтамасыз етілген) сэйкес келді. Орташа жылы (50% камтамасыз етілген) ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті - 0,18 болды. Кестеде көрсетіл-гендей, ылғал ресурстары буланғыштыктан әлденеше рет кем (3-9 есе). Осындай жағдайда, дақылдардың өнімділігін шектейтін фактор ылғал болып табылады. Сондықтан, егістің ылғалмен қамтамасыз етілуін жаксарту және жер бетіне жақын ауаның салыстырмалы ылғалдылығын жоғарылатуға бағытталған негізгі агротехникалық шаралардың бірі - дер кезінде және сапалы суару болып табылады.
2.3. Топырақтың су және қорек режимдерін реттеу
Ғылыми әдебиеттерді шолу нәтижесінде ыза суының шығынына оның тереңдік деңгейінен баска, климат және ауа-райы жағдайы, топырақтың су-физикалық касиеттері, ьгза суының минералдылығы, ауыл шаруашылық дакылдарының түрі, жасы мен жағдайы, суару тәртібі әсер ететіні анықталды. Сондықтан, ыза суының шығынына байланысты қолданыстағы ұсыныстарды накты топырақ-климат жағдайында міндетті түрде анықтау қажеттігі туындайды.
Біздің тәжірибеде ыза суының шығыны бірінші кезекте оның тереңдік деңгейіне және коршаған ортаның термикалық режиміне байланысты болды.
2-кестеде көрсетілгендей, өсімдіктің тамыр жүйесі толық дамымаған алғашқы кезеңдерінде, ыза суының шығын мөлшері айтарлықтай мол шамада емес, яғни ыза суынын шығыны 1 м-лік деңгейде тәулігіне 1,2 м[3]га, 1,5 м-де-0,2 м[3]га, 2,0 м-де-0,1 м[3]га болды.
Жүгерінін көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фаза аралығында 1,0 м тереңдіктегі ыза суының шығыны тәулігіне 15,4 м[3]га, ал 1,5: 2,0; 2,5 м тереңдік деңгейлерінде, тиісінше, 4,0; 1,9; 0,9 м[3]га болды. Жүгерінің шашақтану - сүттеніп пісу фазааралығында, зерттеліп отырған суарудың нүсқа-ларына байланысты, 1,0 м терендіктегі ыза суының тәуліктік шығыны 47,4-48,2 м[3]га-ға жетті, ал 2,0; 2,5 м терендіктерде, тиісінше, 11,9-12,7; 4,4-5,3 м[3]га болды. Өсімдіктің келесі есіп-даму кезеңдерінде ыза суының шығын мөлшері қайтадан темендеп кеткені байкалды. Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы ыза суы шығынының қарқындылығына, оның терендік деңгейі айтарлықтай әсер етті.
Жүгерінің өсіп-даму кезеңіндегі ыза суы шығынының орташа каркындылығы, оның терендік деңгейіне байланысты (1,0; 2,5 м) тәулігіне 25,9 м[3]га-дан 2,7 м[3]га дейін өзгерді.
Ыза суының деңгейі терендеген сайын, оның фазааралық шығынының мәндері төмендей түсті. Мысалы, 1 м тереңдіктегі ыза суының максималды тәуліктік шығыны 48,2 м[3]га болса, ал 2,5 м тереңдікте - 5,3 м[3]га болды. Ыза суының деңгейі терендеген сайын оның шығынының азаюы, жоғарғы қабат-тарға капилляр ылғалының көтерілуінің азаюымен түсіндіріледі.
Өсімдіктің жинақты су тулынуы да, оның даму кезеңдерінде өзгеріп отырды. Тұқым себу - көктеп шығу фазааралығында жинақты су тұгынудың мөлшері өте темен, яғни тәулігіне 16,1-17,2 м[3]га, ал көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фазааралығында 33,9-36,8 м[3]га-ға дейін жетті (3 кесте). байланысты
3 кесте
Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы ыза суының терендік деңгейіне байланысты шығыны, м[3]га (2007-2009 жж.)
Өсіп-даму фазааралыктары
Лизиметрлердегі ыза суының тереңдігі, м
1,0
1,5
2,0
2,5
70-70-70% ЕТЫС
Себу - көктеп шығу
12,5
1,2
2
0,2
1
0,1
-
Көктеп-шығу - 13-14 жапырак салу
713
15,4
186
4,0
90
1,9
41
0,9
13-14 жапырак салу-шашақтану
598
41,2
15310,6
78
5,2
35
2,3
Шашақтану-сүттеніп пісу
139548,2
73125,3
368
12,7
155
5,3
Сүттеніп пісу-толык пісу
81023,1
68119,5
348
9,9
144 4,1
Өсіп-даму кезенінде
352825,9
175212,9
8856,5
375 2,7
70-80-70% ЕТЫС
Себу-көктеп шыгу
12,5 1,2
2
0,2
1 0,1
-
Көктеп шыгу - 13-14 жапырақ салу
71315,4
186
4,0
90
1,9
41 0,9
13-14 жапырақ салу - шашақтану
590
40,8
144
10,0
73 4,9
28 1,9
Шашақтану-сүттеніп пісу
137347,4
69123,9
34511,9
129
4,4
Сүттеніп пісу-толык пісу
78521,8
65318,7
3269,3
122 3,5
Өсіп-даму кезеңінде
347425,6
167512,3
8356,1
320
2,3
Ескерту: алымында - ыза суының шығыны; бөлімінде - каркындылығы
Өсіп-даму кезеңінің соңына қарай жинақты су тұтынудың тәуліктік шығыны ыза суының 2,5 м терендігінде 43,7-44,1 м[3]га-ға дейін, ал 1 метр тереңдікте 44,6-44,9 м[3]га-ға дейін төмендеді.
Жүгерінің бүкіл өсіп-даму кезеңінде жинақты су тұтынудың қарқын-дылығының ең үлкеи мәні ыза суының 1,0 м-лік тереңдік деңгейінде байқалып, тәулігіне 47,9-49,0 м[3]га болды.
4 кесте
Ыза суының тереңдік деңгейіне байланысты жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы жинақты су тұгынушы, м[3]га (орташа есеппен 2007-2009 жж.)
Өсіп-даму фазааралықтары
Лизиметрлердегі ыза суының тереңдігі, м
1,0
1,5
2,0
2,5
70-70-70% ЕТЫС
Себу - көктеп шығу
19217,2
184 16,6
18216,5
177
16,1
Көктеп-шығу - 13-14 жапырақ салу
1706
36,8
1690
36,4
1638
34,9
1593
33,9
13-14 жапырақ салу-шашақтану
101870,3
1011
69,8
965
64,3
954
63,6
Шашақтану-сүттеніп пісу
2045
70,5
2032
70,1
2025
69,8
2003
69,1
Сүттеніп пісу-толық пісу
1559
44,6
1550
44,3
1512
43,2
1530
43,7
Өсіп-даму кезеңінде
6518
47,9
6467
47,6
6322
46,1
6267
45,7
70-80-70% ЕТЫС
Себу-көктеп шығу
19217,2
184 16,6
18216,5
177
16,1
Көктеп шығу -- 13-14 жапырақ салу
1706
36,8
1690
36,4
1638
34,9
1593
33,9
13-14 жапырақ-шашақ салу тану
1045
72,2
1034
71,4
1007
67,1
996
66,4
Шашақтану-суреттеніп пісу
2157
74,4
2121
73,2
2040
70,3
2019
69,6
Суттеніп пісу-толық пісу
1570
44,9
1566
44,8
1561
44,6
1542
44,1
Өсіп-даму кезеңінде
666949,0
659547,5
642846,9
6327 46,2
Есекерту: алымында - жинакты су тұгыну; бөлімінде қарқындылығы
3-кестедегі мәліметтерді талдау, жинакты су тұтынудың ең үлкен мәні 6518-6669 м[3]га ыза суының 1м-лік деңгейінде байқалатынын, ал ыза суының деңгейін 1,5-2,5 м-ге дейін төмендету жинақты су тұтынудың 1-4%-га азая-тынын керсетеді. Ыза суының деңгейі 1,0 м болғанда жинакты су тұтыну 6518-6669 м[3]га, ал ыза суының 1,5; 2,0; 2,5м деңгейлерінде тиісінше - 6467-6595; 6322-6428; 6267-6327 м[3]га болды, ал ыза суының шығыны осы терең-дік деңгейлерінде (1,0; 1,5; 2,0; 2,5 м) тиісінше - 3474-3528; 1675-1752; 835-885; 320-375 м[3]га болды.
Біздің тәжірибедегі ыза суының жинақты су тұтынудағы үлес мөлшері, оның тереңдік деңгейіне байланысты 52-54 %-дан (1,0 м тереңдікте) 5-6%-ға (2,5 м тереңдікте) дейін езгерді (5 кесте).
5 кесте
Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтары мен тереңдік деңгейіне байланысты ыза суының жинақты су тұтынудағы үлес мөлшері
Өсіп-даму фазааралықтары
Лизиметрлердегі ыза суыньң терендігі, м
1,0
1,5
2,0
2,5
70-70-70% ЕТЫС
Себу -- көктеп-шығу
0,07
0,01
0,005
-
Көктеп шығу - 13-14 жапырак салу
0,42
0,11
0,05
0,03
13-14 жапырақ салү-шашақтану
0,59
0,15
0,08
0,04
Шашақтану - сүттеніп пісу
0,68
0,36
0,18
0,08
Сүттеніп пісу - толык пісу
0,52
0,44
0,23
0,09
Өсіп-даму кезеңінде
0,54
0,27
0,14
0,06
70-80-70% ЕТЫС
Себу-көктеп шығу
0,07
0,01
0,005
-
Көктеп шығу -- 13-14 жапырақ салу
0,42
0,11
0,05
0.03
13-14 жапырак салу-шашактану
0,56
0,14
0,07
0,03
Шашақтану -- сүттеніп пісу
0,64
0,33
0,17
0,06
Сүттеніп пісу - толық пісу
0,50
0,42
0,21
0,08
Өсіп-даму кезеңінде
0,52
0,25
0,13
0,05
Өсіп-даму кезеніндегі ыза суыньщ шығынының үлес мөлшері жүгерінің биологиялық ерекшеліктерімен және бірінші кезекте, тамыр жүйесінің динамикасымен анықталды. Көктеп-шығу - 13-14 жапырақ салу фазааралығында ыза суының жинакты су түлынудағы үлес мөлшері 3-42%, ал шашақтану -сүттеніп пісу фазааралығында, яғни буланудың қарқындылығы лезде үлғай-ған кезде, ыза суының үлесі-8-68%-ға дейін өсті. Өсіп-даму кезеңінің сонына қарай, буланудың қаркындылығының азаюына байланысты, 1 м-лік деңгей-дегі ыза суының шығынының жинақты су түгынудағы үлес мөлшері 52%-ға дейін, ал 1,5; 2,5 м-лік деңгейдегі ыза суыньщ үлес мөлшері 44-9%-ға дейін төмеңдеді.
Осыдан есімдіктін өсіп-даму кезеңіндегі жинақты су тұтыну мен ыза суы шығынының биологиялык фактор мен метеорологиялық жағдайға байланыстылығын анық байқаймыз.
2.4. Жүгерінің коректік заттарды пайдалануы
А.Т.Пономарева мен Р.Е.Елешевтің зерттеулерінде суармалы жағдайда қоректік заттардың топырақтан иайдалану коэффициенттерінің орташа мән-дері және бұл коэффициенттердің топырақ типі мен өсірілген дақылдан гөрі егістіктін ылғалмен камтамасыз етілуі мен өнімділік деңгейіне тәуелді екені көрсетілген.
Қоректік заттардың топырактан пайдалану коэффициенті - тү_рақты шама емес екендігін айта кету жөн. Оның мәні дақылдың биологиялық ерек-шеліктеріне, сондай-ак, топырақтың құнарлылығына, агротехника деңгейіне, ауа-райы жағдайына, өсімдіктің өсіп-дамуына әсер ететін басқа да фактор-ларға тәуелді. Бүл жөніндегі зерттеу нотижелері көрсеткендей, суару нүсқа-ларына байланысты коректік заттардың топырактан пайдалану коэффициенті нитратты азот үшін 78,6-82,5, жылжымалы фосфор үшін - 37,2-39,1, үшін - 26,3-26,9% аралыгында болды (6 кесте).
6 кесте
Жүгері егісінің қоректік заттарды топырақтан пайдалануы
Суару алдындағы топырақ ылғалдылығы, % ЕТЫС
Топырақ қабатындағы қоректік заттар қоры, кгга
Қоректік заттарды топырақтан пайдалану коэффициенті, %
N
P2O5
K2O
N
P2O5
K2O
70-70-70
70-80-70
219,96
219,96
159,3
159,3
747,8
747,8
78,6
82,5
37,2
39,1
26,3
26,9
Зерттеу жүргізілген жылдары тыңайтқыштар нормасының суару нүсқаларымен үйлесімінде коректік затгардың тыңайтқыштан пайдалану коэффициенті азот үшін 36,3-51,6%, фосфор үшін 22,0-42,7%,калий үшін - 54,1-54,9% аралығында болды.
Сонымен, эксперименталды жолмен алынған агрохимиялық констан-талар бағдарланған түсімді қамтамасыз ететін тыңайтқыштар нормасын есеп-теуге қолданылуы мүмкін.
2.5. Жүгеріиің өсіп-даму кезеңіндегі су тұтынуынын заңдылықтары
Ауыл шаруашылығы дақылдарының суару тәртібін зерттеп дайындауда, жинақты су шығыны, оның негізгі элементтерінің бірі болып табылады (жинақты су тұтыну және оның өнім бірлігін кұруға шығыны).
Зерттеу жүргізілген жылдары жинақты су тұтынудың шамасы топырақтың су режимі деңгейіне байланысты болды және зерттеу жүргізілген жыл-дардың ауа-райы жағдайына байланысты 5526-7350 м[3]га аралығында өзгеріп отырды. Жинақты су тұтынудың ең жоғарғы шамасы суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында, орташа есеппен, 6 жыл ішінде - 6504м[3]га болып, зерттеу жургізілген жылдары 5676-7350 м[3]га аралығында өзгеріп отырды. Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында жалпы ылғал шығыны 70-80-70% ЕТЫС нұсқасына, қарағанда азайып, орташа есеппен 6 жыл ішінде, оның шамасы 6345 м[3]га болды. Осы жылдар ішінде орта есеппен, суарудың 70-80-70 % ЕТЫС нү.сқасындағы жинақты су түдыну мөлшері 70-70 -70% ЕТЫС нү-сқа-сына қарағанда 159 м[3]га-ға артық болды (7 кесте).
Осындай зандылықтар сүрлемдік жүгері егісінде де байкалды. Сүрлемдік жүгері егісінде зерттеу жүргізілген жылдары жинақты су түлынудың шамасы суару нүскаларына байланысты 4452-5555 м[3]га аралығында өзгеріп отырды. Суарудын 70-70% ЕТЫС нұсқасында жинакты су тұтынудын шамасы, орташа есеппен, 3 жыл ішінде 5063 м[3]га, ал 70-80% ЕТЫС нұсқасында - 5187 м[3]га болды. Осы жылдар ішінде орта есеппен суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасын-дағы - жинақты су түлъшудың мелшері суарудың 70-70% ЕТЫС нұсасына карағанда 124 м[3]га-ға артық болды (7 - кесте).
Жинақты су тұтынудың шамасына өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі метеорологиялық жағдайлар да айтарлықтай әсер етті. Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында дәндік жүгерінің су тұтынуы 5526 м[3]га-дан (1993 ж.) 7209 м[3]га-ға (1984 ж.) дейін өзгерді. Осындай зандылықтар суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында да байқалды.
7 кесте
Дәндік жүгері егісінің су балансы, м[3]га
Зерттеу
жыл-дары
Топырак ылғалынын қоры
Жауын-шашын
Суармалау нормасы
Аэрация аймағындағы ылғал алмасу
Жинакты су тұтыну
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
ыза суының
шығыны
инфильт-рация
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
70-70-70% ЕТЫС
2005
371
5,1
98
1,4
3000
41,6
4030
55,9
290
4,0
7209
100
2006
374
5,7
614
9,3
2400
36.4
3435
52,0
223
3,4
6600
100
2007
468
7,3
97
1,5
2400
37,3
3737
58,1
267
4,2
6435
100
2008
276
5,0
930
16,8
1800
32,6
2718
49,2
198 і
3,6
5526
100
2009
306
5,0
274
4,5
2400
39,4
3379
55,4
260
4,3
6099
100
2010
329
5,3
719
11,6
2400
38,7
3001
48,4
247
4,0
6202
100
6 жыл ішінде
354
5,6
455
7,2
2400
37,8
3384
53,3
248
3,9
6345
100
70-80-70% ЕТЫС
2005
342
4,7
98
1,3
3300
44,9
3930
53,5
320
4,4
7350
100
2006
342
5,0
614
9,0
2700
39,8
3379
49,8
248
3,6
6787
100
2007
406
6,2
97
1,5
2700
41,0
3649
55,5
274
4,2
6578
100
2008
200
3,5
930
16,4
2200
38,8
2576
45,4
230
4,1
5676
100
2009
255
4,1
274
4,4
2700
43,1
3316
52,9
281
4,5
6264
100
2010
312
4,9
719
11,3
2700
42,4
2915
45,7
276
4,3
6370
100
6 жыл ішінде
310
4,7
455
7,0
2717
41,8
3295
50,7
272
4,2
6504
100
Сүрлемдік жүгері егісіндегі суарудың 70-70% ЕТЫС нұсқасындағы жинақты су тұтыну 4452 м[3]га-дан (2009 ж.) 5423 м[3]га-ға (2008 ж.) дейін өзгерді, ал суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасында бұл көрсеткіш 4562 м[3]га-дан (2009 ж.), 5555 м[3]га-ға (2008 ж.) дейін өзгерді.
Жинакты су тұтынудың негізгі кұрамдас бөлігі суармалау нормасы есім-діктің жалпы су шығынының 32,6-44,9% -ын құрды (6 - кесте). Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нүсқасында суарма судың жалпы су тұтынудағы үлесі 32,6%-дан (2008 ж.) 41,6%-ға дейін өзгерді. Орташа есеппен, 6 жыл ішінде суару-дың осы нұсқасында жүгері егісінің жалпы су тұтынуының 37,8%-ын суарма су кұрды. Суарудың 70-80-70% ЕТЫС нүсқасында, орташа есеппен, 6 жыл ішінде суарма судын үлесі 41,8% болып, 1993 жылы 38,8%-дан 1999 жылы 44,9%-га дейін өзгерді.
Осындай заңдылықтар сүрлемдік жүгері егісінде де байқалды. Орташа есеппен 3 жыл ішінде суарудың 70-70% ЕТЫС нүсқасында сүрлемдік жүге-рінің жинақты су тұтынуының 27,7%-ы суарма судың үлесіне тиді, ал, 70-80% ЕТЫС нұсқасында суарма судың үлесі 33,4% болды. Зерттеу жүргізілген жылдар ішінде суарма судың үлесі суару нүсқаларына байланысты (70-70% ЕТЫС және 70-80% ЕТЫС), тиісінше, 13,5-33,9%-дан 21,9-38,6%-га дейін өзгерді (8 кестесі).
8 кесте
Сүрлемдік жүгері егісінің су балансы, м[3]га
Зерітеу жыл-дары
Топырақ ылғалының қоры
Жау шаш
ын-ын
Суармалау нормасы
Аэрация аймагындағы ылғші алмасу
Жинакты су түгыну
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
70-70% ЕТЫС
2008
325
6,1
5,5
704
13,2
1800
33,9
2486 46,8
5315
100
2009
300
5,5
1059
19,5
1800
33,2
2264
41,8 39,3
5423
100
2010
296
6,7
1803
40,5
600
13,5
1753
4452
100
3 жыл ішінде
307
6,1
1189
23,5
1400
27,7
2167
42,7
5063
100
70-80% ЕТЫС
2008
267
4,9
704
12,9
2100
38,6
2374
43,6
5445
100
2009
250
4,5
1059
19,1
2100
37,8
2146
38,6
5555
100
2010
248
5,4
1803
39,5
1000
21,9
1511
33,2
4562
100
3 жыл ішінде
255
4,9
1189
22,9
1733
33,4
2010
38,8
5187
100
Жинақты су тұтынудағы топырақ ылғалы қорынын үлесі негізінен кабыл-данған суару тәртібіне байланысты болды және оның сандык мәндерінің көрсет-кііягері суармалау нормасына қарағанда керісінше болды. Орташа есеппен 6 жыл ішінде суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында, оның үлес салмағы 5,6% болды, ал суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында 4,7%-ға дейін темендеп, зертгеу жүргізілген жылдар ішінде 3,5-6,2% аршіығында болды (6-кесте).
Сүрлемдік жүгері егісінде зерттеу жүргізілген жылдары топырақ ылғалының шығыны 4,5-6,7% аралығында өзгеріп, суарудың 70-70% ЕТЫС нұс-қасында оның үлес мөлшері. орташа есеппен, 6,1% ал, суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасында - 4,9% болды (7 - кесте).
Өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі жауын-шашын мөлшерінің ролі кейбір жылдары жүгерінің ылғалмен камтамасыз етілуінде салыстырмалы түрде айтарлыктай болды. жылы (ылғалды жыл) жауын-шашынның жинақты су тұгынудағы үлес мөлшері 16,4-16,8% ал, 1999 жылы (кұрғақ жыл) - 1,3-1,4% болды. Сүрлемдік жүгері егісінде 2010 жылы (ылғалды жыл) жауын--шашынның жинақты су тұтынудағы үлес мелшері 39,5-40,5%, ал 2008 және 2009 жылдары, тиісінше, 12,9-13,2 және 19,1-19,5% болды.
Аэрация аймағына шығындалған ыза суы және оның инфильтрация аркылы толыктырылуы аэрация аймағындағы ылғал алмасуды кұрайды. Осы ылгал алмасу дәндік жүгерінің жинақгы су түлынуының 46,5-49,4%-ын кұрды.
Сүрлемдік жүгері егісінің су балансының 38,8-42,7%-ын аэрация айма-ғындағы ылғал алмасу кұрды.
Ыза суы терең (һ3 м) жайғасқан суармалы жерлерде жүгерінің жинақты су тұтынуы биоклиматтык әдіс арқылы келесі тәуелділікпен анықталды:
Е = Ко :: Кд :: Ео
мұндағы Ко - микроклиматтық коэффициент; К6 - биологиялык коэффициент; Ео - айлык буланғыштык, м[3]га.
Буланғыштықтың айлық мәндері Н.Н.Ивановтың формуласы аркылы есептелді:
Ео. = 0,018 (25+t)[2]-100-а),
мұндағы t - ауаның орташа айлык температурасы, °С;
а -- ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы, %.
Нәтижесінде, ылғалмен қамтамасыз етілу деңгейіне байланысты дәндік және сүрлемдік жүгері үшін жинақты су тұтынудың сандық мәндері аныкталды (9 кесте).
9 кесте
Жүгерінің жинақты су түлынуы жэне суармалау нормасы
Дақыл
Қамтамасыз етілуі, %
50
75
95
Сүрлемдік жүгері
4350
3100
4500
3400
4800
4300
Дәндік жүгері
5850
3950
5900
4450
6050
5350
Ескерту: алымында - жинақты су тұтыну;
бөлімінде - суармалау нормасы
9 кестеде керсетілгендей, дәндік және сүрлемдік жүгерінің жинақты су тұтынуы тиісінше орташа жылдары (50% қамтамасыз етілген) - 5850 және 4350, орташа құрғак жылдары (75% камтамасыз етілген) -- 5900 және 4500, ал құрғак жылдары (95% қамтамасыз етілген) - 6050 және 4800 м[3]га болды.
Сонымен қатар, суармалау нормасы келесі тәуелділік аркылы есептелді:
Ор = Е - W - Ос,
мұндағы Ор - ыза суы терең (3 м) жайғаскан жағдайдағы суармалау нор-
масы;
Е - жинақты су тұтыну, м[3][ ]га;
W -топырак қабатындагы ылғал корынан су тұтыну, м[3]га;
Ос - атмосфералык жауын-шашын мөлшері, м[3]га.
Дәндік жэне сүрлемдік жүгерінің калыпты өсіп-дамуын қалыптастыруға кажетті суармалау нормасының мәні 50. 75 жэне 95% камтамасыз етілген жылдар бойынша тиісінше 3950 жэне 3100; 4450 және 3400; 5350 және 4300 м[3]га болды.
2.6. Орташа тауліктік су тұтыну
Жүгерінің су тұтынуын зерттеу кезінде дақылдың тіршілік кезеңінің кез-келген уақыт аралығында орташа тәуліктік су шығынын аныктаудын теориялық және тәжірибелік маңызы бар. Орташа тәуліктік су тұтынудың динамикасы топырақтың ылғал корының пайдаланылуын толык түсінуге және топырактың колайлы су режимін негіздеуге мүмкіндік береді.
Алынған мәліметтерді талдау (10 кесте), орташа тәуліктік су тұтыну динамикасының вегетативті массаның корлану динамикасымен және ауаның орташа тәуліктік температурасымен үйлесімділігін көрсетеді. Тәжірибенің барлық нұсқаларында орташа тәуліктік су тұтынудың максималды мәні 13-14 жапырак салу -- сүттеніп пісу фазааралығында байқалды.
10 кесте
Суару тәртібіне байланысты дәндік жүгерінің орташа тәуліктік су тұтынуы, м[3]га (орташа есеппен 6 жыл ішінде)
Топырактың
суару алдындағы
ылғалдылығы, %
ЕТЫС
Тұкым-
себу -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығын дамытуға кең ауқымды бетбұрыс жасалуда. Оның ішінде мал шаруашылығы саласын дамыту басым бағытқа ие. Бұл өз кезегінде, құс шаруашылығы мен етті-сүтті мал шаруашылығы өнімдерін кең көлемде өндіру үшін, берік азык корын жасауды қажет етеді. Қазақстан Республикасы жағдайында жүгері ең жоғары өнімді дәнді және негізгі азықтық дақыл болып саналады. Оның дәні, өзінің жоғары энергия сыйымдылығына байланысты, құрама жемдерге негізгі компонент болып табылады. Сүрлемдік дакыл ретінде де оған ешбір дақыл тең келе алмайды. Сүрлемдік жүгерінің өнімділігі (500 цга) сұлы дәнінің өнімділігінің (100 цга) энергия мөлшеріне пара-пар.
Республикамыздың ғылыми-зерттеу мекемелері әр түрлі табиғи-экономикалық аймактарда жүгері дақылының будандарын аудандастырумен қатар, оны өсірудің агротехникалық нұсқаулары мен ұсыныстарын зерттеп дайындаған. Бұл ұсыныстар агрономиялық және мелиоративтік ғылымдар-дың жаңа жетістіктері мен өндірістік озық тәжірибелер негізінде дайын-далған. Бірақ, бұл ұсыныстар орташа көпжылдық көрсеткіштерге жақын агрометеорологиялық жағдайларда қолданылуға бағытталған. Табиғи эколо-гиялық жағдайда ауа-райынын көрсеткіштерінің орташа көпжылдық мәнде-рінен ауытқуы жиі байқалады, яғни әр жылдардағы ауа-райының жағдайлары қайталанбайтын үйлесімділігімен және алуантүрлілігімен сипатталады. Елі-міздің оңтүстік аймағында жүгері дәні мен сүрлемінен жоғары өнім калып-тастыруда топырақ ылғалы шектеуші фактор болып табылады. Сондықтан, тұрақты және мол өнім алу үшін әрбір нактылы жағдайда топырақтың су режимін реттеу арқылы, сырткы орта жағдайының езгеруіне жедел әсер ету кажетгілігі туындайды.
Осыған байланысты, жүгері өсімдігінің ылғалмен қамтамасыздығын жедел басқару және реттеу шаралары аясында негізгі агротехникалық фак-торлардың тиімді мәндерін анықтау және зерттеп дайындау өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың максаты - бағдарланған түсім алуға арналған жүгері егісіндегі топырактың су режимін басқарудың ғылыми негіздерін зерттеу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілді:
- аймақтың агроклиматтық ресурстарына кешенді баға беру және осы
ресурстарды бағдарланған өнім алу үшін тиімді пайдалану жолдарын
негіздеу;
- өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндеігі жинақты су түтыну мен ыза суының аэрация аймағындағы шығынының динамикасын анықтау;
- жинакты су тұгынудағы ыза суы шығынының үлесі және терендік
деңгейіне байланысты оның карқындылығын анықтау;
- суару тәртібі мен минералды тыңайткыштардың эртүрлі үйлесімінде
есімдіктің азотты, фосфорды және калийді пайдалануын аныктау;
- өсімдіктің есіп-даму кезеңі мен фазааралық кезеңдеріндегі жинақты
және орташатәуліктік су тұтынуының динамикасыи анықтау;
- өсімдіктің өсіп-дамуының фазааралық кезеңдеріндегі биоклиматтык
коэффицненттердің сандық мәндерін есептеу және оларды бағдарланған
өнімділікті қамтамасыз ететін оңтайлы суару тәртібін негіздеу үшін пайда-
лану мүмкіндігін анықтау;
- ауа-райының болжамы мен биоклиматтық коэффициенттерді пайда-
лану арқылы топырақтың су режимін басқарудың әдістерін зерттеп дайын-
дау;
. - суару алдындағы топырақ ылғалдылығы мен тыңайтқыштар норма-сына байланысты өнімнің және өсімдіктіц фотосинтез кызметінің көрсеткіш-терінің заңдьлыктарын анықтау;
- бағдарланған өнімді қамтамасыз ететін факторлардын Оңтайлы үйле
сімін экономикалық тұрғыдан негіздеу.
1. Аналитикалық бөлім
1.1. Климат жағдайларының сипаттамасы
Табиғат жағдайларымен тығыз байланысты және көбінесе соларға тәуелді дамитын ауыл шаруашылығы өндірісіндей сала кемде-кем. Ауыл шаруашылығы өндірісіне әсіресе климат пен топырақ қабаттарының қасиеті үлкен ықпал жасайды. Аймақтың топырақ-климат жағдайларына рельефтің ерекшеліктері, температура мен жауын-шашын ғана емес, сондай-ақ климаттың басқа элементтері де бұлтқа, ауаның ылғалдығына, қардың қалыңдығына, желдің бағыты мен жылдамдығы ықпал жасайды.
Табиғаттың ауыл шаруашылығында маңызды орын алатын ең негізгі факторларының бірі - ауа райы. Оның жылу, ылғал, жарық сияқты элементтері өсімдіктердің өсіп-өнуі үшін аса қажет. Осы элементтер өсімдік организмдері мен органикалық заттарды құрау процесінде ассимиляцияланады.
Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ - климаттық жағдайы алуан түрлі бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау сілемдерімен облыстың солтүстік - батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала жазығымен жалғасып жатады.
Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді. Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 0[0]жоғары температура 8-10 айды құрайды (1-кесте, 21,22-суреттер).
Оңтүстік өңірінде соңғы жылдары қыс қардың көп түсуімен ерекшеленеді. Қаңтар айының бірінші онкүндігінде түскен қар ақпан айының үшінші онкүндігіне дейін созылып жатты. Ауаның орташа температурасы қаңтар айында -15°С болды. Қардың қалыңдығы 30-40 см-ге жетті.
Көктем айлары жауын-шашынды болды. Айта кететін бір жағдай, жыл басы қар және су қоры жетерліктей болды.
Жаз айларында күн ыстық болып, шілде де ауаның орташа температурасы +30, +35°С-қа дейін көтерілді.
Ауа температурасының өте жоғары болуы және жыл маусымындағы жауынның аздығы топырақ пен ауа құрамындағы ылғалдықты төмендетеді.
Күз айларында жауын-шашынның аз түсуі, ауыл шаруашылық дақылдарды ысырапсыз жинап алуға мол мүмкіндік берді.
Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы - 515 мм, оның ішінде 40,0 % көктемде, жазда - 5,2 %, күзде - 18,6% және қыста - 36,2% түседі.
1 кесте
Зерттеу жүргізілген 2009 жылындағы Шымкентагро метеостанциясының мәліметтері бойынша климаттық көрсеткіштер:
Айлар
Декада-лар
Ауа температурасы, Т, [0]С
Жауын - шашын мөлшері, R, мм
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы,
F, %
Норма
R, мм
t[0]
Қаңтар
орташа
I
II
III
-0,6
0,2
2,9
0,9
35,0
2,0
18,4
55,4
66
79
80
75
20
20
20
60
-2.3
-2.8
-2.7
-2.6
Ақпан
орташа
I
II
III
3,2
5,7
3,1
4,1
55,3
12,3
23,2
84,4
76
90
78
57
21
21
21
63
-1.7
-0.4
1.2
-0.3
Наурыз
орташа
I
II
III
5,8
11,2
10,5
9,2
41,9
48,8
30,6
121,3
66
57
71
65
29
29
29
87
2.8
5.4
8.0
5.4
Сәуір
орташа
I
II
III
11,1
10,6
11,4
11,0
29,1
32,4
59,4
120,9
69
79
74
74
26
26
26
78
10.6
12.8
15.0
12.8
Мамыр
орташа
I
II
III
16,5
18,4
19,2
18,0
31,6
20,1
8,5
60,2
71
62
57
63
14
14
14
42
17.0
18.8
20.3
18.7
Маусым
орташа
I
II
III
19,8
23,6
23,9
22,5
59,6
-
9,7
69,3
60
41
45
48
6
6
5
17
21.9
23.2
24.5
23.2
Шілде
среднее
I
II
III
24,9
25,7
27,5
26,1
0,8
-
0,0
0,8
35
34
33
34
2
2
3
7
25.7
26.3
26.4
26.1
Тамыз
орташа
I
II
III
26,1
25,0
22,7
24,5
4,1
2,6
7,1
13,7
38
32
40
37
1
1
1
3
25.9
24.6
23.0
24.5
Қыркүйек
орташа
I
II
III
18,0
21,6
18,9
19,5
-
5,1
15,2
20,3
41
39
59
46
2
2
3
7
21.1
19.1
17.1
19.1
Сурет 1. Ауа температурасы (2009 ж)
Сурет 2. Жауын-шашын жиынтығы (2009ж)
1.2. Топырақ және рельеф өзгешеліктері
Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі - 117,4 мың шаршы километр.
Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан және алуан түрлі рельефімен көзге түседі. Рельефіне қарай ол айқын айырмалы төрт бөлікке бөлінген: солтүстік, оңтүстік-батыс жазықтық, жазықтық-оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Географиялық жағынан облысқа Қызылқұм шөл даласының оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғары, Мойынқұмның батыс шеті, Шу өзенінің төменгі ағысындағы алқап, Бетпақдала шөлінің сазды батыс бөлігі, Қаратау жотасының көпшілік бөлігі және Батыс Тянь-Шань бірқатар жоталары қосылады. Қаратау жотасы оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай облысты екіге - солтүстік және оңтүстік бөліктерге бөліп жатыр.
1.3. Геологиялық-гидрогеологиялық жағдайлары
Ауданның жері, шығысы Қаратау,Талас, Алатау және оңтүстік шығысы Өгем тау сілемдерімен шектеліп жатқан ойпаңдау жерлерді алып жатыр. Батыс жағы Сырдария өзенінің тегістігіне қарай ашылып Арыс артизиан бассейінімен шектеліп жатқан Арыс-Қарамұрт ойпатында орналасқан.
Аймақ геологиялық жағынан полезойлық шөгінділерге жатады да, астыңғы жағы тұрақты қабатты мезозойлық шөгінділермен шектеледі.
Суармалы жерлерде негізінен төрттік дәуірінде пайда болған әр-түрлі шөгінділер дамып жетіліп жатыр.
Төрттік дәуіріндегі шөгінділер негізінен, су өткізбейтін қабатқа дейін сазды шөгінділерден тұрады. Литологиялық жағынан бұл шөгінділер саздақ, құмдақ, құмды, тас аралас құмды және тасты болып келеді.
Аймақтағы жер қыртысы әр түрлі еңкіштіктегі жер болып келеді. Ауданның суармалы жерлері, шамамен, 76,1% (26001 га) орташа еңкіштіктегі жерлерде (і=0,03-0,05) орналасқан. Тегіс жерлерде (і0,03) суармалы жерлердің 7% (2393 га), ал еңкіштігі жоғары жерлерде (і0,05) суармалы жерлердің 16,9% (5772 га) орналасқан.
2.Техникалық бөлім
2.1. Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері
Танаптык көпфакторлы тэжірибелер Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының тәжірибе алқаптарында жүргізілген деректер бойынша егіс алқаптарында 3-4 кайталауда, яруста бөлшектенген мөлдектер эдісімен орындалды. Тыңайткыштар енгізу нұскалары (фактор Б) кездейсоқ әдіспен, ал суару тэртібі нұскалары (фактор А) жүйелі әдісімен орналастырылды. Суару тэртібі бойынша мөлдектіц есептелген ауданы 560м[2], ал тыңайтқыштар бойынша- 140м[2] болды.
Тәжірибе учаскелерінде жүгерінің төмендегідей будандары себілді: орташа кеш пісетін Южный ЗТВ буданы; орташа кеш пісетін Қазақстан 587 СВ буданы; кеш пісетін Қазақстан 705 СВ буданы.
Тынайтқыштардың нормасын баланстык есептеу әдістерінің ішінен суармалы егіншілікке ыңғайлы әдісті, яғни белгіленген косымша өнімге ты-ңайтқыштар мөлшерін есептеу әдісін колдандық.
Егісте топырақтың оңтайлы ылғалдылығы сақталып тұрды, суару топырақты ылғалдандырудың жоғарғы (ең төменгі ылғал сыйымдылык) және төменгі шегінің арасындағы ылғалдылыктың тапшылығы аркылы есептелді.
Төмендегідей тәжірибе үлгілері ғылыми зерттеулерге арқау болды.
1- тәжірибе. Суару тәртібі мен ыза суыныңң әртүрлі терендік деңгейінің аэрация аймағындағы ылғал алмасуға әсері (8 нұска).
2- тәжірибе. Суару мен минералды тыңайткыштар нормасына байла-
нысты дәндік жүгерінің қоректік заттарды топырактан және тыңайткыштан
пайдалану коэффициенттерін анықтау (6 нұсқа).
3 - тэжірибе. Суару мен тыңайтқыштар нормасының дәндік жүгері
өніміне әсері (10 нұсқа).
4 - тәжірибе. Суару тәртібі мен тыңайткыштар нормасының сүрлемдік
жүгері еніміне әсері (6 нұска).
Суару нормасының есептелген мөлшері А.Н. Костяковтың формула-сымен анықталды:
m=100*һ*dү*(βЕТЫС-βо)*Кп
мұндағы Һ - топырақтың есепке алынған қабаты, м;
d ү -- есепке алынған топырақ кабатының тығыздығы, гсм ;
βЕТЫС - құрғақ топырақ салмағының % есебімен есепке алынған топырақ қабатының ен төменгі ылғал сыйымдылығы;
βо - құрғақ топырақ салмағының % есебімен есепке алынган топы-рақ қабатының суару алдындағы ылғалдылығы;
Кп - суару кезінде ысырап болатын ылғалдың мөлшерін көрсететін коэффициент.
Өсімдіктің жинакты су тұтынуы - су балансы әдісімен, (А.Н. Костяков-тың формуласымен) аныкталды;
Е = Ор + W + g +Ос
мұндағы Ор - суармалау нормасы, м[3]га;
W - топырақ кабатындағы ылғал қорынан су түлыну (\ҮН - ^к), м[3]га;
g -- топырақ және ыза суларының ылғал алмасуы. м[3]га;
Ос - атмосфералык жауын-шашын мөлшері, м7га.
Формуладагы g мэнін лизиметрлік эдіспен анықтадык. Лизиметрлердегі тәжірибелер Д.М. Кацтың әдістемесі бойынша жүргізілді. Металдан жасалған цилиндр формалы лизимстрдің беткі ауданы -0,785 м[2], бетінен табанына дейінгі терсңдік - 1,6; 2,1; 2,7; 3,1 м. Лизиметрлердегі ыза суының деңгейі 1,0; 1,5; 2,0; 2,5 м теревдіктерде тұрақгы ұстап отырылды. Берілген суару нормасы көлемдік әдіспен есептелінді. Топырақ-тың есепке алынған қабатындағы ылғалдылығы суарудың 70-70-70% және 70-80-70% ЕТЫС нұсқаларында үнемі ретгеліп отырды.
Дакылды өсіру жағдайына (суару, тынайтқыш) байланысты өсімдіктін фенологиялык фазалары мен кезеңдеріндегі өсіп-дамуының сандык және сапапык көрсеткіштерін белгілеу ушін, жүгері егісінің фотосинтез қызметін анықтауга аса көніл бөлінді: көк жэне күрғақ биомассаның қорлануы, жапырақ бетінің ауданы, егістің фотосинтез потенциалы, фотосинтездің таза өнімділігі, ФАР-ды пайдалану коэффициенті. Негізгі керсеткіштерді анықтау келесі әдістермен жүргізілді:
- көк және күрғақ биологиялық массаның корлануын - таразымен
өлшеу әдісімен;
- жапырақ бетінің ауданын - ойып алу әдісімен;
- фотосинтездің таза онімділігі:
В2-В1
ФТӨ = 12(Ж1+Ж2)*Т
Мұндағы: ФТӨ - фотосинтездің таза өнімділігі, гм[2] тәулігіне;
В1 - алдыңғы анықталған кұрғак биомасса, гм[2];
В2 - кейінгі анықталған кұрғақ биомасса, гм[2];
Ж1 және Ж2 - сол уақыттағы жапырақ бетінің ауданы, м[2]га; Т - кезеңнің ұзактығы, күн.
- Фотосинтез потенциалын есептеп шығаруға колданылған формула:
ФП=∑Жорт*Т
Мұндағы: ФП - егістің фотосинтез потенциалы, мың м[2]га :: күн;
Жорт - есепті кезеңіндегі жапырақ бетінің орташа ауданы, мын м[2]га;
Т - кезеңнің ұзақтығы, күн.
- Егістің ФАР-ды пайдалану коэффициенті;
В*Q*100
Кфар= ∑Qфар
мұндағы Кфар - ФАР-ды пайдалану коэффициенті, %;
В - құрғақ биологиялық өнімнің массасы, кгм[2];
Q -- 1 кг кұрғақ биомассаның калориялылығы, КДжкг;
∑Qфар - дакылдың өсіп-даму кезеңіндегі ФАР кірісінің жиынтығы, МДжм[2].
Өнімділік процесі мен өнімнін қалыптасу барысын бақылап отыру үшін өсімдіктің өсіп-даму кезеңі бойында, оның өсіп-дамуының негізгі фазала-рының өтуіне байланысты фенологиялык бақылаулар және есімдік жиілігін есептеу жалпы қабылданған унификацияланған әдістемелер бойынша жүргізілді.
Өнімділік туралы мәліметтер дисперсиялык, сондай-ак корреляциялық және регрессиялық талдаулар әдісімен өңделді.
2.2. Өнімділік процесінің агроклиматтық ресурстары
Территорияның табиғи ресурстары дұрыс бағалау және тиімді пайдалану егіншілікті жүргізудің негізгі кажетті шарты болып табылады. Осы табиғи ресурстардың ішінде климат жетекші роль аткарады.
Су тұтынудың тапшылығы туралы көпжылдық (1985-2010 жж.) мәліметтерді статистикалык өңдеуден өткізу аркылы есепті қамтамасыз етілген жылдарды анықтадық. Нәтижесінде, күрғақ (95%), орташа қүрғақ (75%), орташа (50%), орташа ылғалды (25%) және ылғалды (5%) жылдарға тиісінше 1999, 2000, 2001, 2002 және 2007 жылдар сәйкес келді.
Жер бетіне түскен фотосинтездік активті радиацияның (ФАР) мөлшері жылы кезде (сәуір-қыркүйек айларында) су тұтынудың тапшылығымен әртүрлі қамтамасыз етілген жылдарға байланысты 1752-1904 МДжм[2] аралығында болатындығын көрсетіп отыр (1-кесте). Су тұтынудың тапшылығы бойынша құрғақ жылы. (95% қамтамасыз етілген) жер бетіне жеткен ФАР мөлшері 1904 МДжм[2], ал активті температуралар жиынтығы 3718°С болды. ФАР-дың төменгі мөлшері 1752 МДжм[2] су тұтынудың тапшылығы бойынша ылғалды жылы байқалды, ал активті температуралар жиынтығы 3446 С болды. Осы көрсеткіштерді талдау фотосинтездік активті радиация мен темпера-туралар жиынтығынын арасында тығыз байланыстылык бар екенін керсетеді.
Сондай-ақ жылдың жылы кездеріндегі әрбір айлар үшін де қуаттылык ресурстар мен температуранын арасында байланыстылык бары анықталды. Мысалы, мамыр айында ФАР мелшерінің артуына байланысты (322, 321, 324, 316 МДжм[2]) ауа температурасының жиынтығы да артты. Жылу мөлше-рінің ең жоғарғы көрсеткіштері маусым, шілде және тамыз айларында, әсіре-се кун сәулесінің жоғары радиациясы (374 МДжм") келіп түскен жылы байқалды. Жаз айларындағы ФАР-дың ең төменгі мөлшері 293 МДжм[2][ ]болды. Күзде ылғалды жылы (5% - қамтамасыз етілген) күн сәулесі куаты-ның 224 МДжм[2]-ға дейін төмендеуі байқалып, тиісінше ауа температурасы да төмендеді.
Су тутынудың тапшылығы бойынша, әртүрлі камтамасыз етілген жыл-дары, ауа теипературасының жиынтығы да әртүрлі болды (1 - кесте). Соуір айында, су тұтынудьщ тапшылыгымен эртүрлі камтамасыз етілген жылдар үшін (95% -ген - 5%-ке дейін қамтамасыз етілген), ауа температурасының жиынтығы 30О-390°С аралығында болды. Осы жылдар ішінде, темпе-ратуралар жиынтығының максималды мәндері, шілде айында байқалды (тиісінше 834; 818; 791; 772; 781°С). Күз мезгілінде, ФАР кірісінің бәсен-деуіне байланысты (224-243 МДжм[2]) ауа температурасының да төмендеуі байқалды: (513-525°С). Жылдың жылы мезгілдеріндегі құрғақ жылы (95% камтамасыз етілген) ауа температурасьшың жиынтығы 3718°С және орташа кұрғақ, орташа, орташа ылғалды және ылғалды жылдары тиісінше 3666; 3636; 3526 жэне 3446 С болды. Осылардан, жылдың жылы мезгіліндегі фото-синтездік акгивті радиацияның ауа температурасы жиынтығымен тығыз байланысты екенін байқауға болады.
Су тұртынудың тапшылығымен 5% (ылғалды жылы) және 50% (орташа жыл) қамтамасыз етілген жылдары атмосфералық жауын-шашынның көп мөлшері (119,3 және 103,2 мм) көктемгі айлардын үлесіне (сәуір - мамыр) тиді, ал өсіп-даму кезеңінің аяғына таман (қыркүйек) жауын-шашын мөлшері 3,3-5,8 мм-ге дейін төмендеді. Құрғақ жылдары (95% қамтамасыз етілген) кектем айларындағы жауын-шашын мөлшерінің үлесі 98,7% болып, жаз - күз айларында ешқандай жауынн-шашьш түспеген. Жүгерінің өсіп-даму кезеңінің жаз айларындағы (маусым-шілде-тамыз) жауын-шашынның жиынтығының үлес салмағы ылғалды жылы (5%-ке камтамасыз етілген) 32,7%, орташа жылы (50%-ке қамтамасыз етілген) 21,8% және кұргақ жылы (95%-ке қамтамасыз етіліен) 1,3% болды. Тиісінше осы жылдарда жаз айларындағы жау-ын-шашын мөлшері 59,6; 30,4 және 0,3 мм болды. Құрғақ жылғы (су түлы-судын тапщылығымен 95% камтамасьтз етілген) жауын-шашын (61,3 мм) мөлшерінііц орташа жылға қарағандағы тапшылығы 56%, ал ылғалды жылға караганда -- 66% болды.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының өту барысы температураның өту барысына карама-қарсы. Құрғак жылдары атмосфералык жауын-шашынның мелшері төмен, температуралар жиынтығы ең жоғары (3718°С) болғанда, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы минимум мәнге (40%) жетті, ал жаз-дың ыстық айларында (шілде. тамыз) 27%-ға дейін темендеді. Ал, орташа жылдары (50'о қамтамасыз етілген) ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 32%-дан (шілде) 66%-ға дейін (соуір) ауыткыды, ал орташа есеппен осы айлар ішінде (сәуір-қыркүйек) оның мөлшері (47%) кұрғақ жылға (40%) карағанда 17,5%-ға артты.
Біздің есептеулер бойынша жылдың жылы мезгіліндегі (сәуір-кыр-күйек) буланғыштықтың (Е) мәні су тұтынудың тапшылығымен түрліше қам-тамасыз етілген жылдарға байланысты 1017,9 мм-ден (ылғалды жылы) 1418,3 мм-ге (кұрғақ жылы) дейін өзгерді (2 кесте).
2 кесте
Су тұтынудың тапшылығымен түрліше камтамасыз етілген жылдардағы климаттық көрсеткіштер, буланғыштық және ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті
Қамтамасыз етілуі, %
Керсет-кіштер
Айлар
ІV-ІХ
етілуі, %
Есепті жыл
IV
V
VI
VII
VIII
IX
95% (1999 ж.)
Құрғак жыл
ФАР, МДжм[2]
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
249
300
67
45,1
-
-
322
539
51
15,4
-
-
356
732
34
0,3
-
-
374
834
27
-
-
-
361
797
27
-
-
-
242
516
36
-
-
-
1904
3718
40
61,3
1418,3
0,11
75% (2000 ж)
Орташа
құрғак жыл
ФАР, МДжм
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
265
384
63
28,6
-
-
321
533
49
40,0
-
-
353
702
38
20,5
-
-
372
818
32
0,1
-
-
322
707
39
0,8
-
-
243
522
36
-
-
-
1876
3666
43
90,0
1301,4
0,16
50% (2001 ж)
Орташа жыл
ФАР, МДжм[2]
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
266
390
66
74,0
-
-
324
561
62
29.2
-
-
349
663
45
29.4
-
-
368
791
32
-
-
-
322
707
37
1,0
-
-
243
525
40
5,8
-
-
1872
3636
47
139,4
1201,5
0,18
25% (2002 ж)
Орташа
ылғалды жыл
ФАР, МДжм[2]
t,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
249
300
73
69.3
-
-
307
524
59
12,7
-
-
329
615
49
18,9
-
-
350
772
49
27,7
-
-
339
778
35
-
-
-
234
537
50
26,5
-
-
1808
3526
52
155,1
1067
0,26
5% (2007 ж)
Ылғалды жыл
ФАР, МДжм[2]
t ,°С
а,%
Ос, мм
Е, мм
к
253
321
68
59,1
-
-
316
456
66
60,2
-
-
326
684
54
38,1
-
-
340
781
43
14,6
-
-
293
691
45
6,9
-
-
224
513
44
3,3
-
-
1752
3446
53
182,2
1017,9
0,36
Тиісінше ылғалмен камтамасыз етілу коэфффициентінің (к) мәні 0,11-0,36 аралығында болды. Бұл коэффициенттің ең кіші мәні (0,11) кұрғак жылға (95% қамтамасыз етілген), ал ең үлксн мэні (0,36) ылғалды жылға (5% қамтамасыз етілген) сэйкес келді. Орташа жылы (50% камтамасыз етілген) ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті - 0,18 болды. Кестеде көрсетіл-гендей, ылғал ресурстары буланғыштыктан әлденеше рет кем (3-9 есе). Осындай жағдайда, дақылдардың өнімділігін шектейтін фактор ылғал болып табылады. Сондықтан, егістің ылғалмен қамтамасыз етілуін жаксарту және жер бетіне жақын ауаның салыстырмалы ылғалдылығын жоғарылатуға бағытталған негізгі агротехникалық шаралардың бірі - дер кезінде және сапалы суару болып табылады.
2.3. Топырақтың су және қорек режимдерін реттеу
Ғылыми әдебиеттерді шолу нәтижесінде ыза суының шығынына оның тереңдік деңгейінен баска, климат және ауа-райы жағдайы, топырақтың су-физикалық касиеттері, ьгза суының минералдылығы, ауыл шаруашылық дакылдарының түрі, жасы мен жағдайы, суару тәртібі әсер ететіні анықталды. Сондықтан, ыза суының шығынына байланысты қолданыстағы ұсыныстарды накты топырақ-климат жағдайында міндетті түрде анықтау қажеттігі туындайды.
Біздің тәжірибеде ыза суының шығыны бірінші кезекте оның тереңдік деңгейіне және коршаған ортаның термикалық режиміне байланысты болды.
2-кестеде көрсетілгендей, өсімдіктің тамыр жүйесі толық дамымаған алғашқы кезеңдерінде, ыза суының шығын мөлшері айтарлықтай мол шамада емес, яғни ыза суынын шығыны 1 м-лік деңгейде тәулігіне 1,2 м[3]га, 1,5 м-де-0,2 м[3]га, 2,0 м-де-0,1 м[3]га болды.
Жүгерінін көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фаза аралығында 1,0 м тереңдіктегі ыза суының шығыны тәулігіне 15,4 м[3]га, ал 1,5: 2,0; 2,5 м тереңдік деңгейлерінде, тиісінше, 4,0; 1,9; 0,9 м[3]га болды. Жүгерінің шашақтану - сүттеніп пісу фазааралығында, зерттеліп отырған суарудың нүсқа-ларына байланысты, 1,0 м терендіктегі ыза суының тәуліктік шығыны 47,4-48,2 м[3]га-ға жетті, ал 2,0; 2,5 м терендіктерде, тиісінше, 11,9-12,7; 4,4-5,3 м[3]га болды. Өсімдіктің келесі есіп-даму кезеңдерінде ыза суының шығын мөлшері қайтадан темендеп кеткені байкалды. Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы ыза суы шығынының қарқындылығына, оның терендік деңгейі айтарлықтай әсер етті.
Жүгерінің өсіп-даму кезеңіндегі ыза суы шығынының орташа каркындылығы, оның терендік деңгейіне байланысты (1,0; 2,5 м) тәулігіне 25,9 м[3]га-дан 2,7 м[3]га дейін өзгерді.
Ыза суының деңгейі терендеген сайын, оның фазааралық шығынының мәндері төмендей түсті. Мысалы, 1 м тереңдіктегі ыза суының максималды тәуліктік шығыны 48,2 м[3]га болса, ал 2,5 м тереңдікте - 5,3 м[3]га болды. Ыза суының деңгейі терендеген сайын оның шығынының азаюы, жоғарғы қабат-тарға капилляр ылғалының көтерілуінің азаюымен түсіндіріледі.
Өсімдіктің жинақты су тулынуы да, оның даму кезеңдерінде өзгеріп отырды. Тұқым себу - көктеп шығу фазааралығында жинақты су тұгынудың мөлшері өте темен, яғни тәулігіне 16,1-17,2 м[3]га, ал көктеп шығу - 13-14 жапырақ салу фазааралығында 33,9-36,8 м[3]га-ға дейін жетті (3 кесте). байланысты
3 кесте
Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы ыза суының терендік деңгейіне байланысты шығыны, м[3]га (2007-2009 жж.)
Өсіп-даму фазааралыктары
Лизиметрлердегі ыза суының тереңдігі, м
1,0
1,5
2,0
2,5
70-70-70% ЕТЫС
Себу - көктеп шығу
12,5
1,2
2
0,2
1
0,1
-
Көктеп-шығу - 13-14 жапырак салу
713
15,4
186
4,0
90
1,9
41
0,9
13-14 жапырак салу-шашақтану
598
41,2
15310,6
78
5,2
35
2,3
Шашақтану-сүттеніп пісу
139548,2
73125,3
368
12,7
155
5,3
Сүттеніп пісу-толык пісу
81023,1
68119,5
348
9,9
144 4,1
Өсіп-даму кезенінде
352825,9
175212,9
8856,5
375 2,7
70-80-70% ЕТЫС
Себу-көктеп шыгу
12,5 1,2
2
0,2
1 0,1
-
Көктеп шыгу - 13-14 жапырақ салу
71315,4
186
4,0
90
1,9
41 0,9
13-14 жапырақ салу - шашақтану
590
40,8
144
10,0
73 4,9
28 1,9
Шашақтану-сүттеніп пісу
137347,4
69123,9
34511,9
129
4,4
Сүттеніп пісу-толык пісу
78521,8
65318,7
3269,3
122 3,5
Өсіп-даму кезеңінде
347425,6
167512,3
8356,1
320
2,3
Ескерту: алымында - ыза суының шығыны; бөлімінде - каркындылығы
Өсіп-даму кезеңінің соңына қарай жинақты су тұтынудың тәуліктік шығыны ыза суының 2,5 м терендігінде 43,7-44,1 м[3]га-ға дейін, ал 1 метр тереңдікте 44,6-44,9 м[3]га-ға дейін төмендеді.
Жүгерінің бүкіл өсіп-даму кезеңінде жинақты су тұтынудың қарқын-дылығының ең үлкеи мәні ыза суының 1,0 м-лік тереңдік деңгейінде байқалып, тәулігіне 47,9-49,0 м[3]га болды.
4 кесте
Ыза суының тереңдік деңгейіне байланысты жүгерінің өсіп-даму фазааралықтарындағы жинақты су тұгынушы, м[3]га (орташа есеппен 2007-2009 жж.)
Өсіп-даму фазааралықтары
Лизиметрлердегі ыза суының тереңдігі, м
1,0
1,5
2,0
2,5
70-70-70% ЕТЫС
Себу - көктеп шығу
19217,2
184 16,6
18216,5
177
16,1
Көктеп-шығу - 13-14 жапырақ салу
1706
36,8
1690
36,4
1638
34,9
1593
33,9
13-14 жапырақ салу-шашақтану
101870,3
1011
69,8
965
64,3
954
63,6
Шашақтану-сүттеніп пісу
2045
70,5
2032
70,1
2025
69,8
2003
69,1
Сүттеніп пісу-толық пісу
1559
44,6
1550
44,3
1512
43,2
1530
43,7
Өсіп-даму кезеңінде
6518
47,9
6467
47,6
6322
46,1
6267
45,7
70-80-70% ЕТЫС
Себу-көктеп шығу
19217,2
184 16,6
18216,5
177
16,1
Көктеп шығу -- 13-14 жапырақ салу
1706
36,8
1690
36,4
1638
34,9
1593
33,9
13-14 жапырақ-шашақ салу тану
1045
72,2
1034
71,4
1007
67,1
996
66,4
Шашақтану-суреттеніп пісу
2157
74,4
2121
73,2
2040
70,3
2019
69,6
Суттеніп пісу-толық пісу
1570
44,9
1566
44,8
1561
44,6
1542
44,1
Өсіп-даму кезеңінде
666949,0
659547,5
642846,9
6327 46,2
Есекерту: алымында - жинакты су тұгыну; бөлімінде қарқындылығы
3-кестедегі мәліметтерді талдау, жинакты су тұтынудың ең үлкен мәні 6518-6669 м[3]га ыза суының 1м-лік деңгейінде байқалатынын, ал ыза суының деңгейін 1,5-2,5 м-ге дейін төмендету жинақты су тұтынудың 1-4%-га азая-тынын керсетеді. Ыза суының деңгейі 1,0 м болғанда жинакты су тұтыну 6518-6669 м[3]га, ал ыза суының 1,5; 2,0; 2,5м деңгейлерінде тиісінше - 6467-6595; 6322-6428; 6267-6327 м[3]га болды, ал ыза суының шығыны осы терең-дік деңгейлерінде (1,0; 1,5; 2,0; 2,5 м) тиісінше - 3474-3528; 1675-1752; 835-885; 320-375 м[3]га болды.
Біздің тәжірибедегі ыза суының жинақты су тұтынудағы үлес мөлшері, оның тереңдік деңгейіне байланысты 52-54 %-дан (1,0 м тереңдікте) 5-6%-ға (2,5 м тереңдікте) дейін езгерді (5 кесте).
5 кесте
Жүгерінің өсіп-даму фазааралықтары мен тереңдік деңгейіне байланысты ыза суының жинақты су тұтынудағы үлес мөлшері
Өсіп-даму фазааралықтары
Лизиметрлердегі ыза суыньң терендігі, м
1,0
1,5
2,0
2,5
70-70-70% ЕТЫС
Себу -- көктеп-шығу
0,07
0,01
0,005
-
Көктеп шығу - 13-14 жапырак салу
0,42
0,11
0,05
0,03
13-14 жапырақ салү-шашақтану
0,59
0,15
0,08
0,04
Шашақтану - сүттеніп пісу
0,68
0,36
0,18
0,08
Сүттеніп пісу - толык пісу
0,52
0,44
0,23
0,09
Өсіп-даму кезеңінде
0,54
0,27
0,14
0,06
70-80-70% ЕТЫС
Себу-көктеп шығу
0,07
0,01
0,005
-
Көктеп шығу -- 13-14 жапырақ салу
0,42
0,11
0,05
0.03
13-14 жапырак салу-шашактану
0,56
0,14
0,07
0,03
Шашақтану -- сүттеніп пісу
0,64
0,33
0,17
0,06
Сүттеніп пісу - толық пісу
0,50
0,42
0,21
0,08
Өсіп-даму кезеңінде
0,52
0,25
0,13
0,05
Өсіп-даму кезеніндегі ыза суыньщ шығынының үлес мөлшері жүгерінің биологиялық ерекшеліктерімен және бірінші кезекте, тамыр жүйесінің динамикасымен анықталды. Көктеп-шығу - 13-14 жапырақ салу фазааралығында ыза суының жинакты су түлынудағы үлес мөлшері 3-42%, ал шашақтану -сүттеніп пісу фазааралығында, яғни буланудың қарқындылығы лезде үлғай-ған кезде, ыза суының үлесі-8-68%-ға дейін өсті. Өсіп-даму кезеңінің сонына қарай, буланудың қаркындылығының азаюына байланысты, 1 м-лік деңгей-дегі ыза суының шығынының жинақты су түгынудағы үлес мөлшері 52%-ға дейін, ал 1,5; 2,5 м-лік деңгейдегі ыза суыньщ үлес мөлшері 44-9%-ға дейін төмеңдеді.
Осыдан есімдіктін өсіп-даму кезеңіндегі жинақты су тұтыну мен ыза суы шығынының биологиялык фактор мен метеорологиялық жағдайға байланыстылығын анық байқаймыз.
2.4. Жүгерінің коректік заттарды пайдалануы
А.Т.Пономарева мен Р.Е.Елешевтің зерттеулерінде суармалы жағдайда қоректік заттардың топырақтан иайдалану коэффициенттерінің орташа мән-дері және бұл коэффициенттердің топырақ типі мен өсірілген дақылдан гөрі егістіктін ылғалмен камтамасыз етілуі мен өнімділік деңгейіне тәуелді екені көрсетілген.
Қоректік заттардың топырактан пайдалану коэффициенті - тү_рақты шама емес екендігін айта кету жөн. Оның мәні дақылдың биологиялық ерек-шеліктеріне, сондай-ак, топырақтың құнарлылығына, агротехника деңгейіне, ауа-райы жағдайына, өсімдіктің өсіп-дамуына әсер ететін басқа да фактор-ларға тәуелді. Бүл жөніндегі зерттеу нотижелері көрсеткендей, суару нүсқа-ларына байланысты коректік заттардың топырактан пайдалану коэффициенті нитратты азот үшін 78,6-82,5, жылжымалы фосфор үшін - 37,2-39,1, үшін - 26,3-26,9% аралыгында болды (6 кесте).
6 кесте
Жүгері егісінің қоректік заттарды топырақтан пайдалануы
Суару алдындағы топырақ ылғалдылығы, % ЕТЫС
Топырақ қабатындағы қоректік заттар қоры, кгга
Қоректік заттарды топырақтан пайдалану коэффициенті, %
N
P2O5
K2O
N
P2O5
K2O
70-70-70
70-80-70
219,96
219,96
159,3
159,3
747,8
747,8
78,6
82,5
37,2
39,1
26,3
26,9
Зерттеу жүргізілген жылдары тыңайтқыштар нормасының суару нүсқаларымен үйлесімінде коректік затгардың тыңайтқыштан пайдалану коэффициенті азот үшін 36,3-51,6%, фосфор үшін 22,0-42,7%,калий үшін - 54,1-54,9% аралығында болды.
Сонымен, эксперименталды жолмен алынған агрохимиялық констан-талар бағдарланған түсімді қамтамасыз ететін тыңайтқыштар нормасын есеп-теуге қолданылуы мүмкін.
2.5. Жүгеріиің өсіп-даму кезеңіндегі су тұтынуынын заңдылықтары
Ауыл шаруашылығы дақылдарының суару тәртібін зерттеп дайындауда, жинақты су шығыны, оның негізгі элементтерінің бірі болып табылады (жинақты су тұтыну және оның өнім бірлігін кұруға шығыны).
Зерттеу жүргізілген жылдары жинақты су тұтынудың шамасы топырақтың су режимі деңгейіне байланысты болды және зерттеу жүргізілген жыл-дардың ауа-райы жағдайына байланысты 5526-7350 м[3]га аралығында өзгеріп отырды. Жинақты су тұтынудың ең жоғарғы шамасы суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында, орташа есеппен, 6 жыл ішінде - 6504м[3]га болып, зерттеу жургізілген жылдары 5676-7350 м[3]га аралығында өзгеріп отырды. Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында жалпы ылғал шығыны 70-80-70% ЕТЫС нұсқасына, қарағанда азайып, орташа есеппен 6 жыл ішінде, оның шамасы 6345 м[3]га болды. Осы жылдар ішінде орта есеппен, суарудың 70-80-70 % ЕТЫС нү.сқасындағы жинақты су түдыну мөлшері 70-70 -70% ЕТЫС нү-сқа-сына қарағанда 159 м[3]га-ға артық болды (7 кесте).
Осындай зандылықтар сүрлемдік жүгері егісінде де байкалды. Сүрлемдік жүгері егісінде зерттеу жүргізілген жылдары жинақты су түлынудың шамасы суару нүскаларына байланысты 4452-5555 м[3]га аралығында өзгеріп отырды. Суарудын 70-70% ЕТЫС нұсқасында жинакты су тұтынудын шамасы, орташа есеппен, 3 жыл ішінде 5063 м[3]га, ал 70-80% ЕТЫС нұсқасында - 5187 м[3]га болды. Осы жылдар ішінде орта есеппен суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасын-дағы - жинақты су түлъшудың мелшері суарудың 70-70% ЕТЫС нұсасына карағанда 124 м[3]га-ға артық болды (7 - кесте).
Жинақты су тұтынудың шамасына өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі метеорологиялық жағдайлар да айтарлықтай әсер етті. Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында дәндік жүгерінің су тұтынуы 5526 м[3]га-дан (1993 ж.) 7209 м[3]га-ға (1984 ж.) дейін өзгерді. Осындай зандылықтар суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында да байқалды.
7 кесте
Дәндік жүгері егісінің су балансы, м[3]га
Зерттеу
жыл-дары
Топырак ылғалынын қоры
Жауын-шашын
Суармалау нормасы
Аэрация аймағындағы ылғал алмасу
Жинакты су тұтыну
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
ыза суының
шығыны
инфильт-рация
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
70-70-70% ЕТЫС
2005
371
5,1
98
1,4
3000
41,6
4030
55,9
290
4,0
7209
100
2006
374
5,7
614
9,3
2400
36.4
3435
52,0
223
3,4
6600
100
2007
468
7,3
97
1,5
2400
37,3
3737
58,1
267
4,2
6435
100
2008
276
5,0
930
16,8
1800
32,6
2718
49,2
198 і
3,6
5526
100
2009
306
5,0
274
4,5
2400
39,4
3379
55,4
260
4,3
6099
100
2010
329
5,3
719
11,6
2400
38,7
3001
48,4
247
4,0
6202
100
6 жыл ішінде
354
5,6
455
7,2
2400
37,8
3384
53,3
248
3,9
6345
100
70-80-70% ЕТЫС
2005
342
4,7
98
1,3
3300
44,9
3930
53,5
320
4,4
7350
100
2006
342
5,0
614
9,0
2700
39,8
3379
49,8
248
3,6
6787
100
2007
406
6,2
97
1,5
2700
41,0
3649
55,5
274
4,2
6578
100
2008
200
3,5
930
16,4
2200
38,8
2576
45,4
230
4,1
5676
100
2009
255
4,1
274
4,4
2700
43,1
3316
52,9
281
4,5
6264
100
2010
312
4,9
719
11,3
2700
42,4
2915
45,7
276
4,3
6370
100
6 жыл ішінде
310
4,7
455
7,0
2717
41,8
3295
50,7
272
4,2
6504
100
Сүрлемдік жүгері егісіндегі суарудың 70-70% ЕТЫС нұсқасындағы жинақты су тұтыну 4452 м[3]га-дан (2009 ж.) 5423 м[3]га-ға (2008 ж.) дейін өзгерді, ал суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасында бұл көрсеткіш 4562 м[3]га-дан (2009 ж.), 5555 м[3]га-ға (2008 ж.) дейін өзгерді.
Жинакты су тұтынудың негізгі кұрамдас бөлігі суармалау нормасы есім-діктің жалпы су шығынының 32,6-44,9% -ын құрды (6 - кесте). Суарудың 70-70-70% ЕТЫС нүсқасында суарма судың жалпы су тұтынудағы үлесі 32,6%-дан (2008 ж.) 41,6%-ға дейін өзгерді. Орташа есеппен, 6 жыл ішінде суару-дың осы нұсқасында жүгері егісінің жалпы су тұтынуының 37,8%-ын суарма су кұрды. Суарудың 70-80-70% ЕТЫС нүсқасында, орташа есеппен, 6 жыл ішінде суарма судын үлесі 41,8% болып, 1993 жылы 38,8%-дан 1999 жылы 44,9%-га дейін өзгерді.
Осындай заңдылықтар сүрлемдік жүгері егісінде де байқалды. Орташа есеппен 3 жыл ішінде суарудың 70-70% ЕТЫС нүсқасында сүрлемдік жүге-рінің жинақты су тұтынуының 27,7%-ы суарма судың үлесіне тиді, ал, 70-80% ЕТЫС нұсқасында суарма судың үлесі 33,4% болды. Зерттеу жүргізілген жылдар ішінде суарма судың үлесі суару нүсқаларына байланысты (70-70% ЕТЫС және 70-80% ЕТЫС), тиісінше, 13,5-33,9%-дан 21,9-38,6%-га дейін өзгерді (8 кестесі).
8 кесте
Сүрлемдік жүгері егісінің су балансы, м[3]га
Зерітеу жыл-дары
Топырақ ылғалының қоры
Жау шаш
ын-ын
Суармалау нормасы
Аэрация аймагындағы ылғші алмасу
Жинакты су түгыну
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
м[3]га
%
70-70% ЕТЫС
2008
325
6,1
5,5
704
13,2
1800
33,9
2486 46,8
5315
100
2009
300
5,5
1059
19,5
1800
33,2
2264
41,8 39,3
5423
100
2010
296
6,7
1803
40,5
600
13,5
1753
4452
100
3 жыл ішінде
307
6,1
1189
23,5
1400
27,7
2167
42,7
5063
100
70-80% ЕТЫС
2008
267
4,9
704
12,9
2100
38,6
2374
43,6
5445
100
2009
250
4,5
1059
19,1
2100
37,8
2146
38,6
5555
100
2010
248
5,4
1803
39,5
1000
21,9
1511
33,2
4562
100
3 жыл ішінде
255
4,9
1189
22,9
1733
33,4
2010
38,8
5187
100
Жинақты су тұтынудағы топырақ ылғалы қорынын үлесі негізінен кабыл-данған суару тәртібіне байланысты болды және оның сандык мәндерінің көрсет-кііягері суармалау нормасына қарағанда керісінше болды. Орташа есеппен 6 жыл ішінде суарудың 70-70-70% ЕТЫС нұсқасында, оның үлес салмағы 5,6% болды, ал суарудың 70-80-70% ЕТЫС нұсқасында 4,7%-ға дейін темендеп, зертгеу жүргізілген жылдар ішінде 3,5-6,2% аршіығында болды (6-кесте).
Сүрлемдік жүгері егісінде зерттеу жүргізілген жылдары топырақ ылғалының шығыны 4,5-6,7% аралығында өзгеріп, суарудың 70-70% ЕТЫС нұс-қасында оның үлес мөлшері. орташа есеппен, 6,1% ал, суарудың 70-80% ЕТЫС нұсқасында - 4,9% болды (7 - кесте).
Өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндегі жауын-шашын мөлшерінің ролі кейбір жылдары жүгерінің ылғалмен камтамасыз етілуінде салыстырмалы түрде айтарлыктай болды. жылы (ылғалды жыл) жауын-шашынның жинақты су тұгынудағы үлес мөлшері 16,4-16,8% ал, 1999 жылы (кұрғақ жыл) - 1,3-1,4% болды. Сүрлемдік жүгері егісінде 2010 жылы (ылғалды жыл) жауын--шашынның жинақты су тұтынудағы үлес мелшері 39,5-40,5%, ал 2008 және 2009 жылдары, тиісінше, 12,9-13,2 және 19,1-19,5% болды.
Аэрация аймағына шығындалған ыза суы және оның инфильтрация аркылы толыктырылуы аэрация аймағындағы ылғал алмасуды кұрайды. Осы ылгал алмасу дәндік жүгерінің жинақгы су түлынуының 46,5-49,4%-ын кұрды.
Сүрлемдік жүгері егісінің су балансының 38,8-42,7%-ын аэрация айма-ғындағы ылғал алмасу кұрды.
Ыза суы терең (һ3 м) жайғасқан суармалы жерлерде жүгерінің жинақты су тұтынуы биоклиматтык әдіс арқылы келесі тәуелділікпен анықталды:
Е = Ко :: Кд :: Ео
мұндағы Ко - микроклиматтық коэффициент; К6 - биологиялык коэффициент; Ео - айлык буланғыштык, м[3]га.
Буланғыштықтың айлық мәндері Н.Н.Ивановтың формуласы аркылы есептелді:
Ео. = 0,018 (25+t)[2]-100-а),
мұндағы t - ауаның орташа айлык температурасы, °С;
а -- ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы, %.
Нәтижесінде, ылғалмен қамтамасыз етілу деңгейіне байланысты дәндік және сүрлемдік жүгері үшін жинақты су тұтынудың сандық мәндері аныкталды (9 кесте).
9 кесте
Жүгерінің жинақты су түлынуы жэне суармалау нормасы
Дақыл
Қамтамасыз етілуі, %
50
75
95
Сүрлемдік жүгері
4350
3100
4500
3400
4800
4300
Дәндік жүгері
5850
3950
5900
4450
6050
5350
Ескерту: алымында - жинақты су тұтыну;
бөлімінде - суармалау нормасы
9 кестеде керсетілгендей, дәндік және сүрлемдік жүгерінің жинақты су тұтынуы тиісінше орташа жылдары (50% қамтамасыз етілген) - 5850 және 4350, орташа құрғак жылдары (75% камтамасыз етілген) -- 5900 және 4500, ал құрғак жылдары (95% қамтамасыз етілген) - 6050 және 4800 м[3]га болды.
Сонымен қатар, суармалау нормасы келесі тәуелділік аркылы есептелді:
Ор = Е - W - Ос,
мұндағы Ор - ыза суы терең (3 м) жайғаскан жағдайдағы суармалау нор-
масы;
Е - жинақты су тұтыну, м[3][ ]га;
W -топырак қабатындагы ылғал корынан су тұтыну, м[3]га;
Ос - атмосфералык жауын-шашын мөлшері, м[3]га.
Дәндік жэне сүрлемдік жүгерінің калыпты өсіп-дамуын қалыптастыруға кажетті суармалау нормасының мәні 50. 75 жэне 95% камтамасыз етілген жылдар бойынша тиісінше 3950 жэне 3100; 4450 және 3400; 5350 және 4300 м[3]га болды.
2.6. Орташа тауліктік су тұтыну
Жүгерінің су тұтынуын зерттеу кезінде дақылдың тіршілік кезеңінің кез-келген уақыт аралығында орташа тәуліктік су шығынын аныктаудын теориялық және тәжірибелік маңызы бар. Орташа тәуліктік су тұтынудың динамикасы топырақтың ылғал корының пайдаланылуын толык түсінуге және топырактың колайлы су режимін негіздеуге мүмкіндік береді.
Алынған мәліметтерді талдау (10 кесте), орташа тәуліктік су тұтыну динамикасының вегетативті массаның корлану динамикасымен және ауаның орташа тәуліктік температурасымен үйлесімділігін көрсетеді. Тәжірибенің барлық нұсқаларында орташа тәуліктік су тұтынудың максималды мәні 13-14 жапырак салу -- сүттеніп пісу фазааралығында байқалды.
10 кесте
Суару тәртібіне байланысты дәндік жүгерінің орташа тәуліктік су тұтынуы, м[3]га (орташа есеппен 6 жыл ішінде)
Топырактың
суару алдындағы
ылғалдылығы, %
ЕТЫС
Тұкым-
себу -- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz