Ислам өркениеті және оның қазақ халқының дүниетанымына ену тарихы Әл-Фарабидің рухани мұрасын жаңғыртудағы А.Қасымжановтың орны
ислам өркениеті және оның қазақ халқының дүниетанымына ену тарихы әл-фарабидің рухани мұрасын жаңғыртудағы а.қасымжановтың орны
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 А.Х.ҚАСЫМЖАНОВ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУ ЖОЛЫ
0.1 А.Х. Қасымжановтың өмірі мен шығармашылық қызметі ... ... ... ... ... 9
0.2 А.Х. Қасымжанов жасаған фарабитанудың тарихи және рухани танымдық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 ӘЛ-ФАРАБИ МҰРАСЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМДА ЖАҢҒЫРТЫЛУЫНДАҒЫ А.ҚАСЫМЖАНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
2.1 Әл-Фараби ілімінің философиялық талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Әл-Фараби ілімнің діни-философиялық ерекшеліктерін танытқан А.Қасымжанов танымындағы иман, рух тәрбиесі және оның қазақ ұлттық мәдениетін жетілдірудегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 . А.Х.Қасымжанов шығармашылығының келешек ұрпақ үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Ғылым мен философия адамы болу үшін қойылатын ең бірініші талап-ол адамның жан тазалығы, ар тазалығы, бүкіл адамға, өз халқына деген таза махаббаты, ғылым мен білімге деген қалтқысыз құштарлығы мен берілгендігі. Бұл шарт орындалмаған күнде, адам философияны үйрене алмайды, үйрете де алмайды
Шығыс ғұлама-ойшылы, ұлы ұстаз Әл-Фараби.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адамзат тарихында рухани және мәдени құндылықтар мен ғылыми жетістіктері арқылы мол мұра қалдырған есімдері елге танымал ойшылдар қазақ жерінде өмір кешкен. Міне осы ойшылдар шығармашылығын зерттеп, кейінгі жастарға өнеге берумен қатар, ғылым мен білім жолын таныта білу жолына түскен ғалымдардың да орны ерекше. Олар қоғамдық қызметтер мен қатар халқының өткен тарихының сан-алуан саласына үңілді, қоғамдық өмірде тудырған сұрауларға жауап іздеді, пайымдады өз тұжырымдарың жасады, қазіргі уақытта да бағасын жоймаған келелі зерттеулер еңбектер ұсынды. Міне, осы ойшыл-ғұламалардың қатарынан Әл-Фараби мұрасын зерделеген А.Қасымжановтың ерен еңбегін ерекше атап өтуді мақсат етіп, зерттеу нысанына алдық.
Елбасы, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Дүниетанымдық құндылықтарды сақтау бағытында басты басымдық рухани танымдық ғылыми ізденістерге түседі. Халықаралық деңгейде бұл салада жасалып жатқан жұмыстар мен жедел іс-жүзіне ендіру мәселесі жүйелі түрде дамып келеді [1] - деп, осы бағытта еңбек етіп келе жатқан ғалымдардың еңбектеріне баға береді.
Түрлі мәдениеттер тоғысқан жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымызды рухани биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасын, оның тағылымдық мәнін зерделеу - заман тудырып отырған қажеттілік. Сол ғұлама, ойшылдардың бірі Әл-Фараби. Ойшыл шығармашылығы даналыққа толы.
Ағын Қасымжановтың пікірінше: Шығыс халықтары өздерінің үзілген мəдени дəстүрілерін тануға қабілетті. Əл-Фараби, Ибн Сина, Бирунидей ғұламалар бүкіл адамзат мақтанышы. Тарихтың асыл қазыналары қазіргі ке-зеңде ұлтшылдық, өзімшілдік пен масаттанушылық негізінде емес, жаңаша танылуымен құнды [2].
Ағын Қасымжанов философия тарихын зерттеушілерге қарама-қарсылығы мен күрделілігіне қарамастан, ақылға сыйымды жəне қисынды үрдіс ретінде ұлттық құндылықты бағалап, шынай бейнесін таныта білуді дұрыс көрді. Өйткен, ол осы бағытты бірінші негіздеген жəне азды-көпті жүйелі түрде көз жүгірте алғандардың алғашқысы болатын. Ағын Қасымжановтың қосқан ең үлкен үлесі қазақ дүниетанымын тарихи-философиялық үрдіс екендігін, ұлттық философиялық ойдың тарихи жағдайлар мен заман талаптарынан тəуелділігі идеясын енгізуі болып табылады. Гегель айтқандай, философия дегеніміз оймен ұғынылған дəуір. Ағын Қасымжановқа дейін қазақ философиясы идеологиялық тапсырыстар кең мəтінінде ғана қарастырылды. Бұл бүкіл Шығыс философиясына тəн жағдаят болды.
Шығыс халық-тарының тарихынан алынған эмпирикалық материалдар бұл жағдайда кездейсоқтық сипатта еді жəне аса маңызды ниеттерімен емес, дұрысы экзотиканы іздеумен түсіндірілді. Шығыс мəдениетінің шынайы өзіндік ерекшелігін түсіну туралы əңгіме болуы мүмкін де емес еді.
Ағын Қасымжанов атап өткендей: Қазақ сияқты халықтардың ұлттық сана сезімінің өсуі мəдени құрылыстың ерекше күрделі міндеттерімен байланысты болды, олардың бүкіл дүниежүзілік тарихқа белсенді субъект ретінде шынайы қатысуы ғана олардың мəдениетінің тарихына мұқият қарауды, дəстүрлерін тануды талап етті, сөйтіп тарихи білім шеңберінің кеңеюіне əкелді. Бұл жергілікті дəстүрлердің керемет бірдемені жасаушы, əлемнің бір бөлігін құрауы мүмкін, ол толық бір организмде өзінің өзгешелігінің арқасында қажетті əрі таптырмайтын болатын, тірі əрі қажетті клеткаға айналуға қабілетті деген жаңалыққа əкеледі [3]. Демек, жалпы тарих пен қазіргі заман арасындағы шекті анықтау қиын ғой. Барлығы уақыт өткен сайын тарихқа айналады. Ал кейбір тарихи жəйттар қазіргі заманғы конъюнктуралықтан өзектілеу болады. Осыны ұстанудың мəні бар, өйткені заман қарқының өсімпаз ұрпақтар арасындағы үлкен психологиялық алшақтық елесін туғызады. Балалар өз əке-шешелері туралы: арғы тектер деп айтады. Көп адам, осы күнгі адамның түбегейлі мəселелерін түсіну үшін жəне оларды шешу əрекеті үшін өткенді тану ештеңе бермейді деп ойлайды.
Өткен мəдениетті зерттеуде шынайылықты сезінуден тіптен Ағын Хайруллаұлы Қасымжанов сияқты дəуір адамдарымен кездесуден олардың ой желісінен олардың ұрпақтарына жеткізгісі келгенінен, өздері де білмей, олардың бізге түсінуінен беретінінен ғажайып лəззат аласың. Сөздің кең мағынасында мəдениет тарихына барлық қоғамдық құбылыстар жатады. Кез келген философия мен кез келген ғылыми жаңалық мəдениет тарихы шеңберінде арнайы қарастыруға лайықты емес. Шындығында, философия өзінің бастапқы интенциясы бойынша кең мəдени мəнге ие, мəдениет тарихында ерекше орын алады.
Өз қойнауынан философияны жасап шығармаған халық, құлшылық ететін, аса құрметтісінен басқасының бəрі бар храм тəріздес деп айтты. Əрине, бұл тым əдемі əрі асырып айтушылық. Ағын Қасымжанов ойларын алсақ, онда философияның мəдениет дамуындағы рөлі, ол əрқашан адамның əлемге əмбебапты, əсіресе этикалық қатынасын анықтау талпынысымен белгіленеді. Философиядан жеке ғылымдарының бөлінуімен сол уақытта философияның мұнан былайғы өмірдегі, қоғамдағы орнын өзі белгілеуі үрдісі болып табылған, философияның білім субъектісі ретіндегі адам туралы ғылым ретінде функциясы нақты белгіленді. Адам болмысының, жалпы мəдениеттің негізгі құндылықтарына қатысты мəселелер əрқашан философиялық деп танылған.
Сөйтіп, азды-көпті дүниетану мен гуманистік функцияларды атқаратын, көзқарастар жүйесі ғана, мəдениет тарихы құрамына тікелей кіреді. Оны нақты тарихи контекстіге салып, ол дəуірдің қандай күштерінің орталығы болатынын көру қажет. Бірақ мəдениет тарихындағы қандай да бір Ағын Қасымжанов тəрізді тұлға өзін қазіргі заманда ғана тəмамдамайды, өйткені оның негізі өткен уақытта, ал сəулесі жақын жəне алыс болашаққа түседі. Сонымен, маңызды істерін қалдырған, мəдениет өкілдері - бұл жіптері барлық бағыттарда басқа түйіндерге тартылатын, мəдениет тарихы торының түйіндері. Ағын Қасымжановтың қазақ руханилығына қосқан басты жетістігі фарабитанумен байланысты. Қазақ философы айтқандай, дүниежүзі мəдениетінің дамуында із қалдырған аса көрнекті қайраткерлер шындығында адамзат мəдениетінің бірлігін паш етіп келеді.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ философиясының ірі өкілдерінің бірі Ағын Қасымжановтың дүниетанымын зерттеудің маңызы зор. Ағын Қасымжанов дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Ағын Қасымжановтың философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Міне сондықтан да ойшылдың шығармашылығы мен танымы қазақ жастарының дүниетанымын қалыптастыруда үлкен маңызға ие.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Ағын Қасымжанов философия тарихында қазақ философиясынан өзіндік орын алып отырған негізгітұлғалардың бірегейі болып табылады. Орта ғасыр ойшылы шығармашылығын зерттеп, оны ғылыми ортаға сол қалпында таныта білу, кеңес құрсауына бағыныштылықтан жоғары тұрып, Әл-Фараби шығармашылығын рухани байлық ретінде қарастырған.
Бүгінгі күні фарабитану тіл, мәдениет, дін, әлеуметтану, музыка өнерімен шектеліп қалмағанын таныту да оңай іс емес. Оның дүниетанымын неміс философтары М. Шелер 1874-1928 мен Х. Плеснердің 1892-1985 көзқарастарымен салыстырып қарастыруға болады. Олардың 1928 жылы жарық көрген Ғарыштағы адамның орны М. Шелер және Органикалықтардың сатылары және адам Х. Плеснер деген еңбектері адам болмысына, оның мағынасына өзгеше көзқарастар енгізгені белгілі. Осыған байланысты А. Көбесов, М.Хайруллаев, Ә. Дербісәлиев сияқты ғалымдардың еңбектері ерекше қызығушылықты тудырады. Шығыс мұсылман философиясының ықпалында ойшыл танымы рухани рең алады. Ғылым Фарабиді емес, Фараби ғылымды түсіндіретінін ұмытып кетпейік - деп Ағын Қасымжанов айтқандай, ғылымды зерттеуге өзіндік жол ашқан дана ойшылдың шығармашылығын қарастырамыз. Адам интелекті мен қоғам ішілік қатынастарды, имандылықты сараптау мәселесін қарастыруда С.Ж. Кенжебаев, А.Жақып, Т.Х. Ғабитов, Т.Бурбаев, Ж. Мүтәліпов, Т.Қ.Айтқазин, Ғ.Есім және тағы басқа ғалымдарымыздың туындыларын ерекше атап өтуге болады. Соңғы жылдары еліміздің ойшылдары философияда иман, салт дәстүрлер төңірегінде кең ауқымды зерттеулер жүргізуде.
Дегенмен Ағын Қасымжанов болмысы туралы жоғарыда келтірілген әртүрлі көзқарастар арқылы мәселенің зерттелу дәрежесіне талдау жасайтын болсақ біз бүгінгі күні ол туралы белгілі бір жүйелі философиялық бағыттың анықталмағандығын байқаймыз. Мұның өзі қарастырылып отырған мәселенің өзектілігін, маңыздылығын одан әрі ауқымдай түседі.
Зерттеудің негізгі мақсаты ретінде Ағын Қасымжанов дүниетанымы қарастырылып, оның тұлғалық даралығы, көзқарасының ерекшелігі және жалпы философиялық тұжырымдары сарапқа салынады. Осыған байланысты зерттеуге келесі міндеттер белгіленген:
- Қазақ философиядағы Ағын Қасымжанов философиясының орнын анықтау.
Ағын Қасымжанов дүниетанымы мен Шығыс философиясында екінші ұстаз атанңан Әл-Фарабидің әртүрлі философиялық бағыттағы еңбектеріне талдау жасау және өзара теориялық бірлігін көрсету.
Ағын Қасымжановтың көзқарасындағы ерекшелікті жалпы адамзаттың рухани даму тарихының белгілі бір кезеңіне (Кеңес дәуірі) сәйкес келе ерекше дамығынын анықтау.
Қазақ мәдениеті, жалпы рухани құндылықтар, жалпы шығармашылық өміріндегі танытқан еңбектеріне талдау жүргізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған ғылыми жұмыста төмендегідей ғылыми жаңалықтар анықталған:
Ежелгі Шығыс ойшылы дүниетанымы, оның көзқарастардағы иман және адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік, адам болмысының рухани келбетіне тән субьектілі - обьектілі бастамалар, жалпы құндылықтарды сараптаған Ағын Қасымжановтың көзқарасы қарастырылады.
Ағын Қасымжановтың шығармашылығын қарастыру тарихи қажеттілік екендігі анықталды. Мәдениетте, экономикада, саясатта, болып жатқан өзгерістер олардың рухани танымды өзгертудегі орны, Әл-Фарабидің адам бойындағы әр түрлі рухани қасиеттерді жан-жақты анықтап, қоғамды жетілдіру жолында жасалған еңбектері жан-жақты талданып Ағын Қасымжанов көзқарасында көрсетілді.
Өзін өзгеден жоғары ұстау, өзара бәсекелестік, рухани бостық, діни сауатсыздық қоғамда белең алғанда рухани-мәдени мұраларды жетілдірудегі ойшылдар дүниетанымын зерттеудің маңызы қарастырылады.
Құндылықтардың құнсыздануы, мәдениетінің құлдырауы сияқты көріністер адам болмысының өзгеруіне негіз. Ағын Қасымжанов танымының жастар ұлағатына өсиет, өнеге еткен шығармашылық жұмысының жемісті еңбегі қарастырылды.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық байланысымен сипатталады. Зерттеу жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралды. Жұмыстың көлемі 62бет.
1 А.Х.ҚАСЫМЖАНОВ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУ ЖОЛЫ
1.1А.Х. Қасымжановтың өмірі мен шығармашылық қызметі
Тәуелсіз ел өз тарихын, өз кемеңгер тұлғаларын өздері дәріптеп, зерттеген. Міне, осы сәт жетпіс жыл құрсауда болған халық үшін туындап отырған кезеңде бір тума кемеңгер ойшыл, ғалым, Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі, белгілі педагог, кемелді ұстаз, философия ғылымдарының докторы, профессор А.Х. Қасымжанов шығармашылығын зерттеу. Оның өмір жолына шолу жасасақ. А.Х. Қасымжанов 1931 жылы 19 қазанда Алматы қаласында дүниеге келді.
Алғашқы мамандығын таңдауда жаны даналыққа құштар А.Х. Қасымжанов оқу бітіргеннен кейін философия мамандығын таңдады. Қазақ Ұлттық университетінің философия факультетіне 1949 жылы түсіп, 1954 жылы алғашқы түлегі болып бітірді. Ғылым жолына түскен А.Х. Қасымжанов 1954-1957 жылдары философия факультетінің аспирантурасында оқыды. Аспирантураны бітіргеннен кейін 1957 жылдары ҚазССР: ғылым Академиясының философия иниститутында кіші ғылыми қызыметкер қызметін атқарды [4].
1960 жылы Москва қаласында СССР ғылым Академиясының философия иниститутында (Разработка В.И.Лениным проблемы совпадения диалектики, логики и теория познания в философских тетрадях), В.И. Лениннің философиялық дəптеріндегі диалектиканың, логика жəне таным теориясының сəйкес келуі проблемасы атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады.
1962 жылы жас қазақ ғалымына үлкен құрмет көрсетіліп, А.Х. Қасымжанов бес томдық философиялық энциклопедияның авторларының бірі болды. Бұл энциклопедия редакциясының құрамында сол кездегі философтар В.Ф. Асмус, М.Т. Иовчук, Б.М. Кедров, Е.П. Ситковский т.б ғалымдар болды. А.Х. Қасымжанов сол ғалымдармен тең жоғары деңгейде бірнеше ғылыми мақалалардың авторы болды [4].
Ғылыми ортада арнайы мақалалар жазумен қатар ол бірнеше жылдар бойы Философские науки журналының редколегия мүшесі болды. Өзінің философиялық ізденістері мен басқа да мақалаларды салыстырмалы зерттеу мүмкіндігі оның шығармашылығының өзіндік ерекшелікпен қарқынды дамуына жол ашты.
1963-1966 жылдары аралығында ҚазМҰУ-де жұмысқа орнығып, доцент қызметін атқарды [4].
1966-1976 жылдары ҚазССР Ғылым Академиясының философия иниститутында Философия тарихы жəне Қазақстандағы қоғамдық-саяси ойлар бөлімінің меңгерушісі болып қызмет атқарды. 1969 жылы А.Х. Қасымжанов Москва қаласында Диалектиканың логикалық аспектілері атты тақырыпта докторлық диссертациясын қорғайды. Ал, 1970 жылы ҚазССР Ғылым Академиясының ең жас корреспондент мүшесі болып сайланады [5].
1970 жылдары А.Х. Қасымжанов тұңғыш рет әл-Фараби мұраларын зерттеуді мақсат етті. Ақиқатқа бергісіз әл-Фараби атты ұлы дала перзентінің Екінші Ұстаз аталуы кездейсоқ емес. Оның ұлан-ғайыр мұрасы -әр түрлі ойлау мәдениетінің, дәстүрлі, әрі сан қырлы ой кешу нәтижелерін бойына мықтап сіңірген және өз заманындағы ғылыми философиялық жетістіктерді жан-жақты қорытып, жаңа деңгейде жаңа сапалы тұжырымдау жүйесін құрайды.
Орта ғасырларда адамзат білімінің молайып, ақыл-парасытының жетіліуіне орасын зор еңбек сіңірген ғұламаларының бірі қазақ топырағынан шыққан данышпан Әбу-Насыр Әл-Фараби шығармашылығы А.Х. Қасымжановты қатты қызықтырды. Әл-Фараби 870 жылы Отырар қаласында дүниеге келіп, өзінің терең ойларымен ерекше орын алған Аристотельден кейін дүниежүзі білімі мен мәдениетінің екінші ұстазы атанған данышпан, энциклопедист ғалым [6]. Ол өз замынындағы дамыған ғылым салаларының бәріне өзіндік үлес қосып, елеулі із қалдыра білген тұлға үнемі зерттеу обьектісіне айналды. Осы бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін ғалымдардың үлкен тобын құрайды.
Әл-Фараби есімі дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының тарихынан берік орын алған. Артында қалған ғылыми мұрасы өте мол. Екі жүзге жуық трактат жазған. Олар ғылымның алуан түрлі саласын - философия мен логиканы, математика мен физиканы, астрономия мен ботаниканы, минералогия мен лингвистиканы, медицина мен музыканы қамтиды. А.Х. Қасымжанов осынау ұланғайыр еңбектерінің ішінде философия мен әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың проблемалары үлкен орын алатынын білді.
Фараби шығыс перипатизмнің аса көрнекті өкілі, араб тілінде әлемге тараған прогресшіл қоғамдық философияның негізін салушылардың бірі. Ол
философияның, логиканың, әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың әр түрлі саласына сан қырлы үлес қосты. Бірнеше ғасырдан бері Әл-Фараби мұрасы әлемдік мәдениетке өз үлесін қосқан адамзаттық мұраның асыл қазынасы болып табылатынын зерттеген ғалымдар А.Х. Қасымжанов басшылығымен көптеген фундаменталды еңбектерді жарыққа шығарды.
Философия тарихы жəне Қазақстандағы қоғамдық-саяси ойлар бөлімі жанынан құрылған топқа А.Х. Қасымжанов жетекшілік етіп, бұл шығармашылық ғылыми топқа алғашқыда Ильяс Омар Мұхаммед (Иран) арабтанушы Б.Я. Яшерович, европа тілдерінің маманы А.К. Кубесов кейіннен келіп қосылған арабтанушылар А.С. Иванов, К.Т. Таджикова, Н. Караев, əуел баста байланыста болған Мəскеулік атақты арабтанушылар Б.Г. Гафуров, А.В. Сагадеев кірген болатын. Осы ғылыми шығармашылық топтың арқасында ұлы ғұлама философ əл-Фарабидің шығармашылығымен, қолжазбаларымен мұқият танысуға зерделі зерттеулер басталып кетті.
Өзінің сан-салалы мұраларымен қазақ халқын өткен түркілік дәстүр жолымен байланыстырса, Батыс Аристотель мұрасымен сусындатып, Шығыс мәдениетін Европа мәдениетімен жалғастырып, адамзаттық мәдениеттін дамуына Сондықтан да болу керек, дүние жүзінің әртүрлі өзіндік үлесін қосып, әлемдік мәдениеттің дамуына зор ықпал ете келіп, Шығыс Ренесансының көш басы атанды. Бұл бағытта зерттеу жұмыстары ертеде немесе қатар жүргізілгеніне қарамастан, олардың арасындағы байланыстар мен отандық зерттеулер қажеттігі арта түсті.
Зерттеуде әл-Фарабидің ғылыми-философиялық, қоғамдық-саяси еңбектерімен қатар ойшылдың өзінің таза еңбектерінде келтірілген деректерге сүйенеміз. Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орнын анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс.
Түрлі халықтардан шыққан оқымыстылар Фараби мұраларын мыңдаған жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Олардың ішінде араб-парсы тілдерінде жазған Ибн-Әл Надим (995ж), Әл-Байхаки (1169), Ибн-Әл-Кифти (1248), Хаджи Халифа(1657), латын тілінде жазған Велике (1484), Камерариус (1638(, француз тілінде жазған Козегартен (1844), неміс тілінде жазған Генрих Зутер (1902), ағылшын тілінде жазған Георг Сартон (1927), орыс тілінде жазған Григорян (1958), өзбек тілінде жазған М.Хайруллаев (1963), т.б бар [7].
Сондай-ақ Әл-Фараби мұраларына басқа шет елдерде де мән берілуде. Бұл тұрғыда америкалық ғалым Николас Решерді айтуға тұрарлық еңбек. Николас Решерд ұзақ ізденудің нәтижесінде 1962 жылы ағылшын тілінде Фарабидің аннотацияланған библиографиясы деп аталатын, Фарабиді зерттеушілер үшін құнды еңбек жарияланды.
Фарабиді зерттеу ісіне неміс ғалымдарының да еңбек сіңіргенін айтуымыз керек. Морис Штейншнейдер, Фридрих Дитирици, Генрих Зутер, Карл Броккельмандардың Фараби мұраларын игеруде айтарлықтай үлес қосқандығы белгілі. Мәселен, Дитерици Әл-Фарабидің философиялық трактаттары деп аталатын жинақты жарықа шығарған (1883-1904 жылдары).
Карл Брокельман Араб әдебиетінің тарихы (1886-1937 жылдары жазылған) деп аталатын көп томды библиографиялық еңбегінде Фарабиге үлкен орын берген.
Француз ғалымы Рудольф Эрланже 1930-1935 жылдары Фарабидің аса үлкен де терең мағыналы трактаты Музыканың ұлы кітабын француз тіліне аударды. Фарабиді зерттеуде түрік ғалымдары да біраз жұмыстар жүргізуде. Олар 1950 жылы Әл-Фарабидің 1000 жылдығын атап өтсе, ал 2000 жылы Қазақстанда көрнекті шығыс ойшылының шығармашылығына, оның қазіргі әлем мәдениетіндегі біріктіруші ізгілікті ыкдалына арналған Халықаралық ғылыми форум болып өтті.
А.Х. Қасымжанов басшылығымен алғаш рет əл-Фарабидің Философиялық трактаттары, Əлеуметтік-этикалық трактаттары, Логикалық трактаттары, Математикалық трактаттары, сондай-ақ (Комментарии аль-Фараби к Алмагесту Птоломея), Птоломейдің Алмагеске əл-Фарабидің түсініктемесі атты шығармалары қазақ-орыс тілдерінде жарық көрді. Осы аудармалардың арқасында əл-Фарабидің еңбектері ғылыми-көпшілік оқырмандарға жетіп, оларға барлық жерде сілтемелер жасалына бастады.
А.Х. Қасымжановтың ұйымдастыруымен 1975 жылы Абу Насыр əл-Фарабидің 1100 жылдығына араналған үлкен халықаралық ғылыми конференция Москва-Алматы-Бағдад қалаларында болып өтті. Сөйтіп Алматы аз уақыттың ішінде əл-Фараби мұраларын зерттеудің ғылыми беделі мен ұйымдастырушылық қабілеті тек Қазақстанда емес, шетел ғалымдары арасында да кеңінен танымал болды. 1975 жылы Москва қаласында белгілі шығыстанушы ғалым Б.Г. Гафуров пен А.Х. Қасымжановтың орыс тілінде шыққан əл-Фараби мəдениет тарихында (Аль-Фараби в истории культуры) атты кітабы араб-мұсылман философиясымен шұғылданушы ғалымдар арасында үлкен бір оқиға болды [8].
1976-1977 жылдары А.Х. Қасымжанов əл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Университетінің философия-экономика факультетінің деканы, ал 1977 жылдан 1983 жылдар аралығында ҚазМУ жанындағы жоғарғы оқу орындары оқытушыларының білімін жетілдіру институтының директоры, 1983-1986 жылдары ҚазМУ-дің философия тарихы кафедрасының меңгерушісі болып қызмет атқарды.
1987-1993 жылдары Алматы зооветеринарлық институтында философия кафедрасында профессор болып жұмыс істеді [4].
90 жылдары А.Х. Қасымжановтың өте мазмұнды отандық мəдениетті оқып үйренуге арналған Қазақ халқының рухани мұралары атты кітабы жарық көріп оқырмандар арасында өте бір жоғары бағаға ие болды. Бұл жұмыс кейінгі жылдары да өзінің жалғасын тауып, 1994 жылы Қазақ, Портреты: штрихы к истории степи, 1995 жылы, Стелы Коша-Цайдама, 1998 ж. атты кітаптары ғылыми көпшілік оқырмандар арасында үлкен бір қызығушылық танытты.
1993 жылы А.Х. Қасымжанов ҚазҰУ-дың жанында əл-Фараби ғылыми орталығын құрып, соның директорлық қызметін атқарды. Қазіргі уақытта оның əл-Фарабиге арналған 4-монографиясы, 10-кітапшасы, 30-дан аса ғылыми мақалалары бар.
1996-1997 жылдары А.Х. Қасымжанов Америка Құрама Штатына арнайы Фулбрайт фонды степендиясымен Оклохома Мемлекеттік университетіне лекция оқуға шақырылады осы университет студенттері мен оқытушыларына А.Х. Қасымжанов (Степная цивилизация) Дала өркениеті, (Введение в культуралогию Средней Азии) Орталық Азия мəдениетіне кіріспе атты тақырыбына лекциялар оқыды. Оклохома университетінде А.Х. Қасымжановтың оқыған лекцияларының тақырыбы Единство тюрских народов и Туркистана, Древние корни политической традиции Средней Азии, Нравственное начало в сочинениях аль-Фараби и Юсуфа Баласагуни болды. Осы жылдары А.Х. Қасымжанов қазақ мəдениеті мен философиясын, əл-Фараби мұраларын Оклохома университеттің профессорлар мен студент, аспиранттар арасында кеңінен хабардар етті. Осы университетінің белгілі профессоры Кит Трибл А.Х. Қасымжанов оқыған лекцияларды ағылшын тіліне аударып үлкен кітап етіп шығарды [9]. Қазір ол университет студенттеріне кеңінен танымал болып отыр.
А.Х. Қасымжанов 1994 жылдан ғұмырының соңына дейін ҚазҰУ-де философия жəне саясаттану факультетінде, философия жəне əлеуметтік таным методологиясы кафедрасының жетекшілік қызметін атқарды. 2000 жылы қараша айының 2 жұлдызында үлкен ғалым, ойшыл, философ, ұстаз А.Х. Қасымжанов өмірден өтті.
Тұлға құрметіне əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті А.Х. Қасымжановтың жетпіс жылдығына орай 2001 жылы Алматы қаласында ХХІ ғасыр ұлы дəстүрлерді түсіну уақыты атты үлкен ғылыми халықаралық конференция ұйымдастырды. Бұл ғылыми форумға АҚШ, Венгрия, Испания, Иран, Түркия, Өзбекстан, Қырғыстан, Тəжікстан т.б республикалардың ғалымдары қатысты.
А.Х. Қасымжановтың еңбектері қазақ, орыс тілдерінде сондай-ақ ағылшын, араб, поляк, португаль, фин, француз, чех тілдерінде жарық көрді. Оның еңбектерінің негізгі Мысль, Наука, Полтиздат, Прогресс басылымдарында одақтық көлемде жарық көрді.
А.Х. Қасымжановтың негізгі философиялық еңбектері: Проблема совпадения диалектики 1966, Как читать и изучать Философские тетради В.И. Ленина Москва 1968, Круги в познании А, 1975, (А. Кельбуганов, К. Сатыбалдина авторлықта), К вопросу о диалектике, Качество, Философиялық энциклопедияда 2 томдық... 1962, Қазақ Совет энциклопедисында 1972 ж. қазақ тілінде, Араб философиясы, əл-Фараби, Голландия философиясы, Гуссерль, Ғалым т.б. Б.Г. Гафуров, А.Х. Қасымжанов аль-Фараби в истории культуры М, 1975, О культуре мышления (А. Кельбуганов авторлықта), Очарование знания (Д.М. Мажиденова) А., 1997 ж Эстетические взгляды аль-Фараби М, 1997 ж А.Х. Қасымжановтың тікелей ғылыми басшылығымен əл-Фарабидің бірнеше шығармалары қазақ-орыс тілдерінде жарық көрді: Философиялық трактаттар, Əлеуметтік-этикалық трактаттары, Логикалық трактаттар, математикалық трактаттары, Коментарии аль-Фараби к Алмагесту Птоломея.
1982 жылы Мысль баспасынан Москва қаласында А.Х. Қасымжановтың Аль-Фараби атты кітабы көпшілікке кеңінен танымал болды. Әл-Фараби Аристотельді зерттесе, Әл-Фарабиді зерттеген А.Х. Қасымжанов жаратылыстану ғылыми бағытына мән беріп, материалистік тенденцияларға тоқталды. Біз білеміз Фараби идеалистік бағытқа да ғылымилық рең беріп, мистикалық қателер мен догмаларға тиісті сын айта білді. Фараби еңбектерінің маңызы тек өз дәуірі үшін емес, сан ғасыр отсе де шығармашылық мұралары әлі зерттеліп келеді.
Философиялық мұралардың зерттелуінде ғылымға көп жол берілді. А.Х. Қасымжанов шет елге аударма болған еңбектерді саралауда сол бағыттағы зерттеулерге емес, түп негіздерге мән берді. Мәселен, ғылымды жіктеу жөніндегі Фарабидің еңбегі ХІ-ХІІ ғасырларда көне грек, латын тілдеріне аударылды, сөйтіп Батыс Еуропа ғалымдары арасында жоғары бағаланды. Батыстың кейінгі зерттеушілері оның бұл трактатын орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп атады. Фарабидің ғылымды жіктеу теориясын сан ғасыр бойы ғылымның дамуына игі әсерін тигізді, ғылыми мәнін сақтап келді. Фарабидің логикалық-гнесологиялық, әлеуметтік-этикалық, эстетикалық-теориялық т.б. пікірлерімен жете танысу оның сан салалы мұраларын, оның ғылыми тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірдегі Шығыс пен Еуропа халықтарының философиялық, эстетикалық, қоғамдық, этикалық ой-пікірін және өнердің дамуына ықпалын тигізді. А.Х. Қасымжанов Фарабидің өз алдына жеке-дара тұрған үздік ойшыл, ғалым ретінде таныта білді.
Қазақ халқы ұлан-ғайыр жерге иелік етіп, Фараби дүниетанымына бастау болған өскен ортаның тағылым тәрбиесі екенін жақсы білгендей, туған халқының оған жұғысты болған рухани қазынасы із - түссіз жоғалмақ емес.
Кеткенім жоқ, елім, сенен атақ, бақыт, тақ іздеп,
Шықтым, жұртым, шалғай ғылым атты шам іздеп,
Ақтадым мен ақ сүтімді келгенінше шамамның,
Айналайын атам қыпшақ, туған жерім, сағындым,
Өз атыңа, құрметіңе қайда жүрсем табындым [10].
А.Х. Қасымжанов Әл- Фараби мұраларын қарастыра отырып, ортағасырда қоғамдық өмірдің құрылымын, ерекшеліктерін зерттеуде зайырлылық, қайрымдылыққа негізделгенін таныта білді. Оның бұл салада қол жеткізген табыстары әлі күнге дейін құнын жойған емес.
Адам өзін жан-жақты жетілдіруде бақытқа, молшылыққа жетелейді. Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауда, мәдениетті, ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздады. А.Х. Қасымжанов бұл гуманистік идеялардың дүние жүзі халықтарының көкейтесті проблемаларымен үндесіп жатқанын танытты. Сондықтан да оның энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазіргі ХХІ ғасырдың басындағы әлеуметтік өмір мен мәдениеттің ішіне кірігіп, ұласып кетеді. Фарабидің: Бақытқа жету жолында барлық халық бір-біріне көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады, - деген сөзі тап бүгін де өте мәнді.
Әл-Фараби жас ұрпаққа және жеке адамдарға тәлім-тәрбие беріп, еңбекке үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін, ұстаздық жасайтын адмдарды өте жоғары бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші адам - мәңгі нұрдың қызметшісі. Ол барлық ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған оттың көзі - деген Фараби.
Еңбек пен еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін қолдауда ХІІ ғасырда жазылған Фарабидің энциклопедиясы атты еңбектің маңызы ерекше.
Кейіннен бұл кітапты Қазақ Университеті баспасында қазақ тілінде 1997 жылы қайта басылып шығады. Қазақ 1994 ж, Портреты: штрихы к истории степи 1995-1997 ж.ж. қазақ, орыс тілінде жарық көреді. Портреты, степь глазами извне: от Геродота до Гумбольда 2001 ж, Стелло Коша- Цайдам 1998 ж. ең соңғы кітабы Пространство и время великихтрадиций А, 2001 ж [11]. Қазіргі таңда ҚазҰУ-де философия жəне саясаттану факультеті университет Ғылыми кеңесінің шешімімен профессор А.Х. Қасымжанов атындағы лекциялық аудитория ашылды.
Әл-Фараби мұрасын зерттеген кемеңгер ғалым, талантты философ, ұстаз, профессор А.Х. Қасымжанов тынбай еңбек етумен қатар, артында өшпестей із қалдырды. Кейінгі жас ізденуші ғалымдар буыны осы зерттеулерді танып, біліп, оны құрметпен жалғай түсетіні ұстаз іліміне деген ізгі ниет деп білеміз.
1.2 А.Х. Қасымжанов жасаған фарабитанудың тарихи және рухани танымдық негіздері
А.Х. Қасымжанов - əлемдік деңгейдегі ғалым. Ол Кеңес үкіметі мен шет елдерде белгілі болған қазақстандық философия мектебінің бастауында тұрды. Ағын Хайроллаұлы Қасымжанов отандық жəне шетелдік философия тарихы, таным теориясы жəне диалектика, ғылым философиясы, Дала өркениеті жəне қазақ халқының рухани мұрасы салаларында айтарлықтай философиялық мол мұра қалдырды. Оның диалектика жəне таным теориясы, əл-Фараби жəне ойлау мəдениеті туралы жазылған еңбектері қазақ жəне орыс тілдерінде ғана емес, сонымен қатар ағылшын, араб, болгар, поляк, португал, фин, француз, чех тілдерінде де жарияланған.
Еліміз егемендігін алып, тəуелсіздігіміз тұғырын тіктеп, өркениет көшінде ілгерілеп келе жатқан уақытта, болашақ бейнемізді бекітіп алу мақсатында, қазіргі кезде өте өзекті болып отырған мəселе - ұлттық өзіндік сананы айқындау, қалыптастыру, дамыту. Заманымыздың озық ойлы азаматы өз уақытынан əлдеқайда бұрын осы мəселеге қатысты еңбектерін жазып, қазақ халқының өзіндік бетбейнесін ашып көрсете білді. Əрине, ол бір күндік əрекеттің нəтижесі емес, бір ғұмырлық шығармашылықтың жемісі.
Ғалымның өмірі мен шығармашылығының негізгі кезеңдеріне көз жүгіртіп, маңызын айқындай түсуге тырысайық. Ағын Хайроллаұлы Москвада КСРО Ғылым Академиясының Философия институтында Разработка В.И. Лениным проблемы совпадения диалектики, логики и теории познания в Философских тетрадях деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғайды. Бұл диссертацияда логика, диалектика жəне таным теориясы мəселелерін гегельдік ұстаныммен қою көрсетіліп, мəселені марксистік іліммен шешуге əрекет жасап, таным тарихынан материалдар қарастырады.
А.Х. Қасымжановпен бірге логика мен диалектиканың өзекті мəселелерін кешенді зерттеулермен дарынды жас философтар тобы айналысады. Олар: Ж.М. Əбділдин, М.И. Баканидзе, Л.К. Науменко жəне тағы басқалар. 1969 жылы А.Х. Қасымжанов Москвада Логические аспекты истории диалектики тақырыбында докторлық диссертация қорғады[12].
А.Х. Қасымжановтың шығармашылығы мен бірқатар еңбектері туралы айтатын болсақ, ғалымның тырнақ алды еңбегі - кандидаттық диссертацияның зерттеу өзегі болған диалектиканың, логиканың жəне таным теориясының тепе-теңдігі мəселесі. Осы еңбегінде Маркс пен Энгельс диалектикасын логика əрі таным теориясы ретінде қарастырып, табысты қолданды, ол лениндік диалектика принциптерін осылайша ұғынуды теориялық тұрғыда жан-жақты талдап, негіздеп берді. Сол себепті диалектиканың, логиканың жəне таным теориясының үйлесуі туралы қағидалар диалектиканың бүкіл дамуының қорытындысы бола отырып, диалектиканы марксизм аясында дамытудың нəтижесінде ғылыми сипатқа ие болды деп жазады [13].
Сөз болып отырған тұжырымның мағынасы - болмыс туралы ілімді таным туралы ілім мен ойлау туралы ілімнен, логикадан бөліп қарастырудың бұрыстығын танытуда. Сонымен қатар білімнің тарихи даму барысында анықталып, қалыптасқан ойлау заңдылықтарының мазмұнын адам санасындағы тəуелсіз байланыстарын зерттейтін тұтас философиялық ғылыми тұжырым ретінде диалектиканы негіздеуде.
А.Х. Қасымжанов В.И. Лениннің тұжырымдарын өз дəуірінің сұраныстарына сай, жанжақты қарастырып, талдау жасайды. А.Х. Қасымжанов өзі өмір сүріп отырған уақытқа қарастырып отырған ілімнің қажеттісін алуға тырысады. Мəселен, осы заманғы ғылым үшін оның қажетіне сай келетін ойлау формасы - маркстік-лениндік диалектика. Бірақ ол өз міндетін тек таным тарихының қорытындыларын, оның даму үдерісіндегі маңызды кезеңдерін есепке алып отырғанда ғана атқара алады деп есептейді, жəне де философиялық ғылым ретінде диалектика өзіне қатысты мəселелерді жан-жақты қарастырып, осының негізінде нақты ғылымдарға қатысты міндеттері дұрыс белгіленгенде ғана логикалық-методологиялық қызметін жүзеге асыра алатындығын айтады.
Негіздей келгенде, ойлау мəдениеті - парасатты, адамгершілігі мол жеке тұлғаға тəн қасиет. Жеке басының қамымен ғана емес, халықтың, адамзаттың тағдырына да алаңдайтын адамдардың бойынан табылатын қасиет іспеттес. Бұл, əрине, ерен ерлік бейнесін қалыптастыра да алмауы мүмкін, бірақ əркім өз саласында адами қағида аясынан шықпайтын қызмет етсе, ең пайдалы əрі тиімді болмақ. А.Х. Қасымжановтың шығармашылығының бастауы өзінің уақытына сай диалектика мəселелерімен сипатталады. Дəл осы диалектика ілімін терең меңгеру арқылы философия тарихын жанжақты қарастыру нəтижесінде рухани мұра, ұлттық өзіндік сана тұжырымдары туындаған.
Соның жарқын көрінісі - Фараби мұрасын туған даласында қайта жаңғыртудағы ерен еңбегі. Əл-Фарабидің шығармашылығын түсіну мен зерттеу дəстүрлері - эволюциясын пайымдау жəне қазіргі кездегі отандық философиялық мəдениеттің өзін-өзі анықтау, кең мəтінінде тарихи-философиялық жəне əлеуметтік-философиялық зерттеулердің нақты тұлғаларды, мектептерді, бағыттарды қарастырудан отандық философиялық ой-сананың негізгі бағыттарының өзіндік жəне мазмұндық ерекшеліктерін айқындауға бетбұрыс жасауының логикалық негіздемесін ашып көрсету.
А.Х. Қасымжановтың шығармашылық жолында аса жарқын келбеті болып табылатын заманауи фарабитанудың қалыптасуына еуропалық философия тарихын, диалектика тарихын ұзақ əрі терең қарастырудың негіз болғандығын білеміз бе? - деген сұрақты өз мақаласында профессор А.Х. Қасымжановтың замандасы, əріптесі болған тарихшы ғалым А. Жандосов қояды [14].
А.Х. Қасымжанов шығармашылығының бастауын ашып алғаннан кейінгі маңызы зор мəселе - фарабитану. А.Х. Қасымжанов өз дəуірінің озық ойлы азаматы болғандығын артына қалған мол мұрасы айқындап тұр. Халықтар мен ұлттардың мəдени дамуы өте күрделі үдеріс болғандықтан, оны құрайтын бөліктер негізінен философия тарихында жинақталған түрде беріледі. Олай болмаған жағдайда қайсыбір ұлттың мəдениеті мен философиясының мазмұны, шығу төркіні түсініксіз болып қала береді. Мəселеге осы сыңайлы пайыммен келгенде ғана қазақ философиясының шынайы тарихын қалыптастыру мүмкін екенін алғаш түсінген ғалымдардың бірі А.Х. Қасымжанов еді. Ол өзінің осы бағыттағы алғашқы жұмысын ХХ ғасырдың 70-жылдары əл-Фараби мұраларын зерттеулерден бастады. Фарабитану қазақ философиясының тарихын танудың негізі саналғанымен, қазақтың рухани даму тарихы фарабитанумен шектеліп қалмайтындығы белгілі. Мəдени қабаттарды тереңдете зерттеу қажеттігі мəселенің ішкі логикасынан туындайды.
Кеңестік кезеңде қазақ ұлтын сауатсыз деген пікір қалыптасып қалғандықтан, ол мəселені ашық түрде қою мүмкін емес еді. Бірақ болашақта философия ғылымы ұлттық құндылықтарға қарай бет бұратындығын А.Х. Қасымжанов түсінген болатын. Əлі де ескі естен кетпей, жаңа жүйе біржақты құрыла қоймаған, ертеңгі күн туралы ешкім дөп басып айта алмайтын уақытта қазақтың, яғни өз ұлтының өзіндік санасын танытатын тұс - əл-Фараби екендігін көре білген ғалым А.Х. Қасымжанов еді. Осы Фараби мұрасына терең бойлай отырып, озық ойларға кенелді. Əлемнің Екінші ұстазы атанған, əлем халықтарына теңдесі жоқ ғылыми мол мұра қалдырған əл-Фараби қазақ топырағында дүниеге келген. Философия əлеміне келген əрбір ғалым Фараби тағылымына бір рет болса да бой ұратыны баршаға белгілі.
А.Х. Қасымжанов ілімін саралайтын болсақ, онда Аристотельді жетік меңгеру арқылы диалектикаға келіп, осы арқылы Фарабиді зерттеуге араласып, кейін маңызды болып табылатын ұлттық өзіндік сана тұрғысында ой қорытуынан көреміз. Əл-Фараби философиясының сипаты, негізгі өзегі, шынайы мағынасы қандай? А.Х. Қасымжанов Оймен ұғынылған дəуір атты мақаласын осы сұрақты қоюмен бастайды. Профессор А.Х. Қасымжанов ойын əрі қарай былай өрбітеді, бұл сұраққа мынадай жауап жиі берілетіндігін атап өтеді: эклектика, перипатетизм мен жаңаплатоншылдық элементтерінің сабақтасуы. Батыс Еуропа тарихнамасында орын алған бұл пікір негізді сынды талап етеді. Бұл жерде ғалымның өз көзқарастарын негізінен Платон мен Аристотель шығармаларына берілген түсінік түрінде баяндау формасы оның жүйесінің өзекті мəні мен мазмұны ретінде көрсетілген: басқаша айтқанда, сана-сезім, сол өз əрекеттері туралы ойшылдың өзіне қалай есеп беруі, осы əрекеттердің шынайы мағынасымен, оның объективті құрамымен теңестіріледі. Ескертетін жай, түсінік парафраза формасында беріледі де, өз сөздері талданып отырған пікірлерден анық ажыратылмайтындығын айтады [15].
Қазақ халқының тұтастығын, оның күретамыры болып табылатын ұлттық ойларды философиялық деңгейге көтеруде, рухани дүниеміз тегісінен ұлттық сипатта болуы тиіс, оның тұтастығын бұзып алмауды əрқауытта ойлауымыз керек. Бұл жөнінде А.X. Қасымжанов өте маңызды пікір айтқан: Жалпы алғанда, бір халықтың өмір сүру салтын, заңдылықтарын екінші бір халыққа телу деген өте бір ауыр, қиын құбылыс. Айталық, тірі ағзаға екінші бір ағзадан бір мүшені ауыстырып салу барлық жағдайда дұрыс нəтиже бермейді, себебі оны ағза жатсынады, ауырсынады, қабылдай алмайды, тіпті өліп кетуі мүмкін. Көнеден келе жатқан мынадай бір сөз бар: Өзіңе жат əдетғұрыптарды қалай болса, солай қабылдай беруге болмайды. Ұлы тарихшы Геродот сақтардың өзге елдің əдет-ғұрып, салт-дəсүрлерін қабылдауға қарсы болғанын атап көрсетеді. Түрік бабамыз Тоныкөк те өзі қытай білімін ала тұра: өзге халықтардың құндылығын қабылдауға болады, бірақ ол үшін өз əдет-ұрпыңды сақтай отырып, өзге елдің жеріне түсіп кетуден аулақ болу керек. Қысқаша айтқанда, халықтың тұтастығына негіз болатын ұлттық болмыс, сол белгілі бір ұлттың мүшесі адамның ойлау жүйесі тегінен нəр алу керек. Тегіңе тартсаң тозбайсың деп қазақ бекер айтпаса керек. Тектілік - тұтастықтың үлкен белгісі. Оның өзегі - сабақтастық, ұрпақ арасындағы рухани байланыс. Рухани байланыс пен сабақтастық үзілген кезде ұлттық тұтастықтың қуаты кетіп, сыртқы күштерге қарсы тұра алмайды. Өзіңнің ата-бабаңның салып кеткен сара жолымен жүріп, олардың қалдырған рухани байлығының иесімін деп, оны келер ұрпаққа жеткізу - естілік пен тектіліктің белгісі. Тектілік бар жерде ғана иегерлік бар. Қазіргі кездегі басты мақсат - осы тұтастықты жүзеге асыру арқылы болашақты айқындау [16].
А.Х. Қасымжанов қазақ ұлтының арғы тегі болып саналатын көшпелілер мəдениетін ерекше мəдени феномен дəрежесіне сай деп есептеп, осы мəселе төңірегінде зор еңбек етті. Профессор А.Х. Қасымжанов Өзін-өзі анықтау жəне рухани мұра атты мақаласында: Өткен уақыт бүгінгі күнге рухани еніп кетеді де, белгілі бір дəрежеде болашақты айқындайды [16], - деген тамаша ой айтады. Сондықтан да өткен тарихты толық танып алмайынша оның болашаққа бағыттаушы, алға апарар зор күш екендігін ұғынып, келешек ұрпақ санасына сіңдіру қажеттігін айтады.
А.Х. Қасымжановтың айтуынша, өзін-өзі анықтау - уақытты қажет ететін, күрделі көп деңгейлі үдеріс. Демек, А.Х. Қасымжановтың пайымдауынша, отарлау қазақтарды тек жақсы жерлерден ығыстырып, ғасырлар бойы қалыптасқан ерекше тұрмыс-салтын жəне аймақ экологиясын назарға алмай бұзу ғана емес. Мұнда мəселе қазақтың жанын жаралау, оған құлдық психологияны, жартыкештік сезімді ендіру еді. Бұл өзіндік санада иммундық жүйенің тапшылығына, бейне бір рухани спид сияқты нəрсеге алып келді [17].
Ғалымның ашына айтатыны қазақ өз атын, өз бейнесін жоғалтуға дейін жетті. Шындығына келгенде, кейін өз еркімен Қазақстанның Ресейге қосылуы деп аталғанымен, бұл отарлау мен орыстандыру саясатының нəтижесі болғандығына ешкім күмəнданбайды. Бұл үдерісті қаншалықты игілікті іс ретінде көрсетіп отырғанымен, көптеген қиын рухани дəрежеде болған орны толмас олқылықтарға алып келді.
Ғалымның айтып өткеніндей, қазақилықты құртатын барлық қасиеттерді енгізудегі асқан логикалықпен жалғасқан еш қатесіз отаршылыққа айналдырғанға таңданбасқа болмас. Ол кез келген орыс шенеунігінің алдында бас июден бастап, соңында əліпбиді енгізудің орын алғандығы. А.Х. Қасымжанов өз алдына қазақтың өзін, оның рухани құрылымын айқындап алуды мақсат етіп қояды. Дəл осы уақытта біршама жол жүріп өтілді.
Əрдайым ең қиын болып есептелетін бастама да артта қалды, орыстардың отарында ғұмыр кешіп, енді сол ұлттың көлеңкесінен шығып, күннің көзін бір көріп бір көрмей, көрген сол нұрдың шапағымен өзіміз де өзгеге көріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 А.Х.ҚАСЫМЖАНОВ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУ ЖОЛЫ
0.1 А.Х. Қасымжановтың өмірі мен шығармашылық қызметі ... ... ... ... ... 9
0.2 А.Х. Қасымжанов жасаған фарабитанудың тарихи және рухани танымдық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 ӘЛ-ФАРАБИ МҰРАСЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМДА ЖАҢҒЫРТЫЛУЫНДАҒЫ А.ҚАСЫМЖАНОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
2.1 Әл-Фараби ілімінің философиялық талдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Әл-Фараби ілімнің діни-философиялық ерекшеліктерін танытқан А.Қасымжанов танымындағы иман, рух тәрбиесі және оның қазақ ұлттық мәдениетін жетілдірудегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 . А.Х.Қасымжанов шығармашылығының келешек ұрпақ үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Ғылым мен философия адамы болу үшін қойылатын ең бірініші талап-ол адамның жан тазалығы, ар тазалығы, бүкіл адамға, өз халқына деген таза махаббаты, ғылым мен білімге деген қалтқысыз құштарлығы мен берілгендігі. Бұл шарт орындалмаған күнде, адам философияны үйрене алмайды, үйрете де алмайды
Шығыс ғұлама-ойшылы, ұлы ұстаз Әл-Фараби.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адамзат тарихында рухани және мәдени құндылықтар мен ғылыми жетістіктері арқылы мол мұра қалдырған есімдері елге танымал ойшылдар қазақ жерінде өмір кешкен. Міне осы ойшылдар шығармашылығын зерттеп, кейінгі жастарға өнеге берумен қатар, ғылым мен білім жолын таныта білу жолына түскен ғалымдардың да орны ерекше. Олар қоғамдық қызметтер мен қатар халқының өткен тарихының сан-алуан саласына үңілді, қоғамдық өмірде тудырған сұрауларға жауап іздеді, пайымдады өз тұжырымдарың жасады, қазіргі уақытта да бағасын жоймаған келелі зерттеулер еңбектер ұсынды. Міне, осы ойшыл-ғұламалардың қатарынан Әл-Фараби мұрасын зерделеген А.Қасымжановтың ерен еңбегін ерекше атап өтуді мақсат етіп, зерттеу нысанына алдық.
Елбасы, Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Дүниетанымдық құндылықтарды сақтау бағытында басты басымдық рухани танымдық ғылыми ізденістерге түседі. Халықаралық деңгейде бұл салада жасалып жатқан жұмыстар мен жедел іс-жүзіне ендіру мәселесі жүйелі түрде дамып келеді [1] - деп, осы бағытта еңбек етіп келе жатқан ғалымдардың еңбектеріне баға береді.
Түрлі мәдениеттер тоғысқан жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымызды рухани биіктеткен тұлғалардың қалдырған мұрасын, оның тағылымдық мәнін зерделеу - заман тудырып отырған қажеттілік. Сол ғұлама, ойшылдардың бірі Әл-Фараби. Ойшыл шығармашылығы даналыққа толы.
Ағын Қасымжановтың пікірінше: Шығыс халықтары өздерінің үзілген мəдени дəстүрілерін тануға қабілетті. Əл-Фараби, Ибн Сина, Бирунидей ғұламалар бүкіл адамзат мақтанышы. Тарихтың асыл қазыналары қазіргі ке-зеңде ұлтшылдық, өзімшілдік пен масаттанушылық негізінде емес, жаңаша танылуымен құнды [2].
Ағын Қасымжанов философия тарихын зерттеушілерге қарама-қарсылығы мен күрделілігіне қарамастан, ақылға сыйымды жəне қисынды үрдіс ретінде ұлттық құндылықты бағалап, шынай бейнесін таныта білуді дұрыс көрді. Өйткен, ол осы бағытты бірінші негіздеген жəне азды-көпті жүйелі түрде көз жүгірте алғандардың алғашқысы болатын. Ағын Қасымжановтың қосқан ең үлкен үлесі қазақ дүниетанымын тарихи-философиялық үрдіс екендігін, ұлттық философиялық ойдың тарихи жағдайлар мен заман талаптарынан тəуелділігі идеясын енгізуі болып табылады. Гегель айтқандай, философия дегеніміз оймен ұғынылған дəуір. Ағын Қасымжановқа дейін қазақ философиясы идеологиялық тапсырыстар кең мəтінінде ғана қарастырылды. Бұл бүкіл Шығыс философиясына тəн жағдаят болды.
Шығыс халық-тарының тарихынан алынған эмпирикалық материалдар бұл жағдайда кездейсоқтық сипатта еді жəне аса маңызды ниеттерімен емес, дұрысы экзотиканы іздеумен түсіндірілді. Шығыс мəдениетінің шынайы өзіндік ерекшелігін түсіну туралы əңгіме болуы мүмкін де емес еді.
Ағын Қасымжанов атап өткендей: Қазақ сияқты халықтардың ұлттық сана сезімінің өсуі мəдени құрылыстың ерекше күрделі міндеттерімен байланысты болды, олардың бүкіл дүниежүзілік тарихқа белсенді субъект ретінде шынайы қатысуы ғана олардың мəдениетінің тарихына мұқият қарауды, дəстүрлерін тануды талап етті, сөйтіп тарихи білім шеңберінің кеңеюіне əкелді. Бұл жергілікті дəстүрлердің керемет бірдемені жасаушы, əлемнің бір бөлігін құрауы мүмкін, ол толық бір организмде өзінің өзгешелігінің арқасында қажетті əрі таптырмайтын болатын, тірі əрі қажетті клеткаға айналуға қабілетті деген жаңалыққа əкеледі [3]. Демек, жалпы тарих пен қазіргі заман арасындағы шекті анықтау қиын ғой. Барлығы уақыт өткен сайын тарихқа айналады. Ал кейбір тарихи жəйттар қазіргі заманғы конъюнктуралықтан өзектілеу болады. Осыны ұстанудың мəні бар, өйткені заман қарқының өсімпаз ұрпақтар арасындағы үлкен психологиялық алшақтық елесін туғызады. Балалар өз əке-шешелері туралы: арғы тектер деп айтады. Көп адам, осы күнгі адамның түбегейлі мəселелерін түсіну үшін жəне оларды шешу əрекеті үшін өткенді тану ештеңе бермейді деп ойлайды.
Өткен мəдениетті зерттеуде шынайылықты сезінуден тіптен Ағын Хайруллаұлы Қасымжанов сияқты дəуір адамдарымен кездесуден олардың ой желісінен олардың ұрпақтарына жеткізгісі келгенінен, өздері де білмей, олардың бізге түсінуінен беретінінен ғажайып лəззат аласың. Сөздің кең мағынасында мəдениет тарихына барлық қоғамдық құбылыстар жатады. Кез келген философия мен кез келген ғылыми жаңалық мəдениет тарихы шеңберінде арнайы қарастыруға лайықты емес. Шындығында, философия өзінің бастапқы интенциясы бойынша кең мəдени мəнге ие, мəдениет тарихында ерекше орын алады.
Өз қойнауынан философияны жасап шығармаған халық, құлшылық ететін, аса құрметтісінен басқасының бəрі бар храм тəріздес деп айтты. Əрине, бұл тым əдемі əрі асырып айтушылық. Ағын Қасымжанов ойларын алсақ, онда философияның мəдениет дамуындағы рөлі, ол əрқашан адамның əлемге əмбебапты, əсіресе этикалық қатынасын анықтау талпынысымен белгіленеді. Философиядан жеке ғылымдарының бөлінуімен сол уақытта философияның мұнан былайғы өмірдегі, қоғамдағы орнын өзі белгілеуі үрдісі болып табылған, философияның білім субъектісі ретіндегі адам туралы ғылым ретінде функциясы нақты белгіленді. Адам болмысының, жалпы мəдениеттің негізгі құндылықтарына қатысты мəселелер əрқашан философиялық деп танылған.
Сөйтіп, азды-көпті дүниетану мен гуманистік функцияларды атқаратын, көзқарастар жүйесі ғана, мəдениет тарихы құрамына тікелей кіреді. Оны нақты тарихи контекстіге салып, ол дəуірдің қандай күштерінің орталығы болатынын көру қажет. Бірақ мəдениет тарихындағы қандай да бір Ағын Қасымжанов тəрізді тұлға өзін қазіргі заманда ғана тəмамдамайды, өйткені оның негізі өткен уақытта, ал сəулесі жақын жəне алыс болашаққа түседі. Сонымен, маңызды істерін қалдырған, мəдениет өкілдері - бұл жіптері барлық бағыттарда басқа түйіндерге тартылатын, мəдениет тарихы торының түйіндері. Ағын Қасымжановтың қазақ руханилығына қосқан басты жетістігі фарабитанумен байланысты. Қазақ философы айтқандай, дүниежүзі мəдениетінің дамуында із қалдырған аса көрнекті қайраткерлер шындығында адамзат мəдениетінің бірлігін паш етіп келеді.
Еркін ойшылдыққа жол ашылған еліміз егемен заманда казақ философиясының ірі өкілдерінің бірі Ағын Қасымжановтың дүниетанымын зерттеудің маңызы зор. Ағын Қасымжанов дүниетанымын зерттеу, ойшылдың шығармашылығындағы дүниетанымдық мәселелерді біртұтастықта, жүйелілікте қарастыра отырып, оның ойлау мәдениетінің ерекшелігін тануға жол ашады. Қазақтың қай ойшылын алып қарасақта, олардың шығармашылығы белгілі бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде қалыптасқандығын көруге болады. Ағын Қасымжановтың философиялық дүниетанымы мен шығармашылығы халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Оның үстіне, ойшылдың даналық дүниетанымы қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Міне сондықтан да ойшылдың шығармашылығы мен танымы қазақ жастарының дүниетанымын қалыптастыруда үлкен маңызға ие.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Ағын Қасымжанов философия тарихында қазақ философиясынан өзіндік орын алып отырған негізгітұлғалардың бірегейі болып табылады. Орта ғасыр ойшылы шығармашылығын зерттеп, оны ғылыми ортаға сол қалпында таныта білу, кеңес құрсауына бағыныштылықтан жоғары тұрып, Әл-Фараби шығармашылығын рухани байлық ретінде қарастырған.
Бүгінгі күні фарабитану тіл, мәдениет, дін, әлеуметтану, музыка өнерімен шектеліп қалмағанын таныту да оңай іс емес. Оның дүниетанымын неміс философтары М. Шелер 1874-1928 мен Х. Плеснердің 1892-1985 көзқарастарымен салыстырып қарастыруға болады. Олардың 1928 жылы жарық көрген Ғарыштағы адамның орны М. Шелер және Органикалықтардың сатылары және адам Х. Плеснер деген еңбектері адам болмысына, оның мағынасына өзгеше көзқарастар енгізгені белгілі. Осыған байланысты А. Көбесов, М.Хайруллаев, Ә. Дербісәлиев сияқты ғалымдардың еңбектері ерекше қызығушылықты тудырады. Шығыс мұсылман философиясының ықпалында ойшыл танымы рухани рең алады. Ғылым Фарабиді емес, Фараби ғылымды түсіндіретінін ұмытып кетпейік - деп Ағын Қасымжанов айтқандай, ғылымды зерттеуге өзіндік жол ашқан дана ойшылдың шығармашылығын қарастырамыз. Адам интелекті мен қоғам ішілік қатынастарды, имандылықты сараптау мәселесін қарастыруда С.Ж. Кенжебаев, А.Жақып, Т.Х. Ғабитов, Т.Бурбаев, Ж. Мүтәліпов, Т.Қ.Айтқазин, Ғ.Есім және тағы басқа ғалымдарымыздың туындыларын ерекше атап өтуге болады. Соңғы жылдары еліміздің ойшылдары философияда иман, салт дәстүрлер төңірегінде кең ауқымды зерттеулер жүргізуде.
Дегенмен Ағын Қасымжанов болмысы туралы жоғарыда келтірілген әртүрлі көзқарастар арқылы мәселенің зерттелу дәрежесіне талдау жасайтын болсақ біз бүгінгі күні ол туралы белгілі бір жүйелі философиялық бағыттың анықталмағандығын байқаймыз. Мұның өзі қарастырылып отырған мәселенің өзектілігін, маңыздылығын одан әрі ауқымдай түседі.
Зерттеудің негізгі мақсаты ретінде Ағын Қасымжанов дүниетанымы қарастырылып, оның тұлғалық даралығы, көзқарасының ерекшелігі және жалпы философиялық тұжырымдары сарапқа салынады. Осыған байланысты зерттеуге келесі міндеттер белгіленген:
- Қазақ философиядағы Ағын Қасымжанов философиясының орнын анықтау.
Ағын Қасымжанов дүниетанымы мен Шығыс философиясында екінші ұстаз атанңан Әл-Фарабидің әртүрлі философиялық бағыттағы еңбектеріне талдау жасау және өзара теориялық бірлігін көрсету.
Ағын Қасымжановтың көзқарасындағы ерекшелікті жалпы адамзаттың рухани даму тарихының белгілі бір кезеңіне (Кеңес дәуірі) сәйкес келе ерекше дамығынын анықтау.
Қазақ мәдениеті, жалпы рухани құндылықтар, жалпы шығармашылық өміріндегі танытқан еңбектеріне талдау жүргізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылып отырған ғылыми жұмыста төмендегідей ғылыми жаңалықтар анықталған:
Ежелгі Шығыс ойшылы дүниетанымы, оның көзқарастардағы иман және адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік, адам болмысының рухани келбетіне тән субьектілі - обьектілі бастамалар, жалпы құндылықтарды сараптаған Ағын Қасымжановтың көзқарасы қарастырылады.
Ағын Қасымжановтың шығармашылығын қарастыру тарихи қажеттілік екендігі анықталды. Мәдениетте, экономикада, саясатта, болып жатқан өзгерістер олардың рухани танымды өзгертудегі орны, Әл-Фарабидің адам бойындағы әр түрлі рухани қасиеттерді жан-жақты анықтап, қоғамды жетілдіру жолында жасалған еңбектері жан-жақты талданып Ағын Қасымжанов көзқарасында көрсетілді.
Өзін өзгеден жоғары ұстау, өзара бәсекелестік, рухани бостық, діни сауатсыздық қоғамда белең алғанда рухани-мәдени мұраларды жетілдірудегі ойшылдар дүниетанымын зерттеудің маңызы қарастырылады.
Құндылықтардың құнсыздануы, мәдениетінің құлдырауы сияқты көріністер адам болмысының өзгеруіне негіз. Ағын Қасымжанов танымының жастар ұлағатына өсиет, өнеге еткен шығармашылық жұмысының жемісті еңбегі қарастырылды.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық байланысымен сипатталады. Зерттеу жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралды. Жұмыстың көлемі 62бет.
1 А.Х.ҚАСЫМЖАНОВ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУ ЖОЛЫ
1.1А.Х. Қасымжановтың өмірі мен шығармашылық қызметі
Тәуелсіз ел өз тарихын, өз кемеңгер тұлғаларын өздері дәріптеп, зерттеген. Міне, осы сәт жетпіс жыл құрсауда болған халық үшін туындап отырған кезеңде бір тума кемеңгер ойшыл, ғалым, Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі, белгілі педагог, кемелді ұстаз, философия ғылымдарының докторы, профессор А.Х. Қасымжанов шығармашылығын зерттеу. Оның өмір жолына шолу жасасақ. А.Х. Қасымжанов 1931 жылы 19 қазанда Алматы қаласында дүниеге келді.
Алғашқы мамандығын таңдауда жаны даналыққа құштар А.Х. Қасымжанов оқу бітіргеннен кейін философия мамандығын таңдады. Қазақ Ұлттық университетінің философия факультетіне 1949 жылы түсіп, 1954 жылы алғашқы түлегі болып бітірді. Ғылым жолына түскен А.Х. Қасымжанов 1954-1957 жылдары философия факультетінің аспирантурасында оқыды. Аспирантураны бітіргеннен кейін 1957 жылдары ҚазССР: ғылым Академиясының философия иниститутында кіші ғылыми қызыметкер қызметін атқарды [4].
1960 жылы Москва қаласында СССР ғылым Академиясының философия иниститутында (Разработка В.И.Лениным проблемы совпадения диалектики, логики и теория познания в философских тетрадях), В.И. Лениннің философиялық дəптеріндегі диалектиканың, логика жəне таным теориясының сəйкес келуі проблемасы атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады.
1962 жылы жас қазақ ғалымына үлкен құрмет көрсетіліп, А.Х. Қасымжанов бес томдық философиялық энциклопедияның авторларының бірі болды. Бұл энциклопедия редакциясының құрамында сол кездегі философтар В.Ф. Асмус, М.Т. Иовчук, Б.М. Кедров, Е.П. Ситковский т.б ғалымдар болды. А.Х. Қасымжанов сол ғалымдармен тең жоғары деңгейде бірнеше ғылыми мақалалардың авторы болды [4].
Ғылыми ортада арнайы мақалалар жазумен қатар ол бірнеше жылдар бойы Философские науки журналының редколегия мүшесі болды. Өзінің философиялық ізденістері мен басқа да мақалаларды салыстырмалы зерттеу мүмкіндігі оның шығармашылығының өзіндік ерекшелікпен қарқынды дамуына жол ашты.
1963-1966 жылдары аралығында ҚазМҰУ-де жұмысқа орнығып, доцент қызметін атқарды [4].
1966-1976 жылдары ҚазССР Ғылым Академиясының философия иниститутында Философия тарихы жəне Қазақстандағы қоғамдық-саяси ойлар бөлімінің меңгерушісі болып қызмет атқарды. 1969 жылы А.Х. Қасымжанов Москва қаласында Диалектиканың логикалық аспектілері атты тақырыпта докторлық диссертациясын қорғайды. Ал, 1970 жылы ҚазССР Ғылым Академиясының ең жас корреспондент мүшесі болып сайланады [5].
1970 жылдары А.Х. Қасымжанов тұңғыш рет әл-Фараби мұраларын зерттеуді мақсат етті. Ақиқатқа бергісіз әл-Фараби атты ұлы дала перзентінің Екінші Ұстаз аталуы кездейсоқ емес. Оның ұлан-ғайыр мұрасы -әр түрлі ойлау мәдениетінің, дәстүрлі, әрі сан қырлы ой кешу нәтижелерін бойына мықтап сіңірген және өз заманындағы ғылыми философиялық жетістіктерді жан-жақты қорытып, жаңа деңгейде жаңа сапалы тұжырымдау жүйесін құрайды.
Орта ғасырларда адамзат білімінің молайып, ақыл-парасытының жетіліуіне орасын зор еңбек сіңірген ғұламаларының бірі қазақ топырағынан шыққан данышпан Әбу-Насыр Әл-Фараби шығармашылығы А.Х. Қасымжановты қатты қызықтырды. Әл-Фараби 870 жылы Отырар қаласында дүниеге келіп, өзінің терең ойларымен ерекше орын алған Аристотельден кейін дүниежүзі білімі мен мәдениетінің екінші ұстазы атанған данышпан, энциклопедист ғалым [6]. Ол өз замынындағы дамыған ғылым салаларының бәріне өзіндік үлес қосып, елеулі із қалдыра білген тұлға үнемі зерттеу обьектісіне айналды. Осы бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін ғалымдардың үлкен тобын құрайды.
Әл-Фараби есімі дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының тарихынан берік орын алған. Артында қалған ғылыми мұрасы өте мол. Екі жүзге жуық трактат жазған. Олар ғылымның алуан түрлі саласын - философия мен логиканы, математика мен физиканы, астрономия мен ботаниканы, минералогия мен лингвистиканы, медицина мен музыканы қамтиды. А.Х. Қасымжанов осынау ұланғайыр еңбектерінің ішінде философия мен әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың проблемалары үлкен орын алатынын білді.
Фараби шығыс перипатизмнің аса көрнекті өкілі, араб тілінде әлемге тараған прогресшіл қоғамдық философияның негізін салушылардың бірі. Ол
философияның, логиканың, әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың әр түрлі саласына сан қырлы үлес қосты. Бірнеше ғасырдан бері Әл-Фараби мұрасы әлемдік мәдениетке өз үлесін қосқан адамзаттық мұраның асыл қазынасы болып табылатынын зерттеген ғалымдар А.Х. Қасымжанов басшылығымен көптеген фундаменталды еңбектерді жарыққа шығарды.
Философия тарихы жəне Қазақстандағы қоғамдық-саяси ойлар бөлімі жанынан құрылған топқа А.Х. Қасымжанов жетекшілік етіп, бұл шығармашылық ғылыми топқа алғашқыда Ильяс Омар Мұхаммед (Иран) арабтанушы Б.Я. Яшерович, европа тілдерінің маманы А.К. Кубесов кейіннен келіп қосылған арабтанушылар А.С. Иванов, К.Т. Таджикова, Н. Караев, əуел баста байланыста болған Мəскеулік атақты арабтанушылар Б.Г. Гафуров, А.В. Сагадеев кірген болатын. Осы ғылыми шығармашылық топтың арқасында ұлы ғұлама философ əл-Фарабидің шығармашылығымен, қолжазбаларымен мұқият танысуға зерделі зерттеулер басталып кетті.
Өзінің сан-салалы мұраларымен қазақ халқын өткен түркілік дәстүр жолымен байланыстырса, Батыс Аристотель мұрасымен сусындатып, Шығыс мәдениетін Европа мәдениетімен жалғастырып, адамзаттық мәдениеттін дамуына Сондықтан да болу керек, дүние жүзінің әртүрлі өзіндік үлесін қосып, әлемдік мәдениеттің дамуына зор ықпал ете келіп, Шығыс Ренесансының көш басы атанды. Бұл бағытта зерттеу жұмыстары ертеде немесе қатар жүргізілгеніне қарамастан, олардың арасындағы байланыстар мен отандық зерттеулер қажеттігі арта түсті.
Зерттеуде әл-Фарабидің ғылыми-философиялық, қоғамдық-саяси еңбектерімен қатар ойшылдың өзінің таза еңбектерінде келтірілген деректерге сүйенеміз. Фараби және оның шәкірттерінің ғылым мен мәдениетті дамытудағы орнын анықтау, ғылыми мұраларын мұқият зерттеу өте үлкен маңызды жұмыс.
Түрлі халықтардан шыққан оқымыстылар Фараби мұраларын мыңдаған жыл бойы тынбастан зерттеп келеді. Олардың ішінде араб-парсы тілдерінде жазған Ибн-Әл Надим (995ж), Әл-Байхаки (1169), Ибн-Әл-Кифти (1248), Хаджи Халифа(1657), латын тілінде жазған Велике (1484), Камерариус (1638(, француз тілінде жазған Козегартен (1844), неміс тілінде жазған Генрих Зутер (1902), ағылшын тілінде жазған Георг Сартон (1927), орыс тілінде жазған Григорян (1958), өзбек тілінде жазған М.Хайруллаев (1963), т.б бар [7].
Сондай-ақ Әл-Фараби мұраларына басқа шет елдерде де мән берілуде. Бұл тұрғыда америкалық ғалым Николас Решерді айтуға тұрарлық еңбек. Николас Решерд ұзақ ізденудің нәтижесінде 1962 жылы ағылшын тілінде Фарабидің аннотацияланған библиографиясы деп аталатын, Фарабиді зерттеушілер үшін құнды еңбек жарияланды.
Фарабиді зерттеу ісіне неміс ғалымдарының да еңбек сіңіргенін айтуымыз керек. Морис Штейншнейдер, Фридрих Дитирици, Генрих Зутер, Карл Броккельмандардың Фараби мұраларын игеруде айтарлықтай үлес қосқандығы белгілі. Мәселен, Дитерици Әл-Фарабидің философиялық трактаттары деп аталатын жинақты жарықа шығарған (1883-1904 жылдары).
Карл Брокельман Араб әдебиетінің тарихы (1886-1937 жылдары жазылған) деп аталатын көп томды библиографиялық еңбегінде Фарабиге үлкен орын берген.
Француз ғалымы Рудольф Эрланже 1930-1935 жылдары Фарабидің аса үлкен де терең мағыналы трактаты Музыканың ұлы кітабын француз тіліне аударды. Фарабиді зерттеуде түрік ғалымдары да біраз жұмыстар жүргізуде. Олар 1950 жылы Әл-Фарабидің 1000 жылдығын атап өтсе, ал 2000 жылы Қазақстанда көрнекті шығыс ойшылының шығармашылығына, оның қазіргі әлем мәдениетіндегі біріктіруші ізгілікті ыкдалына арналған Халықаралық ғылыми форум болып өтті.
А.Х. Қасымжанов басшылығымен алғаш рет əл-Фарабидің Философиялық трактаттары, Əлеуметтік-этикалық трактаттары, Логикалық трактаттары, Математикалық трактаттары, сондай-ақ (Комментарии аль-Фараби к Алмагесту Птоломея), Птоломейдің Алмагеске əл-Фарабидің түсініктемесі атты шығармалары қазақ-орыс тілдерінде жарық көрді. Осы аудармалардың арқасында əл-Фарабидің еңбектері ғылыми-көпшілік оқырмандарға жетіп, оларға барлық жерде сілтемелер жасалына бастады.
А.Х. Қасымжановтың ұйымдастыруымен 1975 жылы Абу Насыр əл-Фарабидің 1100 жылдығына араналған үлкен халықаралық ғылыми конференция Москва-Алматы-Бағдад қалаларында болып өтті. Сөйтіп Алматы аз уақыттың ішінде əл-Фараби мұраларын зерттеудің ғылыми беделі мен ұйымдастырушылық қабілеті тек Қазақстанда емес, шетел ғалымдары арасында да кеңінен танымал болды. 1975 жылы Москва қаласында белгілі шығыстанушы ғалым Б.Г. Гафуров пен А.Х. Қасымжановтың орыс тілінде шыққан əл-Фараби мəдениет тарихында (Аль-Фараби в истории культуры) атты кітабы араб-мұсылман философиясымен шұғылданушы ғалымдар арасында үлкен бір оқиға болды [8].
1976-1977 жылдары А.Х. Қасымжанов əл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік Университетінің философия-экономика факультетінің деканы, ал 1977 жылдан 1983 жылдар аралығында ҚазМУ жанындағы жоғарғы оқу орындары оқытушыларының білімін жетілдіру институтының директоры, 1983-1986 жылдары ҚазМУ-дің философия тарихы кафедрасының меңгерушісі болып қызмет атқарды.
1987-1993 жылдары Алматы зооветеринарлық институтында философия кафедрасында профессор болып жұмыс істеді [4].
90 жылдары А.Х. Қасымжановтың өте мазмұнды отандық мəдениетті оқып үйренуге арналған Қазақ халқының рухани мұралары атты кітабы жарық көріп оқырмандар арасында өте бір жоғары бағаға ие болды. Бұл жұмыс кейінгі жылдары да өзінің жалғасын тауып, 1994 жылы Қазақ, Портреты: штрихы к истории степи, 1995 жылы, Стелы Коша-Цайдама, 1998 ж. атты кітаптары ғылыми көпшілік оқырмандар арасында үлкен бір қызығушылық танытты.
1993 жылы А.Х. Қасымжанов ҚазҰУ-дың жанында əл-Фараби ғылыми орталығын құрып, соның директорлық қызметін атқарды. Қазіргі уақытта оның əл-Фарабиге арналған 4-монографиясы, 10-кітапшасы, 30-дан аса ғылыми мақалалары бар.
1996-1997 жылдары А.Х. Қасымжанов Америка Құрама Штатына арнайы Фулбрайт фонды степендиясымен Оклохома Мемлекеттік университетіне лекция оқуға шақырылады осы университет студенттері мен оқытушыларына А.Х. Қасымжанов (Степная цивилизация) Дала өркениеті, (Введение в культуралогию Средней Азии) Орталық Азия мəдениетіне кіріспе атты тақырыбына лекциялар оқыды. Оклохома университетінде А.Х. Қасымжановтың оқыған лекцияларының тақырыбы Единство тюрских народов и Туркистана, Древние корни политической традиции Средней Азии, Нравственное начало в сочинениях аль-Фараби и Юсуфа Баласагуни болды. Осы жылдары А.Х. Қасымжанов қазақ мəдениеті мен философиясын, əл-Фараби мұраларын Оклохома университеттің профессорлар мен студент, аспиранттар арасында кеңінен хабардар етті. Осы университетінің белгілі профессоры Кит Трибл А.Х. Қасымжанов оқыған лекцияларды ағылшын тіліне аударып үлкен кітап етіп шығарды [9]. Қазір ол университет студенттеріне кеңінен танымал болып отыр.
А.Х. Қасымжанов 1994 жылдан ғұмырының соңына дейін ҚазҰУ-де философия жəне саясаттану факультетінде, философия жəне əлеуметтік таным методологиясы кафедрасының жетекшілік қызметін атқарды. 2000 жылы қараша айының 2 жұлдызында үлкен ғалым, ойшыл, философ, ұстаз А.Х. Қасымжанов өмірден өтті.
Тұлға құрметіне əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті А.Х. Қасымжановтың жетпіс жылдығына орай 2001 жылы Алматы қаласында ХХІ ғасыр ұлы дəстүрлерді түсіну уақыты атты үлкен ғылыми халықаралық конференция ұйымдастырды. Бұл ғылыми форумға АҚШ, Венгрия, Испания, Иран, Түркия, Өзбекстан, Қырғыстан, Тəжікстан т.б республикалардың ғалымдары қатысты.
А.Х. Қасымжановтың еңбектері қазақ, орыс тілдерінде сондай-ақ ағылшын, араб, поляк, португаль, фин, француз, чех тілдерінде жарық көрді. Оның еңбектерінің негізгі Мысль, Наука, Полтиздат, Прогресс басылымдарында одақтық көлемде жарық көрді.
А.Х. Қасымжановтың негізгі философиялық еңбектері: Проблема совпадения диалектики 1966, Как читать и изучать Философские тетради В.И. Ленина Москва 1968, Круги в познании А, 1975, (А. Кельбуганов, К. Сатыбалдина авторлықта), К вопросу о диалектике, Качество, Философиялық энциклопедияда 2 томдық... 1962, Қазақ Совет энциклопедисында 1972 ж. қазақ тілінде, Араб философиясы, əл-Фараби, Голландия философиясы, Гуссерль, Ғалым т.б. Б.Г. Гафуров, А.Х. Қасымжанов аль-Фараби в истории культуры М, 1975, О культуре мышления (А. Кельбуганов авторлықта), Очарование знания (Д.М. Мажиденова) А., 1997 ж Эстетические взгляды аль-Фараби М, 1997 ж А.Х. Қасымжановтың тікелей ғылыми басшылығымен əл-Фарабидің бірнеше шығармалары қазақ-орыс тілдерінде жарық көрді: Философиялық трактаттар, Əлеуметтік-этикалық трактаттары, Логикалық трактаттар, математикалық трактаттары, Коментарии аль-Фараби к Алмагесту Птоломея.
1982 жылы Мысль баспасынан Москва қаласында А.Х. Қасымжановтың Аль-Фараби атты кітабы көпшілікке кеңінен танымал болды. Әл-Фараби Аристотельді зерттесе, Әл-Фарабиді зерттеген А.Х. Қасымжанов жаратылыстану ғылыми бағытына мән беріп, материалистік тенденцияларға тоқталды. Біз білеміз Фараби идеалистік бағытқа да ғылымилық рең беріп, мистикалық қателер мен догмаларға тиісті сын айта білді. Фараби еңбектерінің маңызы тек өз дәуірі үшін емес, сан ғасыр отсе де шығармашылық мұралары әлі зерттеліп келеді.
Философиялық мұралардың зерттелуінде ғылымға көп жол берілді. А.Х. Қасымжанов шет елге аударма болған еңбектерді саралауда сол бағыттағы зерттеулерге емес, түп негіздерге мән берді. Мәселен, ғылымды жіктеу жөніндегі Фарабидің еңбегі ХІ-ХІІ ғасырларда көне грек, латын тілдеріне аударылды, сөйтіп Батыс Еуропа ғалымдары арасында жоғары бағаланды. Батыстың кейінгі зерттеушілері оның бұл трактатын орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп атады. Фарабидің ғылымды жіктеу теориясын сан ғасыр бойы ғылымның дамуына игі әсерін тигізді, ғылыми мәнін сақтап келді. Фарабидің логикалық-гнесологиялық, әлеуметтік-этикалық, эстетикалық-теориялық т.б. пікірлерімен жете танысу оның сан салалы мұраларын, оның ғылыми тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірдегі Шығыс пен Еуропа халықтарының философиялық, эстетикалық, қоғамдық, этикалық ой-пікірін және өнердің дамуына ықпалын тигізді. А.Х. Қасымжанов Фарабидің өз алдына жеке-дара тұрған үздік ойшыл, ғалым ретінде таныта білді.
Қазақ халқы ұлан-ғайыр жерге иелік етіп, Фараби дүниетанымына бастау болған өскен ортаның тағылым тәрбиесі екенін жақсы білгендей, туған халқының оған жұғысты болған рухани қазынасы із - түссіз жоғалмақ емес.
Кеткенім жоқ, елім, сенен атақ, бақыт, тақ іздеп,
Шықтым, жұртым, шалғай ғылым атты шам іздеп,
Ақтадым мен ақ сүтімді келгенінше шамамның,
Айналайын атам қыпшақ, туған жерім, сағындым,
Өз атыңа, құрметіңе қайда жүрсем табындым [10].
А.Х. Қасымжанов Әл- Фараби мұраларын қарастыра отырып, ортағасырда қоғамдық өмірдің құрылымын, ерекшеліктерін зерттеуде зайырлылық, қайрымдылыққа негізделгенін таныта білді. Оның бұл салада қол жеткізген табыстары әлі күнге дейін құнын жойған емес.
Адам өзін жан-жақты жетілдіруде бақытқа, молшылыққа жетелейді. Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауда, мәдениетті, ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздады. А.Х. Қасымжанов бұл гуманистік идеялардың дүние жүзі халықтарының көкейтесті проблемаларымен үндесіп жатқанын танытты. Сондықтан да оның энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазіргі ХХІ ғасырдың басындағы әлеуметтік өмір мен мәдениеттің ішіне кірігіп, ұласып кетеді. Фарабидің: Бақытқа жету жолында барлық халық бір-біріне көмектесетін болса, жер беті түгелімен берекеге толады, - деген сөзі тап бүгін де өте мәнді.
Әл-Фараби жас ұрпаққа және жеке адамдарға тәлім-тәрбие беріп, еңбекке үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін, ұстаздық жасайтын адмдарды өте жоғары бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші адам - мәңгі нұрдың қызметшісі. Ол барлық ой мен қимыл әрекетіне ақылдың дәнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған оттың көзі - деген Фараби.
Еңбек пен еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін қолдауда ХІІ ғасырда жазылған Фарабидің энциклопедиясы атты еңбектің маңызы ерекше.
Кейіннен бұл кітапты Қазақ Университеті баспасында қазақ тілінде 1997 жылы қайта басылып шығады. Қазақ 1994 ж, Портреты: штрихы к истории степи 1995-1997 ж.ж. қазақ, орыс тілінде жарық көреді. Портреты, степь глазами извне: от Геродота до Гумбольда 2001 ж, Стелло Коша- Цайдам 1998 ж. ең соңғы кітабы Пространство и время великихтрадиций А, 2001 ж [11]. Қазіргі таңда ҚазҰУ-де философия жəне саясаттану факультеті университет Ғылыми кеңесінің шешімімен профессор А.Х. Қасымжанов атындағы лекциялық аудитория ашылды.
Әл-Фараби мұрасын зерттеген кемеңгер ғалым, талантты философ, ұстаз, профессор А.Х. Қасымжанов тынбай еңбек етумен қатар, артында өшпестей із қалдырды. Кейінгі жас ізденуші ғалымдар буыны осы зерттеулерді танып, біліп, оны құрметпен жалғай түсетіні ұстаз іліміне деген ізгі ниет деп білеміз.
1.2 А.Х. Қасымжанов жасаған фарабитанудың тарихи және рухани танымдық негіздері
А.Х. Қасымжанов - əлемдік деңгейдегі ғалым. Ол Кеңес үкіметі мен шет елдерде белгілі болған қазақстандық философия мектебінің бастауында тұрды. Ағын Хайроллаұлы Қасымжанов отандық жəне шетелдік философия тарихы, таным теориясы жəне диалектика, ғылым философиясы, Дала өркениеті жəне қазақ халқының рухани мұрасы салаларында айтарлықтай философиялық мол мұра қалдырды. Оның диалектика жəне таным теориясы, əл-Фараби жəне ойлау мəдениеті туралы жазылған еңбектері қазақ жəне орыс тілдерінде ғана емес, сонымен қатар ағылшын, араб, болгар, поляк, португал, фин, француз, чех тілдерінде де жарияланған.
Еліміз егемендігін алып, тəуелсіздігіміз тұғырын тіктеп, өркениет көшінде ілгерілеп келе жатқан уақытта, болашақ бейнемізді бекітіп алу мақсатында, қазіргі кезде өте өзекті болып отырған мəселе - ұлттық өзіндік сананы айқындау, қалыптастыру, дамыту. Заманымыздың озық ойлы азаматы өз уақытынан əлдеқайда бұрын осы мəселеге қатысты еңбектерін жазып, қазақ халқының өзіндік бетбейнесін ашып көрсете білді. Əрине, ол бір күндік əрекеттің нəтижесі емес, бір ғұмырлық шығармашылықтың жемісі.
Ғалымның өмірі мен шығармашылығының негізгі кезеңдеріне көз жүгіртіп, маңызын айқындай түсуге тырысайық. Ағын Хайроллаұлы Москвада КСРО Ғылым Академиясының Философия институтында Разработка В.И. Лениным проблемы совпадения диалектики, логики и теории познания в Философских тетрадях деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғайды. Бұл диссертацияда логика, диалектика жəне таным теориясы мəселелерін гегельдік ұстаныммен қою көрсетіліп, мəселені марксистік іліммен шешуге əрекет жасап, таным тарихынан материалдар қарастырады.
А.Х. Қасымжановпен бірге логика мен диалектиканың өзекті мəселелерін кешенді зерттеулермен дарынды жас философтар тобы айналысады. Олар: Ж.М. Əбділдин, М.И. Баканидзе, Л.К. Науменко жəне тағы басқалар. 1969 жылы А.Х. Қасымжанов Москвада Логические аспекты истории диалектики тақырыбында докторлық диссертация қорғады[12].
А.Х. Қасымжановтың шығармашылығы мен бірқатар еңбектері туралы айтатын болсақ, ғалымның тырнақ алды еңбегі - кандидаттық диссертацияның зерттеу өзегі болған диалектиканың, логиканың жəне таным теориясының тепе-теңдігі мəселесі. Осы еңбегінде Маркс пен Энгельс диалектикасын логика əрі таным теориясы ретінде қарастырып, табысты қолданды, ол лениндік диалектика принциптерін осылайша ұғынуды теориялық тұрғыда жан-жақты талдап, негіздеп берді. Сол себепті диалектиканың, логиканың жəне таным теориясының үйлесуі туралы қағидалар диалектиканың бүкіл дамуының қорытындысы бола отырып, диалектиканы марксизм аясында дамытудың нəтижесінде ғылыми сипатқа ие болды деп жазады [13].
Сөз болып отырған тұжырымның мағынасы - болмыс туралы ілімді таным туралы ілім мен ойлау туралы ілімнен, логикадан бөліп қарастырудың бұрыстығын танытуда. Сонымен қатар білімнің тарихи даму барысында анықталып, қалыптасқан ойлау заңдылықтарының мазмұнын адам санасындағы тəуелсіз байланыстарын зерттейтін тұтас философиялық ғылыми тұжырым ретінде диалектиканы негіздеуде.
А.Х. Қасымжанов В.И. Лениннің тұжырымдарын өз дəуірінің сұраныстарына сай, жанжақты қарастырып, талдау жасайды. А.Х. Қасымжанов өзі өмір сүріп отырған уақытқа қарастырып отырған ілімнің қажеттісін алуға тырысады. Мəселен, осы заманғы ғылым үшін оның қажетіне сай келетін ойлау формасы - маркстік-лениндік диалектика. Бірақ ол өз міндетін тек таным тарихының қорытындыларын, оның даму үдерісіндегі маңызды кезеңдерін есепке алып отырғанда ғана атқара алады деп есептейді, жəне де философиялық ғылым ретінде диалектика өзіне қатысты мəселелерді жан-жақты қарастырып, осының негізінде нақты ғылымдарға қатысты міндеттері дұрыс белгіленгенде ғана логикалық-методологиялық қызметін жүзеге асыра алатындығын айтады.
Негіздей келгенде, ойлау мəдениеті - парасатты, адамгершілігі мол жеке тұлғаға тəн қасиет. Жеке басының қамымен ғана емес, халықтың, адамзаттың тағдырына да алаңдайтын адамдардың бойынан табылатын қасиет іспеттес. Бұл, əрине, ерен ерлік бейнесін қалыптастыра да алмауы мүмкін, бірақ əркім өз саласында адами қағида аясынан шықпайтын қызмет етсе, ең пайдалы əрі тиімді болмақ. А.Х. Қасымжановтың шығармашылығының бастауы өзінің уақытына сай диалектика мəселелерімен сипатталады. Дəл осы диалектика ілімін терең меңгеру арқылы философия тарихын жанжақты қарастыру нəтижесінде рухани мұра, ұлттық өзіндік сана тұжырымдары туындаған.
Соның жарқын көрінісі - Фараби мұрасын туған даласында қайта жаңғыртудағы ерен еңбегі. Əл-Фарабидің шығармашылығын түсіну мен зерттеу дəстүрлері - эволюциясын пайымдау жəне қазіргі кездегі отандық философиялық мəдениеттің өзін-өзі анықтау, кең мəтінінде тарихи-философиялық жəне əлеуметтік-философиялық зерттеулердің нақты тұлғаларды, мектептерді, бағыттарды қарастырудан отандық философиялық ой-сананың негізгі бағыттарының өзіндік жəне мазмұндық ерекшеліктерін айқындауға бетбұрыс жасауының логикалық негіздемесін ашып көрсету.
А.Х. Қасымжановтың шығармашылық жолында аса жарқын келбеті болып табылатын заманауи фарабитанудың қалыптасуына еуропалық философия тарихын, диалектика тарихын ұзақ əрі терең қарастырудың негіз болғандығын білеміз бе? - деген сұрақты өз мақаласында профессор А.Х. Қасымжановтың замандасы, əріптесі болған тарихшы ғалым А. Жандосов қояды [14].
А.Х. Қасымжанов шығармашылығының бастауын ашып алғаннан кейінгі маңызы зор мəселе - фарабитану. А.Х. Қасымжанов өз дəуірінің озық ойлы азаматы болғандығын артына қалған мол мұрасы айқындап тұр. Халықтар мен ұлттардың мəдени дамуы өте күрделі үдеріс болғандықтан, оны құрайтын бөліктер негізінен философия тарихында жинақталған түрде беріледі. Олай болмаған жағдайда қайсыбір ұлттың мəдениеті мен философиясының мазмұны, шығу төркіні түсініксіз болып қала береді. Мəселеге осы сыңайлы пайыммен келгенде ғана қазақ философиясының шынайы тарихын қалыптастыру мүмкін екенін алғаш түсінген ғалымдардың бірі А.Х. Қасымжанов еді. Ол өзінің осы бағыттағы алғашқы жұмысын ХХ ғасырдың 70-жылдары əл-Фараби мұраларын зерттеулерден бастады. Фарабитану қазақ философиясының тарихын танудың негізі саналғанымен, қазақтың рухани даму тарихы фарабитанумен шектеліп қалмайтындығы белгілі. Мəдени қабаттарды тереңдете зерттеу қажеттігі мəселенің ішкі логикасынан туындайды.
Кеңестік кезеңде қазақ ұлтын сауатсыз деген пікір қалыптасып қалғандықтан, ол мəселені ашық түрде қою мүмкін емес еді. Бірақ болашақта философия ғылымы ұлттық құндылықтарға қарай бет бұратындығын А.Х. Қасымжанов түсінген болатын. Əлі де ескі естен кетпей, жаңа жүйе біржақты құрыла қоймаған, ертеңгі күн туралы ешкім дөп басып айта алмайтын уақытта қазақтың, яғни өз ұлтының өзіндік санасын танытатын тұс - əл-Фараби екендігін көре білген ғалым А.Х. Қасымжанов еді. Осы Фараби мұрасына терең бойлай отырып, озық ойларға кенелді. Əлемнің Екінші ұстазы атанған, əлем халықтарына теңдесі жоқ ғылыми мол мұра қалдырған əл-Фараби қазақ топырағында дүниеге келген. Философия əлеміне келген əрбір ғалым Фараби тағылымына бір рет болса да бой ұратыны баршаға белгілі.
А.Х. Қасымжанов ілімін саралайтын болсақ, онда Аристотельді жетік меңгеру арқылы диалектикаға келіп, осы арқылы Фарабиді зерттеуге араласып, кейін маңызды болып табылатын ұлттық өзіндік сана тұрғысында ой қорытуынан көреміз. Əл-Фараби философиясының сипаты, негізгі өзегі, шынайы мағынасы қандай? А.Х. Қасымжанов Оймен ұғынылған дəуір атты мақаласын осы сұрақты қоюмен бастайды. Профессор А.Х. Қасымжанов ойын əрі қарай былай өрбітеді, бұл сұраққа мынадай жауап жиі берілетіндігін атап өтеді: эклектика, перипатетизм мен жаңаплатоншылдық элементтерінің сабақтасуы. Батыс Еуропа тарихнамасында орын алған бұл пікір негізді сынды талап етеді. Бұл жерде ғалымның өз көзқарастарын негізінен Платон мен Аристотель шығармаларына берілген түсінік түрінде баяндау формасы оның жүйесінің өзекті мəні мен мазмұны ретінде көрсетілген: басқаша айтқанда, сана-сезім, сол өз əрекеттері туралы ойшылдың өзіне қалай есеп беруі, осы əрекеттердің шынайы мағынасымен, оның объективті құрамымен теңестіріледі. Ескертетін жай, түсінік парафраза формасында беріледі де, өз сөздері талданып отырған пікірлерден анық ажыратылмайтындығын айтады [15].
Қазақ халқының тұтастығын, оның күретамыры болып табылатын ұлттық ойларды философиялық деңгейге көтеруде, рухани дүниеміз тегісінен ұлттық сипатта болуы тиіс, оның тұтастығын бұзып алмауды əрқауытта ойлауымыз керек. Бұл жөнінде А.X. Қасымжанов өте маңызды пікір айтқан: Жалпы алғанда, бір халықтың өмір сүру салтын, заңдылықтарын екінші бір халыққа телу деген өте бір ауыр, қиын құбылыс. Айталық, тірі ағзаға екінші бір ағзадан бір мүшені ауыстырып салу барлық жағдайда дұрыс нəтиже бермейді, себебі оны ағза жатсынады, ауырсынады, қабылдай алмайды, тіпті өліп кетуі мүмкін. Көнеден келе жатқан мынадай бір сөз бар: Өзіңе жат əдетғұрыптарды қалай болса, солай қабылдай беруге болмайды. Ұлы тарихшы Геродот сақтардың өзге елдің əдет-ғұрып, салт-дəсүрлерін қабылдауға қарсы болғанын атап көрсетеді. Түрік бабамыз Тоныкөк те өзі қытай білімін ала тұра: өзге халықтардың құндылығын қабылдауға болады, бірақ ол үшін өз əдет-ұрпыңды сақтай отырып, өзге елдің жеріне түсіп кетуден аулақ болу керек. Қысқаша айтқанда, халықтың тұтастығына негіз болатын ұлттық болмыс, сол белгілі бір ұлттың мүшесі адамның ойлау жүйесі тегінен нəр алу керек. Тегіңе тартсаң тозбайсың деп қазақ бекер айтпаса керек. Тектілік - тұтастықтың үлкен белгісі. Оның өзегі - сабақтастық, ұрпақ арасындағы рухани байланыс. Рухани байланыс пен сабақтастық үзілген кезде ұлттық тұтастықтың қуаты кетіп, сыртқы күштерге қарсы тұра алмайды. Өзіңнің ата-бабаңның салып кеткен сара жолымен жүріп, олардың қалдырған рухани байлығының иесімін деп, оны келер ұрпаққа жеткізу - естілік пен тектіліктің белгісі. Тектілік бар жерде ғана иегерлік бар. Қазіргі кездегі басты мақсат - осы тұтастықты жүзеге асыру арқылы болашақты айқындау [16].
А.Х. Қасымжанов қазақ ұлтының арғы тегі болып саналатын көшпелілер мəдениетін ерекше мəдени феномен дəрежесіне сай деп есептеп, осы мəселе төңірегінде зор еңбек етті. Профессор А.Х. Қасымжанов Өзін-өзі анықтау жəне рухани мұра атты мақаласында: Өткен уақыт бүгінгі күнге рухани еніп кетеді де, белгілі бір дəрежеде болашақты айқындайды [16], - деген тамаша ой айтады. Сондықтан да өткен тарихты толық танып алмайынша оның болашаққа бағыттаушы, алға апарар зор күш екендігін ұғынып, келешек ұрпақ санасына сіңдіру қажеттігін айтады.
А.Х. Қасымжановтың айтуынша, өзін-өзі анықтау - уақытты қажет ететін, күрделі көп деңгейлі үдеріс. Демек, А.Х. Қасымжановтың пайымдауынша, отарлау қазақтарды тек жақсы жерлерден ығыстырып, ғасырлар бойы қалыптасқан ерекше тұрмыс-салтын жəне аймақ экологиясын назарға алмай бұзу ғана емес. Мұнда мəселе қазақтың жанын жаралау, оған құлдық психологияны, жартыкештік сезімді ендіру еді. Бұл өзіндік санада иммундық жүйенің тапшылығына, бейне бір рухани спид сияқты нəрсеге алып келді [17].
Ғалымның ашына айтатыны қазақ өз атын, өз бейнесін жоғалтуға дейін жетті. Шындығына келгенде, кейін өз еркімен Қазақстанның Ресейге қосылуы деп аталғанымен, бұл отарлау мен орыстандыру саясатының нəтижесі болғандығына ешкім күмəнданбайды. Бұл үдерісті қаншалықты игілікті іс ретінде көрсетіп отырғанымен, көптеген қиын рухани дəрежеде болған орны толмас олқылықтарға алып келді.
Ғалымның айтып өткеніндей, қазақилықты құртатын барлық қасиеттерді енгізудегі асқан логикалықпен жалғасқан еш қатесіз отаршылыққа айналдырғанға таңданбасқа болмас. Ол кез келген орыс шенеунігінің алдында бас июден бастап, соңында əліпбиді енгізудің орын алғандығы. А.Х. Қасымжанов өз алдына қазақтың өзін, оның рухани құрылымын айқындап алуды мақсат етіп қояды. Дəл осы уақытта біршама жол жүріп өтілді.
Əрдайым ең қиын болып есептелетін бастама да артта қалды, орыстардың отарында ғұмыр кешіп, енді сол ұлттың көлеңкесінен шығып, күннің көзін бір көріп бір көрмей, көрген сол нұрдың шапағымен өзіміз де өзгеге көріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz