Бағдарланған түсім алуға арналған жүгері егісіндегі топырактың су режимін басқарудың ғылыми негіздерін зерттеу

Кіріспе

Еліміздің азық-түлік кауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығын дамытуға кең ауқымды бетбұрыс жасалуда. Оның ішінде мал шаруашылығы саласын дамыту басым бағытқа ие. Бұл өз кезегінде, құс шаруашылығы мен етті-сүтті мал шаруашылығы өнімдерін кең көлемде өндіру үшін, берік азык корын жасауды қажет етеді. Қазақстан Республикасы жағдайында жүгері ең жоғары өнімді дәнді және негізгі азықтық дақыл болып саналады. Оның дәні, өзінің жоғары энергия сыйымдылығына байланысты, құрама жемдерге негізгі компонент болып табылады. Сүрлемдік дакыл ретінде де оған ешбір дақыл тең келе алмайды. Сүрлемдік жүгерінің өнімділігі (500 ц/га) сұлы дәнінің өнімділігінің (100 ц/га) энергия мөлшеріне пара-пар.

Республикамыздың ғылыми-зерттеу мекемелері әр түрлі табиғи-экономикалық аймактарда жүгері дақылының будандарын аудандастырумен қатар, оны өсірудің агротехникалық нұсқаулары мен ұсыныстарын зерттеп дайындаған. Бұл ұсыныстар агрономиялық және мелиоративтік ғылымдар-дың жаңа жетістіктері мен өндірістік озық тәжірибелер негізінде дайын-далған. Бірақ, бұл ұсыныстар орташа көпжылдық көрсеткіштерге жақын агрометеорологиялық жағдайларда қолданылуға бағытталған. Табиғи эколо-гиялық жағдайда ауа-райынын көрсеткіштерінің орташа көпжылдық мәнде-рінен ауытқуы жиі байқалады, яғни әр жылдардағы ауа-райының жағдайлары қайталанбайтын үйлесімділігімен және алуантүрлілігімен сипатталады. Елі-міздің оңтүстік аймағында жүгері дәні мен сүрлемінен жоғары өнім калып-тастыруда топырақ ылғалы шектеуші фактор болып табылады. Сондықтан, тұрақты және мол өнім алу үшін әрбір нактылы жағдайда топырақтың су режимін реттеу арқылы, сырткы орта жағдайының езгеруіне жедел әсер ету кажетгілігі туындайды.

Осыған байланысты, жүгері өсімдігінің ылғалмен қамтамасыздығын жедел басқару және реттеу шаралары аясында негізгі агротехникалық фак-торлардың тиімді мәндерін анықтау және зерттеп дайындау өзекті мәселе болып табылады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың максаты - бағдарланған түсім алуға арналған жүгері егісіндегі топырактың су режимін басқарудың ғылыми негіздерін зерттеу.

Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер шешілді:

- аймақтың агроклиматтық ресурстарына кешенді баға беру және осы
ресурстарды бағдарланған өнім алу үшін тиімді пайдалану жолдарын
негіздеу;

- өсімдіктің өсіп-даму кезеңіндеігі жинақты су түтыну мен ыза суының аэрация аймағындағы шығынының динамикасын анықтау;

- жинакты су тұгынудағы ыза суы шығынының үлесі және терендік
деңгейіне байланысты оның карқындылығын анықтау;

- суару тәртібі мен минералды тыңайткыштардың эртүрлі үйлесімінде
есімдіктің азотты, фосфорды және калийді пайдалануын аныктау;

- өсімдіктің есіп-даму кезеңі мен фазааралық кезеңдеріндегі жинақты
және орташатәуліктік су тұтынуының динамикасыи анықтау;

- өсімдіктің өсіп-дамуының фазааралық кезеңдеріндегі биоклиматтык
коэффицненттердің сандық мәндерін есептеу және оларды бағдарланған
өнімділікті қамтамасыз ететін оңтайлы суару тәртібін негіздеу үшін пайда-
лану мүмкіндігін анықтау;

- ауа-райының болжамы мен биоклиматтық коэффициенттерді пайда-
лану арқылы топырақтың су режимін басқарудың әдістерін зерттеп дайын-
дау;

. - суару алдындағы топырақ ылғалдылығы мен тыңайтқыштар норма-сына байланысты өнімнің және өсімдіктіц фотосинтез кызметінің көрсеткіш-терінің заңдьлыктарын анықтау;

- бағдарланған өнімді қамтамасыз ететін факторлардын Оңтайлы үйле
сімін экономикалық тұрғыдан негіздеу.

1. Аналитикалық бөлім

1. 1. Климат жағдайларының сипаттамасы

Табиғат жағдайларымен тығыз байланысты және көбінесе соларға тәуелді дамитын ауыл шаруашылығы өндірісіндей сала кемде-кем. Ауыл шаруашылығы өндірісіне әсіресе климат пен топырақ қабаттарының қасиеті үлкен ықпал жасайды. Аймақтың топырақ-климат жағдайларына рельефтің ерекшеліктері, температура мен жауын-шашын ғана емес, сондай-ақ климаттың басқа элементтері де бұлтқа, ауаның ылғалдығына, қардың қалыңдығына, желдің бағыты мен жылдамдығы ықпал жасайды.

Табиғаттың ауыл шаруашылығында маңызды орын алатын ең негізгі факторларының бірі - ауа райы. Оның жылу, ылғал, жарық сияқты элементтері өсімдіктердің өсіп-өнуі үшін аса қажет. Осы элементтер өсімдік организмдері мен органикалық заттарды құрау процесінде ассимиляцияланады.

Оңтүстік Қазақстан облысынының топырақ -климаттық жағдайы алуан түрлі бедерлігімен ерекшеленеді. Талас Алатауы мен Тянь-Шань тауының батыс тау сілемдерімен облыстың солтүстік -батыс жағы құмды шөлейт Бетпақ дала жазығымен жалғасып жатады.

Оңтүстік Қазақстан облысының климаты ерекше мінезімен тез құбылмалығымен, күн сәулесінің радиациясы және жылылығымен ерекшеленеді. Орташа суықсыз кезеңі 245-265 күнге созылып, яғни 0 ⁰ жоғары температура 8-10 айды құрайды (1-кесте, 21, 22-суреттер) .

Оңтүстік өңірінде соңғы жылдары қыс қардың көп түсуімен ерекшеленеді. Қаңтар айының бірінші онкүндігінде түскен қар ақпан айының үшінші онкүндігіне дейін созылып жатты. Ауаның орташа температурасы қаңтар айында -15°С болды. Қардың қалыңдығы 30-40 см-ге жетті.

Көктем айлары жауын-шашынды болды. Айта кететін бір жағдай, жыл басы қар және су қоры жетерліктей болды.

Жаз айларында күн ыстық болып, шілде де ауаның орташа температурасы +30, +35°С-қа дейін көтерілді.

Ауа температурасының өте жоғары болуы және жыл маусымындағы жауынның аздығы топырақ пен ауа құрамындағы ылғалдықты төмендетеді.

Күз айларында жауын-шашынның аз түсуі, ауыл шаруашылық дақылдарды ысырапсыз жинап алуға мол мүмкіндік берді.

Көпжылдық орташа мәліметтер бойынша жауын-шашын түсімінің жиынтығы - 515 мм, оның ішінде 40, 0 % көктемде, жазда - 5, 2 %, күзде - 18, 6% және қыста - 36, 2% түседі.

1 кесте

Зерттеу жүргізілген 2009 жылындағы «Шымкентагро» метеостанциясының мәліметтері бойынша климаттық көрсеткіштер:

Сурет 1. Ауа температурасы (2009 ж)

Сурет 2. Жауын-шашын жиынтығы (2009ж)

1. 2. Топырақ және рельеф өзгешеліктері

Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстіктен оңтүстікке қарай 650 километр және шығыстан батысқа қарай 550 километр жерді алып жатыр. Оның жер көлемі - 117, 4 мың шаршы километр.

Облыстың территориясы негізінен алғанда солтүстік шөл аймақта орналасқан және алуан түрлі рельефімен көзге түседі. Рельефіне қарай ол айқын айырмалы төрт бөлікке бөлінген: солтүстік, оңтүстік-батыс жазықтық, жазықтық-оңтүстік және оңтүстік-шығыс таулы бөліктерге бөлінеді. Географиялық жағынан облысқа Қызылқұм шөл даласының оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғары, Мойынқұмның батыс шеті, Шу өзенінің төменгі ағысындағы алқап, Бетпақдала шөлінің сазды батыс бөлігі, Қаратау жотасының көпшілік бөлігі және Батыс Тянь-Шань бірқатар жоталары қосылады. Қаратау жотасы оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай облысты екіге - солтүстік және оңтүстік бөліктерге бөліп жатыр.

1. 3. Геологиялық-гидрогеологиялық жағдайлары

Ауданның жері, шығысы Қаратау, Талас, Алатау және оңтүстік шығысы Өгем тау сілемдерімен шектеліп жатқан ойпаңдау жерлерді алып жатыр. Батыс жағы Сырдария өзенінің тегістігіне қарай ашылып Арыс артизиан бассейінімен шектеліп жатқан Арыс-Қарамұрт ойпатында орналасқан.

Аймақ геологиялық жағынан полезойлық шөгінділерге жатады да, астыңғы жағы тұрақты қабатты мезозойлық шөгінділермен шектеледі.

Суармалы жерлерде негізінен төрттік дәуірінде пайда болған әр-түрлі шөгінділер дамып жетіліп жатыр.

Төрттік дәуіріндегі шөгінділер негізінен, су өткізбейтін қабатқа дейін сазды шөгінділерден тұрады. Литологиялық жағынан бұл шөгінділер саздақ, құмдақ, құмды, тас аралас құмды және тасты болып келеді.

Аймақтағы жер қыртысы әр түрлі еңкіштіктегі жер болып келеді. Ауданның суармалы жерлері, шамамен, 76, 1% (26001 га) орташа еңкіштіктегі жерлерде (і=0, 03-0, 05) орналасқан. Тегіс жерлерде (і<0, 03) суармалы жерлердің 7% (2393 га), ал еңкіштігі жоғары жерлерде (і>0, 05) суармалы жерлердің 16, 9% (5772 га) орналасқан.

2. Техникалық бөлім

2. 1. Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері

Танаптык көпфакторлы тэжірибелер Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының тәжірибе алқаптарында жүргізілген деректер бойынша егіс алқаптарында 3-4 кайталауда, яруста бөлшектенген мөлдектер эдісімен орындалды. Тыңайткыштар енгізу нұскалары (фактор Б) кездейсоқ әдіспен, ал суару тэртібі нұскалары (фактор А) жүйелі әдісімен орналастырылды. Суару тэртібі бойынша мөлдектіц есептелген ауданы 560м ² , ал тыңайтқыштар бойынша- 140м ² болды.

Тәжірибе учаскелерінде жүгерінің төмендегідей будандары себілді: орташа кеш пісетін Южный ЗТВ буданы; орташа кеш пісетін Қазақстан 587 СВ буданы; кеш пісетін Қазақстан 705 СВ буданы.

Тынайтқыштардың нормасын баланстык есептеу әдістерінің ішінен суармалы егіншілікке ыңғайлы әдісті, яғни белгіленген косымша өнімге ты-ңайтқыштар мөлшерін есептеу әдісін колдандық.

Егісте топырақтың оңтайлы ылғалдылығы сақталып тұрды, суару топырақты ылғалдандырудың жоғарғы (ең төменгі ылғал сыйымдылык) және төменгі шегінің арасындағы ылғалдылыктың тапшылығы аркылы есептелді.

Төмендегідей тәжірибе үлгілері ғылыми зерттеулерге арқау болды.

1- тәжірибе. Суару тәртібі мен ыза суыныңң әртүрлі терендік деңгейінің аэрация аймағындағы ылғал алмасуға әсері (8 нұска) .

2- тәжірибе. Суару мен минералды тыңайткыштар нормасына байла-
нысты дәндік жүгерінің қоректік заттарды топырактан және тыңайткыштан
пайдалану коэффициенттерін анықтау (6 нұсқа) .

3 - тэжірибе. Суару мен тыңайтқыштар нормасының дәндік жүгері
өніміне әсері (10 нұсқа) .

4 - тәжірибе. Суару тәртібі мен тыңайткыштар нормасының сүрлемдік
жүгері еніміне әсері (6 нұска) .

Суару нормасының есептелген мөлшері А. Н. Костяковтың формула-сымен анықталды:

m=100*һ*d _ү *(β _ЕТЫС -β _о ) *К _п

мұндағы Һ - топырақтың есепке алынған қабаты, м;

d _ү - есепке алынған топырақ кабатының тығыздығы, г/см ;

β _ЕТЫС - құрғақ топырақ салмағының % есебімен есепке алынған топырақ қабатының ен төменгі ылғал сыйымдылығы;

β _о - құрғақ топырақ салмағының % есебімен есепке алынган топы-рақ қабатының суару алдындағы ылғалдылығы;

К _п - суару кезінде ысырап болатын ылғалдың мөлшерін көрсететін коэффициент.

Өсімдіктің жинакты су тұтынуы - су балансы әдісімен, (А. Н. Костяков-тың формуласымен) аныкталды;

Е = Ор + W + g +Ос

мұндағы О _р - суармалау нормасы, м ³ /га;

W - топырақ кабатындағы ылғал қорынан су түлыну (\Ү _Н - ^ _к ), м ³ /га;

g - топырақ және ыза суларының ылғал алмасуы. м ³ /га;

О _с - атмосфералык жауын-шашын мөлшері, м7га.

Формуладагы g мэнін лизиметрлік эдіспен анықтадык. Лизиметрлердегі тәжірибелер Д. М. Кацтың әдістемесі бойынша жүргізілді. Металдан жасалған цилиндр формалы лизимстрдің беткі ауданы -0, 785 м ² , бетінен табанына дейінгі терсңдік - 1, 6; 2, 1; 2, 7; 3, 1 м. Лизиметрлердегі ыза суының деңгейі 1, 0; 1, 5; 2, 0; 2, 5 м теревдіктерде тұрақгы ұстап отырылды. Берілген суару нормасы көлемдік әдіспен есептелінді. Топырақ-тың есепке алынған қабатындағы ылғалдылығы суарудың 70-70-70% және 70-80-70% ЕТЫС нұсқаларында үнемі ретгеліп отырды.

Дакылды өсіру жағдайына (суару, тынайтқыш) байланысты өсімдіктін фенологиялык фазалары мен кезеңдеріндегі өсіп-дамуының сандык және сапапык көрсеткіштерін белгілеу ушін, жүгері егісінің фотосинтез қызметін анықтауга аса көніл бөлінді: көк жэне күрғақ биомассаның қорлануы, жапырақ бетінің ауданы, егістің фотосинтез потенциалы, фотосинтездің таза өнімділігі, ФАР-ды пайдалану коэффициенті. Негізгі керсеткіштерді анықтау келесі әдістермен жүргізілді:

- көк және күрғақ биологиялық массаның корлануын - таразымен
өлшеу әдісімен;

- жапырақ бетінің ауданын - ойып алу әдісімен;

- фотосинтездің таза онімділігі:

В ₂ -В ₁

ФТӨ = 1/2( Ж ₁ +Ж ₂ ) *Т

Мұндағы: ФТӨ - фотосинтездің таза өнімділігі, г/м ² тәулігіне;

В ₁ - алдыңғы анықталған кұрғак биомасса, г/м ² ;

В ₂ - кейінгі анықталған кұрғақ биомасса, г/м ² ;

Ж ₁ және Ж ₂ - сол уақыттағы жапырақ бетінің ауданы, м ² га; Т - кезеңнің ұзактығы, күн.

- Фотосинтез потенциалын есептеп шығаруға колданылған формула:

ФП=∑Ж _орт *Т

Мұндағы: ФП - егістің фотосинтез потенциалы, мың м ² /га • күн;

Ж _орт - есепті кезеңіндегі жапырақ бетінің орташа ауданы, мын м ² /га;

Т - кезеңнің ұзақтығы, күн.

- Егістің ФАР-ды пайдалану коэффициенті;

В*Q*100

К _фар = ∑Q _фар

мұндағы К _фар - ФАР-ды пайдалану коэффициенті, %;

В - құрғақ биологиялық өнімнің массасы, кг/м ² ;

Q - 1 кг кұрғақ биомассаның калориялылығы, КДж/кг;

∑Q _фар - дакылдың өсіп-даму кезеңіндегі ФАР кірісінің жиынтығы, МДж/м ² .

Өнімділік процесі мен өнімнін қалыптасу барысын бақылап отыру үшін өсімдіктің өсіп-даму кезеңі бойында, оның өсіп-дамуының негізгі фазала-рының өтуіне байланысты фенологиялык бақылаулар және есімдік жиілігін есептеу жалпы қабылданған унификацияланған әдістемелер бойынша жүргізілді.

Өнімділік туралы мәліметтер дисперсиялык, сондай-ак корреляциялық және регрессиялық талдаулар әдісімен өңделді.

2. 2. Өнімділік процесінің агроклиматтық ресурстары

Территорияның табиғи ресурстары дұрыс бағалау және тиімді пайдалану егіншілікті жүргізудің негізгі кажетті шарты болып табылады. Осы табиғи ресурстардың ішінде климат жетекші роль аткарады.

Су тұтынудың тапшылығы туралы көпжылдық (1985-2010 жж. ) мәліметтерді статистикалык өңдеуден өткізу аркылы есепті қамтамасыз етілген жылдарды анықтадық. Нәтижесінде, күрғақ (95%), орташа қүрғақ (75%), орташа (50%), орташа ылғалды (25%) және ылғалды (5%) жылдарға тиісінше 1999, 2000, 2001, 2002 және 2007 жылдар сәйкес келді.

Жер бетіне түскен фотосинтездік активті радиацияның (ФАР) мөлшері жылы кезде (сәуір-қыркүйек айларында) су тұтынудың тапшылығымен әртүрлі қамтамасыз етілген жылдарға байланысты 1752-1904 МДж/м ² аралығында болатындығын көрсетіп отыр (1-кесте) . Су тұтынудың тапшылығы бойынша құрғақ жылы. (95% қамтамасыз етілген ) жер бетіне жеткен ФАР мөлшері 1904 МДж/м ² , ал активті температуралар жиынтығы 3718°С болды. ФАР-дың төменгі мөлшері 1752 МДж/м ² су тұтынудың тапшылығы бойынша ылғалды жылы байқалды, ал активті температуралар жиынтығы 3446 С болды. Осы көрсеткіштерді талдау фотосинтездік активті радиация мен темпера-туралар жиынтығынын арасында тығыз байланыстылык бар екенін керсетеді.

Сондай-ақ жылдың жылы кездеріндегі әрбір айлар үшін де қуаттылык ресурстар мен температуранын арасында байланыстылык бары анықталды. Мысалы, мамыр айында ФАР мелшерінің артуына байланысты (322, 321, 324, 316 МДж/м ² ) ауа температурасының жиынтығы да артты. Жылу мөлше-рінің ең жоғарғы көрсеткіштері маусым, шілде және тамыз айларында, әсіре-се кун сәулесінің жоғары радиациясы (374 МДж/м") келіп түскен жылы байқалды. Жаз айларындағы ФАР-дың ең төменгі мөлшері 293 МДж/м ² болды. Күзде ылғалды жылы (5% - қамтамасыз етілген) күн сәулесі куаты-ның 224 МДж/м ² -ға дейін төмендеуі байқалып, тиісінше ауа температурасы да төмендеді.

Су тутынудың тапшылығы бойынша, әртүрлі камтамасыз етілген жыл-дары, ауа теипературасының жиынтығы да әртүрлі болды (1 - кесте) . Соуір айында, су тұтынудьщ тапшылыгымен эртүрлі камтамасыз етілген жылдар үшін (95% -ген - 5%-ке дейін қамтамасыз етілген), ауа температурасының жиынтығы 30О-390°С аралығында болды. Осы жылдар ішінде, темпе-ратуралар жиынтығының максималды мәндері, шілде айында байқалды (тиісінше 834; 818; 791; 772; 781°С) . Күз мезгілінде, ФАР кірісінің бәсен-деуіне байланысты (224-243 МДж/м ² ) ауа температурасының да төмендеуі байқалды: (513-525°С) . Жылдың жылы мезгілдеріндегі құрғақ жылы (95% камтамасыз етілген) ауа температурасьшың жиынтығы 3718°С және орташа кұрғақ, орташа, орташа ылғалды және ылғалды жылдары тиісінше 3666; 3636; 3526 жэне 3446 С болды. Осылардан, жылдың жылы мезгіліндегі фото-синтездік акгивті радиацияның ауа температурасы жиынтығымен тығыз байланысты екенін байқауға болады.

Су тұртынудың тапшылығымен 5% (ылғалды жылы) және 50% (орташа жыл) қамтамасыз етілген жылдары атмосфералық жауын-шашынның көп мөлшері (119, 3 және 103, 2 мм) көктемгі айлардын үлесіне (сәуір - мамыр) тиді, ал өсіп-даму кезеңінің аяғына таман (қыркүйек) жауын-шашын мөлшері 3, 3-5, 8 мм-ге дейін төмендеді. Құрғақ жылдары (95% қамтамасыз етілген) кектем айларындағы жауын-шашын мөлшерінің үлесі 98, 7% болып, жаз - күз айларында ешқандай жауынн-шашьш түспеген. Жүгерінің өсіп-даму кезеңінің жаз айларындағы (маусым-шілде-тамыз) жауын-шашынның жиынтығының үлес салмағы ылғалды жылы (5%-ке камтамасыз етілген) 32, 7%, орташа жылы (50%-ке қамтамасыз етілген) 21, 8% және кұргақ жылы (95%-ке қамтамасыз етіліен) 1, 3% болды. Тиісінше осы жылдарда жаз айларындағы жау-ын-шашын мөлшері 59, 6; 30, 4 және 0, 3 мм болды. Құрғақ жылғы (су түлы-судын тапщылығымен 95% камтамасьтз етілген) жауын-шашын (61, 3 мм) мөлшерінііц орташа жылға қарағандағы тапшылығы 56%, ал ылғалды жылға караганда - 66% болды.

Ауаның салыстырмалы ылғалдылығының өту барысы температураның өту барысына карама-қарсы. Құрғак жылдары атмосфералык жауын-шашынның мелшері төмен, температуралар жиынтығы ең жоғары (3718°С) болғанда, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы минимум мәнге (40%) жетті, ал жаз-дың ыстық айларында (шілде. тамыз) 27%-ға дейін темендеді. Ал, орташа жылдары (50'/о қамтамасыз етілген) ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 32%-дан (шілде) 66%-ға дейін (соуір) ауыткыды, ал орташа есеппен осы айлар ішінде (сәуір-қыркүйек) оның мөлшері (47%) кұрғақ жылға (40%) карағанда 17, 5%-ға артты.

Біздің есептеулер бойынша жылдың жылы мезгіліндегі (сәуір-кыр-күйек) буланғыштықтың (Е) мәні су тұтынудың тапшылығымен түрліше қам-тамасыз етілген жылдарға байланысты 1017, 9 мм-ден (ылғалды жылы) 1418, 3 мм-ге (кұрғақ жылы) дейін өзгерді (2 кесте) .

2 кесте

Су тұтынудың тапшылығымен түрліше камтамасыз етілген жылдардағы климаттық көрсеткіштер, буланғыштық және ылғалмен камтамасыз етілу коэффициенті

... жалғасы

Жүгері дақылының тіршілігіне қажетті факторлар

Жүгері топырақтан қоректік заттарды мол алатын дақыл

Ауыспалы егіс жүйелерін ұйымдастыру

Алматы облысы бойынша жүгері өсіру технологиясы

Оңтүстік Қазақстан облысының тәлімі егіншілігінде биологиялық тыңайтқыштармен өңдеудің күздік бидайдың өнім құрылымына әсері

ОҚО, Сайрам ауданы, Жаңаталап ауылы жағдайында сүрлемдік жүгеріден жоғарғы өнім алудың технологиясын жасау

ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ БОЙЫНША ӨНДІРІСТІК ІС-САНА БОЙЫНША ЕСЕП

Күріш дақылы

Арамшөптермен алдын ала күресу шаралары

Пайдалануға берілген жаздық бидайдың сорттары

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс