Ислам экономикасының негізін және ерекшеліктерін зерттеу
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Бөлім. Экономикалық ғылым ретінде ислам экономикасы
1.1 Ислам экономикасының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Мұсылмандық ғұламалар ілімдеріндегі экономикалық мәселелер ... ... ... ...20
ІІ Бөлім. Ислам экономикасының ерекшеліктері
2.1. Ислам экономикасының концепциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Ислам экономикасының негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Зерттелу жұмысының өзектілігі. Ислам экономикасы ислам дінініңмұсылман мемлекеттерінің экономикалық өміріне ықпалын зерттейтін ғылым саласы. Ислам діні өмірдің тек рухани жағын ғана емес, сонымен қоса материалдық жағын да қарастырады, зерделейді. Мұсылман қоғамының экономикалық өмірінің регламентациясына қатысты Құран мен Хадистерде және ортағасырлық көптеген ислам әдебиеттерінде кезедседі. Бұл ұғым "әлеуметтік-экономикалық доктрина" деген терминмен көрсетіледі; оның алғашқы қайнары барлық жағдайларда Құран мен Сүннет, болып табылады, ал оның күнделікті өмірде жүзеге асырылу тәртібі шариғатпен бекітілген[1,15].
Ислам дінінің тіршілік етуінің алғашқы он жылдығының өзінде-ақ мұсылман теологтары мен құқықшыларына қоғамның (үмметтің) экономикалық қызметіне және мұсылман мемлекетінің (халифаттың) экономикалық саясатына қатысты әр түрлі проблемалармен бетпе-бет келуіне тура келді. Бұл ислам дінінің тарихи ерекшеліктеріне байланысты, себебі ислам діні Мұхаммед (с.а.с) пайғамбар заманында тек дін ғана емес, сонымен қатар сыртқы экспанцияға қарсы мемлекеттің ресми идеологиясына айналды. Хулафа'и Рашидин (әділетті төрт халиф) дәуірінің өзінде халифат территориясының толассыз кеңею жағдайында,мемлекеттің шаруашылық белсенділгі артты. Ислам ғұламаларының алдында осы пайда болған мәселелерді ислам принцптеріне сәйкестендіре отырып шешу мақсаты тұрды.
Дін философиясы, дін социологиясы және дін психологиясы сынды ғылым салалары батыс мелекеттерінде пайда болып, дамығандығы белгілі. Бірақ батыс әлемінде дін экономикасы немесе дін және экономика атымен байланысты зерттеулер жоқтың қасы. Діни экономика тек қана мұсылмандардың өз діндерінің экономикалық жағын зерттеу нәтижесінде пайда болған Ислам экономикасы немесе дін экономикасы атымен белгілі жаңа ғылым саласы. Бүгінге дейін ислам экономикасының теориясы нақты қалыптаса алған жоқ. Тек қана бұл тақырыпта түрлі пікірлер айтылды, кейінгі уақыттарда ғылыми зерртеулер жүргізіліп жатыр. Осы зерттеулердің нәтижесі Ислам экономикасының тек бір ғана доктринасы немесе бір ғана экономикалық жүйесін қалыптастыру үшін жасалынып жатқан сияқты көрінеді [2,23].
Ислам діні -- қоғамдық дін. Сол себепті ислам діні өзіне сенушілердің рухани жағымен қатар материалдық жағын да қарастырады.Ислам пайғамбары Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбар болумен қатар білікті мемлекет басшысы бола білді. Ол мемлекет басқару жүйесін, мемлекеттің шаруашылық - экономикалық даму бағытын ислам дінінің негіздеріне сай етіп жасады. Сол уақыттан бастап бүгінгі күнге дейін ислам экономикалық жүйесі қалыптасып, даму үстінде. Осы күнге дейін түрлі тұжырымдамалар жасалды. Ислам экономикалық моделі біркелкі болған емес, мұндағы басты шарт шариғат қағидаларына қайшы келмеу керектігінде. Осы тұрғыдан алғанда ислам экономикасы ерекшеліктерін зерттеу, оны мұсылман мемлекеттері үшін және еліміздің экономикалық өмірі үшін пайдалану бүгінгі күнде өзекті болып саналады.
Соңғы уақыттардағы дүние жүзін шарпыған қаржылық дағдарысы кезінде ислам қаржы жүйесі батыстық зерттеушілер жағын қатты қызықтыруда.
Зерттелу жұмысының мақсаты мен міндеті.Ислам экономикасының негізін және ерекшеліктерін зерттеу. Сондай-ақ ислам банктерінің құрылымы мен ислам экономикасының болашағын зерделеу. Осы мақсаттарға сәйкес келесідей міндеттер қойылады.
Ислам экономикасын тарихи тұрғыда саралау;
Ислам экономикасы ұғымын, концепциясын ашықтау;
Мұсылман мемлекеттерінің пайыз, пайда, табыс, кіріс-шығыстарына анализ жасау;
Ислам банктерінің тиімділігін қарастыру;
-Ислам банктерінің Қазақстандағы келешегін айқындау.
Зерттелу жұмысының деңгейі. Экономика тақырыбы болып саналатын пайыз, зекет беру, қаржы мәселесі бойынша қасиеттері Құран аятары мен Пайғамбар (с.а.с)Хадистерінде көптеген мысалдар келтірілген.
Орта ғасырдағы әл-Фараби, ибн Сина, ибн Халдун, имам Ғазали сынды ислам ойшылдары алғаш болып иқтисад тақырыбына қалам тартты. Бірақ, орта ғасырдағы ислам ойшылдары экномиканы саясат пен этика ғылымы шеңберінде қарастырды.
Жаңа замандағы ислам реформаторларынан Жамаладдин Афғани, Мухамед Хамидуллах, Мухамед Иқбал сынды ағартушылар осы салада өз зерртеулерін жүргізді.
XX ғасырдың 40-50 жылдары алғаш Сайид Маназир Мухаммад әл-Ғиланидің Исламдық экономика, Махмуд Ахмадтың Ислам экономикасы және Мухаммад әл-Ғазалидің Ислам және экономикалық заңдылықтар атты ғылыми еңбектері жарыққа шықты. Шииттік ғалымдардан Хомейни, Телегани, Банисадр, М.Б. ас-Садр осы саладағы кітаптарын жариялады.
Батыстық ғалымдардан М.А. Маннан, М.Е. Хан, Ф.Ниенхаус, Э.Найман ислам экономикасының ерекшеліктері бойынша ғылыми зерттеулер жүргізді.
Ресейлік ғалымдарданA.B. Малашенко, Р. И.Беккин, А. Ю. Журавлев, Г. Ф. Нуруллина және т.б зертеу жұмыстарын жасады.
Түркиялық ғалымдардан Шукру Бабан, Сабахаддин Займ, Хасан Гурак, Х.Апайдын сияқты ғалымдар зерттеген.
Қазақстан әлі зерттеле қоймаған тың тақырып болып есептеледі.
Зерттелу жұмысының құрылымы.Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады..
Зерттелу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ислам экономикасы Қазақстанда әлі зерттелмеген ғылым саласы. Ислам экономикалық моделі біркелкі емес, және дәстүрлі экономикадан өзіндік ерекшелігі бар.Негізін Құран мен Хадистерден алады.
І Бөлім. Экономикалық ғылым ретінде ислам экономикасы
3.1 Ислам экономикасының мәні мен маңызы
Ислам экономиксы термині ең алғаш рет Үндістандық ғұлама Мұхамад әл-Ғилани тарапынан қолданылды. 1947 жылы Исламдық экономикасы деген еңбегін жарыққа шығарды. Ислам экономикасы - шариғатқа негізделген экономиканың бір түрі, оның негізгі қайнары Құран мен Сүннет болып саналады. Ислам дін ретінде сенушілердің рухани қырын ғана емес, материалдық қырын да қарастырады [3,18].
Экономика термині мұсылман өлкелерінде иқтисад сөзімен беріледі. Бұл екі ұғым арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Екі ұғым да бір мағынаны көрсетеді. Сондықтан осы екі ұғымды бір-бірінің орнына қолданылды.
Иқтисад сөзі арапшадағы қсд түбірінен шығады. Мағынасы: 1.тура мақсатқа ұмтылу; 2.тура жол, мақсатқа сай дегн мағыналарға келеді. Арап-түрік сөздігінде иқтисад ұғымына мынадай анықтама берген: Иқтисад - салауаттылық үшін әрекет ету, шығын шығарғанда үнемді болу [4 ,356]. Яғни термин ретінде экономика ұғымымен бір мағынада қолданылады.
Экономика ұғымы грекше Oikonomia деген сөзден алынған, үй, шаруашылық деген мағыналарға келеді. Ежелгі грек философтары пайда мен табыс табуға жасалған әрекеттерді оikonomia сөзімен емес,Khrématistik сөзімен берген.
Еуропада Ренесанс дәуірінде технологиялар дамуы нәтижесінде экономика сөзі жаңа мағынаға ие болды. Бұдан былай экономика үй, шаруашылық, мүлікті басқару, күнделікті шығындар мен қажеттіліктердің орнын толтыру мағынасында емес,XVII ғасырдан бастап мемлекеттің әл-ауқатын мен байлығының көрсеткіші ретінде қолданылатын болды. Ең алғаш рет 1615 жылы француз экономисті Антонио де Монкрестин"économie politique", яғни саясиэкономика терминін қолданды. Экономика атасы саналатын Адам Смитт (1723-1790) "The Wealth of Nations" (Ұлт байлығы) деген атаумен экономика тақырыбында кітап жазды. Осылайша экономика ұғымы шаруашылық, жеке адамның өзінің күнделікті шығындар мен қажеттіліктерінің орнын толтыру мағынасынан әрі асып, мемлекеттің әл-ауқаты мен байлығының көрсеткіші, одан қала берді жеке бір ұлттың өз байлығын қамтамасыз ету әрекетіне қолданылатын болды.
Экономистер бұл ғылымды әр түрлі қырынан сараптап, түрліше анықтамалар жасаған, солардың бірнешесіне тоқталып өтсек:
Джейн Баптист Сай:
Экономиканың мақсаты - капиталдың қалай пайда болғанын, айналымға түскенін, жұмсалғандығын және таусылғандығын зерттеу.
Элвин Хансер мен Фредерик Гарвер:
Экономика - адам қызметінің бағасын өтем ретінде айырбас жөнінен зерттейтін ғылым саласы.
Альфред Маршал:
Экономиканың тақырыбы: материалдық әл-ауқат жағдайына еру және бұлардан қажетінше пайдалану мақсатында өмір сіру процесінде индивидтер мен қоғамның жағдайын зерттеу.
Филип Гетри Уикстид:
Экономика - индивид-отбасы-фирма арасындағы байланысты мемлекеттік жүйе негізінде реттеу, сондай-ақ осы пайда табу мен шығыс шығару әректеттерін құрамына алған ғылым саласы.
Кнут Уиккел:
Материялдық мұқтаждықты қамтамасыз ету үшін ең аз шығын шығару мақсатында мүмкін болған нәтижеге жету.
Лионелл Роббинс:
Экономика - түрлі альтернативаларда қолданыла алатын шектеулі мүмкіндіктер мен қанағат етуді мақсат қылған мұқтаждықтар арасындағы тың әрекеттерді зерттейтін ғылым саласы.
Түркиялық ғалым Шүкру Бабан:
Қоғамдық құрылым ретінде өмір сүретін адамдардың ақыл тұрғысынан өздерінің шығыс - кірістерін, пайдасын бағамдай алатындардан хабардар ететін ғылым саласы.
Байқағаныңыздардай бұл анықтамалар экномика ғылымының әр түрлі ерекшеліктерін зерттей отырып жасалынған. Сондай-ақ экономикалық қызметтерді жекелеген анықтамалармен түсіндіруі мүмкін. Адам өмір сүруді қалайды. Олай болса адамның өмір сүруі үшін қажетті мал-мүлік пен капиталдар пайдаланып, тауысу жағдайына дайын емес. Мұндай жағдайда адамдар ізденіп, жұмыс жасау қажеті туындайды. Осылайша бұл арада экономикалық қызметтің екі негізгі ерекшеліктері туындайды: біреуі іздену, жұмыс жасау болса, екіншісі өмір сүру. Осы тұрғыдан алғанда экономика ғылымына мынадай анықтама жасауға болады: өмір сүру үшін жасалынған қызметтердің бір жүйеге келтірілуі, яғни экономика ғылымын жұмыс істеп, іздену арқылы өмір сүру ғылымы дегенге саяды.
Дін мен экономика байланысы. Дін философиясы, дін социологиясы және дін психологиясы сынды ғылым салалары батыс мелекеттерінде пайда болып, дамығандығы белгілі. Бірақ батыс әлемінде дін экономикасы немесе дін және экономика атымен байланысты зерттеулер жоқтың қасы. Діни экономика тек қана мұсылмандардың өз діндерінің экономикалық жағын зерттеу нәтижесінде пайда болған Ислам экономикасы немесе дін экономикасы атымен белгілі жаңа ғылым саласы. Бүгінге дейін ислам экономикасының теориясы нақты қалыптаса алған жоқ. Тек қана бұл тақырыпта түрлі пікірлер айтылды, кейінгі уақыттарда ғылыми зерртеулер жүргізіліп жатыр. Осы зерттеулердің нәтижесі Ислам экономикасының тек бір ғана доктринасы немесе бір ғана экономикалық жүйесін қалыптастыру үшін жасалынып жатқан сияқты көрінеді. Бұл жерде ишарат ретінде еркше мыналарды атап өтуге болады: өндіріс, акциздар, айырбас және бөліске салу экономиканың негізгі тақырыптары екендігі белгілі жәйт, осы тақырыптарда ислам дінінде бірқатар әмірлер мен тиымдар және ұсыныстар бар. Еркек пен әйел жұмыс істеп соны иемдену үшін өндірісте меншік ұғымы бар. Асыраусыз жетім, ауру сондай-ақ мұқтаж жандар ішіп-жеу, киім кию, баспаналы болу сияқты шарттаға құқығы болғандығы үшін қолданыста ортақтық негізге алынады. Адамдар өндірген өнімдерін немесе жұмсаған табыстарын көңіл ризасы үшін алып - сатулары үшін айырбаста еркін сауда шарты негізге алынады. Капитал, банк және кредит операцияларында тек қана беделді мемлекет басшысы ықпалды болғандығы үшін ақша айналымын жоспарлы түрде жүргізу негізге алынады [5,53].
Нәтижесінде діни экономика болсын, дін және экономика болсын немесе дін экономикасы деп айтылсын, мұндағы мағына ислам экономикасы немесе ислам иқтисады. Себебі басқа дін өкілдері өз діндеренің экономикалық жағын бар болуын талап етпейді. Тек ислам ғұламалары ғана исламның экономикалық жүйесінің барлығын құптайды. Олар пікірлерін қасиетті Құран аяттары мен Пайғамбар (с.а.с) Хадистеріне негіздейді. Біз де ислам дінінің адамдық әлеміне экономикалық модель ұсынғандығына сенеміз және соған сай шарттарды қабыр етеміз [6,75].
Ислам экономикасы. Ислам экономикасы ұғымы Ислам құқығы үғымы сияқты ұғым. Ислам дінінің құқығы болғаны сияқты ислам дінінің экономикасы да бар, сонымен қатар болуға міндетті. Осылайша ислам экономикасы ұғымы жаңа заманда пайда болып, ғылым ретінде жаңадан қалыптасты. Дұрысын айтқанда экономикаға байланысты айтылған әмірлер мен тиымдар сонымен қатар ұсыныстар қасиетті Құран аяттары мен Пайғамбар (с.а.с) Хадистерінен шығарылып, фикх ілімінен де пайдаланылып исламның экономикалық моделі теориялық тұрғыда пайда болды, яғни осы күнге дейін қалыптасып жатыр деуге де болады.
Осы жағынан алғанда ислам экономикасы - ислам дінінің экономикаға байланысты жағы, яғни экономика ұғымымен байланысты бүткіл мәселелер жайында жеткізілген әмілер мен тиымдардың және тапсиелердің барлығына берілген ат.
Ислам экономикасының қысқаша тарихы. Ислам экономиксы немесе ислам иқтисады ұғымы алғаш рет Үнді-Пәкістандық ислам ойшылдары тарапынан қолданылды және сонда қалыптасып дамыды. ХХ ғасырдың екінші ширегінде Үндістандық мұсылман ғалымдар батыс мәдениеті турасын айтқанда ағылшын мәдениетімен таныс болңғандығы, сонымен қатар ислам мәдениеті негізінде көзқарастарының қалыптасып, арапша және парсыша білгендері үшін, мұсылман қауымының кездескен социо-экономикалық мәселелері алдында, Исламның экономикалық көзқарастарынклассикалық фикх кітаптары шеңберінен шығарып, модернистік экономикалық ұғымдар мен теориялар тұрғысынан зерттеуді бастады [8,56].
Осы процестер жүзеге асқаннан кейін ғана Ислам экономикасы ұғымы арап тілінде сонымен қатар арап әдебиетінде кеңінен қолданыла бастады.
Түркияда ислам экономикасы ұғымы Үндістандық ғалым Мухаммед Хамидуллах тарапынан танытылды, осы сала бойынша біраз зерттеулер жасады.
Стамбул университеті Әдебиет факультеті Ислам зерттеулері институтына келіп лекциялар оқыған Үндістандық ғалым профессор докторМухаммед Хамидуллах ең бағалы зерттеулерін жариялап, Ислам иқтисады деген кішігірім кітабын жазды. Бұл осы сала бойынша Түркияда түрік тілінде жазылған ең алғашқы кітап.
Бұдан соң Сабахаддин Займ мырза 1967 жылы Стамбул дін қызмеркерлері тарапынан Кадыкөй Халкевинде ұйымдастырылған конференцияда Заманауи экономика және ислам атты тақырыпта баяндама жасады. Бұл конференциядан соң Ихсан Бабалы тарапынан Ислам дүниетаным межмуасы газетіне мақала ретінде жарияланды.Түркиядағы ислам экономикасына қатысты зерттеулер осылайша басталды. Бірақ Түркия мемлекетінің басқару жүйесі зайырлы демократиялық тәртібінде еді. Мұндағы ғалымдар ислам экономикасын зерттеуге қызығушылық танытып, белгілі бір тұжырымдамалар айтса да, практикалық түрде ислам экономикалық моделін жүзеге асыру процесі болған жоқ. Тек соңғы уақыттарда ғана ислам банктерінің кедергісіз жұмыс жасауына жағдайлар жасалынып жатыр сонымен қатар ислам даму банктері бүкіл әлем бойынша қарқынды жұмыс жасап жатқанын ұмытпағанымыз жөн.
Осы уақыттан бастап ислам экономикасы саласын зерттеуде едәуір ілгерілеушілік байқалды. Әсіресе 1976 жылғы дүниежүзілік конгрестен соң бұл саладағы зерттеулер өз жалғасын тауып, қарқынды түрде дамыды. Сол уақыттан бастап қазірге дейін әр түрлі мемлекеттер арасында конференциялар мен семинарлар ұйымдастырылды. Жидда қаласындағы Малик Абдулазиз университетінде,и Ислам даму банкінде, Кибрис халықаралық ислам банктік жіне экономикалық институтында, Исламабат және Малайзия Ислам университетінде ғылыми зерттеу институттары құрылды. Айрықша ислам банк жүйесі мен финансы тақырыбында жүздеген кітаптар мен мақалалар басылып шығарылды. Ислам экономикасына байланысты арап, ағылшын, урду, түрік, неміс, француз, орыс тілдерінде көптеген кітаптар жарияланды. Ал Қазақстанда бұл мүлдем зерттелмеген сала десе де болады. Бірақ, Қазақстан үкіметі ислам банктерімен тығыз қараым қатынас орнату үшін белгілі мақсаттар қойғанын ұмытпағанымыз жөн [9,11].
Ислам экономикасы ұғымының пайда болуы мен дамуы жайындағы бұл ақпараттардан белгілі болғаны, ислам экономикасы енді ғана дамып келе жатқан ғылым саласы. Сондықтан теория ретінде ислам экономикасының барлығынан хабардар ету ерте деген пікірлер де бар. Бірақ жоғарыда айтып өткеніміздей, Құран мен Хадистерді негізге алу нәтижесінде ислам құқығы қалай пайда болса, осы негізде ислам құқығы теориясы бар деп білсек, онда дәл осындай процестер негізінде ислам экономикалық доктринасы пайда болған уақытта ислам экономикалық теориясы бар деп айта аламыз,- дейді кейбір зерттеушілер.
Ислам экономикасының жекелеген ғылым саласына айналуы үшін Құран Кәрімді негізге ала отырып, тәпсрлерді, Хадис кітаптары мен олардың комментарийлерін, экономикалық тұрғыдан зерттей отырып, түрлі методтарға ие барлық мазхабтардың фикх кітаптарының осы саладағы үкімдерін зерттеп барып жүзеге асады. Тек осы процестер жүзеге асқан жағдайда ғана ислам экономикалық теориясы қалыптасады делінген.
Ислам экономикасының барлығы. Жоғарыда мысал келтіргеніміздей исламныңқұқықтық қыры бар. Сол себептен де ислам құқығының барлығын қабыл еткендер, ислам эконмикасының да бар екеніне инанулары тиіс. Себебі құқықтану мен экономикада зерттеу объектісі ретінде адам мен адам әрететтері алынғандықтан тақырыптары ұқсас ғылым салалдары. Осы себептен ислам дінінің құқықтық қыры бар екендігін қолдайтындар, исламдінінің экономикалық қыры бар екендігін, алдағы уақытта исламның экономикалық теориялары түбегейлі қалыптасып, дамитынын қабыл етулері керек. Ислам құқығының бар екендігін жалғыз мұсылмандар ғана емес, мұсылман емес халықтар да жоққа шығармайды. 1938 жылы Лахей қаласында болған Халықаралық құқық конференциясына қатысушылар, мұсылманы, мұсылман болмағаны барлығы бірауыздан ислам құқығының бар екендігі, оның өміршеңдігі, еш жерден көшіріліп алынбағандығын, негізін ислам дініен алатыныны турасында қарар қабылдады [10,88].
Қасиетті Құран Кәрімде баға (қызмет көрсету мен жалға алуда)(Талақ 656; Неджм 5339; Бақара 2286. ), сауда саттық (Бақара 2275; Бақара 2282; Ниса 429. ), пайыз (Бақара 2275, 276, 279; Али Имран 3130; Ниса 4161. ), ақша ( Кехф 1819; Юсуф 1220; Али Имран 375. ), өнімдерінің пайдаларының түсірілмеуі (Aғраф 785; Һұд 1185; Шуара 26183. ), зекет (Бақара 243, 83; Муминун 234; Tәубе 960. ), зекет берілетін орын, сауда (Бақара 2282; Ниса 429; Tәубе 924; Нұр 2437. ), және ауыл шаруашылығы (Юсуф 1247; Уақия 5664. ) тақырыбында көптеген аяттар бар. Экономикалық негіздердің Құранда заһири, яғни ашық түрде кездеспегендігін де айтатындар бар. Сол себептенде ислам экономикасы ұғымын жоққа шығаратындар да бар. Құранда намаз қылыңдар деген аят бар болғанымен, қалай орындалуы керектігі жайында ешнәрсе айтылмаған. Біз оны Пайғамбар (с.а.с) сүннетінен білеміз.
Осы тұрғыда ислам экономикасын жоққа санайтындар, исламда намазды жоқ деуге тура келеді. Болмаса Құранда ашық түрде айтылмағандығы үшін, ислам экономикасын жоқ дегендердің логикасымен түсінер болсақ, осы методты намаз тақырыбына қолданар болсақ, нәтижесінде намаз жоққа саналады, яғни мұндай пікірді мұсылмандар түгілі кәпірлер де қабыл етпеген болар еді.
Бірақ, жоғарыда атап өткеніміздей ислам экономикасы барлық қырынан ғылыми теориялық түрде түгелдей қалыптасып үлгерген жоқ. Ислам экономикасының жекелеген ғылым саласына айнауы үшін, әлі де ұзақ уақыт осы салада зерттеулер мен ғылыми ізденістер жүргізілуі тиіс, сонымен қоса теориялық зерттеулер ғана жүргізіліп қана қоймай, осы ізденістер мен зерттеулер нәтижесі практикалық түрде жүзеге асырылуы қажет. Бұл арада көңіл аудартарлық маңызды жайт бар: Ислам экономикасының негізі Құран мен Сүннетте білдірілген, сол себепті бұл негіздерді біріктірген уақытта ислам экономикасының басты негіздері ортаға шығады. Ислам ғұламалары өткен уақытта ислам құқығыни қалай қалыптастырса, бүгінгі күнгі ислам ғалымдары осындай қадамға бара отырып, негізгі қайнаркөздерге (Құран мен сүннет) сүйене отырып ислам экономикасы теориясын қалыптастырулары керек.
Екі түрлі тұрғыдан дін ұғымы. Бұл ғылымның ресми аты Діни және экономика болуына байланысты дін мен экономика терминдерін тереңірек ашықтаған жөн. Алдында атап өткеніміздей дін ұғымына түрлі мәдениеттер тарапынан түрліше анықтамалар жасалынған. Діннің анықтамасы мен табиғаты түрліше қабылдануына байланысты,дінге көзөарас жағы да түрліше болуына орай,құқықтық немесе экономикалық тұрғыдан болсын ортаға қойылған пікірлер мен көзқарастардың да түрліше болуы белгілі жайт. Осы себептен хритиан мәдениетіне негізделген экономика түсінігі менн ислам мәдениетіне негізделген экономика түсінігінің түрлі-түрлі болуы табиғи құбылыс.
Ислам экономикасының немесе Мұсылман назарында экономиканың қандай құрылымға ие екендігін түсіну үшін дін деген не, ада мен дін арасында қандай байланыс бар, адамның көзқарастары мен жасаған әрекеттерінде функционалды түрде діннің қаншалықты ықпалы бар деген сияқты сұрақтарға жауап алу керек.
Дін адаммен бірге пайда болып, адамен бірге бірге өмір сүруде, жіне адаммен бірге өмір сүруін жалғастыратын әлеуметтік құрылым болып табылады. Тарих бойынша жасалған зерттеулер көрсеткендей, дінге сенбеген жекелеген адамдар кездескенімен, діни инаныштардан шет қалып қойған бір де бір қоғам болған емес. Тарихтан бұрын немесе тарихтан соң өмір сүрген адамдардың міндетті түрде бір дінді ұстанғандығы тарихи деректерден белгілі болып отыр.
Ислам ғұламалары мен дідер тарихын зерттеуші ғалымдар дін ұғымына түрліше анықтама жасаған. Бұл жерде кейбір батыс ғалымдарының жасаған анықтамаларына тоқтала кетуді жөн санадық. Рудольф Отто: Дін - адамның қасиетті санаған нәрселермен байланысы. Э.Б. Тэйлор: Дін - белгілі бір жамағаттың пайда болуын қамсыздандыратын культтер мен сенімдер жүйесі [1,57].
Бұл анықтамаларға терең үңіле отырып қарайтын болсаңыз, діннің тек қана сенім мен ғибадаттарға байланысты болып, адам мен Жаратушы арасындағы байланысты реттейтін жүйе ретінде ғана түсіндіріледі.
Ислам ғұламаларының дін түсінігі болса жоғарыда мысал ретінде берген діндер тарихы ғалымдарының түсінігінен мүлдем басқаша. Ислам ғұламаларының дін туралы анықтамаларына қарап отырсаңыз діннің тек қана Алламен болған байланыстарын емес, адамның басқа адамдарға және адамның басқа да жандылармпен болған байланыстарын реттейтін адам және қоғам ретінде аданың бүткіл көзқарас пен жасаған әрекеттерін қамтығанын байқаймыз. Осы тұста бізге дейін жеткен Сайд Шәриф Жүржани, Абдуссалам бин Ибрахим әл-Лакани және Мухаммед Али бин Али ат-Тахауидің дін турасындағы анықтамаларын бере кетсек. Жүржани Тарифат атты еңбегінде дінге былайша анықтама жасайды: Дін - ақыл иелерін, Пайғамбардың жеткізген нәрселерін қабыл етуге шақырған илахи канун. Лакани: Дін - ақыл иесін есті адамдарды еркін қалауы және арыздарымен қайырлы және пайдалы болған нәрселерге жеткізетін иоахи канун. Ал Тахауидің анықтамасы болса миынадай: Дін ақыл иелерінің өз қалау еркіндігі қайыр, ақыретте жауабын алатын илахи канун.
Жақсылап назар аударған жағдайда, бұл анықтамалардың мағыналары бір - біріне жақын болып жығады.
Бұл зерттеу жұмысындағы негізгі мақсат ислам экономикасының ғылыми теорияларын зерттеу. Ислам діні қоғамдық дін екендігі белгілі, сол себепті мұсылман ғалымдары мен экономистері тарпынан қалыптасқан ислам экономикалық моделінің ғылыми теориялары тек қана мұсылман қоғамы үшін емес, басқа да ортада пайдаға асуы керек. Сол себепті ислам экономикасы теорияларын зерттеу барша адамзат баласы үшін маңызды және пайдалы болуы тиіс.
Бірақ, зерттеу барысында мына нәрсе анықталды: Батыста қалыптасқан ғылыми сондай-ақ әлемдік экономикалық модельдің альтернативі болатындай исламдық ғылыми экономикалық теориялары жоқ және қалыптасып үлгермеген. Ислам экономистері мен ислам экономиаксы мәселелерінде пәтуа шығарған ғұламалардың көпшілігінің көптеп зерттеген тақырыбы пайыз мәселесі, сондай-ақ осы тақырыпта жалпылама алғанда ислам қаржы жүйесіне байланысты ғылыми деп есептеуге лайықты теорияларға альтернатив бола алатын теориялар жоқтың қасы. Ислам ғұламалары тарапынан зерттелген экономикалық мәселелердің баршасыҚран мен Хадистерге сүйенген, жекелеген мәселелерде этикалық тұрғыдан бағамдаулар жасалынған.
Шамасы жеткен бай-бағландардың малын жарлы-жақыбайларға бөлуді көздегензекет тақырыбында тартысулар аз, бірақ бұл мәселеде де ғылыми теориялар қалыптасып үлгермеген. Ерекше қызметі үшін бөлінетін уақфтар және басқа тақырыптарда да жағдай дәл осылай. Олай болса тым болмағанда пайыз, зекет сияқты көптеп зерттелген батыстың экономикалық түсінігінен басқаша осыекі тақырыпта альтернатив боларлықтай ғылыми теориялар қалыптастыруы керек еді. Бұл екі тақырыпта бүгінге дейін жасалған зерттеулер мұсылмандарды қанаттандырған күннің өзінде, осы тақырыптағы зерттеулер ислам экономикасы моделінің әлемдік тұрғыдан пайдасы қарастырылып, батыс экономика моделіне балама теория ұсынылуы керек еді.
Басқа да ғылыми экономикалық тақырыптарда да мұсылман экономистерінің ықпалы аз болғандығы белгілі жәйт.
Ислам экономикасы өткеніне көз жүгіртер болсақ, жүздеген жылдар бойы экономикалық мәселелерді шешуде дін ғұламаларының ықпалы күшті болғандығын көреміз. Олар пәтуа бергенде ең алдымен Құран аяттарына, сосын Хадистерге сүйенді. Егер экономикалық мәселеде Құранда немесе Хадистерде ештеңе айтылмаса, ижтихад жасалынатын еді. Алайда жүздеген жылдар бойы берілген пәтуалардың басқа діндер өмір сүретін елдер пайдалана аларлықтай ғылыми теориялар қалыптастыру процесі болмаған.
Осы сала бойынша зерттеулер жүргізгенТүркиялық ғалым Хасан Гурак өзінің Ислам және Иқтисад деген еңбегінде былай деп жазады:
Ислами экономикалық теория қалыптастыра алмаудың себебі менсінбеушіліктен туындаған шығар, күндердің күні барлығының мұсылман болатынына инанғандар иқтисад тақырыбында иман келтірмейтініне сенім білдіргендіктен болар, мүмкін негізгі себеп дін ғұламаларының экономикалық тақырыптарда білімдерінің жеткіліксіз болуынан шығар, мүмкін екі себептің де ықпалынан болар. Қорытындылай келгенде исламдық ғылыми экономикалық теориялар жоқ. Маңыздысы бұдан соң нелер жасалады және нелер жасалуы тиіс екендігінде. Ғылыми экономикалық тақырыптарда дін ғұламаларының ба, әлде экономистердің ықпалы болуы керек пе? Бұл жерде мұсылман болмағандар әлемдік болмаса жергілікті деңгейде теориялар қалыптастыра ала ма? Бұл теорияларды кімдер және қалай бағалайды?- деген ой айтады.[ 12,41]
Дәстүрлі теорияларға балама теория қалыптастыруды қалаған мұсылман немесе мұсылман болмағандардың алдындағы ең үлкен кедергі дін ғұламаларының көзқарастарына қайшы келмеу. Мысалға, пайызды харам санаған дін ғұламаларының (факихтердің) догматикалық көзқарастарына талассыз қосылу ислам экономистері үшін үлкен бір жеңілдік болғандығы шындық. Осылайша дін ғұламаларының көзқарастарына қайшы келу мәселесі шешіледі. Ешкімнің де дін ғұламаларының қуаттандырған ислам тиымдарына қарсы келмесі анық жәйт.
Басқа жағынан алғанда дін ғұламаларының экономикалық тақырып тарда фундаментальды білімінің болмауы себебінен бүгінгі уақыттағы экономикалық проблемаларды шешуге белсене атсалысуы қаншалықты дқрыс қадам бола алады (дінге сай болып, болмағандығы жайында көзқарастарын көрсету емес)? Мұсылман зерттеушілері дәстүрлі догмалардыңтақлидшісі (еліктеушісі) бола ма, әлде таһкик (фундаментальды зерттеуші) етуші бола ма? Қайсы жағдай ислам инанышына дұрыс келеді? - деген сұраққа М.А.Маннан былай дейді:
...егер ғылыми зерттеуіміз капиталист немесе социалист жүйенің қалыптасқан институттарынан немесе атқарып жатқан қызметтерінен қандай да біреуін дұрысқа шығарып қуаттаса, оларды қабыл етуде еш қиындық жоқ - дейді.
Х.И.Апайдынның зерттеуінде Ибнул Қайюм де М.А.Маннанмен бір көзқараста болғандығын байқаймыз:
Ибнул Қайюм, қандайда бір саясаттың заңдылығын анықтау үшін Құраннмен бекітілуі емес Құранға сай болуы жеткілікті,деген пікірді айтады - дейді.
Ислам және экономикалық түсінік. Экономика ғылымын индивидтердің, қоғамның немесе коммерциялық мекемелердің өндіріс, айырбас, бөліске салу және басқа да қатынастарын зерттейтін, түрлі экономикалық мәселелердің алдын алуды қарастыратын қоғамдық білім саласы ретінде білеміз. Қоғамдық ғылым тақырыптары мен діни сенімдер мен байланыстыра зерттеуге болады, бірақ мұнда қатып қалған қағида жоқ.
Батыс елдері де экономикалық қатынастарда діни құндылықтардың ықпалы болған кезеңді бастан кешіріп еді. Бірақ уақыт өте келе сол батыста қалыптасып, дамыған қазіргі заманда ең танымал экономикалық идеология саналатын неоклассикалық идеологияда діни құндылықтар түгелімен қалыс қалды. Homo economius деп аталатын, роботтар сияқты әрекет ететін сезім мүшелерінен тәуелсіз түрде шешім қабылдайтын, тарихпен байланысы болмаған, қияли индивидтер әр түрлі экономикалық процестердің тақырыбына айналды. Бұдан былай экономика ғылымында діни құндылықтарға орын да, қажеттілік те қалмады. Бірақ, мұсылман ғұламалары көзқарастары тұрғысынан, яғни ислам сенімінде болғандар үшін жағдай мүлде басқаша; экономикалық қатынастардың ислами құндылықтарға сай болуы керектігі мәселесінде еш күмән жоқ.
Мұсылмандардың күнделікті орындайтын ғибадаттарындағы сияқты, экономикалық қатынастарда да ислам сеніміне сай әрекеттер жасалуы тиіс. Құран экономика теорияларын үйрететін кітап емес, бірақ дін ғұламалары экономикалық қатынастарда өздерінің белгілеген және исламға сай болғанын қабыл еткен ұстанымдар мен ережелер негізінде жүзеге асуын күткен. Бұл ұстанымдар мен ережелер, атақты шиит ғұламасы М.Б.ас-Садрдың пікірінше ислам экономикалық доктринасы: Қоғамның экономикалық өмірінде және тәжірибе жүзіндегі мәселелерді шешуде қарастырылған методтың бірі [13,12]. М.Б.ас-Садрдың пікірінше: .. економикалық доктринасы болмаған қоғамды елестету мүмкін емес, себебі әр қоғам байлығын үнемдеуге. Үнемдеген байлығын таратуға әрекет жасайды. Бұл экономикалық үдерістерді ұйымдастыру үшін өз құрылымына сай жүйеге мұқтаж. Бұл жүйе қоғамныңэкономикалық өмірі тұрғысынан доктриналық қатынасты белгілейді [14,12-13].
Қазіргі уақытта ислам экономикасы ұғымы тек қана консервативті ұстанымдағы адамдардың түсінігіндегі ұғым емес. Дүниенің әр бұрышында естіліп, танылып жатыр. Ислам экономикалық әлемінде ең көп танымал құрылым Ислам қаржы жүйесі. Көп уақыттан бері батыстың қаржы жүйесімен бірге иық тірестіре жұмыс атқаруда. Кейбір қаржылық үрдістерде батыстың қаржы құрылымдарымен бірге тәуелсіз нарықтық шарттарда бәсекелестікке қабілеттілігін, сфералық деңгейін арттыруда.
Ислами экономика немесе ислам экономикасы ұғымының дәл қандай мағына беретіні турасында біржақты пікір жоқ. Өздерін ислам экономисті атап жүргендердің арасының қзінде ислам экономикасы жайында пікір бірлігі жоқ деуге болады. Солай бола тұра ислам экономикасы жақтастары капиталистік және социалистік экономикалық жүйеден басқа ислам экономикалық жүйесінің барлығын, сондай-ақ бұл жүйе басқаларына қарағанда ахлақи және әділ екендігі айтылады.
Ислам экономикасы ұғымы шеңберінде мына бір маңызды детальды көзден таса етпеу керек. Сенімге байланысты Ислами экономикалық қатынастар ислам шарттарына сәйкес басқарылатын қоғамға сай. Басқа сөзбен айтқанда, ислам экономикасы жүйесінің қалыптасуы үшін ислами құндылықтарға сай ұйымдастырылған қоғамдық құрылым керек.Ислами құндылықтарға лайықты қоғамның қалыптаса алуы үшін ислам сеніміндегі адамдардың өздері өмір сүрген қоғамда исламға сай өмір сүрулері және әрекет етулері күтіледі. Сондай-ақ ислами экономикға көшу үстінде болған және ислам шарттарына сай басқарылмаған өлкелерде өмір сүріп жатқан мұсылмандардың түгелімен ислам шарттарына сай өмір сүруінің күтілуі керек. Бұл жағдай жалпылама алғанада ислами экономикаға көшу үдерісінде болған, бірақ сонымен бірге ауысуды аяқтай алмаған өлкелерде ислам экономикалық шарттарының басқа кейбір практикасының болуын қажет етеді. Бұл да идеал бір ислам экономикасы мен ислам экономикасына өту үдерісінде болған экономикада басқа шарттар мен қолданыстар керектігін көрсетеді.
Иран, Пакистан, Сауд Арабиясы сияқты мемлекеттер өздерін ислам мемлекеті ретінде есептегенмен, ислам шарттарына сай жетілген басқару жійесін қалыптастырды деп айту қиын. Жалпы алғанда ислами заңдар мен ұстанымдардың нақты қолданыста болған кезеңі Хз.Мұхаммедтің (с.а.с)пайғамбарлық дәуірі (610-632жж.) екендігі белгілі, сондай-ақ әділетті төрт халифаның (Хз.Әбу Бәкір, Хз.Омар, Хз. Осман, Хз.Али) билік құрған дәуірін(632-661) жатқызуға болады. Бірақ бұл өте қысқа бір мерзім, бар болғаны елу бір жыл. Кейбіреулер үшін идеал дәуір Хз.Мұхаммедтің (с.а.с) басқаруымен өткен аср-и саадет ретінде танылған 22 жыл. Айрықша мынаны да ұмытпау керек: Хз.Мұхаммедтің (с.а.с) пайғамбар ретінде Меккеде өмір сүрген алғашқы он екі жылының көп бөлігі үлкен қиындықпен өтті сонымен қатар Меккеде өткен он жылдың барлығы да байсалды емес. Қорытындылағанда ислам шарттарына сай басқарылғандығы қабыл етілетін дәуірдің өте қысқа бір кезең болғандығы.
Әділетті төрт халифа дәуірінен бері шамамен мың үш жүз жылдай уақыт өтті. Осы аралықта көптеген нәрселер өзгерді. Білім беру жүйесі де, технологиялық даму деңгейі де, қоғамдық даму деңгейі нәтижесінде қалыптасқан шарттар, болжамдар, сондай-ақ экономикалық мәселелерде мың үш жүз жыл бұрынғы жағдаймен салыстыруға келмейді. Бірақ дін ғұламаларының экономикалық мәселелерге байланысты көзқарастары мен пайымдауларында өзгерістер барын айту мүмкін емес.
Экономикалық мәселелерде дін ғұламаларының ықпалы. Дін тарих бойынша отбасыдан бастап қоғамдық қатынастарға дейін, саясатта, өнерде яғни бүткіл өмір сүру формаларында ықпалы бар құбылыс, біреуде сәтті, ал біреуде сәтсіз, бірақ түзетуші талабымен өмір ішінде қалыптасады [15,8]
Сол себептен экономикалық мәселелерде дін ғұламаларының ықпалы болуының негізінде жүздеген жылдар бойы экономикалық проблемалардың шешімін шығаруда өздеріне жүгінгендігі белгілі. Бұл әдіс уақыт өткен сайын азайған жоқ, сондай-ақ қазіргі күнде де жалғасын табуда. Қорыта келгенде, дін ғұламалары экономикалық қатынастардың әр саласында өзіндік орны бар, ықпалды әрі өкілетті тұлғаларға айналды.
Бірақ, дін ғұламаларының ислами болғанына сенілген экономикалық салаларда қабылдаған қарарларының (пәтуаларының) ислам өлкелерінің индустриялануы, технология мен ғылымда дамуы сияқты мәселелерде қаншалықты оңды нәтижеде ықпал еткендігі турасында пікір қайшылықтары бар. Егер ислам мемлекеттерінде өткеннен бүгінге дейінгі аралықта индутрияланудан бастап технологиялық және экономикалық дамуда батыс мемлекеттері жүйесіне жете алмаса, қажетті өзгерістер мен қайта құрулармен қамтамасыз ете алмаса, мемлекет басшысы қызметін атқармаса да өздері болған ұйым ішінде дін ғұламаларының да үлесі болуы керек. Ислам сенімі бойынша: Ғылымды қытайдан болсын үйрену парыз. Олай болса XI, XII, XIII ғасырларда жеткен жетістіктерін дамытуды және мұсылман емес мемлекеттерге стимул болудан қалды. Қазіргі кезде ислам мемелекеттері батыстағы ғылыми - технологиялық жетістіктерді үйрену мен игеруде өте артта қалып қойды.
Ислам мемлекеттерінде көптеп кездесетін мынадай қызықты үрдіс бар: мұсылман халықтарының маңызды бөлігі батыс мемлекеттерінің өмір салтына таңғала қарайды, сондай-ақ ислам шарттарына сай басқарылатын мемлекетте өмір сүрудің орнына христиан мемлекеттерінде өмір сүруді қалайды. Виза алу проблемасын былай қойғанда, батыс мемлекеттерінің бірінің азаматтығын алу мақсатында батыста қалыптасқан азаматтық некеге отырудан да қашпайды. Мұндай жағдайда ислам сенімі бойынша батыстық бай мемлекет экономикасы бірнеше қырынан ысрап еткен және шектен тыс шығындармен қамтамасыз етілген болып, бұл ислам сеніміне қайшы келеді. Олай болса мұсылмандар мұсылман болмаған батыстық мемлекеттерде өмір сүруге неге соншалықты құмар? Мәселенің қайнары не?
Ислам дінінің шарттарын барлық қырынан қолданысқа асырмаған мемлекет басшысы ма?
Жақсы мұсылман болуды қаламаған мұсылмандардың өзі ме?
Дін ғұламаларының қате пәтуалары ма?
Батыстық капиталист елдердің империялистік, саяси, экономикалық және қоғамдық өмір тәжірибесі ме?
Немесежоғарыда келтірілген мысалдардың біршамасы не барлығы ма?
Ислам экономикасы ма? Ислами экономика ма? Кейбір исламдық экономистер, құқықшылар, сонымен қатар басқа да қоғамдық саладағы ғалымдар батыстың капиталистік экономикалық жүйесін терістеген кезде ұсынылған экономикалық жүйені кейде ислам экономикасы, кейде ислами экономика ұғымдарымен беріп жүр. Мысалы, С.Армагон (2005),А. Табакоглу(1996), Т. Алтуг (1991),Ф. Йылмаз(1988)ислам экономикасы терминін қолданғандар ішінде. Екінші термин, яғни, ислами экономика ұғымын қолданғандардың саны аз. Ислами экономика ұғымын шетелдіктердің оригинал баспаларында кездестіреміз.
Қайсы термин дұрыс және қолданылуы керек: Ислам экономикасы ма? Ислами экономика ма? Жоқ әлде басқалар сияқты Орта жол деген дұрыс шешім бе?
Ислам экономикасы терминін қолданғандардың дұрыс шешім қабылдағандығын айту қиын. Ал Ислами ұғымы болса ислам дініне сай немесе Ислам дінімен байланысты деген мағынаға келеді. Экономикалық ұғым ислам дінімен байланысты мағынасында қолданылса Құранда немесе Сүннетте осындай бір ұғым боа немесе исламның ғылыми экономикалық доктринасы бар сияқты көрініп, бұл өте қате пікір болған болар еді.Себебі ислам діні экономикалық мақсат тұтады немесе Сүннетте осындай ұғым бар болғаны.
Ұғымдарды қолдану мәселесінде тағы бір мысал ретінде М.Е. Ханның Ислам экономикасының негізгі ерекшеліктері атты кітабын көрсетуге болады. Бұл кітаптың ағылшынша атауы Challenge of Islamic Ekonomiks. Тақырыптағы Islamicсөзінің қазақшасы ислами болып аударылады, ислам емес. Тағы бір мысал: немісшеде ислами мағынасынlа Islamische, французшада Islamique сөздері қолданылады, бірақ қазақшаға аударылған мақалаларда бұл ұғым ислам сөзімен беріліп жүр. Арап тілінде жазылған Рефат әл-Ауадидің Мәфсуату-и Иктисадул Исламиатты он екі томдық шығармасында ислам сөзінің орнына ислами сөзін қолданғандығын байқаймыз.Қазақша жазылған немпесе аударылған көптеген еңбектерде осындай аударма қателіктері жиі ұшырасып отырады. Ислам сәулет өнері, Ислам графиктері, Ислам ғылымы сияқты ұғымдарды қолдану қаншалықты қате болса Ислам экономикасы термиенін қолдану да соншалықты қате. Дұрысы Ислами экономика немесе Ислами иқтисад ұғымы қолданылуы керек [16,24].
1.2. Мұсылмандық ғұламалар ілімдеріндегі экономикалық мәселелер
Ислам діні арап түбегінде пайда болғаннан соң көп өтпей-ақ дамып шыға келді. Ислам діні таралған соң ең артта қалған халық аз уақыт ішінде оқымысты, көзі ашық, көкірегі ояу азаматтармен толықты, кешегі жахилия дәуірінің ізі де қалмады. Халифат күннен-күнге дамып, мемлекет территориясы ұдайы өсіп отырды. Халифат территориясы ұлғайған сайын, күш қуаты да арта түсті.Сонымен қоса шаруашылықтың жаңа түрлерімен таныса бастады.Уақыт өте келе ислам халифапты даму шегіне жетіп, Ислам ренеснсы деген дәуірді бастан кешірді. Мемлекеттің дамуы, шаруашылықтың кеңеюі нәтижесінде бұл құрылымдароды ислам негіздеріне сай басқару міндеті тұрды. Осы уақыттардан бастап ислам ғұламалары иқтисад жайында өз пікір, көзқарастарын білдіре бастады.
Орта ғасырдларда өз еңбектерін түбегейлі немесе бір бөлімін иқтисад тақырыбына арнаған ислам ойшылдары жетерлік. Олардың негізгілері әл-Фараби, имам Ғазали, ибн Халдун сияқты ислам ғұламалары. Енді осы ғұламалардың иқтисад турасындағы идеяларына тоқталып өтсек.
Ибн Халдун Фас қаласында өмір сүрген. Бұл қаланың мәдени жағдайы шығыстан басқаша, сондықтан оның көзқарастарының қалыптасуына осы географияның әсері бар.
Ибн Халдун методтары диалектикалық метод, сол жағынан әдебиетке өте жақын.
Ислам ғұламалары осы күнге дейін иқтисад ғылымын қалыптастыра алмаған. Исламның жекелеген экономика саясаты немесе экономикалық теориясы деген сұрақ қойылғанда, жауап макро экономикаға әлі ұласа алмаған, нақты бір теориясы қалыптаспаған. Себебі экономика саясат жіне мораль тұрғысынан зерттелген, бірақ жекелеген ғылдым саласы ретінде зерттелмеген. Бұл бізге ибн Халдунның маңызын көрсетеді; себебі экономиканы саясат пен моральдың құрамы ретінде емес, экономиканы жекелеген ғылым саласы ретінде тануға маңыз берген. Алайда исламда мұның бұлайша қолға алынбағандығын көреміз. Дегенмен біршама мысалдар бар. Мысал ретінде, Әбу Юсуф VIII ғасырда өмір сүрген, оның Китабу Харадж деген еңбегі бар. Маңызды кітап болып саналады.Жаза құқығы, мәдени құқық, сондай-ақ алым-салық құқығы бар. Алым-салыққа байланысты болса да кітап түбегейлі бұл жайында емес. Содан соң ибни Абир-Раби XIX ғасырда өндіріс баға меншік мәселелеріне байланысты бірнеше рисалалар жазған. Бірақ, бұл рисалалар бүгінгі күнге дейін жетпеген [17,32].
Содан кейіни барып әл-Фараби өз көзқарастарын білдіре бастады. Аударма орталығында үй-халқы экономикасымен айналысты.
Араларында ең танымал Ибн Сина болды. Ол қоғамның белгілі бір иерархия ішінде өмір сүретінін айтты.
ХIII ғасырда Насреддин Туси экономика ғылымы саласында өз пікірлерін ортаға салды. Ол мүлік ұғымына түсініктемпелер жасады.
Әл-Даууани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Бөлім. Экономикалық ғылым ретінде ислам экономикасы
1.1 Ислам экономикасының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Мұсылмандық ғұламалар ілімдеріндегі экономикалық мәселелер ... ... ... ...20
ІІ Бөлім. Ислам экономикасының ерекшеліктері
2.1. Ислам экономикасының концепциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Ислам экономикасының негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Кіріспе
Зерттелу жұмысының өзектілігі. Ислам экономикасы ислам дінініңмұсылман мемлекеттерінің экономикалық өміріне ықпалын зерттейтін ғылым саласы. Ислам діні өмірдің тек рухани жағын ғана емес, сонымен қоса материалдық жағын да қарастырады, зерделейді. Мұсылман қоғамының экономикалық өмірінің регламентациясына қатысты Құран мен Хадистерде және ортағасырлық көптеген ислам әдебиеттерінде кезедседі. Бұл ұғым "әлеуметтік-экономикалық доктрина" деген терминмен көрсетіледі; оның алғашқы қайнары барлық жағдайларда Құран мен Сүннет, болып табылады, ал оның күнделікті өмірде жүзеге асырылу тәртібі шариғатпен бекітілген[1,15].
Ислам дінінің тіршілік етуінің алғашқы он жылдығының өзінде-ақ мұсылман теологтары мен құқықшыларына қоғамның (үмметтің) экономикалық қызметіне және мұсылман мемлекетінің (халифаттың) экономикалық саясатына қатысты әр түрлі проблемалармен бетпе-бет келуіне тура келді. Бұл ислам дінінің тарихи ерекшеліктеріне байланысты, себебі ислам діні Мұхаммед (с.а.с) пайғамбар заманында тек дін ғана емес, сонымен қатар сыртқы экспанцияға қарсы мемлекеттің ресми идеологиясына айналды. Хулафа'и Рашидин (әділетті төрт халиф) дәуірінің өзінде халифат территориясының толассыз кеңею жағдайында,мемлекеттің шаруашылық белсенділгі артты. Ислам ғұламаларының алдында осы пайда болған мәселелерді ислам принцптеріне сәйкестендіре отырып шешу мақсаты тұрды.
Дін философиясы, дін социологиясы және дін психологиясы сынды ғылым салалары батыс мелекеттерінде пайда болып, дамығандығы белгілі. Бірақ батыс әлемінде дін экономикасы немесе дін және экономика атымен байланысты зерттеулер жоқтың қасы. Діни экономика тек қана мұсылмандардың өз діндерінің экономикалық жағын зерттеу нәтижесінде пайда болған Ислам экономикасы немесе дін экономикасы атымен белгілі жаңа ғылым саласы. Бүгінге дейін ислам экономикасының теориясы нақты қалыптаса алған жоқ. Тек қана бұл тақырыпта түрлі пікірлер айтылды, кейінгі уақыттарда ғылыми зерртеулер жүргізіліп жатыр. Осы зерттеулердің нәтижесі Ислам экономикасының тек бір ғана доктринасы немесе бір ғана экономикалық жүйесін қалыптастыру үшін жасалынып жатқан сияқты көрінеді [2,23].
Ислам діні -- қоғамдық дін. Сол себепті ислам діні өзіне сенушілердің рухани жағымен қатар материалдық жағын да қарастырады.Ислам пайғамбары Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбар болумен қатар білікті мемлекет басшысы бола білді. Ол мемлекет басқару жүйесін, мемлекеттің шаруашылық - экономикалық даму бағытын ислам дінінің негіздеріне сай етіп жасады. Сол уақыттан бастап бүгінгі күнге дейін ислам экономикалық жүйесі қалыптасып, даму үстінде. Осы күнге дейін түрлі тұжырымдамалар жасалды. Ислам экономикалық моделі біркелкі болған емес, мұндағы басты шарт шариғат қағидаларына қайшы келмеу керектігінде. Осы тұрғыдан алғанда ислам экономикасы ерекшеліктерін зерттеу, оны мұсылман мемлекеттері үшін және еліміздің экономикалық өмірі үшін пайдалану бүгінгі күнде өзекті болып саналады.
Соңғы уақыттардағы дүние жүзін шарпыған қаржылық дағдарысы кезінде ислам қаржы жүйесі батыстық зерттеушілер жағын қатты қызықтыруда.
Зерттелу жұмысының мақсаты мен міндеті.Ислам экономикасының негізін және ерекшеліктерін зерттеу. Сондай-ақ ислам банктерінің құрылымы мен ислам экономикасының болашағын зерделеу. Осы мақсаттарға сәйкес келесідей міндеттер қойылады.
Ислам экономикасын тарихи тұрғыда саралау;
Ислам экономикасы ұғымын, концепциясын ашықтау;
Мұсылман мемлекеттерінің пайыз, пайда, табыс, кіріс-шығыстарына анализ жасау;
Ислам банктерінің тиімділігін қарастыру;
-Ислам банктерінің Қазақстандағы келешегін айқындау.
Зерттелу жұмысының деңгейі. Экономика тақырыбы болып саналатын пайыз, зекет беру, қаржы мәселесі бойынша қасиеттері Құран аятары мен Пайғамбар (с.а.с)Хадистерінде көптеген мысалдар келтірілген.
Орта ғасырдағы әл-Фараби, ибн Сина, ибн Халдун, имам Ғазали сынды ислам ойшылдары алғаш болып иқтисад тақырыбына қалам тартты. Бірақ, орта ғасырдағы ислам ойшылдары экномиканы саясат пен этика ғылымы шеңберінде қарастырды.
Жаңа замандағы ислам реформаторларынан Жамаладдин Афғани, Мухамед Хамидуллах, Мухамед Иқбал сынды ағартушылар осы салада өз зерртеулерін жүргізді.
XX ғасырдың 40-50 жылдары алғаш Сайид Маназир Мухаммад әл-Ғиланидің Исламдық экономика, Махмуд Ахмадтың Ислам экономикасы және Мухаммад әл-Ғазалидің Ислам және экономикалық заңдылықтар атты ғылыми еңбектері жарыққа шықты. Шииттік ғалымдардан Хомейни, Телегани, Банисадр, М.Б. ас-Садр осы саладағы кітаптарын жариялады.
Батыстық ғалымдардан М.А. Маннан, М.Е. Хан, Ф.Ниенхаус, Э.Найман ислам экономикасының ерекшеліктері бойынша ғылыми зерттеулер жүргізді.
Ресейлік ғалымдарданA.B. Малашенко, Р. И.Беккин, А. Ю. Журавлев, Г. Ф. Нуруллина және т.б зертеу жұмыстарын жасады.
Түркиялық ғалымдардан Шукру Бабан, Сабахаддин Займ, Хасан Гурак, Х.Апайдын сияқты ғалымдар зерттеген.
Қазақстан әлі зерттеле қоймаған тың тақырып болып есептеледі.
Зерттелу жұмысының құрылымы.Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады..
Зерттелу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ислам экономикасы Қазақстанда әлі зерттелмеген ғылым саласы. Ислам экономикалық моделі біркелкі емес, және дәстүрлі экономикадан өзіндік ерекшелігі бар.Негізін Құран мен Хадистерден алады.
І Бөлім. Экономикалық ғылым ретінде ислам экономикасы
3.1 Ислам экономикасының мәні мен маңызы
Ислам экономиксы термині ең алғаш рет Үндістандық ғұлама Мұхамад әл-Ғилани тарапынан қолданылды. 1947 жылы Исламдық экономикасы деген еңбегін жарыққа шығарды. Ислам экономикасы - шариғатқа негізделген экономиканың бір түрі, оның негізгі қайнары Құран мен Сүннет болып саналады. Ислам дін ретінде сенушілердің рухани қырын ғана емес, материалдық қырын да қарастырады [3,18].
Экономика термині мұсылман өлкелерінде иқтисад сөзімен беріледі. Бұл екі ұғым арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Екі ұғым да бір мағынаны көрсетеді. Сондықтан осы екі ұғымды бір-бірінің орнына қолданылды.
Иқтисад сөзі арапшадағы қсд түбірінен шығады. Мағынасы: 1.тура мақсатқа ұмтылу; 2.тура жол, мақсатқа сай дегн мағыналарға келеді. Арап-түрік сөздігінде иқтисад ұғымына мынадай анықтама берген: Иқтисад - салауаттылық үшін әрекет ету, шығын шығарғанда үнемді болу [4 ,356]. Яғни термин ретінде экономика ұғымымен бір мағынада қолданылады.
Экономика ұғымы грекше Oikonomia деген сөзден алынған, үй, шаруашылық деген мағыналарға келеді. Ежелгі грек философтары пайда мен табыс табуға жасалған әрекеттерді оikonomia сөзімен емес,Khrématistik сөзімен берген.
Еуропада Ренесанс дәуірінде технологиялар дамуы нәтижесінде экономика сөзі жаңа мағынаға ие болды. Бұдан былай экономика үй, шаруашылық, мүлікті басқару, күнделікті шығындар мен қажеттіліктердің орнын толтыру мағынасында емес,XVII ғасырдан бастап мемлекеттің әл-ауқатын мен байлығының көрсеткіші ретінде қолданылатын болды. Ең алғаш рет 1615 жылы француз экономисті Антонио де Монкрестин"économie politique", яғни саясиэкономика терминін қолданды. Экономика атасы саналатын Адам Смитт (1723-1790) "The Wealth of Nations" (Ұлт байлығы) деген атаумен экономика тақырыбында кітап жазды. Осылайша экономика ұғымы шаруашылық, жеке адамның өзінің күнделікті шығындар мен қажеттіліктерінің орнын толтыру мағынасынан әрі асып, мемлекеттің әл-ауқаты мен байлығының көрсеткіші, одан қала берді жеке бір ұлттың өз байлығын қамтамасыз ету әрекетіне қолданылатын болды.
Экономистер бұл ғылымды әр түрлі қырынан сараптап, түрліше анықтамалар жасаған, солардың бірнешесіне тоқталып өтсек:
Джейн Баптист Сай:
Экономиканың мақсаты - капиталдың қалай пайда болғанын, айналымға түскенін, жұмсалғандығын және таусылғандығын зерттеу.
Элвин Хансер мен Фредерик Гарвер:
Экономика - адам қызметінің бағасын өтем ретінде айырбас жөнінен зерттейтін ғылым саласы.
Альфред Маршал:
Экономиканың тақырыбы: материалдық әл-ауқат жағдайына еру және бұлардан қажетінше пайдалану мақсатында өмір сіру процесінде индивидтер мен қоғамның жағдайын зерттеу.
Филип Гетри Уикстид:
Экономика - индивид-отбасы-фирма арасындағы байланысты мемлекеттік жүйе негізінде реттеу, сондай-ақ осы пайда табу мен шығыс шығару әректеттерін құрамына алған ғылым саласы.
Кнут Уиккел:
Материялдық мұқтаждықты қамтамасыз ету үшін ең аз шығын шығару мақсатында мүмкін болған нәтижеге жету.
Лионелл Роббинс:
Экономика - түрлі альтернативаларда қолданыла алатын шектеулі мүмкіндіктер мен қанағат етуді мақсат қылған мұқтаждықтар арасындағы тың әрекеттерді зерттейтін ғылым саласы.
Түркиялық ғалым Шүкру Бабан:
Қоғамдық құрылым ретінде өмір сүретін адамдардың ақыл тұрғысынан өздерінің шығыс - кірістерін, пайдасын бағамдай алатындардан хабардар ететін ғылым саласы.
Байқағаныңыздардай бұл анықтамалар экномика ғылымының әр түрлі ерекшеліктерін зерттей отырып жасалынған. Сондай-ақ экономикалық қызметтерді жекелеген анықтамалармен түсіндіруі мүмкін. Адам өмір сүруді қалайды. Олай болса адамның өмір сүруі үшін қажетті мал-мүлік пен капиталдар пайдаланып, тауысу жағдайына дайын емес. Мұндай жағдайда адамдар ізденіп, жұмыс жасау қажеті туындайды. Осылайша бұл арада экономикалық қызметтің екі негізгі ерекшеліктері туындайды: біреуі іздену, жұмыс жасау болса, екіншісі өмір сүру. Осы тұрғыдан алғанда экономика ғылымына мынадай анықтама жасауға болады: өмір сүру үшін жасалынған қызметтердің бір жүйеге келтірілуі, яғни экономика ғылымын жұмыс істеп, іздену арқылы өмір сүру ғылымы дегенге саяды.
Дін мен экономика байланысы. Дін философиясы, дін социологиясы және дін психологиясы сынды ғылым салалары батыс мелекеттерінде пайда болып, дамығандығы белгілі. Бірақ батыс әлемінде дін экономикасы немесе дін және экономика атымен байланысты зерттеулер жоқтың қасы. Діни экономика тек қана мұсылмандардың өз діндерінің экономикалық жағын зерттеу нәтижесінде пайда болған Ислам экономикасы немесе дін экономикасы атымен белгілі жаңа ғылым саласы. Бүгінге дейін ислам экономикасының теориясы нақты қалыптаса алған жоқ. Тек қана бұл тақырыпта түрлі пікірлер айтылды, кейінгі уақыттарда ғылыми зерртеулер жүргізіліп жатыр. Осы зерттеулердің нәтижесі Ислам экономикасының тек бір ғана доктринасы немесе бір ғана экономикалық жүйесін қалыптастыру үшін жасалынып жатқан сияқты көрінеді. Бұл жерде ишарат ретінде еркше мыналарды атап өтуге болады: өндіріс, акциздар, айырбас және бөліске салу экономиканың негізгі тақырыптары екендігі белгілі жәйт, осы тақырыптарда ислам дінінде бірқатар әмірлер мен тиымдар және ұсыныстар бар. Еркек пен әйел жұмыс істеп соны иемдену үшін өндірісте меншік ұғымы бар. Асыраусыз жетім, ауру сондай-ақ мұқтаж жандар ішіп-жеу, киім кию, баспаналы болу сияқты шарттаға құқығы болғандығы үшін қолданыста ортақтық негізге алынады. Адамдар өндірген өнімдерін немесе жұмсаған табыстарын көңіл ризасы үшін алып - сатулары үшін айырбаста еркін сауда шарты негізге алынады. Капитал, банк және кредит операцияларында тек қана беделді мемлекет басшысы ықпалды болғандығы үшін ақша айналымын жоспарлы түрде жүргізу негізге алынады [5,53].
Нәтижесінде діни экономика болсын, дін және экономика болсын немесе дін экономикасы деп айтылсын, мұндағы мағына ислам экономикасы немесе ислам иқтисады. Себебі басқа дін өкілдері өз діндеренің экономикалық жағын бар болуын талап етпейді. Тек ислам ғұламалары ғана исламның экономикалық жүйесінің барлығын құптайды. Олар пікірлерін қасиетті Құран аяттары мен Пайғамбар (с.а.с) Хадистеріне негіздейді. Біз де ислам дінінің адамдық әлеміне экономикалық модель ұсынғандығына сенеміз және соған сай шарттарды қабыр етеміз [6,75].
Ислам экономикасы. Ислам экономикасы ұғымы Ислам құқығы үғымы сияқты ұғым. Ислам дінінің құқығы болғаны сияқты ислам дінінің экономикасы да бар, сонымен қатар болуға міндетті. Осылайша ислам экономикасы ұғымы жаңа заманда пайда болып, ғылым ретінде жаңадан қалыптасты. Дұрысын айтқанда экономикаға байланысты айтылған әмірлер мен тиымдар сонымен қатар ұсыныстар қасиетті Құран аяттары мен Пайғамбар (с.а.с) Хадистерінен шығарылып, фикх ілімінен де пайдаланылып исламның экономикалық моделі теориялық тұрғыда пайда болды, яғни осы күнге дейін қалыптасып жатыр деуге де болады.
Осы жағынан алғанда ислам экономикасы - ислам дінінің экономикаға байланысты жағы, яғни экономика ұғымымен байланысты бүткіл мәселелер жайында жеткізілген әмілер мен тиымдардың және тапсиелердің барлығына берілген ат.
Ислам экономикасының қысқаша тарихы. Ислам экономиксы немесе ислам иқтисады ұғымы алғаш рет Үнді-Пәкістандық ислам ойшылдары тарапынан қолданылды және сонда қалыптасып дамыды. ХХ ғасырдың екінші ширегінде Үндістандық мұсылман ғалымдар батыс мәдениеті турасын айтқанда ағылшын мәдениетімен таныс болңғандығы, сонымен қатар ислам мәдениеті негізінде көзқарастарының қалыптасып, арапша және парсыша білгендері үшін, мұсылман қауымының кездескен социо-экономикалық мәселелері алдында, Исламның экономикалық көзқарастарынклассикалық фикх кітаптары шеңберінен шығарып, модернистік экономикалық ұғымдар мен теориялар тұрғысынан зерттеуді бастады [8,56].
Осы процестер жүзеге асқаннан кейін ғана Ислам экономикасы ұғымы арап тілінде сонымен қатар арап әдебиетінде кеңінен қолданыла бастады.
Түркияда ислам экономикасы ұғымы Үндістандық ғалым Мухаммед Хамидуллах тарапынан танытылды, осы сала бойынша біраз зерттеулер жасады.
Стамбул университеті Әдебиет факультеті Ислам зерттеулері институтына келіп лекциялар оқыған Үндістандық ғалым профессор докторМухаммед Хамидуллах ең бағалы зерттеулерін жариялап, Ислам иқтисады деген кішігірім кітабын жазды. Бұл осы сала бойынша Түркияда түрік тілінде жазылған ең алғашқы кітап.
Бұдан соң Сабахаддин Займ мырза 1967 жылы Стамбул дін қызмеркерлері тарапынан Кадыкөй Халкевинде ұйымдастырылған конференцияда Заманауи экономика және ислам атты тақырыпта баяндама жасады. Бұл конференциядан соң Ихсан Бабалы тарапынан Ислам дүниетаным межмуасы газетіне мақала ретінде жарияланды.Түркиядағы ислам экономикасына қатысты зерттеулер осылайша басталды. Бірақ Түркия мемлекетінің басқару жүйесі зайырлы демократиялық тәртібінде еді. Мұндағы ғалымдар ислам экономикасын зерттеуге қызығушылық танытып, белгілі бір тұжырымдамалар айтса да, практикалық түрде ислам экономикалық моделін жүзеге асыру процесі болған жоқ. Тек соңғы уақыттарда ғана ислам банктерінің кедергісіз жұмыс жасауына жағдайлар жасалынып жатыр сонымен қатар ислам даму банктері бүкіл әлем бойынша қарқынды жұмыс жасап жатқанын ұмытпағанымыз жөн.
Осы уақыттан бастап ислам экономикасы саласын зерттеуде едәуір ілгерілеушілік байқалды. Әсіресе 1976 жылғы дүниежүзілік конгрестен соң бұл саладағы зерттеулер өз жалғасын тауып, қарқынды түрде дамыды. Сол уақыттан бастап қазірге дейін әр түрлі мемлекеттер арасында конференциялар мен семинарлар ұйымдастырылды. Жидда қаласындағы Малик Абдулазиз университетінде,и Ислам даму банкінде, Кибрис халықаралық ислам банктік жіне экономикалық институтында, Исламабат және Малайзия Ислам университетінде ғылыми зерттеу институттары құрылды. Айрықша ислам банк жүйесі мен финансы тақырыбында жүздеген кітаптар мен мақалалар басылып шығарылды. Ислам экономикасына байланысты арап, ағылшын, урду, түрік, неміс, француз, орыс тілдерінде көптеген кітаптар жарияланды. Ал Қазақстанда бұл мүлдем зерттелмеген сала десе де болады. Бірақ, Қазақстан үкіметі ислам банктерімен тығыз қараым қатынас орнату үшін белгілі мақсаттар қойғанын ұмытпағанымыз жөн [9,11].
Ислам экономикасы ұғымының пайда болуы мен дамуы жайындағы бұл ақпараттардан белгілі болғаны, ислам экономикасы енді ғана дамып келе жатқан ғылым саласы. Сондықтан теория ретінде ислам экономикасының барлығынан хабардар ету ерте деген пікірлер де бар. Бірақ жоғарыда айтып өткеніміздей, Құран мен Хадистерді негізге алу нәтижесінде ислам құқығы қалай пайда болса, осы негізде ислам құқығы теориясы бар деп білсек, онда дәл осындай процестер негізінде ислам экономикалық доктринасы пайда болған уақытта ислам экономикалық теориясы бар деп айта аламыз,- дейді кейбір зерттеушілер.
Ислам экономикасының жекелеген ғылым саласына айналуы үшін Құран Кәрімді негізге ала отырып, тәпсрлерді, Хадис кітаптары мен олардың комментарийлерін, экономикалық тұрғыдан зерттей отырып, түрлі методтарға ие барлық мазхабтардың фикх кітаптарының осы саладағы үкімдерін зерттеп барып жүзеге асады. Тек осы процестер жүзеге асқан жағдайда ғана ислам экономикалық теориясы қалыптасады делінген.
Ислам экономикасының барлығы. Жоғарыда мысал келтіргеніміздей исламныңқұқықтық қыры бар. Сол себептен де ислам құқығының барлығын қабыл еткендер, ислам эконмикасының да бар екеніне инанулары тиіс. Себебі құқықтану мен экономикада зерттеу объектісі ретінде адам мен адам әрететтері алынғандықтан тақырыптары ұқсас ғылым салалдары. Осы себептен ислам дінінің құқықтық қыры бар екендігін қолдайтындар, исламдінінің экономикалық қыры бар екендігін, алдағы уақытта исламның экономикалық теориялары түбегейлі қалыптасып, дамитынын қабыл етулері керек. Ислам құқығының бар екендігін жалғыз мұсылмандар ғана емес, мұсылман емес халықтар да жоққа шығармайды. 1938 жылы Лахей қаласында болған Халықаралық құқық конференциясына қатысушылар, мұсылманы, мұсылман болмағаны барлығы бірауыздан ислам құқығының бар екендігі, оның өміршеңдігі, еш жерден көшіріліп алынбағандығын, негізін ислам дініен алатыныны турасында қарар қабылдады [10,88].
Қасиетті Құран Кәрімде баға (қызмет көрсету мен жалға алуда)(Талақ 656; Неджм 5339; Бақара 2286. ), сауда саттық (Бақара 2275; Бақара 2282; Ниса 429. ), пайыз (Бақара 2275, 276, 279; Али Имран 3130; Ниса 4161. ), ақша ( Кехф 1819; Юсуф 1220; Али Имран 375. ), өнімдерінің пайдаларының түсірілмеуі (Aғраф 785; Һұд 1185; Шуара 26183. ), зекет (Бақара 243, 83; Муминун 234; Tәубе 960. ), зекет берілетін орын, сауда (Бақара 2282; Ниса 429; Tәубе 924; Нұр 2437. ), және ауыл шаруашылығы (Юсуф 1247; Уақия 5664. ) тақырыбында көптеген аяттар бар. Экономикалық негіздердің Құранда заһири, яғни ашық түрде кездеспегендігін де айтатындар бар. Сол себептенде ислам экономикасы ұғымын жоққа шығаратындар да бар. Құранда намаз қылыңдар деген аят бар болғанымен, қалай орындалуы керектігі жайында ешнәрсе айтылмаған. Біз оны Пайғамбар (с.а.с) сүннетінен білеміз.
Осы тұрғыда ислам экономикасын жоққа санайтындар, исламда намазды жоқ деуге тура келеді. Болмаса Құранда ашық түрде айтылмағандығы үшін, ислам экономикасын жоқ дегендердің логикасымен түсінер болсақ, осы методты намаз тақырыбына қолданар болсақ, нәтижесінде намаз жоққа саналады, яғни мұндай пікірді мұсылмандар түгілі кәпірлер де қабыл етпеген болар еді.
Бірақ, жоғарыда атап өткеніміздей ислам экономикасы барлық қырынан ғылыми теориялық түрде түгелдей қалыптасып үлгерген жоқ. Ислам экономикасының жекелеген ғылым саласына айнауы үшін, әлі де ұзақ уақыт осы салада зерттеулер мен ғылыми ізденістер жүргізілуі тиіс, сонымен қоса теориялық зерттеулер ғана жүргізіліп қана қоймай, осы ізденістер мен зерттеулер нәтижесі практикалық түрде жүзеге асырылуы қажет. Бұл арада көңіл аудартарлық маңызды жайт бар: Ислам экономикасының негізі Құран мен Сүннетте білдірілген, сол себепті бұл негіздерді біріктірген уақытта ислам экономикасының басты негіздері ортаға шығады. Ислам ғұламалары өткен уақытта ислам құқығыни қалай қалыптастырса, бүгінгі күнгі ислам ғалымдары осындай қадамға бара отырып, негізгі қайнаркөздерге (Құран мен сүннет) сүйене отырып ислам экономикасы теориясын қалыптастырулары керек.
Екі түрлі тұрғыдан дін ұғымы. Бұл ғылымның ресми аты Діни және экономика болуына байланысты дін мен экономика терминдерін тереңірек ашықтаған жөн. Алдында атап өткеніміздей дін ұғымына түрлі мәдениеттер тарапынан түрліше анықтамалар жасалынған. Діннің анықтамасы мен табиғаты түрліше қабылдануына байланысты,дінге көзөарас жағы да түрліше болуына орай,құқықтық немесе экономикалық тұрғыдан болсын ортаға қойылған пікірлер мен көзқарастардың да түрліше болуы белгілі жайт. Осы себептен хритиан мәдениетіне негізделген экономика түсінігі менн ислам мәдениетіне негізделген экономика түсінігінің түрлі-түрлі болуы табиғи құбылыс.
Ислам экономикасының немесе Мұсылман назарында экономиканың қандай құрылымға ие екендігін түсіну үшін дін деген не, ада мен дін арасында қандай байланыс бар, адамның көзқарастары мен жасаған әрекеттерінде функционалды түрде діннің қаншалықты ықпалы бар деген сияқты сұрақтарға жауап алу керек.
Дін адаммен бірге пайда болып, адамен бірге бірге өмір сүруде, жіне адаммен бірге өмір сүруін жалғастыратын әлеуметтік құрылым болып табылады. Тарих бойынша жасалған зерттеулер көрсеткендей, дінге сенбеген жекелеген адамдар кездескенімен, діни инаныштардан шет қалып қойған бір де бір қоғам болған емес. Тарихтан бұрын немесе тарихтан соң өмір сүрген адамдардың міндетті түрде бір дінді ұстанғандығы тарихи деректерден белгілі болып отыр.
Ислам ғұламалары мен дідер тарихын зерттеуші ғалымдар дін ұғымына түрліше анықтама жасаған. Бұл жерде кейбір батыс ғалымдарының жасаған анықтамаларына тоқтала кетуді жөн санадық. Рудольф Отто: Дін - адамның қасиетті санаған нәрселермен байланысы. Э.Б. Тэйлор: Дін - белгілі бір жамағаттың пайда болуын қамсыздандыратын культтер мен сенімдер жүйесі [1,57].
Бұл анықтамаларға терең үңіле отырып қарайтын болсаңыз, діннің тек қана сенім мен ғибадаттарға байланысты болып, адам мен Жаратушы арасындағы байланысты реттейтін жүйе ретінде ғана түсіндіріледі.
Ислам ғұламаларының дін түсінігі болса жоғарыда мысал ретінде берген діндер тарихы ғалымдарының түсінігінен мүлдем басқаша. Ислам ғұламаларының дін туралы анықтамаларына қарап отырсаңыз діннің тек қана Алламен болған байланыстарын емес, адамның басқа адамдарға және адамның басқа да жандылармпен болған байланыстарын реттейтін адам және қоғам ретінде аданың бүткіл көзқарас пен жасаған әрекеттерін қамтығанын байқаймыз. Осы тұста бізге дейін жеткен Сайд Шәриф Жүржани, Абдуссалам бин Ибрахим әл-Лакани және Мухаммед Али бин Али ат-Тахауидің дін турасындағы анықтамаларын бере кетсек. Жүржани Тарифат атты еңбегінде дінге былайша анықтама жасайды: Дін - ақыл иелерін, Пайғамбардың жеткізген нәрселерін қабыл етуге шақырған илахи канун. Лакани: Дін - ақыл иесін есті адамдарды еркін қалауы және арыздарымен қайырлы және пайдалы болған нәрселерге жеткізетін иоахи канун. Ал Тахауидің анықтамасы болса миынадай: Дін ақыл иелерінің өз қалау еркіндігі қайыр, ақыретте жауабын алатын илахи канун.
Жақсылап назар аударған жағдайда, бұл анықтамалардың мағыналары бір - біріне жақын болып жығады.
Бұл зерттеу жұмысындағы негізгі мақсат ислам экономикасының ғылыми теорияларын зерттеу. Ислам діні қоғамдық дін екендігі белгілі, сол себепті мұсылман ғалымдары мен экономистері тарпынан қалыптасқан ислам экономикалық моделінің ғылыми теориялары тек қана мұсылман қоғамы үшін емес, басқа да ортада пайдаға асуы керек. Сол себепті ислам экономикасы теорияларын зерттеу барша адамзат баласы үшін маңызды және пайдалы болуы тиіс.
Бірақ, зерттеу барысында мына нәрсе анықталды: Батыста қалыптасқан ғылыми сондай-ақ әлемдік экономикалық модельдің альтернативі болатындай исламдық ғылыми экономикалық теориялары жоқ және қалыптасып үлгермеген. Ислам экономистері мен ислам экономиаксы мәселелерінде пәтуа шығарған ғұламалардың көпшілігінің көптеп зерттеген тақырыбы пайыз мәселесі, сондай-ақ осы тақырыпта жалпылама алғанда ислам қаржы жүйесіне байланысты ғылыми деп есептеуге лайықты теорияларға альтернатив бола алатын теориялар жоқтың қасы. Ислам ғұламалары тарапынан зерттелген экономикалық мәселелердің баршасыҚран мен Хадистерге сүйенген, жекелеген мәселелерде этикалық тұрғыдан бағамдаулар жасалынған.
Шамасы жеткен бай-бағландардың малын жарлы-жақыбайларға бөлуді көздегензекет тақырыбында тартысулар аз, бірақ бұл мәселеде де ғылыми теориялар қалыптасып үлгермеген. Ерекше қызметі үшін бөлінетін уақфтар және басқа тақырыптарда да жағдай дәл осылай. Олай болса тым болмағанда пайыз, зекет сияқты көптеп зерттелген батыстың экономикалық түсінігінен басқаша осыекі тақырыпта альтернатив боларлықтай ғылыми теориялар қалыптастыруы керек еді. Бұл екі тақырыпта бүгінге дейін жасалған зерттеулер мұсылмандарды қанаттандырған күннің өзінде, осы тақырыптағы зерттеулер ислам экономикасы моделінің әлемдік тұрғыдан пайдасы қарастырылып, батыс экономика моделіне балама теория ұсынылуы керек еді.
Басқа да ғылыми экономикалық тақырыптарда да мұсылман экономистерінің ықпалы аз болғандығы белгілі жәйт.
Ислам экономикасы өткеніне көз жүгіртер болсақ, жүздеген жылдар бойы экономикалық мәселелерді шешуде дін ғұламаларының ықпалы күшті болғандығын көреміз. Олар пәтуа бергенде ең алдымен Құран аяттарына, сосын Хадистерге сүйенді. Егер экономикалық мәселеде Құранда немесе Хадистерде ештеңе айтылмаса, ижтихад жасалынатын еді. Алайда жүздеген жылдар бойы берілген пәтуалардың басқа діндер өмір сүретін елдер пайдалана аларлықтай ғылыми теориялар қалыптастыру процесі болмаған.
Осы сала бойынша зерттеулер жүргізгенТүркиялық ғалым Хасан Гурак өзінің Ислам және Иқтисад деген еңбегінде былай деп жазады:
Ислами экономикалық теория қалыптастыра алмаудың себебі менсінбеушіліктен туындаған шығар, күндердің күні барлығының мұсылман болатынына инанғандар иқтисад тақырыбында иман келтірмейтініне сенім білдіргендіктен болар, мүмкін негізгі себеп дін ғұламаларының экономикалық тақырыптарда білімдерінің жеткіліксіз болуынан шығар, мүмкін екі себептің де ықпалынан болар. Қорытындылай келгенде исламдық ғылыми экономикалық теориялар жоқ. Маңыздысы бұдан соң нелер жасалады және нелер жасалуы тиіс екендігінде. Ғылыми экономикалық тақырыптарда дін ғұламаларының ба, әлде экономистердің ықпалы болуы керек пе? Бұл жерде мұсылман болмағандар әлемдік болмаса жергілікті деңгейде теориялар қалыптастыра ала ма? Бұл теорияларды кімдер және қалай бағалайды?- деген ой айтады.[ 12,41]
Дәстүрлі теорияларға балама теория қалыптастыруды қалаған мұсылман немесе мұсылман болмағандардың алдындағы ең үлкен кедергі дін ғұламаларының көзқарастарына қайшы келмеу. Мысалға, пайызды харам санаған дін ғұламаларының (факихтердің) догматикалық көзқарастарына талассыз қосылу ислам экономистері үшін үлкен бір жеңілдік болғандығы шындық. Осылайша дін ғұламаларының көзқарастарына қайшы келу мәселесі шешіледі. Ешкімнің де дін ғұламаларының қуаттандырған ислам тиымдарына қарсы келмесі анық жәйт.
Басқа жағынан алғанда дін ғұламаларының экономикалық тақырып тарда фундаментальды білімінің болмауы себебінен бүгінгі уақыттағы экономикалық проблемаларды шешуге белсене атсалысуы қаншалықты дқрыс қадам бола алады (дінге сай болып, болмағандығы жайында көзқарастарын көрсету емес)? Мұсылман зерттеушілері дәстүрлі догмалардыңтақлидшісі (еліктеушісі) бола ма, әлде таһкик (фундаментальды зерттеуші) етуші бола ма? Қайсы жағдай ислам инанышына дұрыс келеді? - деген сұраққа М.А.Маннан былай дейді:
...егер ғылыми зерттеуіміз капиталист немесе социалист жүйенің қалыптасқан институттарынан немесе атқарып жатқан қызметтерінен қандай да біреуін дұрысқа шығарып қуаттаса, оларды қабыл етуде еш қиындық жоқ - дейді.
Х.И.Апайдынның зерттеуінде Ибнул Қайюм де М.А.Маннанмен бір көзқараста болғандығын байқаймыз:
Ибнул Қайюм, қандайда бір саясаттың заңдылығын анықтау үшін Құраннмен бекітілуі емес Құранға сай болуы жеткілікті,деген пікірді айтады - дейді.
Ислам және экономикалық түсінік. Экономика ғылымын индивидтердің, қоғамның немесе коммерциялық мекемелердің өндіріс, айырбас, бөліске салу және басқа да қатынастарын зерттейтін, түрлі экономикалық мәселелердің алдын алуды қарастыратын қоғамдық білім саласы ретінде білеміз. Қоғамдық ғылым тақырыптары мен діни сенімдер мен байланыстыра зерттеуге болады, бірақ мұнда қатып қалған қағида жоқ.
Батыс елдері де экономикалық қатынастарда діни құндылықтардың ықпалы болған кезеңді бастан кешіріп еді. Бірақ уақыт өте келе сол батыста қалыптасып, дамыған қазіргі заманда ең танымал экономикалық идеология саналатын неоклассикалық идеологияда діни құндылықтар түгелімен қалыс қалды. Homo economius деп аталатын, роботтар сияқты әрекет ететін сезім мүшелерінен тәуелсіз түрде шешім қабылдайтын, тарихпен байланысы болмаған, қияли индивидтер әр түрлі экономикалық процестердің тақырыбына айналды. Бұдан былай экономика ғылымында діни құндылықтарға орын да, қажеттілік те қалмады. Бірақ, мұсылман ғұламалары көзқарастары тұрғысынан, яғни ислам сенімінде болғандар үшін жағдай мүлде басқаша; экономикалық қатынастардың ислами құндылықтарға сай болуы керектігі мәселесінде еш күмән жоқ.
Мұсылмандардың күнделікті орындайтын ғибадаттарындағы сияқты, экономикалық қатынастарда да ислам сеніміне сай әрекеттер жасалуы тиіс. Құран экономика теорияларын үйрететін кітап емес, бірақ дін ғұламалары экономикалық қатынастарда өздерінің белгілеген және исламға сай болғанын қабыл еткен ұстанымдар мен ережелер негізінде жүзеге асуын күткен. Бұл ұстанымдар мен ережелер, атақты шиит ғұламасы М.Б.ас-Садрдың пікірінше ислам экономикалық доктринасы: Қоғамның экономикалық өмірінде және тәжірибе жүзіндегі мәселелерді шешуде қарастырылған методтың бірі [13,12]. М.Б.ас-Садрдың пікірінше: .. економикалық доктринасы болмаған қоғамды елестету мүмкін емес, себебі әр қоғам байлығын үнемдеуге. Үнемдеген байлығын таратуға әрекет жасайды. Бұл экономикалық үдерістерді ұйымдастыру үшін өз құрылымына сай жүйеге мұқтаж. Бұл жүйе қоғамныңэкономикалық өмірі тұрғысынан доктриналық қатынасты белгілейді [14,12-13].
Қазіргі уақытта ислам экономикасы ұғымы тек қана консервативті ұстанымдағы адамдардың түсінігіндегі ұғым емес. Дүниенің әр бұрышында естіліп, танылып жатыр. Ислам экономикалық әлемінде ең көп танымал құрылым Ислам қаржы жүйесі. Көп уақыттан бері батыстың қаржы жүйесімен бірге иық тірестіре жұмыс атқаруда. Кейбір қаржылық үрдістерде батыстың қаржы құрылымдарымен бірге тәуелсіз нарықтық шарттарда бәсекелестікке қабілеттілігін, сфералық деңгейін арттыруда.
Ислами экономика немесе ислам экономикасы ұғымының дәл қандай мағына беретіні турасында біржақты пікір жоқ. Өздерін ислам экономисті атап жүргендердің арасының қзінде ислам экономикасы жайында пікір бірлігі жоқ деуге болады. Солай бола тұра ислам экономикасы жақтастары капиталистік және социалистік экономикалық жүйеден басқа ислам экономикалық жүйесінің барлығын, сондай-ақ бұл жүйе басқаларына қарағанда ахлақи және әділ екендігі айтылады.
Ислам экономикасы ұғымы шеңберінде мына бір маңызды детальды көзден таса етпеу керек. Сенімге байланысты Ислами экономикалық қатынастар ислам шарттарына сәйкес басқарылатын қоғамға сай. Басқа сөзбен айтқанда, ислам экономикасы жүйесінің қалыптасуы үшін ислами құндылықтарға сай ұйымдастырылған қоғамдық құрылым керек.Ислами құндылықтарға лайықты қоғамның қалыптаса алуы үшін ислам сеніміндегі адамдардың өздері өмір сүрген қоғамда исламға сай өмір сүрулері және әрекет етулері күтіледі. Сондай-ақ ислами экономикға көшу үстінде болған және ислам шарттарына сай басқарылмаған өлкелерде өмір сүріп жатқан мұсылмандардың түгелімен ислам шарттарына сай өмір сүруінің күтілуі керек. Бұл жағдай жалпылама алғанада ислами экономикаға көшу үдерісінде болған, бірақ сонымен бірге ауысуды аяқтай алмаған өлкелерде ислам экономикалық шарттарының басқа кейбір практикасының болуын қажет етеді. Бұл да идеал бір ислам экономикасы мен ислам экономикасына өту үдерісінде болған экономикада басқа шарттар мен қолданыстар керектігін көрсетеді.
Иран, Пакистан, Сауд Арабиясы сияқты мемлекеттер өздерін ислам мемлекеті ретінде есептегенмен, ислам шарттарына сай жетілген басқару жійесін қалыптастырды деп айту қиын. Жалпы алғанда ислами заңдар мен ұстанымдардың нақты қолданыста болған кезеңі Хз.Мұхаммедтің (с.а.с)пайғамбарлық дәуірі (610-632жж.) екендігі белгілі, сондай-ақ әділетті төрт халифаның (Хз.Әбу Бәкір, Хз.Омар, Хз. Осман, Хз.Али) билік құрған дәуірін(632-661) жатқызуға болады. Бірақ бұл өте қысқа бір мерзім, бар болғаны елу бір жыл. Кейбіреулер үшін идеал дәуір Хз.Мұхаммедтің (с.а.с) басқаруымен өткен аср-и саадет ретінде танылған 22 жыл. Айрықша мынаны да ұмытпау керек: Хз.Мұхаммедтің (с.а.с) пайғамбар ретінде Меккеде өмір сүрген алғашқы он екі жылының көп бөлігі үлкен қиындықпен өтті сонымен қатар Меккеде өткен он жылдың барлығы да байсалды емес. Қорытындылағанда ислам шарттарына сай басқарылғандығы қабыл етілетін дәуірдің өте қысқа бір кезең болғандығы.
Әділетті төрт халифа дәуірінен бері шамамен мың үш жүз жылдай уақыт өтті. Осы аралықта көптеген нәрселер өзгерді. Білім беру жүйесі де, технологиялық даму деңгейі де, қоғамдық даму деңгейі нәтижесінде қалыптасқан шарттар, болжамдар, сондай-ақ экономикалық мәселелерде мың үш жүз жыл бұрынғы жағдаймен салыстыруға келмейді. Бірақ дін ғұламаларының экономикалық мәселелерге байланысты көзқарастары мен пайымдауларында өзгерістер барын айту мүмкін емес.
Экономикалық мәселелерде дін ғұламаларының ықпалы. Дін тарих бойынша отбасыдан бастап қоғамдық қатынастарға дейін, саясатта, өнерде яғни бүткіл өмір сүру формаларында ықпалы бар құбылыс, біреуде сәтті, ал біреуде сәтсіз, бірақ түзетуші талабымен өмір ішінде қалыптасады [15,8]
Сол себептен экономикалық мәселелерде дін ғұламаларының ықпалы болуының негізінде жүздеген жылдар бойы экономикалық проблемалардың шешімін шығаруда өздеріне жүгінгендігі белгілі. Бұл әдіс уақыт өткен сайын азайған жоқ, сондай-ақ қазіргі күнде де жалғасын табуда. Қорыта келгенде, дін ғұламалары экономикалық қатынастардың әр саласында өзіндік орны бар, ықпалды әрі өкілетті тұлғаларға айналды.
Бірақ, дін ғұламаларының ислами болғанына сенілген экономикалық салаларда қабылдаған қарарларының (пәтуаларының) ислам өлкелерінің индустриялануы, технология мен ғылымда дамуы сияқты мәселелерде қаншалықты оңды нәтижеде ықпал еткендігі турасында пікір қайшылықтары бар. Егер ислам мемлекеттерінде өткеннен бүгінге дейінгі аралықта индутрияланудан бастап технологиялық және экономикалық дамуда батыс мемлекеттері жүйесіне жете алмаса, қажетті өзгерістер мен қайта құрулармен қамтамасыз ете алмаса, мемлекет басшысы қызметін атқармаса да өздері болған ұйым ішінде дін ғұламаларының да үлесі болуы керек. Ислам сенімі бойынша: Ғылымды қытайдан болсын үйрену парыз. Олай болса XI, XII, XIII ғасырларда жеткен жетістіктерін дамытуды және мұсылман емес мемлекеттерге стимул болудан қалды. Қазіргі кезде ислам мемелекеттері батыстағы ғылыми - технологиялық жетістіктерді үйрену мен игеруде өте артта қалып қойды.
Ислам мемлекеттерінде көптеп кездесетін мынадай қызықты үрдіс бар: мұсылман халықтарының маңызды бөлігі батыс мемлекеттерінің өмір салтына таңғала қарайды, сондай-ақ ислам шарттарына сай басқарылатын мемлекетте өмір сүрудің орнына христиан мемлекеттерінде өмір сүруді қалайды. Виза алу проблемасын былай қойғанда, батыс мемлекеттерінің бірінің азаматтығын алу мақсатында батыста қалыптасқан азаматтық некеге отырудан да қашпайды. Мұндай жағдайда ислам сенімі бойынша батыстық бай мемлекет экономикасы бірнеше қырынан ысрап еткен және шектен тыс шығындармен қамтамасыз етілген болып, бұл ислам сеніміне қайшы келеді. Олай болса мұсылмандар мұсылман болмаған батыстық мемлекеттерде өмір сүруге неге соншалықты құмар? Мәселенің қайнары не?
Ислам дінінің шарттарын барлық қырынан қолданысқа асырмаған мемлекет басшысы ма?
Жақсы мұсылман болуды қаламаған мұсылмандардың өзі ме?
Дін ғұламаларының қате пәтуалары ма?
Батыстық капиталист елдердің империялистік, саяси, экономикалық және қоғамдық өмір тәжірибесі ме?
Немесежоғарыда келтірілген мысалдардың біршамасы не барлығы ма?
Ислам экономикасы ма? Ислами экономика ма? Кейбір исламдық экономистер, құқықшылар, сонымен қатар басқа да қоғамдық саладағы ғалымдар батыстың капиталистік экономикалық жүйесін терістеген кезде ұсынылған экономикалық жүйені кейде ислам экономикасы, кейде ислами экономика ұғымдарымен беріп жүр. Мысалы, С.Армагон (2005),А. Табакоглу(1996), Т. Алтуг (1991),Ф. Йылмаз(1988)ислам экономикасы терминін қолданғандар ішінде. Екінші термин, яғни, ислами экономика ұғымын қолданғандардың саны аз. Ислами экономика ұғымын шетелдіктердің оригинал баспаларында кездестіреміз.
Қайсы термин дұрыс және қолданылуы керек: Ислам экономикасы ма? Ислами экономика ма? Жоқ әлде басқалар сияқты Орта жол деген дұрыс шешім бе?
Ислам экономикасы терминін қолданғандардың дұрыс шешім қабылдағандығын айту қиын. Ал Ислами ұғымы болса ислам дініне сай немесе Ислам дінімен байланысты деген мағынаға келеді. Экономикалық ұғым ислам дінімен байланысты мағынасында қолданылса Құранда немесе Сүннетте осындай бір ұғым боа немесе исламның ғылыми экономикалық доктринасы бар сияқты көрініп, бұл өте қате пікір болған болар еді.Себебі ислам діні экономикалық мақсат тұтады немесе Сүннетте осындай ұғым бар болғаны.
Ұғымдарды қолдану мәселесінде тағы бір мысал ретінде М.Е. Ханның Ислам экономикасының негізгі ерекшеліктері атты кітабын көрсетуге болады. Бұл кітаптың ағылшынша атауы Challenge of Islamic Ekonomiks. Тақырыптағы Islamicсөзінің қазақшасы ислами болып аударылады, ислам емес. Тағы бір мысал: немісшеде ислами мағынасынlа Islamische, французшада Islamique сөздері қолданылады, бірақ қазақшаға аударылған мақалаларда бұл ұғым ислам сөзімен беріліп жүр. Арап тілінде жазылған Рефат әл-Ауадидің Мәфсуату-и Иктисадул Исламиатты он екі томдық шығармасында ислам сөзінің орнына ислами сөзін қолданғандығын байқаймыз.Қазақша жазылған немпесе аударылған көптеген еңбектерде осындай аударма қателіктері жиі ұшырасып отырады. Ислам сәулет өнері, Ислам графиктері, Ислам ғылымы сияқты ұғымдарды қолдану қаншалықты қате болса Ислам экономикасы термиенін қолдану да соншалықты қате. Дұрысы Ислами экономика немесе Ислами иқтисад ұғымы қолданылуы керек [16,24].
1.2. Мұсылмандық ғұламалар ілімдеріндегі экономикалық мәселелер
Ислам діні арап түбегінде пайда болғаннан соң көп өтпей-ақ дамып шыға келді. Ислам діні таралған соң ең артта қалған халық аз уақыт ішінде оқымысты, көзі ашық, көкірегі ояу азаматтармен толықты, кешегі жахилия дәуірінің ізі де қалмады. Халифат күннен-күнге дамып, мемлекет территориясы ұдайы өсіп отырды. Халифат территориясы ұлғайған сайын, күш қуаты да арта түсті.Сонымен қоса шаруашылықтың жаңа түрлерімен таныса бастады.Уақыт өте келе ислам халифапты даму шегіне жетіп, Ислам ренеснсы деген дәуірді бастан кешірді. Мемлекеттің дамуы, шаруашылықтың кеңеюі нәтижесінде бұл құрылымдароды ислам негіздеріне сай басқару міндеті тұрды. Осы уақыттардан бастап ислам ғұламалары иқтисад жайында өз пікір, көзқарастарын білдіре бастады.
Орта ғасырдларда өз еңбектерін түбегейлі немесе бір бөлімін иқтисад тақырыбына арнаған ислам ойшылдары жетерлік. Олардың негізгілері әл-Фараби, имам Ғазали, ибн Халдун сияқты ислам ғұламалары. Енді осы ғұламалардың иқтисад турасындағы идеяларына тоқталып өтсек.
Ибн Халдун Фас қаласында өмір сүрген. Бұл қаланың мәдени жағдайы шығыстан басқаша, сондықтан оның көзқарастарының қалыптасуына осы географияның әсері бар.
Ибн Халдун методтары диалектикалық метод, сол жағынан әдебиетке өте жақын.
Ислам ғұламалары осы күнге дейін иқтисад ғылымын қалыптастыра алмаған. Исламның жекелеген экономика саясаты немесе экономикалық теориясы деген сұрақ қойылғанда, жауап макро экономикаға әлі ұласа алмаған, нақты бір теориясы қалыптаспаған. Себебі экономика саясат жіне мораль тұрғысынан зерттелген, бірақ жекелеген ғылдым саласы ретінде зерттелмеген. Бұл бізге ибн Халдунның маңызын көрсетеді; себебі экономиканы саясат пен моральдың құрамы ретінде емес, экономиканы жекелеген ғылым саласы ретінде тануға маңыз берген. Алайда исламда мұның бұлайша қолға алынбағандығын көреміз. Дегенмен біршама мысалдар бар. Мысал ретінде, Әбу Юсуф VIII ғасырда өмір сүрген, оның Китабу Харадж деген еңбегі бар. Маңызды кітап болып саналады.Жаза құқығы, мәдени құқық, сондай-ақ алым-салық құқығы бар. Алым-салыққа байланысты болса да кітап түбегейлі бұл жайында емес. Содан соң ибни Абир-Раби XIX ғасырда өндіріс баға меншік мәселелеріне байланысты бірнеше рисалалар жазған. Бірақ, бұл рисалалар бүгінгі күнге дейін жетпеген [17,32].
Содан кейіни барып әл-Фараби өз көзқарастарын білдіре бастады. Аударма орталығында үй-халқы экономикасымен айналысты.
Араларында ең танымал Ибн Сина болды. Ол қоғамның белгілі бір иерархия ішінде өмір сүретінін айтты.
ХIII ғасырда Насреддин Туси экономика ғылымы саласында өз пікірлерін ортаға салды. Ол мүлік ұғымына түсініктемпелер жасады.
Әл-Даууани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz