Кванттық теорияны философиялық талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бекетов Күнбол
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кванттық теорияны философиялық талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5B020100 -мамандығы философия
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Түркістан 2010
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Заң факультеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Философия кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
меңгерушісі_____Ө.Малдыбеков
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыбы: Кванттық теорияны философиялық талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған: Бекетов К.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекші
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ф.ғ.к., доцент: Қаратышқанова Қ.Р.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Түркістан 2010
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоспары
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Қазіргі заман жаратылыстанушылық концепцияларының философиялық астарлары
ІІ Негізгі бөлім:
1 Тарау. Дүниенің ғылыми көрінісінің физика-химиялық
концепциялары
1.1 Атомизм ілімінің ғылыми-философиялық түсініктемесі ... ... ... ...8
1.2 Кванттық физика негіздерінің қалыптасуы мен оның
философиялық түсініктемесі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
1.3. Кванттық теория мен химияның дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...31
2 Тарау. Кванттық теория қасиеттерінің философиялық концепциялармен байланысы
2.1 Бор постулаттары мен философия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...42
2.2 В.Гейзенберг теорияларының онтологиялық
саралануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3 А.Эйнштейн және Үлкен жарылыс теориясы ... ... ... ... ... ... .50
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасыр - ғылым ғасыры десе де болады. Ғылымның қазіргі қоғамдағы беделі мен маңызы өлшеусіз артып отыр, сол себепті де қазір білім деген ұғымды көбінше ғылыми білім деген ұғыммен тепе-тең ұғым деп түсінеміз. Ғылыми дүниетану қызметінің басты мақсаты шындық жайлы ақиқат білімге қол жеткізу екен. Ол болашақ өндірістік іс-әрекетке қолданып, практикалық қызметті жетілдіру үшін керек. Ертедегі гректер ғылымның негізін салушы болуының себебі олардың ғылыми фактілер мен техникалық жаңалықтарды көбірек жинақтауында емес, ойлау процесінің, таным процесінің логикасы мен мазмұнына жан-жақты назар аударуында, зерттеуінде болды. Гректер жаңалықтарды жай жинақтап қана қоймай, оларды негіздеп дәлелдеумен айналысты. Антика ғылымы жасап берген сондай жүйелі теориялық білімнің бірінші мысалы ретінде Евклид геометриясын алуға болады. Осындай жаңалықтардың арқасында антик заманының мәдениеті, ғылым-білімі, қысқа тарихи мерзімнің ішінде тамаша математикалық теориялар, космологиялық модельдер жасап, физика, биология, т.б. болашақ ғылымдар үшін құнды идеяларды тұжырымдады. Субстанциалды модель болмыс негізінде қандай да бір, материалды немесе идеалды, бірлік субстанциясы барына құрылатын әлем бірлігін мойындайды. Платонда әлем бірлігі Демиург (Жаратушы) ұғымымен берілсе, Гегельде жалпылама дамуға негізделетін субстанциалды абсолютті идея ұғымымен беріледі [1, 167].
Жаратылыстану ғылымдары материалдық дүниені зерттеуді адамның сезім мүшелері тікелей қабылдай алатын аса қарапайым материалдық объектілерден бастап, содан кейін адамның тікелей қабылдауына көнбейтін, өйткені күнделікті тәжірибе объектілерімен өлшеуге болмайтын, материяның ішкі терең кұрылысының аса күрделі обьектілерін зерттеуге көшеді. Жаратылыстану зерттеудің системалық әдісін қолдана отырып, материалдық системаларды жай атап көрсетіп қана қоймайды, олардың байланыстары мен қарым-қатынастарын ашып көрсетеді.
Ғылымда материя құрылымының үш деңгейі атап көрсетіледі. Олар -- макродүние, микродүние және мегадүние. Макродүние -- ірі объектілер дүниесі, олардың мөлшері адамның күнделікті тәжірибесінің өлшемімен өлшенеді: кеңістік мөлшері миллиметрмен, сантиметрмен жөне километрмен, ал уақыттық өлшемі -- секундпен, минутпен, сағатпен, жылмен өлшенеді.
Микродүние -- тікелей қабылдауға болмайтын аса ұсақ микрообъектілер дүниесі, олардың кеңістіктік өлшемі 10~8 см-ден 10~1бсм-ге дейін өлшенсе, ал өмір сүру уақыты -- шексіз аз уақыттан 10"24секундқа дейін.
Мегадүние -- аса зәулім космостық денелер дүниесі, олардың жылдамдығы мен қашықтығы жарық жылдамдығымен және жылмен есептеледі, ал өмір сүру уақыты -- миллиондаған және миллиардтаған жылдар. Материя құрылымының әр деңгейінің айрықша өз заңдылықтары болғанымен, бірақ макро-микро-мега дүниелер бір-бірімен аса тығыз байланыста өмір сүреді. Табиғатты зерттеу тарихын ғылыми және ғылымиға дейінгі кезендер деп екіге бөлуге болады. Ғылымиға дейінгі кезең натурфилософиялық деп аталады -- ол антик заманынан бастап ХҮІ-ХҮП ғасырларда тәжірибелік жаратылыстану пайда болғанға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңдегі табиғат жайлы ілім таза натурфилософиялық сипатта болды, яғни байқалған табиғат құбылыстары тәжірибеге байланыссыз логикалық-философиялық принциптер негізінде түсіндірілді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Жаратылыстану ғылымдарының одан кейінгі дамуында материяның дискреттік (бөлшектік) құрылысы жайлы концепция, яғни барлық денелер аса ұсақ бөлшектерден, атомдардан тұрады деген атомизм ілімі маңызды рөл атқарды. Қазіргі физика туралы сөз қозғалғанда, алғашқы болып ойға атом қаруы келеді. Бұл қарудың қазіргі уақытта қаншалықты ықпалға ие екенін әрбір адам біледі. Сондай-ақ әрбір адам физиканың бұрын болмағандай жалпы жағдайға ықпалы бар екенін де түсінеді. Қазіргі физиканың нәтижелері әлемнің әр түкпірінде ұлттық мәдениеттің діни және философиялық түсініктерімен қайшылықты жағдайға түсуде. Өйткені қазіргі ғылым шынайылық, кеңістік пен уақыт секілді ұғымдарды қайта қарап шығуға мәжбүрлеуде, ал бұл қақтығыс қайда апарып соғары белгісіз жаңа дүниетанымға алып келуі мүмкін. Кез келген затты қыздырғанда оның алдымен қызыл, одан соң ақ болатындығы заттың түсімен емес, температурасымен түсіндірілді. 1895 жылы ғылыми жұмыстарын осы салаға ауыстырған Планкты сәулелер емес, сәуле шығаратын атом мәселесі қызықтырды. Нәтижеде Планктың жылу сәулелері заңы шықты. Бұған дәстүрлі түрде сәуле шығаратын атом мәселесі тұрғысынан қараған Планк, бұл формуланы сәулені үздіксіз емес, жеке кванттармен шығаратын энергияның дискретті жағдайымен түсіндіруге тырысты. Планк ол кезде бұл жаңалығымен Ньютон жаңалығына барабар жаңалық ашқаны байыбына бара алмады. Тек 1900 жылы ғана ол сенімді түрде өзінің кванттық болжамын жариялайды.
Энергияның бөлініп, тек энергияның дискреттік кванттарымен жұтыла алатындығы идеясы физиканың дәстүрлі қағидаларымен түсіндіріле алмады. 5 жыл бойына Планк өз жобасын ескі сәулелену туралы түсініктермен беруге тырысты. Ақыры бұл шиеленісті шешіп, алға қарай жол ашқан жас, дарынды физик Альберт Эйнштейн болды. Эйнштейн Планк идеясын қолдануға болатын екі жаңа мәселені көтерді. Біріншісі - фотоэлектр эффектісі, яғни жарық шабуылымен металлдан электрондарды қуып шығару. Эйнштейн Планктың болжамдарына сүйене отырып, жарық кванттарынан, яғни кеңістікте кішкене корпускулалар сияқты қозғалатын энергия кванттарынан тұратынын түсіндірді. Екіншісі - қатты заттардың жылу сыйымдылығы үлесіне қатысты мәселе болды. Қатты заттардың жылу сыйымдылығы үлесінің шамасы жоғары және төмен температураларда түрлі көрсеткіштер берді. Эйнштейн қатты заттардағы мұндай өзгерістерді Планктың кванттық теориясын қатты заттардағы атомдардың тұрақты өзгерістеріне қолданып түсіндірді. Бұл екі нәтиже жаңа теорияны алға дамытатын үлкен қадамдар болды. Терең революциялық сипаты бар Эйнштейннің кванттық теориясы жарық табиғатын түсіндіруде, жарықты электромагниттік толқындардың өрісі не жеке жарық кванттары деп берді. Бұл қайшылықты Эйнштейн жоюға асықпады, ол ойлаудың жаңа тәсілі бұл мәселені шешеді деп күтті.
Осы уақытта Беккерель, Кюри мен Резерфордтың тәжірибелері атом құрылысына қатысты жаңалықтар ашты. 1911 жылы Резерфорд α-сәулелерінің зат арқылы өтуін бақылау арқылы өзінің атақты атом моделін ұсынды. Атом оң зарядталған және атом салмағын құрайтын ядродан және Күнді ғаламшарлардың айналып қозғалатыны сияқты ядроны айналып қозғалатын электрондардан тұрады. Химиялық байланыстар ядроға тікелей байланысты емес. Ньютон механикасының заңына бағынатын бірде-бір ғаламшарлық жүйеде ол басқа жүйемен қақтығысқанда өзінің бастапқы жағдайына қайта оралмайды. Ал, мәселен, көміртегі атомы басқа атомдармен қақтығысқанда да немесе химиялық құрылым түзгенде де көміртегі атомы болып қала береді.
Мұндай таңқаларлық тұрақтылықтың түсіндірмесін 1913 жылы Нильс Бор Планктың кванттық теориясын Резерфордтың атом моделіне қолданғанда берді. Егер атом өз энергиясын үздіксіз өзгерте алатын болса, онда атом тек дискретті тұрақты жағдайларда ғана бар бола алатынын түсіндіреді. Яғни қандай жағдайға түспесін атом үнемі өз жағдайына қайта оралады деген сөз. Осылайша Бор теориясы зерттеудің жаңа салаларын ашты. Химия саласындағы көптеген тәжірибелер үшін осы жаңалақтар қолданылды. Осындай мол қоры бар тәжірибелерді жинақтаған физиктер біртіндеп дұрыс сұрақтар қоя алуға үйренді. Өйткені көп жағдайда сұрақты дұрыс қоя білу мәселені жартылай шешумен тең қаралады. 20-жылдары ғалымдар қарапайым физика заңдарымен мәселені шешпесін білді. Олар біртіндеп қайшылықтер мен қиындықтардың боларын болжай білетін болды және ең маңыздысы оларды болдырмаудың жолдарын іздестірді. Кванттық теория рухына әбден қаныққан ғалымдар бүкіл дүниетанымдарын өзгертті. Кейде тіпті ойша тәжірибелер талқыланды, бұл маңызды мәселені шешіп алу үшін қажет болды.
Көптеген физиктер айқын қайшылықтардың атомдық физиканың ішкі табиғатына тән екеніне сенімді болды. Сондықтан 1924 жылы Францияда де Бройль толқындық және корпускулярлық дуализм сипатын материяның қарапайым бөлшектеріне, соның ішінде электрондарға қолдануға тырысты. Оның көрсетуінше, электрон қозғалысына материяның біршама толқыны сәйкес келеді.
Кванттық теория төңірегіндегі түрлі сұқбаттар нәтижесінде көптеген сұрақтар талқыланды. Сұрақтар түрлі позициялардан қойылып, талқыланды. Ойша тәжірибелер жасалып, түрлі ситуациялардан шығу жағдайлары қарастырылды. Болжамдар дәлелдерді керек етті.
Ғылым тарихында үлкен ашылыстар мен жаңа идеялар үнемі ғылыми сұқбаттарға алып келетін; мұндай сұқбаттар көптеген мақалаларға арқау болып, өз кезегінде ғылыми тілді дамытатын. Сондай бір дамуға салыстырмалылық теориясы мен кванттық теориясы қатты ықпал етті деуге негіз бар. Екі жағдайда да ғылыми проблемалар саясат мәселелерімен де, жаратылыстану ғылымдарының дамуымен де тығыз байланысты болды. Фактілерді ғылыми түсіндірмелеуде теориялық физика математика тіліне жүгінді. Сол арқылы физик өз тәжірибелерін айқындап түсіндірді. Алайда физик өз жаңалықтарын физик еместерге де жеткізуі керек қой, ал олар әркім түсіне алатын қарапайым тілде түсінбейінше қанағаттанбайды. Ғалым үшін де қарапайым тілде сипаттау өз саласының ұғынықты болуымен де түсіндіріледі.
Грек философиясында Сократ заманынан бері тілдегі ұғымдарды түсіндіру маңызды мәселе болғандығын Платон диалогтарындағы көркем бейнеленуді сақтау әрекетінен байқауға болады. Ғылыми ойлаудың тұрақты негізін құру үшін Аристотель өзінің логикалық жұмыстарында тіл формаларын талдауды және мазмұнға қарамастан ой қорытыныдысын жасауды зерттеуге ден қойған. Аристотель адамдардың іс-әрекетіне ереше көңіл бөле отырып, оны адамгершілік саси қызмет және шығармашылық деп екіге бөледі. Олар өзара бірлікте. Бірақ олардың арасында айырмашылықтары бар. Олардың бірлігі - екеуі де ақылды жанның пайымдаушы бөлімі. Ал олардың айырмашылығы шығармашылық пен адамгершілікті айыра білумен сәйкес. Өйткені адамгершілік қызмет белгілі бір мақсатты адамның өзінің қалап алуымен тығыз байланысты. Ендеше, ол адамның еркін іс-әрекетімен ұштасып жатыр. Адамгершілік қызметінде адам өзін-өзі жаратады. Ал шығармашылықта адам өзінен өзгені тудырады. Ендеше, бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты, әрі бір-біріне қарама-қарсы практикалық қызмет. Сондықтан да болар Аристотель практикалықты адам қызметінің төменгі түрі деп есептейді [2, 140].
Кванттық физика және салыстырмалылық теориясы белгілі бір деңгейде алғашында баяу кейін жылдамдатылған түрде жаратылыстану ғылымдарының негізін өзгерте бастады. Алғашқы сұқбаттар салыстырмалылық теориясы алға шығарған кеңістік пен уақыт мәселелері төңірегінде болды.
Жаратылыс зерттеуші ғалымдар үшін ең қиын мәселе Әлемнің пайда болуы мен эволюциясы: ол неден және қалай пайда болды? -- деген сүрақ. Бұл мәселе жайлы толып жатқан көзқарастарды топтастыра келгенде, мынадай екі негізгі концепцияны атап көрсетуге болады: бірі материяның өздігінше ұйымдасу (түзілу) концепциясы, екіншісі - креационизм (жаратушыны мойындау) концепциясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың ең негізгі алға қойған мақсаты қазіргі заман жаратылыстанушылық концепцияларының философиялық астарларын таныту. ХХ ғасыр философиясының қалыптасуындағы заңдылықтар мен қайшылықтарды анықтап, оны, әсіресе, кванттық теориямен ұштастыра көрсету. Осы мақсатқа жетуде зерттеудің міндеттерін негізгі арналарға жүйелеп төмендегіше көрсетуге болады:
Философия тарихында атомтануды жетілдірудегі ғылымның мағыналық орнын анықтау;
Батыс ойшылдары мен олардың ойша эксперименттеріндегі жетістіктерді анықтап, ғылым философиясы дамуындағы ғылыми жаңалықтардың сипаттамаларын көрсету;
Жаңа ғылыми дүниетаным қалыптасуында кванттық физика теориясының тудырған жаңалықтарын көрсету;
Қазірігі кездегі кванттық теория қасиеттерінің философиялық идеялармен байланысын көрсету.
Зерттеудің жаңалығы:
Танымның объективтік құралдары ретінде атом, материя, кеңістік ұғымдары Әлемнің даму мақсаты тұрғысынан көрсетілді;
Атомизм ілімінің ғылым мен философияға ықпалы ғылыми жаңалықтардың пайда болуына орай үнемі жаңартылып, күрделенетіні көрсетілді;
Физика мен химиядағы кванттық теорияның дүниенің ғылыми көрінісін беруге қатысты ерекшеліктері анықталды;
Кванттық теория ғылыми қасиеттерінің философиялық маңызы айшықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарауға біріктірілген алты бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 58 бет.
І Тарау. Дүниенің ғылыми көрінісінің физика-химиялық
концепциялары
1.1 Атомизм ілімінің ғылыми-философиялық түсініктемесі
Қазіргі заманғы ғылым материалдық дүниенің құрылымдық негізі ретінде системалық ұғымды басшылыққа алады. Бұл ұғым бойынша материалдық дүниенің кез келген объектісі, ол атом ба, организм бе, планета ма, әлде галакгика ма, бәрібір, біртұтас болып біріккен құрамдас бөлшектерден тұратын күрделі құрылым ретінде қарастырылады. Объектілердің бұл біртұтастығын білдіру үшін ғылымда "система" деген ұғым қабыл алынған. Олай болса, система дегеніміз өзара байланысты элементтердің жиынтығы болып табылады. Ал "элемент" дегеніміз бір системаға жататын құрамдас бөлшектер. Элемент өз құрамьна енетін сол система тұрғысынан қарастырғанда ғана элемент болып табылады, ал басқа тұрғыдан алғанда өзі күрделі система болуы мүмкін. Элементтер арасындағы байланыстардың жиынтығы системаның құрылымын құрады.
Элементтердің тұрақты байланысы системаның реттілігін айқындайды. Системаның элементтері арасындағы байланыстар горизонталь байланыстар және вертикаль байланыстар болып екі түрге бөлінеді.
"Горизонталь" бойындағы байланыстар -- бір ретті элементтер арасындағы координациялық байланыстар деп аталады, олар системаға қатар багыныштылық сипатга болады, яғни системаның бір де бір бөлігі оның басқа бөліктері өзгермейінше өзгере алмайды.
"Вертикаль" бойындағы байланыстар -- субординациялық байланыстар, яғни бағыныштылық элементтер байланысы. Бұлар системаның ішкі күрделі құрылысын білдіреді. -- мұндағы бір бөлшектер өзінің маңыздылығы жағынан екіншілеріне бағынышты болады. Вертикаль құрылыс системаның ұйымдасу деңгейін және сондай-ақ олардың бағыныштылық байланыстарын білдіреді [3, 51].
Зерттелетін системаның тұтастығы жайлы ұғым системалық зерттеудің бастама принципін құрады.
Системаның тұтастығы оның барлық құрамдас бөліктері біріге отырып, жаңа интегративтік қасиеттері бар айрықша бір тұтастық құрады дегенді білдіреді.
Системаның қасиеттері оның элементтерінің қасиеттерінің жай қосындысы емес, сол біртұтас системаға ғана тән жаңа қасиет болып табылады. Мысалы, судың молекуласы Н2О. Ал осы молекуланы құратын элементтерді жеке-дара алсақ, сутегі жанатын элемент, ал оттегі -- жануды қолдайды. Ал енді екі атом сутегі мен бір атом оттегінің қосындысынан тұратын су жаңа система ретінде мүлдем жаңа қасиетке ие болды -- отты сөндіретін қасиетке ие болды. Тұтас системаға тән осындай интегративтік қасиеттер элементтердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзіледі.
Сонымен, табиғат жайлы қазіргі заманғы ғылыми көзқарасқа жүгінсек, барлық табиғат объектілері бір-біріне бағыныштылық байланыста ұйымдасқан, ретті құрылым болып табылады екен.
Жаратылыстану ғылымдарында материалдық системалар үлкен екі класқа -- өлі табиғат системаларына және тірі табиғат системаларына бөлінеді.
Өлі табиғатта материяның құрылымдық деңгейлері ретінде элементар бөлшектер, атомдар, молекулалар, өрістер, физикалық вакуум, макроскопиялық денелер, планеталар және планеталық системалар, жұлдыздар жөне жұлдыздар системасы -- галактикалар, галактикалар системасы - метагалактика атап көрсетіледі.
Тірі табиғатта материяның құрылымдық деңгейлеріне жататыңдар: клеткаға дейінгі деңгейлер системасы -- нуклеин қышқылдары және белоктар; материяның биологиялық ұйымдасуының айрықша деңгейі ретінде клеткалар (бұл соңғы деңгей бір клеткалы организмдер формасында және тірі заттың элементар бөлшектері формасында көрінеді); өсімдіктер мен жануарлар дүниесіндегі көп клеткалы организмдер, түрлер, популяциялар және биоценоздар кіретін организмдерден жоғары құрылымдар және, ақыр соңында, бүкіл тірі заттар массасынан тұратын биосфера.
Материалистік тенденция алғаш рет Левкипп пен Демокриттің (б.д.д. 460ж шамасы) атомистік ілімінде негізделді. Атомистер әлемді біртұтас бүтіндік ретінде қарап, ондағы шексіз көп ұсақ көрінбейтін, бөлінбейтін бөлшектерді атом деп атады. Атомдар бостықта қозғалады [4, 44].
Антик заманындағы атомизм бүтін дене жеке бөлшектердің жиынтығы болып табылады деп түсіндірудің бірінші теориялық программасы болды. Атомизмнің бастапқы негізі атомдар мен бос қуыс жайлы түсінік болды. Материяның одан өрі бөлінбейтін ұсақ бөлшегі -- атом туралы түсінік өте ерте заманда, атап айтқанда, біздің эрамызға дейінгі V ғ. Грецияда пайда болды. Ертедегі грек ойшылдары Левкипп пен Демокрит материя аса ұсақ бөлшектердің қосындысынан тұрады, атомдардың түрліше бірігуінен алуан түрлі денелер құрылады деген жорамал айтқан еді. Әрине бүл жорамал ешқандай бір тәжірибелік фактіге негізделмеген данышпандық болжам еді, бірақ, солай бола түрса да, ол көптеген ғасырлар бойы жаратылыстанудың дамуына бағдар болды. XVIII ғ. ағылшынның химик-физигі Джон Дальтон атомистік көзқарасты әрі қарай дамытып, сутегінің атомдық салмағын бір деп алып, басқа газдардың атомдық салмақтарын сонымен салыстырды. Дальтонның еңбектерінің арқасында атомның физика-химиялық қасиеттері зерттеле бастады. XIX ғ. орыс химигі Д.И.Менделеев химиялық элементтердің атомдық салмағына негізделген периодтық системасын жасады.
Атомның бөлінбейтін аса ұсақ материалдық бөлшек ретіндегі ұғым физикаға химиядан ауысты. Атомды физикалық құрылысы жағынан зерттеу шын мәнінде XIX ғасырдың аяғында француз физигі А.А.Беккерелдің радиоактивтік құбылысты ашуынан басталды. Радиоактивтік құбылысты зерттеуді одан әрі француз физиктері ерлі-зайыпты Пьер мен Мария Кюрилер жалғастырып, жаңа радиоактивтік элементтер полоний мен радийды ашты. Атомның құрылысын зерттеудің кейінгі деңгейлерінде "бөлінбейтін" жаңа бөлшектер табыла бастады. Сондай бөліктердің бірі электрон болды. Қысқасы, физик-ғалымдар атом тіпті де белінбейтін ұсақ бөлшек емес, ішкі құрылысы күрделі бөлшек екен деген қорытындыға келді.
Атомизм табиғи процестердің өзгеріс-қозғалысын атомдардың өзара механикалық ерекеттесуінің, олардың өзара тартылу және тебілу процестерінің негізінде түсіндірді. Табиғатты түсіндірудің алғаш антик атомизмі ұсынған бұл механистік программасы классикалық механикада толық іске асты, ал классикалық механика қалыптасқаннан соң табиғатты зерттеудің ғылыми кезеңі басталды.
Материяның құрылымдық деңгейлері туралы қазіргі ғылыми көзқарастар классикалық жаратылыстанудың макродүние объектілеріне ғана қолдануы нәтижесінде қалыптасқан түсініктерін сын көзбен талдаудың барысында тұжырымдалған, сондықтан зерттеуді классикалық физика концепцияларынан бастаған жөн.
Материя құрылысына деген ғылыми көзқарастардың қалыптасуы XVI ғасырдың аяғында Г.Галилей ғылым тарихында тұңғыш рет дүниенің физикалық (механикалық) көрінісінің негізін салып берген кезден басталды. Ол Н.Коперниктің гелиоцентрлік системасын жай негіздеп, инерция заңын ашып қана қойған жоқ, соңдай-ақ табиғатты түсіндірудің жаңа ғылыми-теориялық методологиясын жасады. Бұл методологиялық концепция классикалық жаратылыстанудың қалыптасуына шешуші әсерін тигізді [3, 54].
Кейін И.Ньютон Галилейдің еңбектеріне сүйене отырып, механиканың қатаң ғылыми теориясын жасады -- бұл теория аспан денелерінің қозғалысын да, жердегі объектілердің қозғалысын да механиканың бір заңымен түсіндірді, сөйтіп табиғат күрделі механикалық система деп қарастырылды.
И.Ньютон мен оның жолын ұстаушылар жасаған дүниенің механикалық көрінісінің шеңберінде шындықтың дискретгік (корпускулалық) моделі қалыптасты. Бұл модель бойынша, материя жеке бөлшектерден - атомдардан немесе корпускулалардан тұратын заттық субстанция деп қарастырылды. Атомдар абсолютті берік, бөлінбейтін, өтімділігі жоқ, массасы мен салмағы бар бөлшек деді. Ғылымдағы бұл гомогендік бүтіндік ньютондық заманның экспериментальды тәжірибесінің аздығымен түсіндіріле алады. Әйтпесе, ғылым альтернативті және өзара бәсекелес теориялардан тұрады [5, 9].
Евклидтік геометрияның үш өлшемді кеңістігі - ньютондық дүние көрінісіне тән негізгі сипат. Бұл кеңістік абсолютгі түрде тұрақты және әрдайым тыныштықта болады. Уақыт кеңістікке де тәуелсіз, материяға да тәуелсіз өлшем ретінде қарастырылды. Қозғалыс механика зандарына сәйкес үздіксіз траекториялар бойынша кеңістікте орын ауыстыру деп қарастырылды.
Дүниенің ньютондық көрінісінің қорытындысы мынадай: Әлем дегеніміз толық детерминделген (себепті байланысты) аса зәулім механизм -- ондағы құбылыстар мен оқиғалар себептер мен салдарлардың өзара тәуелді тізбегін құрады. Осыдан келіп, енді Әлемде бүрын болған кез келген оқиғаны теориялық тұрғыдан дәл қайта құруға болады немесе болашақты абсолютті түрде болжауға болады деген жалған сенім пайда болады. Бельгиялық физик-химик И.Р.Пригожин бұл шексіз сенімді "классикалық ғылымның негізін құратын аңыз" деп сынады [3, 55].
Табиғаттың механистік түсіндірмесі тамаша нәтиже берді: Ньютон механикасынан кейін гидродинамика, серпімділік теориясы, жылудың механикалық теориясы, молекулалық-кинетикаяық теория және басқа бірқатар жаңалықтар ашылып, солардың нәтижесінде физика зор табыстарға жетті. Алайда дүниенің механистік көрінісі тұрғысынан толық түсіндіруге болмайтын екі сала бар еді: олар оптикалык және электромагниттік құбылыстар.
Оптика мәселелерін зерттегенде И.Ньютон өз ілімінің логикасын басшылыққа ала отырып, жарықты корпускула деп аталатын материалдық бөлшектердің ағыны деп санады. Ньютонның корпускулалық жарық теориясы жарық шығарушы денелер механика завдарына сәйкес қозғалады, сөйтіп көзге жарық түскенде онда жарық түйсігін тудыратын аса ұсақ бөлшектерді сәулелендіреді деп есептеді. Осы теорияның негізінде И.Ньютон жарықтың шағылысу жөне сыну зандарына түсініктеме берді.
Механикалық корпускулалық теориямен қатар оптикалық құбылыстарды мүлдем басқа жолмен, атап айтқанда, Х.Гюйгенс түжырымдаған толқындық теорияның негізінде түсіндіруге әрекет жасалынды. Толқындық теория жарықтың таралуын су бетіндегі толқынның немесе ауадағы дыбыс толқынының қозғалысымен ұқсастырып түсіндірді. Жарықтың таралуы эфирдің тербелістерінің таралуы деп қарастырылды: эфирдің әрбір жеке нүктесі вертикаль бағытта тербеледі, ал барлық нүктелердің тербелістері толқынның көрінісін жасайды, ал бұл кеңістікте уақыттың бір кезеңінен екіншісіне ауысуын тудырады. Х.Гюйгенс өз теориясының дұрыстығының басты дәлелі ретінде жарықтың екі сәулесінің бір-бірімен кездескенде, дәл су бетіндегі екі толқын кездескендегідей, ешқандай қиындықсыз-ақ бір-бірінен өтіп кететін фактісін келтірді [3, 55].
Корпускулалық теория бойынша, бөлшектердің сәулеленген шоқтары арасыда, жарық сәулелеріңдегі сияқты, өзара соқтығу немесе, ең болмағанда, ұйытқу құбылысы тууы тиіс еді. Толқындық теорияны негізге ала отырып, Х.Гюйгенс жарықтың шағылысу жөне сыну құбылыстарын дұрыс түсіндіре білді.
Дүниенің механикалық моделіне сәйкес келмеген физиканың екінші саласы -- электромагниттік құбылыстар саласы. Ағылшынның табиғат зерттеушісі М.Фарадейдің эксперименттері және ағылшын физигі Дж К.Максвеллдің теориялық жұмыстары дискреттік заттар материяның бірден-бір түрі деген ньютондық физиканың түсінігін түпкілікті бұзып, дүниенің электромагниттік көрінісінің бастамасын салды.
Электромагнетизм құбылысын ашқан даниялық табиғат зерттеуші Х.К.Эрстед электр тогының магниттік әрекетін бірінші болып байқады. Осы бағыттағы зерттеулерді әрі қарай жүргізе отырып, М.Фарадей магнит өрісіндегі уақыттық өзгеріс электр тогын тудыратынын байқады. Өз эксперименттерінің мәнін түсіне келе ол физикаға "күш сызығы" деген ұғымды енгізді. Күш сызықтары жайлы өз түсінігінің негізінде ол электр мен жарықтың арасында терең табиғи бірлік бар екеңдігі турапы жорамалдады, сөйтіп жаңа оптика құрып, оны экспермент арқылы дәлелдемекші болды -- мұнда ол жарықты өріс күшінің толқыны ретінде қарастырды.
Ақыр соңында М.Фарадей электр жайлы ілім мен оптика өзара байланысты және біртұтас саланы құрады деген қорытындыға келді. Оның еңбектері Дж.К.Максвеллдің зерттеулерінің бастама негізін құрды; атап айтқанда, Максвелл М.Фарадейдің магнетизм мен электр туралы идеяларын математикалық тұрғыдан талдады. Жоғары дамыған математикалық әдістерді пайдалана отырып, Максвелл Фарадейдің күш сызықтары моделін математикалық формулаға "аударды". "Күштер өрісі" ұғымы алғашында көмекші математикалық ұғым ретінде қалыптасты. Дж.К.Максвелл оған физикалық мазмұн беріп, өрісті жеке физикалық шындық ретінде қарастыра бастады. "Электромагниттік өріс электрлік немесе магниттік күйде болатын денелерді қоршаған кеңістіктің бөлігі" -- деп түсіндірді ол. Одан бүрын эксперименттік жолмен анықталған (Кулон, Ампер және т.б.) және М.Фарадей ашқан электромагниттік индукция құбылыстарын қорытындылай келе, Максвелл таза математикалық жолмен электромагниттік өрісті түсіндіретін дифференциалдық теңдеулер системасын тапты.
Бұл теңдеулерден өрістің электр зарядтарына қатыссыз өздігінше өмір сүру мүмкіндігі жайлы аса маңызды қорытынды шықты. Электромагниттік өрістің таралу жылдамдығын есептеп көргенде, оның жылдамдығы жарықтың жылдамдығымен бірдей болып шыққан. Осыған сүйене отырьш, Максвелл жарық толқындары дегеніміз электр магниттерінің толқыны екен деген қорытындыға келді. Сөйтіп, жарық пен электрдің материалдық мөні бірдей екендігі жайлы 1845 жылы М.Фарадей жасаған жорамалды 1862 жылы Дж.К.Максвелл теориялық тұрғыдан негіздеді, ал 1888 жылы неміс физигі Генрих Герц оны тәжірибе жүзінде растады [3, 56].
Г.Герцтің эксперименттерінен кейін физикаға өріс ұғымы біржола еніп, ол енді математикалық тендеудің көмекші құралы емес, өздігінше объективті түрде өмір сүретін физикалық шындық екендігі біржола дәлелденді -- материяның сапа жағынан жаңа, айрықша бір түрі -- өріс ашылды.
Сонымен, XIX ғасырдың аяғына қарай физика материя екі түрде -- дискреттік зат түрінде және үздіксіз өріс түрінде емір сүреді деген қорытындыға келді. Олардың айырмашылығы мен бірлігі мынада:
а) зат пен өріс корпускулалық және толқындық мәндері жағынан бір-бірінен өзгеше: зат дискретті, өйткені ол атомдардан тұрады, ал өріс үздіксіз;
ө) зат пен өріс өздерінің физикалық сипаттары жағынан өзгеше: заттың бөлшектерінің тыныштық массасы болады, ал өрісте ол жоқ;
б) зат пен өріс өтімділік қасиетінің дәрежесі бойынша да өзгеше: заттың өтімділігі аз, ал өріс, керісінше, толық өтімді;
в) өрістің таралу жылдамдығы жарықтың жылдамдығына тепе-тең, ал зат бөлшектерінің жылдамдығы жарық жылдамдығынан көптеген есе аз [3, 57].
Кейінгі революциялық жаңалықтардың нәтижесінде физикада XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басына қарай классикалық физиканың зат пен өрісті материяның сапалық жағынан мүлдем езгеше түрлері ретінде түсініп келген бұрынғы ұғымы теріс болып шықты, физикалық шындық біреу-ақ, зат пен өріс арасында тұңғиық жоқ екен.
1913 жылы ағылшын физигі Э.Резерфорд ауыр элементтердің атомдарының а-бөлшектерді шашырату құбылысын зерттегеңде, атом массасының негізгі бөлігі оның орталық бөлігінде -- ядроға шоғырланғандығын ашты, ал а-бөлшектер ядродан алыстау жерлерде ешбір кедергісіз өтіп кетеді екен. Осы экспериментке сүйене отырып, ол атом қүрылысының планеталык, моделін үсынды. Бұл модель бойьшша теріс зарядталған элекгрондар массасы үлкен ядроны айнала өз орбиталары бойымен ұшып жүреді екен.
Бұл модельді кейін Нильс Бор деген даниялық физик және басқалар айтарлықтай өзгертті. Зерттей келгенде, электрондар кез келген орбитамен айнала алмайтыны, тек тұрақты орбитамен ғана айналатыны анықталды. Олай болмағанда электрондар энергияны үздіксіз сәулелендіріп, нәтижесінеде ядроға құлап түсер еді де, атом өз бетінше ыдырар еді. Ал іс жүзінде ондай құбылыс байқалмайды, өйткені атомдар аса берік құрылым болып табылады. Бұл және бұларға байланысты ашылған революциялық жаңалықтарды ескі, классикалық, физиканың тұрғысынан түсіну және түсіндіру мүмкін болмады, сондықтан бірқатар ғалымдар алғашқы кезде ол жаңалықтарды табиғат жайлы ғылыми-материалистік көзқарасты жоятын жаңалықтар деп санағаны былай тұрсын, тіпті физика ғылымының объективтік мазмұнын жоққа шығаратын жаңалықтар деп санауға дейін барды -- егер ғылымның бұрынғы ұғымдары мен принциптері өзгерсе, оңда, демек, ешқандай ақиқаттың болмағаны деді олар. Олардың кейбіреулері ғылыми ақиқат тәжірибелік материалды жинақтау мақсатыңда қабыл алынған шартты келісімдер ғана деп түсінсе, екіншілері болжамдардың пайдалы құралы деп, ал үшіншілер -- "ойлауды үнемдеудің" құралы деп түсінді.
Сөйтіп, ғылыми ақиқаттың салыстырмалылық сипатынан, яғни ол табиғаттың қасиеттері мен зандылықтарын бірден толық, тұтас бейнелендірмей, шамалап, біртіндеп, салыстырмалы ақиқат түрінде бейнелендіреді дегеннен, олар мүлде объективтік ақиқат емес, яғни оларда бейнеленген білімдер адамның таным процесінен ешбір тәуелсіз деген мүддем қате қорытынды жасады. Мұның бәрі XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында физикада дағдарыс тудырды. Бұл дағдарыстан шығудың жолын классикалық физиканың ескірген ұғымдары мен принциптерінен материяның атомдық деңгейінің қасиеттерін зерттейтін кванттық физиканың принциптері мен ұғымдарына көшуден, ал философия саласында атомның құрылысы жайлы ғылыми емес метафизикалық таным әдісінен диалектикалық әдіске көшуден іздеу қажет болды. Ол жол, атап айтқанда, квантгық физика ашқан корпускулалық-толқындық дуализм принципіне, айқынсыздық пен толықтыру принциптеріне көшуде болды [6, 347].
Атомизм концепциясының одан былайғы дамуы атомішілік элементар бөлшектерді зерттеумен байланысты жүрді. "Бөлінбейтін" бұрынғы атомның ішінен табылған бөлшектер "элементарлық" деп аталды. Кейінгі ашылған жаңалықтар олардың элементарлығын (қарапайымдылығын) жоққа шығарғанымен, ол бөлшектердің ішкі күрделі құрылысы бар екендігі анықталғанымен, бірақ ескі дағды бойынша олар "элементарлық" деп аталады.
Бірінші элементарлық бөлшек XIX ғ. аяғында ағылшын физигі Дж.Томсон ашқан электрон бодцы. Одан кейін 1919 ж. Резерфорд атомдарды а-бөлшектермен бомбалау нәтижесіңде протондарды ашты. XX ғ. басында фотон ашылған еді, 1932 ж. зарядсыз нейтрон ашылды, осыдан 4 жылдан соң бірінші антибөлшек позитрон ашылды -- мұның массасы электронның массасына тең, бірақ мұның оң заряды бар. Бұдан кейін космостық сәулелерді зерттеудің барысында көптеген басқа элементар бөлшектер ашылды, атап айтқанда, мюондар және мезондардың түрлі типтері ашылды [7, 11].
XX ғ. 50-жылдарының басынан бастап элементар бөлшектерді ашудың және зерттеудің негізгі құралы зарядталган бөлшектерді үдеткіштер болды. Солардың көмегімен антипротон жөне антинейтрон сияқты антибөлшектер ашылды. 1970 және 1980 жылдары жаңа элементар бөлшектерді ашу жылдамдай түсті. Олардың жалпы саны бүгінгі танда 350-ден асты.
Элементар бөлшектерге тән бір ерекшелік -- олардың массасы мен мөлшерінің аса кішілігі. Олардың көпшілігінің массасы протонның массасымен шамалас, яғни массасы 1,6 х10"24г, ал мөлшері 10'16см. Оларға тән екінші ерекшелік - пайда болу және ғайып болу қабілеттілігі, яғни басқа бөлшектермен қарым-қатынасқа түскенде оларды жұту мен шығару қабілетінің болуы. Мәселен, электрон мен позитрон екеуі қосылып екі фотонға айналады: е~+е[+]2ф. Мұндай бір-біріне айналу басқа элементар бөлшектерге де тән.
Элементар бөлшектердің арасында болатын мұндай өзара әрекеттестіктің төрт негізгі түрін атап көрсетуге болады. Олар: күшті әрекеттесу, электромагниттік әрекеттесу, әлсіз әрекеттесу және гравитациялық әрекеттесу.
Күшті әрекеттесу атом ядросы деңгейінде протондар мен нейтрондар арасында өзара тартылу және тебу процесі түрінде іске асады. Белгілі бір жағдайларда күшті әрекеттесу бөлшектерді бір-бірімен өте берік байланыстырады, осының нәтижесінде атомның ядросы жоғары энергиямен байланысқан материалдық система болып құрылады. Сондықтан атом ядролары бұзылуы қиын аса берік болып табылады.
Электромагниттік әрекеттесу күшті әрекеттесуден, шамамен алғанда, мың есе әлсіздеу болады, бірақ алысқа әрекет етуші болады. Мұндай әрекеттесу электрлік заряды бар бөлшектерге тән. Электромагниттік әрекеттесу заряды жоқ фотондарға, яғни электромагниттік өріс кванттарына тән. Бұл әрекеттесудің нәтижесінде электрондар мен ядролар атомға, ал атомдар молекулаға бірігеді. Белгілі бір тұрғыдан алғанда бұл химия мен биологиядағы негізгі әрекеттесу болып табылады.
Әлсіз әрекеттесу түрліше бөлшектердің арасында болуы мүмкін. Ол негізінен алғанда бөлшектердің ыдырауымен байланысты болады, мәселен, атом ядросында нейтрон протонға, электронға және антинейтронға айналған кезде болады.
Гравитациялык, әрекеттесу элементар бөлшектер теориясында есепке алынбайтын ең әлсіз әрекеттесу болып саналады. Бірақ ірі массалар әрекеттескенде, мысалы, космостық масштабта, оның күші айтарлықтай өсіп, шешуші маңызға ие болады.
Әрекеттесулердің бұл төртеуі алуан түрлі дүниенің құрылысы үшін әрі қажетгі, әрі жеткілікті. Күшті әрекеттесу болмаса, атом ядролары болмас еді, ал жұлдыздар мен Күн ядролық энергияның есебінен жылу мен жарықты өндіре алмас еді. Электромагниттік әрекеттесу болмаса, онда атомдар да, молекулалар да, макроскопиялық ірі денелер, жылу мен жарық та болмас еді. Әлсіз әрекеттесу болмаса, Күн мен жұлдыздардың ішінде ядролық реакциялар болмас еді, аса жаңа жұлдыздарда жарқылдау да болмас еді. Гравитациялық әрекеттесу болмаса, онда галактика да, жүлдыздар да, планеталар да, тіпті бүкіл әлем де болмас еді, өйткені Әлемнің біртұтастығы мен эволюциясын қамтамасыз ететін біріктіруші фактор гравитация болып табылады.
Элементар бөлшектер қатысатын әрекеттесулердің типіне қарай олардың бәрін (фотоннан басқасы) екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа адрондар дегендер жатқызылады. Бұлар күшті әрекеттесуге түсетін бөлшектер, бірақ бұлар, сондай-ақ электромагниттік және әлсіз әрекеттесулерге де қатысуы мүмкін.
Екінші топқа лептондар дегендар жатқызылады. Бұлар -- тек электромагниттік және әлсіз әрекеттесулерге қатынасатыңдар.
Көптеген элементар бөлшектер және әсіресе адрондар 1950 жылдардың басында физиктерді олардың массасының мөлшерін және басқа кванттық сандардың заңдылықтарын іздеп табуға итермеледі. Осындай іздестірудің нәтижесінде американдық физик М.Гелл-Ман адрондардың бәрі кварктардың комбинациясы (қосындысы) болуы керек деген жорамал айтты.
Қазіргі кездегі түсініктер бойынша, кварк -- барлық адрондарды, яғни күшті әрекеттесуге қатысатын бөлшектерді құрайтын гипотетикалық (жорамал) материалдық объектілер. Оған жататындар -- барлық мезондар (массасы орташа бөлшектер) мен бариондар (массасы ауыр бөлшектер) және сондай-ақ көптеген тұрақсыз (резонанстық) элементар бөлшектер. Бұл жаңа жорамал бойынша, мезондар кварктан және антикварктан, бариондардан (протон, нейтрон сияқты ауыр бөлшектерден) - үш кварктан тұрады. Адрондар қатысатын түрліше процестердің динамикасын түсіндіру үшін кварктар жайлы гипотеза қажет болды. Бірақ ол теориялық жағынан қажет болғанымен, эксперименттік жағынан ешбір дәлелденбеді -- жоғары энергиялы үдеткіштердің көмегімен жүргізілген зертгеулерде, космостық сәулелерде және қоршаған ортада да ол табылмады. Ал бұл физиктерді кварктарды ұстап қалу деп аталатын жаңа табиғи құбылысқа тап болып отырған шығармыз деген ойға қалдырды. Алайда бұл пікірді қолдамаушылар да аз емес.
Атомистік концепция материяның дискреттік құрылысы туралы түсінікке сүйенеді. Бұл түсінік бойынша, физикалық дененің қасиеттерін түсіндіру үшін оны құрайтын аса ұсақ бөлшектерінің қасиеттерін білу керек -- ол бөлшектер дүниетанудың белгілі бір кезеңінде бөлінбейтін бөлшектер деп саналған болуы тиіс. Тарихи тұрғыдан қарағанда, мұндай бөлшектер деп атомдар, содан кейін элементар бөлшектер саналды, енді кварктар солай саналып отыр. Бұлайша түсінуден туатын қиындықтар, жалпы дүниеге көзқарастық тұрғыдан алғанда, мыналарға байланысты: біріншіден, материяның шексіз бөлінгіштігін, дискреттігін абсолюттендіруге, екіншіден, күрделіні қарапайымға айналдырумен байланысты. Сондықтан философиялық тұрғыдан алғанда, материя құрылысын зерттеуге жаңа тұрғыдан қараудың өзі аса қызықты әрекет деуге болады -- бұл әрекет материя құрылысының бөлінбейтін, ең соңғы негізгі бөлшегін іздеуді көздемей, басқа материалдық құрылымдардың біртұтас қасиеттерін түсіндіру үшін қажетті ішкі заңдылықтарын, байланыстарын ашуды көздеуі тиіс. Мұндай пікірді кезінде Гейзенберг айтқан болатын, бірақ ол пікір әрі қарай дамытылмай келеді. Материяның негізгі физикалық қасиеттерін танып білуді дамытудың жолын, бәлкім, бір жағынан, атомизм мен дискреттік концепцияларын және, екінші жағынан, үздіксіздік, тұтастық пен системалық түсіндірмені біріктіруден күту керек сияқты.
ХХ ғасырда исламдық модернистердің назар аударған мәселелерінің бірі - Исламның ғылымға қарсы болуы. Еуропада ғылым дінмен күрес жағдайында тұрғанда, ислам әлемінде бұлай болмады. Өйткені ислам дүниесінің христиан әлемінен өзгешеліктері болды. Мартин Лютер Аристотельді лас доңыз дегенле, ислам философтары оны Бірінші ұстаз деп ұлықтады [8, 113].
Ислам тарихында кәламшылар кәлам ғылымын оқытуға қатысты көтерген проблемалары, өз дәуірлеріндегі ғылымдарды пайдалана отырып ұстанған жолдарда қолданған әдебиеттер мен қайнар көздерге сілтеме жfсай отырып көрсеткен және талдаған. Мұндай талдауларға негіз болған исламның негізгі қайнар көздері Құран мен Сүннет қана емес, исламға дейінгі грек философиясы мен ғылымының жетістіктері болды. Пайғамбар хадисінде айтылғандай, Ғылым мұсылмандардың жоғалтқан малы, қай жерде болмасын алынуы керек делінді [8, 118]. Алла Тағала мен оның сипаттарынан басқа барлық нәрсені әлем ('алам) деп атайды. Әлем сөзі 'аламат (белгі, ишарат) сөзінен шыққан туынды сөз. Алла Тағаланың бар екендігін және кемел сипаттарын дәлелдейтіндіктен және ишарат ететіндіктен Алла Тағаладан басқа барлық нәрсе әлем деп аталған, кейіннен жаратылғандықтары үшін махлуқат деп те аталған. Болмыстары міндетті болмай Алла Тағаланың жаратуына мұқтаж болғандықтан, әлем мен оның ішіндегілер мүмкинат деп те аталады. Әлем екі нәрседен пайда болған. 'Айн, көпше түрі а'йан: алғашқы капамшылар (қудама-и мутакаллимин) басқалардан тәуелсіз бостықта орын алатын және жеке өз алдына болған, сондай-ақ араздарды алуға қабілетті нәрселерді а'йан деп атаған. Бөлінбейтін бөлшекті (жуз-у ла-йатажазза) де жауһар деп атаған [, Калам ғылымына кіріспе. Проф. М.Бағчежи. Түркістан, 2009, 150 б. Б. 96-105].
Кейінгі каламшылардың пікірінше жауһар (көпше түрі жауаһир) мен а'йанның екеуі де бір нәрсе. Олар атомды (жуз-у ла-йатажазза-ны) жауһар-и фарид деп атаған. Денелер жауһар-и фарид-тен тұрады. Каламшылар жын мен шайтан секілді болмыстарды нәзік (латиф) дене деп есептеген. Періштелер болса толықтай нұрлы болмыстар болып табылады.
Ислам философиясында һаийула, форма, денелер, ақылдар мен абстрактілі рухтар жауһар деп қабылданады. Ислам философтарының пікірінше, һаийула мен формалардың бірігуі денелер мен материяньщ түрлерін дүниеге келтіреді. Олар атомдардың (жауһар-и фарид) бар болғандығына қатты қарсы шықты.
'Араздың көпше түрі а'раз: жеке өз алдына бар болмайтын, бар болулары үшін өздерін тасып жүретін жауһар мен денелерге мұқтаж болған барлық нәрсе араз болып табылады. Немесе араз - жеке өз алдына болмыстары бостықта орын алмайтын, бар болуы бостықта орын алатын жауһар мен болмыстарға тәуелді болатын қасиеттер мен сипаттар болып табылады. Басқаша айтар болсақ, жеке өз алдына өмір сүрмей, бостықта орын алатын жауһар мен денелер арқылы ғана өмір сүретін нэрселер араз болып табылады.
Каламшылардың пікірінше, түс, иіс, дәм, түр, салмақ және төрт болмыс (акуан-и арба'а) деп айтылатын қозғалыс (харакат), әрекетсіздік (сукун), бірігу (ижтима'), ажырау (ифтирақ) аразға жатады. Философтардың пікірінше, араздардың саны тоғыз. Олар жауһармен бірге осыларды қосып мақүлданған он нәрсе (мақулат-и 'ашара) дейді. Араздар жауһарлармен өлшенеді, яғни соларға жүктеледі. Олар мына сұрақтардың жауабы болып табылады: 1) Ол не? Зайд (жауһар), 2) Ол калай? Ұзын (кам), 3) Ол қандай? Көк (кайф), 4) Ол кімнің несі? Мәліктің үлы (идафат), 5) Ол қайда? Үйінде (эйна), 6) Қаша? Кеше (мета), 7) Ол қандай күйде? Жастанып жатыр (уад'), 8) Онда не бар? Қолында бір бұтақ бар (мүлк немесе милк), 9) Ол не істеді? Бұтақты майыстырды (әрекет), 10) Бұтакқа не болды? Майысты (инфи'ал).
Ислам философтары мақұлданған он нәрсені (мақулат-и 'ашара) әлемнің ең жоғары түрлері деп қабылдағандықтан, оны он принцип (мабади-ул 'ашара) деп те атаған. Мына екі бәйіт мақүлданған он нәрсені (мақулат-и 'ашара) қамтиды: Зайд (жауһар) Ұзын (кам) Көк (кайф) Мәліктің ұлы (идафат) Үйінде (эйна) Кеше (мэта) Жастанып жатыр (уад') Қолында бір бұтақ бар (мүлк немесе милк) Майыстырды (фи'л) Майысты (инфи'ал).
Араздар салыстырмалы немесе пропорционалды (нисби) және пропорционалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бекетов Күнбол
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кванттық теорияны философиялық талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5B020100 -мамандығы философия
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Түркістан 2010
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Заң факультеті
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Философия кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
меңгерушісі_____Ө.Малдыбеков
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тақырыбы: Кванттық теорияны философиялық талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған: Бекетов К.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекші
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ф.ғ.к., доцент: Қаратышқанова Қ.Р.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Түркістан 2010
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жоспары
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Қазіргі заман жаратылыстанушылық концепцияларының философиялық астарлары
ІІ Негізгі бөлім:
1 Тарау. Дүниенің ғылыми көрінісінің физика-химиялық
концепциялары
1.1 Атомизм ілімінің ғылыми-философиялық түсініктемесі ... ... ... ...8
1.2 Кванттық физика негіздерінің қалыптасуы мен оның
философиялық түсініктемесі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
1.3. Кванттық теория мен химияның дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...31
2 Тарау. Кванттық теория қасиеттерінің философиялық концепциялармен байланысы
2.1 Бор постулаттары мен философия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...42
2.2 В.Гейзенберг теорияларының онтологиялық
саралануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3 А.Эйнштейн және Үлкен жарылыс теориясы ... ... ... ... ... ... .50
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасыр - ғылым ғасыры десе де болады. Ғылымның қазіргі қоғамдағы беделі мен маңызы өлшеусіз артып отыр, сол себепті де қазір білім деген ұғымды көбінше ғылыми білім деген ұғыммен тепе-тең ұғым деп түсінеміз. Ғылыми дүниетану қызметінің басты мақсаты шындық жайлы ақиқат білімге қол жеткізу екен. Ол болашақ өндірістік іс-әрекетке қолданып, практикалық қызметті жетілдіру үшін керек. Ертедегі гректер ғылымның негізін салушы болуының себебі олардың ғылыми фактілер мен техникалық жаңалықтарды көбірек жинақтауында емес, ойлау процесінің, таным процесінің логикасы мен мазмұнына жан-жақты назар аударуында, зерттеуінде болды. Гректер жаңалықтарды жай жинақтап қана қоймай, оларды негіздеп дәлелдеумен айналысты. Антика ғылымы жасап берген сондай жүйелі теориялық білімнің бірінші мысалы ретінде Евклид геометриясын алуға болады. Осындай жаңалықтардың арқасында антик заманының мәдениеті, ғылым-білімі, қысқа тарихи мерзімнің ішінде тамаша математикалық теориялар, космологиялық модельдер жасап, физика, биология, т.б. болашақ ғылымдар үшін құнды идеяларды тұжырымдады. Субстанциалды модель болмыс негізінде қандай да бір, материалды немесе идеалды, бірлік субстанциясы барына құрылатын әлем бірлігін мойындайды. Платонда әлем бірлігі Демиург (Жаратушы) ұғымымен берілсе, Гегельде жалпылама дамуға негізделетін субстанциалды абсолютті идея ұғымымен беріледі [1, 167].
Жаратылыстану ғылымдары материалдық дүниені зерттеуді адамның сезім мүшелері тікелей қабылдай алатын аса қарапайым материалдық объектілерден бастап, содан кейін адамның тікелей қабылдауына көнбейтін, өйткені күнделікті тәжірибе объектілерімен өлшеуге болмайтын, материяның ішкі терең кұрылысының аса күрделі обьектілерін зерттеуге көшеді. Жаратылыстану зерттеудің системалық әдісін қолдана отырып, материалдық системаларды жай атап көрсетіп қана қоймайды, олардың байланыстары мен қарым-қатынастарын ашып көрсетеді.
Ғылымда материя құрылымының үш деңгейі атап көрсетіледі. Олар -- макродүние, микродүние және мегадүние. Макродүние -- ірі объектілер дүниесі, олардың мөлшері адамның күнделікті тәжірибесінің өлшемімен өлшенеді: кеңістік мөлшері миллиметрмен, сантиметрмен жөне километрмен, ал уақыттық өлшемі -- секундпен, минутпен, сағатпен, жылмен өлшенеді.
Микродүние -- тікелей қабылдауға болмайтын аса ұсақ микрообъектілер дүниесі, олардың кеңістіктік өлшемі 10~8 см-ден 10~1бсм-ге дейін өлшенсе, ал өмір сүру уақыты -- шексіз аз уақыттан 10"24секундқа дейін.
Мегадүние -- аса зәулім космостық денелер дүниесі, олардың жылдамдығы мен қашықтығы жарық жылдамдығымен және жылмен есептеледі, ал өмір сүру уақыты -- миллиондаған және миллиардтаған жылдар. Материя құрылымының әр деңгейінің айрықша өз заңдылықтары болғанымен, бірақ макро-микро-мега дүниелер бір-бірімен аса тығыз байланыста өмір сүреді. Табиғатты зерттеу тарихын ғылыми және ғылымиға дейінгі кезендер деп екіге бөлуге болады. Ғылымиға дейінгі кезең натурфилософиялық деп аталады -- ол антик заманынан бастап ХҮІ-ХҮП ғасырларда тәжірибелік жаратылыстану пайда болғанға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңдегі табиғат жайлы ілім таза натурфилософиялық сипатта болды, яғни байқалған табиғат құбылыстары тәжірибеге байланыссыз логикалық-философиялық принциптер негізінде түсіндірілді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Жаратылыстану ғылымдарының одан кейінгі дамуында материяның дискреттік (бөлшектік) құрылысы жайлы концепция, яғни барлық денелер аса ұсақ бөлшектерден, атомдардан тұрады деген атомизм ілімі маңызды рөл атқарды. Қазіргі физика туралы сөз қозғалғанда, алғашқы болып ойға атом қаруы келеді. Бұл қарудың қазіргі уақытта қаншалықты ықпалға ие екенін әрбір адам біледі. Сондай-ақ әрбір адам физиканың бұрын болмағандай жалпы жағдайға ықпалы бар екенін де түсінеді. Қазіргі физиканың нәтижелері әлемнің әр түкпірінде ұлттық мәдениеттің діни және философиялық түсініктерімен қайшылықты жағдайға түсуде. Өйткені қазіргі ғылым шынайылық, кеңістік пен уақыт секілді ұғымдарды қайта қарап шығуға мәжбүрлеуде, ал бұл қақтығыс қайда апарып соғары белгісіз жаңа дүниетанымға алып келуі мүмкін. Кез келген затты қыздырғанда оның алдымен қызыл, одан соң ақ болатындығы заттың түсімен емес, температурасымен түсіндірілді. 1895 жылы ғылыми жұмыстарын осы салаға ауыстырған Планкты сәулелер емес, сәуле шығаратын атом мәселесі қызықтырды. Нәтижеде Планктың жылу сәулелері заңы шықты. Бұған дәстүрлі түрде сәуле шығаратын атом мәселесі тұрғысынан қараған Планк, бұл формуланы сәулені үздіксіз емес, жеке кванттармен шығаратын энергияның дискретті жағдайымен түсіндіруге тырысты. Планк ол кезде бұл жаңалығымен Ньютон жаңалығына барабар жаңалық ашқаны байыбына бара алмады. Тек 1900 жылы ғана ол сенімді түрде өзінің кванттық болжамын жариялайды.
Энергияның бөлініп, тек энергияның дискреттік кванттарымен жұтыла алатындығы идеясы физиканың дәстүрлі қағидаларымен түсіндіріле алмады. 5 жыл бойына Планк өз жобасын ескі сәулелену туралы түсініктермен беруге тырысты. Ақыры бұл шиеленісті шешіп, алға қарай жол ашқан жас, дарынды физик Альберт Эйнштейн болды. Эйнштейн Планк идеясын қолдануға болатын екі жаңа мәселені көтерді. Біріншісі - фотоэлектр эффектісі, яғни жарық шабуылымен металлдан электрондарды қуып шығару. Эйнштейн Планктың болжамдарына сүйене отырып, жарық кванттарынан, яғни кеңістікте кішкене корпускулалар сияқты қозғалатын энергия кванттарынан тұратынын түсіндірді. Екіншісі - қатты заттардың жылу сыйымдылығы үлесіне қатысты мәселе болды. Қатты заттардың жылу сыйымдылығы үлесінің шамасы жоғары және төмен температураларда түрлі көрсеткіштер берді. Эйнштейн қатты заттардағы мұндай өзгерістерді Планктың кванттық теориясын қатты заттардағы атомдардың тұрақты өзгерістеріне қолданып түсіндірді. Бұл екі нәтиже жаңа теорияны алға дамытатын үлкен қадамдар болды. Терең революциялық сипаты бар Эйнштейннің кванттық теориясы жарық табиғатын түсіндіруде, жарықты электромагниттік толқындардың өрісі не жеке жарық кванттары деп берді. Бұл қайшылықты Эйнштейн жоюға асықпады, ол ойлаудың жаңа тәсілі бұл мәселені шешеді деп күтті.
Осы уақытта Беккерель, Кюри мен Резерфордтың тәжірибелері атом құрылысына қатысты жаңалықтар ашты. 1911 жылы Резерфорд α-сәулелерінің зат арқылы өтуін бақылау арқылы өзінің атақты атом моделін ұсынды. Атом оң зарядталған және атом салмағын құрайтын ядродан және Күнді ғаламшарлардың айналып қозғалатыны сияқты ядроны айналып қозғалатын электрондардан тұрады. Химиялық байланыстар ядроға тікелей байланысты емес. Ньютон механикасының заңына бағынатын бірде-бір ғаламшарлық жүйеде ол басқа жүйемен қақтығысқанда өзінің бастапқы жағдайына қайта оралмайды. Ал, мәселен, көміртегі атомы басқа атомдармен қақтығысқанда да немесе химиялық құрылым түзгенде де көміртегі атомы болып қала береді.
Мұндай таңқаларлық тұрақтылықтың түсіндірмесін 1913 жылы Нильс Бор Планктың кванттық теориясын Резерфордтың атом моделіне қолданғанда берді. Егер атом өз энергиясын үздіксіз өзгерте алатын болса, онда атом тек дискретті тұрақты жағдайларда ғана бар бола алатынын түсіндіреді. Яғни қандай жағдайға түспесін атом үнемі өз жағдайына қайта оралады деген сөз. Осылайша Бор теориясы зерттеудің жаңа салаларын ашты. Химия саласындағы көптеген тәжірибелер үшін осы жаңалақтар қолданылды. Осындай мол қоры бар тәжірибелерді жинақтаған физиктер біртіндеп дұрыс сұрақтар қоя алуға үйренді. Өйткені көп жағдайда сұрақты дұрыс қоя білу мәселені жартылай шешумен тең қаралады. 20-жылдары ғалымдар қарапайым физика заңдарымен мәселені шешпесін білді. Олар біртіндеп қайшылықтер мен қиындықтардың боларын болжай білетін болды және ең маңыздысы оларды болдырмаудың жолдарын іздестірді. Кванттық теория рухына әбден қаныққан ғалымдар бүкіл дүниетанымдарын өзгертті. Кейде тіпті ойша тәжірибелер талқыланды, бұл маңызды мәселені шешіп алу үшін қажет болды.
Көптеген физиктер айқын қайшылықтардың атомдық физиканың ішкі табиғатына тән екеніне сенімді болды. Сондықтан 1924 жылы Францияда де Бройль толқындық және корпускулярлық дуализм сипатын материяның қарапайым бөлшектеріне, соның ішінде электрондарға қолдануға тырысты. Оның көрсетуінше, электрон қозғалысына материяның біршама толқыны сәйкес келеді.
Кванттық теория төңірегіндегі түрлі сұқбаттар нәтижесінде көптеген сұрақтар талқыланды. Сұрақтар түрлі позициялардан қойылып, талқыланды. Ойша тәжірибелер жасалып, түрлі ситуациялардан шығу жағдайлары қарастырылды. Болжамдар дәлелдерді керек етті.
Ғылым тарихында үлкен ашылыстар мен жаңа идеялар үнемі ғылыми сұқбаттарға алып келетін; мұндай сұқбаттар көптеген мақалаларға арқау болып, өз кезегінде ғылыми тілді дамытатын. Сондай бір дамуға салыстырмалылық теориясы мен кванттық теориясы қатты ықпал етті деуге негіз бар. Екі жағдайда да ғылыми проблемалар саясат мәселелерімен де, жаратылыстану ғылымдарының дамуымен де тығыз байланысты болды. Фактілерді ғылыми түсіндірмелеуде теориялық физика математика тіліне жүгінді. Сол арқылы физик өз тәжірибелерін айқындап түсіндірді. Алайда физик өз жаңалықтарын физик еместерге де жеткізуі керек қой, ал олар әркім түсіне алатын қарапайым тілде түсінбейінше қанағаттанбайды. Ғалым үшін де қарапайым тілде сипаттау өз саласының ұғынықты болуымен де түсіндіріледі.
Грек философиясында Сократ заманынан бері тілдегі ұғымдарды түсіндіру маңызды мәселе болғандығын Платон диалогтарындағы көркем бейнеленуді сақтау әрекетінен байқауға болады. Ғылыми ойлаудың тұрақты негізін құру үшін Аристотель өзінің логикалық жұмыстарында тіл формаларын талдауды және мазмұнға қарамастан ой қорытыныдысын жасауды зерттеуге ден қойған. Аристотель адамдардың іс-әрекетіне ереше көңіл бөле отырып, оны адамгершілік саси қызмет және шығармашылық деп екіге бөледі. Олар өзара бірлікте. Бірақ олардың арасында айырмашылықтары бар. Олардың бірлігі - екеуі де ақылды жанның пайымдаушы бөлімі. Ал олардың айырмашылығы шығармашылық пен адамгершілікті айыра білумен сәйкес. Өйткені адамгершілік қызмет белгілі бір мақсатты адамның өзінің қалап алуымен тығыз байланысты. Ендеше, ол адамның еркін іс-әрекетімен ұштасып жатыр. Адамгершілік қызметінде адам өзін-өзі жаратады. Ал шығармашылықта адам өзінен өзгені тудырады. Ендеше, бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты, әрі бір-біріне қарама-қарсы практикалық қызмет. Сондықтан да болар Аристотель практикалықты адам қызметінің төменгі түрі деп есептейді [2, 140].
Кванттық физика және салыстырмалылық теориясы белгілі бір деңгейде алғашында баяу кейін жылдамдатылған түрде жаратылыстану ғылымдарының негізін өзгерте бастады. Алғашқы сұқбаттар салыстырмалылық теориясы алға шығарған кеңістік пен уақыт мәселелері төңірегінде болды.
Жаратылыс зерттеуші ғалымдар үшін ең қиын мәселе Әлемнің пайда болуы мен эволюциясы: ол неден және қалай пайда болды? -- деген сүрақ. Бұл мәселе жайлы толып жатқан көзқарастарды топтастыра келгенде, мынадай екі негізгі концепцияны атап көрсетуге болады: бірі материяның өздігінше ұйымдасу (түзілу) концепциясы, екіншісі - креационизм (жаратушыны мойындау) концепциясы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың ең негізгі алға қойған мақсаты қазіргі заман жаратылыстанушылық концепцияларының философиялық астарларын таныту. ХХ ғасыр философиясының қалыптасуындағы заңдылықтар мен қайшылықтарды анықтап, оны, әсіресе, кванттық теориямен ұштастыра көрсету. Осы мақсатқа жетуде зерттеудің міндеттерін негізгі арналарға жүйелеп төмендегіше көрсетуге болады:
Философия тарихында атомтануды жетілдірудегі ғылымның мағыналық орнын анықтау;
Батыс ойшылдары мен олардың ойша эксперименттеріндегі жетістіктерді анықтап, ғылым философиясы дамуындағы ғылыми жаңалықтардың сипаттамаларын көрсету;
Жаңа ғылыми дүниетаным қалыптасуында кванттық физика теориясының тудырған жаңалықтарын көрсету;
Қазірігі кездегі кванттық теория қасиеттерінің философиялық идеялармен байланысын көрсету.
Зерттеудің жаңалығы:
Танымның объективтік құралдары ретінде атом, материя, кеңістік ұғымдары Әлемнің даму мақсаты тұрғысынан көрсетілді;
Атомизм ілімінің ғылым мен философияға ықпалы ғылыми жаңалықтардың пайда болуына орай үнемі жаңартылып, күрделенетіні көрсетілді;
Физика мен химиядағы кванттық теорияның дүниенің ғылыми көрінісін беруге қатысты ерекшеліктері анықталды;
Кванттық теория ғылыми қасиеттерінің философиялық маңызы айшықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарауға біріктірілген алты бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 58 бет.
І Тарау. Дүниенің ғылыми көрінісінің физика-химиялық
концепциялары
1.1 Атомизм ілімінің ғылыми-философиялық түсініктемесі
Қазіргі заманғы ғылым материалдық дүниенің құрылымдық негізі ретінде системалық ұғымды басшылыққа алады. Бұл ұғым бойынша материалдық дүниенің кез келген объектісі, ол атом ба, организм бе, планета ма, әлде галакгика ма, бәрібір, біртұтас болып біріккен құрамдас бөлшектерден тұратын күрделі құрылым ретінде қарастырылады. Объектілердің бұл біртұтастығын білдіру үшін ғылымда "система" деген ұғым қабыл алынған. Олай болса, система дегеніміз өзара байланысты элементтердің жиынтығы болып табылады. Ал "элемент" дегеніміз бір системаға жататын құрамдас бөлшектер. Элемент өз құрамьна енетін сол система тұрғысынан қарастырғанда ғана элемент болып табылады, ал басқа тұрғыдан алғанда өзі күрделі система болуы мүмкін. Элементтер арасындағы байланыстардың жиынтығы системаның құрылымын құрады.
Элементтердің тұрақты байланысы системаның реттілігін айқындайды. Системаның элементтері арасындағы байланыстар горизонталь байланыстар және вертикаль байланыстар болып екі түрге бөлінеді.
"Горизонталь" бойындағы байланыстар -- бір ретті элементтер арасындағы координациялық байланыстар деп аталады, олар системаға қатар багыныштылық сипатга болады, яғни системаның бір де бір бөлігі оның басқа бөліктері өзгермейінше өзгере алмайды.
"Вертикаль" бойындағы байланыстар -- субординациялық байланыстар, яғни бағыныштылық элементтер байланысы. Бұлар системаның ішкі күрделі құрылысын білдіреді. -- мұндағы бір бөлшектер өзінің маңыздылығы жағынан екіншілеріне бағынышты болады. Вертикаль құрылыс системаның ұйымдасу деңгейін және сондай-ақ олардың бағыныштылық байланыстарын білдіреді [3, 51].
Зерттелетін системаның тұтастығы жайлы ұғым системалық зерттеудің бастама принципін құрады.
Системаның тұтастығы оның барлық құрамдас бөліктері біріге отырып, жаңа интегративтік қасиеттері бар айрықша бір тұтастық құрады дегенді білдіреді.
Системаның қасиеттері оның элементтерінің қасиеттерінің жай қосындысы емес, сол біртұтас системаға ғана тән жаңа қасиет болып табылады. Мысалы, судың молекуласы Н2О. Ал осы молекуланы құратын элементтерді жеке-дара алсақ, сутегі жанатын элемент, ал оттегі -- жануды қолдайды. Ал енді екі атом сутегі мен бір атом оттегінің қосындысынан тұратын су жаңа система ретінде мүлдем жаңа қасиетке ие болды -- отты сөндіретін қасиетке ие болды. Тұтас системаға тән осындай интегративтік қасиеттер элементтердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзіледі.
Сонымен, табиғат жайлы қазіргі заманғы ғылыми көзқарасқа жүгінсек, барлық табиғат объектілері бір-біріне бағыныштылық байланыста ұйымдасқан, ретті құрылым болып табылады екен.
Жаратылыстану ғылымдарында материалдық системалар үлкен екі класқа -- өлі табиғат системаларына және тірі табиғат системаларына бөлінеді.
Өлі табиғатта материяның құрылымдық деңгейлері ретінде элементар бөлшектер, атомдар, молекулалар, өрістер, физикалық вакуум, макроскопиялық денелер, планеталар және планеталық системалар, жұлдыздар жөне жұлдыздар системасы -- галактикалар, галактикалар системасы - метагалактика атап көрсетіледі.
Тірі табиғатта материяның құрылымдық деңгейлеріне жататыңдар: клеткаға дейінгі деңгейлер системасы -- нуклеин қышқылдары және белоктар; материяның биологиялық ұйымдасуының айрықша деңгейі ретінде клеткалар (бұл соңғы деңгей бір клеткалы организмдер формасында және тірі заттың элементар бөлшектері формасында көрінеді); өсімдіктер мен жануарлар дүниесіндегі көп клеткалы организмдер, түрлер, популяциялар және биоценоздар кіретін организмдерден жоғары құрылымдар және, ақыр соңында, бүкіл тірі заттар массасынан тұратын биосфера.
Материалистік тенденция алғаш рет Левкипп пен Демокриттің (б.д.д. 460ж шамасы) атомистік ілімінде негізделді. Атомистер әлемді біртұтас бүтіндік ретінде қарап, ондағы шексіз көп ұсақ көрінбейтін, бөлінбейтін бөлшектерді атом деп атады. Атомдар бостықта қозғалады [4, 44].
Антик заманындағы атомизм бүтін дене жеке бөлшектердің жиынтығы болып табылады деп түсіндірудің бірінші теориялық программасы болды. Атомизмнің бастапқы негізі атомдар мен бос қуыс жайлы түсінік болды. Материяның одан өрі бөлінбейтін ұсақ бөлшегі -- атом туралы түсінік өте ерте заманда, атап айтқанда, біздің эрамызға дейінгі V ғ. Грецияда пайда болды. Ертедегі грек ойшылдары Левкипп пен Демокрит материя аса ұсақ бөлшектердің қосындысынан тұрады, атомдардың түрліше бірігуінен алуан түрлі денелер құрылады деген жорамал айтқан еді. Әрине бүл жорамал ешқандай бір тәжірибелік фактіге негізделмеген данышпандық болжам еді, бірақ, солай бола түрса да, ол көптеген ғасырлар бойы жаратылыстанудың дамуына бағдар болды. XVIII ғ. ағылшынның химик-физигі Джон Дальтон атомистік көзқарасты әрі қарай дамытып, сутегінің атомдық салмағын бір деп алып, басқа газдардың атомдық салмақтарын сонымен салыстырды. Дальтонның еңбектерінің арқасында атомның физика-химиялық қасиеттері зерттеле бастады. XIX ғ. орыс химигі Д.И.Менделеев химиялық элементтердің атомдық салмағына негізделген периодтық системасын жасады.
Атомның бөлінбейтін аса ұсақ материалдық бөлшек ретіндегі ұғым физикаға химиядан ауысты. Атомды физикалық құрылысы жағынан зерттеу шын мәнінде XIX ғасырдың аяғында француз физигі А.А.Беккерелдің радиоактивтік құбылысты ашуынан басталды. Радиоактивтік құбылысты зерттеуді одан әрі француз физиктері ерлі-зайыпты Пьер мен Мария Кюрилер жалғастырып, жаңа радиоактивтік элементтер полоний мен радийды ашты. Атомның құрылысын зерттеудің кейінгі деңгейлерінде "бөлінбейтін" жаңа бөлшектер табыла бастады. Сондай бөліктердің бірі электрон болды. Қысқасы, физик-ғалымдар атом тіпті де белінбейтін ұсақ бөлшек емес, ішкі құрылысы күрделі бөлшек екен деген қорытындыға келді.
Атомизм табиғи процестердің өзгеріс-қозғалысын атомдардың өзара механикалық ерекеттесуінің, олардың өзара тартылу және тебілу процестерінің негізінде түсіндірді. Табиғатты түсіндірудің алғаш антик атомизмі ұсынған бұл механистік программасы классикалық механикада толық іске асты, ал классикалық механика қалыптасқаннан соң табиғатты зерттеудің ғылыми кезеңі басталды.
Материяның құрылымдық деңгейлері туралы қазіргі ғылыми көзқарастар классикалық жаратылыстанудың макродүние объектілеріне ғана қолдануы нәтижесінде қалыптасқан түсініктерін сын көзбен талдаудың барысында тұжырымдалған, сондықтан зерттеуді классикалық физика концепцияларынан бастаған жөн.
Материя құрылысына деген ғылыми көзқарастардың қалыптасуы XVI ғасырдың аяғында Г.Галилей ғылым тарихында тұңғыш рет дүниенің физикалық (механикалық) көрінісінің негізін салып берген кезден басталды. Ол Н.Коперниктің гелиоцентрлік системасын жай негіздеп, инерция заңын ашып қана қойған жоқ, соңдай-ақ табиғатты түсіндірудің жаңа ғылыми-теориялық методологиясын жасады. Бұл методологиялық концепция классикалық жаратылыстанудың қалыптасуына шешуші әсерін тигізді [3, 54].
Кейін И.Ньютон Галилейдің еңбектеріне сүйене отырып, механиканың қатаң ғылыми теориясын жасады -- бұл теория аспан денелерінің қозғалысын да, жердегі объектілердің қозғалысын да механиканың бір заңымен түсіндірді, сөйтіп табиғат күрделі механикалық система деп қарастырылды.
И.Ньютон мен оның жолын ұстаушылар жасаған дүниенің механикалық көрінісінің шеңберінде шындықтың дискретгік (корпускулалық) моделі қалыптасты. Бұл модель бойынша, материя жеке бөлшектерден - атомдардан немесе корпускулалардан тұратын заттық субстанция деп қарастырылды. Атомдар абсолютті берік, бөлінбейтін, өтімділігі жоқ, массасы мен салмағы бар бөлшек деді. Ғылымдағы бұл гомогендік бүтіндік ньютондық заманның экспериментальды тәжірибесінің аздығымен түсіндіріле алады. Әйтпесе, ғылым альтернативті және өзара бәсекелес теориялардан тұрады [5, 9].
Евклидтік геометрияның үш өлшемді кеңістігі - ньютондық дүние көрінісіне тән негізгі сипат. Бұл кеңістік абсолютгі түрде тұрақты және әрдайым тыныштықта болады. Уақыт кеңістікке де тәуелсіз, материяға да тәуелсіз өлшем ретінде қарастырылды. Қозғалыс механика зандарына сәйкес үздіксіз траекториялар бойынша кеңістікте орын ауыстыру деп қарастырылды.
Дүниенің ньютондық көрінісінің қорытындысы мынадай: Әлем дегеніміз толық детерминделген (себепті байланысты) аса зәулім механизм -- ондағы құбылыстар мен оқиғалар себептер мен салдарлардың өзара тәуелді тізбегін құрады. Осыдан келіп, енді Әлемде бүрын болған кез келген оқиғаны теориялық тұрғыдан дәл қайта құруға болады немесе болашақты абсолютті түрде болжауға болады деген жалған сенім пайда болады. Бельгиялық физик-химик И.Р.Пригожин бұл шексіз сенімді "классикалық ғылымның негізін құратын аңыз" деп сынады [3, 55].
Табиғаттың механистік түсіндірмесі тамаша нәтиже берді: Ньютон механикасынан кейін гидродинамика, серпімділік теориясы, жылудың механикалық теориясы, молекулалық-кинетикаяық теория және басқа бірқатар жаңалықтар ашылып, солардың нәтижесінде физика зор табыстарға жетті. Алайда дүниенің механистік көрінісі тұрғысынан толық түсіндіруге болмайтын екі сала бар еді: олар оптикалык және электромагниттік құбылыстар.
Оптика мәселелерін зерттегенде И.Ньютон өз ілімінің логикасын басшылыққа ала отырып, жарықты корпускула деп аталатын материалдық бөлшектердің ағыны деп санады. Ньютонның корпускулалық жарық теориясы жарық шығарушы денелер механика завдарына сәйкес қозғалады, сөйтіп көзге жарық түскенде онда жарық түйсігін тудыратын аса ұсақ бөлшектерді сәулелендіреді деп есептеді. Осы теорияның негізінде И.Ньютон жарықтың шағылысу жөне сыну зандарына түсініктеме берді.
Механикалық корпускулалық теориямен қатар оптикалық құбылыстарды мүлдем басқа жолмен, атап айтқанда, Х.Гюйгенс түжырымдаған толқындық теорияның негізінде түсіндіруге әрекет жасалынды. Толқындық теория жарықтың таралуын су бетіндегі толқынның немесе ауадағы дыбыс толқынының қозғалысымен ұқсастырып түсіндірді. Жарықтың таралуы эфирдің тербелістерінің таралуы деп қарастырылды: эфирдің әрбір жеке нүктесі вертикаль бағытта тербеледі, ал барлық нүктелердің тербелістері толқынның көрінісін жасайды, ал бұл кеңістікте уақыттың бір кезеңінен екіншісіне ауысуын тудырады. Х.Гюйгенс өз теориясының дұрыстығының басты дәлелі ретінде жарықтың екі сәулесінің бір-бірімен кездескенде, дәл су бетіндегі екі толқын кездескендегідей, ешқандай қиындықсыз-ақ бір-бірінен өтіп кететін фактісін келтірді [3, 55].
Корпускулалық теория бойынша, бөлшектердің сәулеленген шоқтары арасыда, жарық сәулелеріңдегі сияқты, өзара соқтығу немесе, ең болмағанда, ұйытқу құбылысы тууы тиіс еді. Толқындық теорияны негізге ала отырып, Х.Гюйгенс жарықтың шағылысу жөне сыну құбылыстарын дұрыс түсіндіре білді.
Дүниенің механикалық моделіне сәйкес келмеген физиканың екінші саласы -- электромагниттік құбылыстар саласы. Ағылшынның табиғат зерттеушісі М.Фарадейдің эксперименттері және ағылшын физигі Дж К.Максвеллдің теориялық жұмыстары дискреттік заттар материяның бірден-бір түрі деген ньютондық физиканың түсінігін түпкілікті бұзып, дүниенің электромагниттік көрінісінің бастамасын салды.
Электромагнетизм құбылысын ашқан даниялық табиғат зерттеуші Х.К.Эрстед электр тогының магниттік әрекетін бірінші болып байқады. Осы бағыттағы зерттеулерді әрі қарай жүргізе отырып, М.Фарадей магнит өрісіндегі уақыттық өзгеріс электр тогын тудыратынын байқады. Өз эксперименттерінің мәнін түсіне келе ол физикаға "күш сызығы" деген ұғымды енгізді. Күш сызықтары жайлы өз түсінігінің негізінде ол электр мен жарықтың арасында терең табиғи бірлік бар екеңдігі турапы жорамалдады, сөйтіп жаңа оптика құрып, оны экспермент арқылы дәлелдемекші болды -- мұнда ол жарықты өріс күшінің толқыны ретінде қарастырды.
Ақыр соңында М.Фарадей электр жайлы ілім мен оптика өзара байланысты және біртұтас саланы құрады деген қорытындыға келді. Оның еңбектері Дж.К.Максвеллдің зерттеулерінің бастама негізін құрды; атап айтқанда, Максвелл М.Фарадейдің магнетизм мен электр туралы идеяларын математикалық тұрғыдан талдады. Жоғары дамыған математикалық әдістерді пайдалана отырып, Максвелл Фарадейдің күш сызықтары моделін математикалық формулаға "аударды". "Күштер өрісі" ұғымы алғашында көмекші математикалық ұғым ретінде қалыптасты. Дж.К.Максвелл оған физикалық мазмұн беріп, өрісті жеке физикалық шындық ретінде қарастыра бастады. "Электромагниттік өріс электрлік немесе магниттік күйде болатын денелерді қоршаған кеңістіктің бөлігі" -- деп түсіндірді ол. Одан бүрын эксперименттік жолмен анықталған (Кулон, Ампер және т.б.) және М.Фарадей ашқан электромагниттік индукция құбылыстарын қорытындылай келе, Максвелл таза математикалық жолмен электромагниттік өрісті түсіндіретін дифференциалдық теңдеулер системасын тапты.
Бұл теңдеулерден өрістің электр зарядтарына қатыссыз өздігінше өмір сүру мүмкіндігі жайлы аса маңызды қорытынды шықты. Электромагниттік өрістің таралу жылдамдығын есептеп көргенде, оның жылдамдығы жарықтың жылдамдығымен бірдей болып шыққан. Осыған сүйене отырьш, Максвелл жарық толқындары дегеніміз электр магниттерінің толқыны екен деген қорытындыға келді. Сөйтіп, жарық пен электрдің материалдық мөні бірдей екендігі жайлы 1845 жылы М.Фарадей жасаған жорамалды 1862 жылы Дж.К.Максвелл теориялық тұрғыдан негіздеді, ал 1888 жылы неміс физигі Генрих Герц оны тәжірибе жүзінде растады [3, 56].
Г.Герцтің эксперименттерінен кейін физикаға өріс ұғымы біржола еніп, ол енді математикалық тендеудің көмекші құралы емес, өздігінше объективті түрде өмір сүретін физикалық шындық екендігі біржола дәлелденді -- материяның сапа жағынан жаңа, айрықша бір түрі -- өріс ашылды.
Сонымен, XIX ғасырдың аяғына қарай физика материя екі түрде -- дискреттік зат түрінде және үздіксіз өріс түрінде емір сүреді деген қорытындыға келді. Олардың айырмашылығы мен бірлігі мынада:
а) зат пен өріс корпускулалық және толқындық мәндері жағынан бір-бірінен өзгеше: зат дискретті, өйткені ол атомдардан тұрады, ал өріс үздіксіз;
ө) зат пен өріс өздерінің физикалық сипаттары жағынан өзгеше: заттың бөлшектерінің тыныштық массасы болады, ал өрісте ол жоқ;
б) зат пен өріс өтімділік қасиетінің дәрежесі бойынша да өзгеше: заттың өтімділігі аз, ал өріс, керісінше, толық өтімді;
в) өрістің таралу жылдамдығы жарықтың жылдамдығына тепе-тең, ал зат бөлшектерінің жылдамдығы жарық жылдамдығынан көптеген есе аз [3, 57].
Кейінгі революциялық жаңалықтардың нәтижесінде физикада XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басына қарай классикалық физиканың зат пен өрісті материяның сапалық жағынан мүлдем езгеше түрлері ретінде түсініп келген бұрынғы ұғымы теріс болып шықты, физикалық шындық біреу-ақ, зат пен өріс арасында тұңғиық жоқ екен.
1913 жылы ағылшын физигі Э.Резерфорд ауыр элементтердің атомдарының а-бөлшектерді шашырату құбылысын зерттегеңде, атом массасының негізгі бөлігі оның орталық бөлігінде -- ядроға шоғырланғандығын ашты, ал а-бөлшектер ядродан алыстау жерлерде ешбір кедергісіз өтіп кетеді екен. Осы экспериментке сүйене отырып, ол атом қүрылысының планеталык, моделін үсынды. Бұл модель бойьшша теріс зарядталған элекгрондар массасы үлкен ядроны айнала өз орбиталары бойымен ұшып жүреді екен.
Бұл модельді кейін Нильс Бор деген даниялық физик және басқалар айтарлықтай өзгертті. Зерттей келгенде, электрондар кез келген орбитамен айнала алмайтыны, тек тұрақты орбитамен ғана айналатыны анықталды. Олай болмағанда электрондар энергияны үздіксіз сәулелендіріп, нәтижесінеде ядроға құлап түсер еді де, атом өз бетінше ыдырар еді. Ал іс жүзінде ондай құбылыс байқалмайды, өйткені атомдар аса берік құрылым болып табылады. Бұл және бұларға байланысты ашылған революциялық жаңалықтарды ескі, классикалық, физиканың тұрғысынан түсіну және түсіндіру мүмкін болмады, сондықтан бірқатар ғалымдар алғашқы кезде ол жаңалықтарды табиғат жайлы ғылыми-материалистік көзқарасты жоятын жаңалықтар деп санағаны былай тұрсын, тіпті физика ғылымының объективтік мазмұнын жоққа шығаратын жаңалықтар деп санауға дейін барды -- егер ғылымның бұрынғы ұғымдары мен принциптері өзгерсе, оңда, демек, ешқандай ақиқаттың болмағаны деді олар. Олардың кейбіреулері ғылыми ақиқат тәжірибелік материалды жинақтау мақсатыңда қабыл алынған шартты келісімдер ғана деп түсінсе, екіншілері болжамдардың пайдалы құралы деп, ал үшіншілер -- "ойлауды үнемдеудің" құралы деп түсінді.
Сөйтіп, ғылыми ақиқаттың салыстырмалылық сипатынан, яғни ол табиғаттың қасиеттері мен зандылықтарын бірден толық, тұтас бейнелендірмей, шамалап, біртіндеп, салыстырмалы ақиқат түрінде бейнелендіреді дегеннен, олар мүлде объективтік ақиқат емес, яғни оларда бейнеленген білімдер адамның таным процесінен ешбір тәуелсіз деген мүддем қате қорытынды жасады. Мұның бәрі XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында физикада дағдарыс тудырды. Бұл дағдарыстан шығудың жолын классикалық физиканың ескірген ұғымдары мен принциптерінен материяның атомдық деңгейінің қасиеттерін зерттейтін кванттық физиканың принциптері мен ұғымдарына көшуден, ал философия саласында атомның құрылысы жайлы ғылыми емес метафизикалық таным әдісінен диалектикалық әдіске көшуден іздеу қажет болды. Ол жол, атап айтқанда, квантгық физика ашқан корпускулалық-толқындық дуализм принципіне, айқынсыздық пен толықтыру принциптеріне көшуде болды [6, 347].
Атомизм концепциясының одан былайғы дамуы атомішілік элементар бөлшектерді зерттеумен байланысты жүрді. "Бөлінбейтін" бұрынғы атомның ішінен табылған бөлшектер "элементарлық" деп аталды. Кейінгі ашылған жаңалықтар олардың элементарлығын (қарапайымдылығын) жоққа шығарғанымен, ол бөлшектердің ішкі күрделі құрылысы бар екендігі анықталғанымен, бірақ ескі дағды бойынша олар "элементарлық" деп аталады.
Бірінші элементарлық бөлшек XIX ғ. аяғында ағылшын физигі Дж.Томсон ашқан электрон бодцы. Одан кейін 1919 ж. Резерфорд атомдарды а-бөлшектермен бомбалау нәтижесіңде протондарды ашты. XX ғ. басында фотон ашылған еді, 1932 ж. зарядсыз нейтрон ашылды, осыдан 4 жылдан соң бірінші антибөлшек позитрон ашылды -- мұның массасы электронның массасына тең, бірақ мұның оң заряды бар. Бұдан кейін космостық сәулелерді зерттеудің барысында көптеген басқа элементар бөлшектер ашылды, атап айтқанда, мюондар және мезондардың түрлі типтері ашылды [7, 11].
XX ғ. 50-жылдарының басынан бастап элементар бөлшектерді ашудың және зерттеудің негізгі құралы зарядталган бөлшектерді үдеткіштер болды. Солардың көмегімен антипротон жөне антинейтрон сияқты антибөлшектер ашылды. 1970 және 1980 жылдары жаңа элементар бөлшектерді ашу жылдамдай түсті. Олардың жалпы саны бүгінгі танда 350-ден асты.
Элементар бөлшектерге тән бір ерекшелік -- олардың массасы мен мөлшерінің аса кішілігі. Олардың көпшілігінің массасы протонның массасымен шамалас, яғни массасы 1,6 х10"24г, ал мөлшері 10'16см. Оларға тән екінші ерекшелік - пайда болу және ғайып болу қабілеттілігі, яғни басқа бөлшектермен қарым-қатынасқа түскенде оларды жұту мен шығару қабілетінің болуы. Мәселен, электрон мен позитрон екеуі қосылып екі фотонға айналады: е~+е[+]2ф. Мұндай бір-біріне айналу басқа элементар бөлшектерге де тән.
Элементар бөлшектердің арасында болатын мұндай өзара әрекеттестіктің төрт негізгі түрін атап көрсетуге болады. Олар: күшті әрекеттесу, электромагниттік әрекеттесу, әлсіз әрекеттесу және гравитациялық әрекеттесу.
Күшті әрекеттесу атом ядросы деңгейінде протондар мен нейтрондар арасында өзара тартылу және тебу процесі түрінде іске асады. Белгілі бір жағдайларда күшті әрекеттесу бөлшектерді бір-бірімен өте берік байланыстырады, осының нәтижесінде атомның ядросы жоғары энергиямен байланысқан материалдық система болып құрылады. Сондықтан атом ядролары бұзылуы қиын аса берік болып табылады.
Электромагниттік әрекеттесу күшті әрекеттесуден, шамамен алғанда, мың есе әлсіздеу болады, бірақ алысқа әрекет етуші болады. Мұндай әрекеттесу электрлік заряды бар бөлшектерге тән. Электромагниттік әрекеттесу заряды жоқ фотондарға, яғни электромагниттік өріс кванттарына тән. Бұл әрекеттесудің нәтижесінде электрондар мен ядролар атомға, ал атомдар молекулаға бірігеді. Белгілі бір тұрғыдан алғанда бұл химия мен биологиядағы негізгі әрекеттесу болып табылады.
Әлсіз әрекеттесу түрліше бөлшектердің арасында болуы мүмкін. Ол негізінен алғанда бөлшектердің ыдырауымен байланысты болады, мәселен, атом ядросында нейтрон протонға, электронға және антинейтронға айналған кезде болады.
Гравитациялык, әрекеттесу элементар бөлшектер теориясында есепке алынбайтын ең әлсіз әрекеттесу болып саналады. Бірақ ірі массалар әрекеттескенде, мысалы, космостық масштабта, оның күші айтарлықтай өсіп, шешуші маңызға ие болады.
Әрекеттесулердің бұл төртеуі алуан түрлі дүниенің құрылысы үшін әрі қажетгі, әрі жеткілікті. Күшті әрекеттесу болмаса, атом ядролары болмас еді, ал жұлдыздар мен Күн ядролық энергияның есебінен жылу мен жарықты өндіре алмас еді. Электромагниттік әрекеттесу болмаса, онда атомдар да, молекулалар да, макроскопиялық ірі денелер, жылу мен жарық та болмас еді. Әлсіз әрекеттесу болмаса, Күн мен жұлдыздардың ішінде ядролық реакциялар болмас еді, аса жаңа жұлдыздарда жарқылдау да болмас еді. Гравитациялық әрекеттесу болмаса, онда галактика да, жүлдыздар да, планеталар да, тіпті бүкіл әлем де болмас еді, өйткені Әлемнің біртұтастығы мен эволюциясын қамтамасыз ететін біріктіруші фактор гравитация болып табылады.
Элементар бөлшектер қатысатын әрекеттесулердің типіне қарай олардың бәрін (фотоннан басқасы) екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа адрондар дегендер жатқызылады. Бұлар күшті әрекеттесуге түсетін бөлшектер, бірақ бұлар, сондай-ақ электромагниттік және әлсіз әрекеттесулерге де қатысуы мүмкін.
Екінші топқа лептондар дегендар жатқызылады. Бұлар -- тек электромагниттік және әлсіз әрекеттесулерге қатынасатыңдар.
Көптеген элементар бөлшектер және әсіресе адрондар 1950 жылдардың басында физиктерді олардың массасының мөлшерін және басқа кванттық сандардың заңдылықтарын іздеп табуға итермеледі. Осындай іздестірудің нәтижесінде американдық физик М.Гелл-Ман адрондардың бәрі кварктардың комбинациясы (қосындысы) болуы керек деген жорамал айтты.
Қазіргі кездегі түсініктер бойынша, кварк -- барлық адрондарды, яғни күшті әрекеттесуге қатысатын бөлшектерді құрайтын гипотетикалық (жорамал) материалдық объектілер. Оған жататындар -- барлық мезондар (массасы орташа бөлшектер) мен бариондар (массасы ауыр бөлшектер) және сондай-ақ көптеген тұрақсыз (резонанстық) элементар бөлшектер. Бұл жаңа жорамал бойынша, мезондар кварктан және антикварктан, бариондардан (протон, нейтрон сияқты ауыр бөлшектерден) - үш кварктан тұрады. Адрондар қатысатын түрліше процестердің динамикасын түсіндіру үшін кварктар жайлы гипотеза қажет болды. Бірақ ол теориялық жағынан қажет болғанымен, эксперименттік жағынан ешбір дәлелденбеді -- жоғары энергиялы үдеткіштердің көмегімен жүргізілген зертгеулерде, космостық сәулелерде және қоршаған ортада да ол табылмады. Ал бұл физиктерді кварктарды ұстап қалу деп аталатын жаңа табиғи құбылысқа тап болып отырған шығармыз деген ойға қалдырды. Алайда бұл пікірді қолдамаушылар да аз емес.
Атомистік концепция материяның дискреттік құрылысы туралы түсінікке сүйенеді. Бұл түсінік бойынша, физикалық дененің қасиеттерін түсіндіру үшін оны құрайтын аса ұсақ бөлшектерінің қасиеттерін білу керек -- ол бөлшектер дүниетанудың белгілі бір кезеңінде бөлінбейтін бөлшектер деп саналған болуы тиіс. Тарихи тұрғыдан қарағанда, мұндай бөлшектер деп атомдар, содан кейін элементар бөлшектер саналды, енді кварктар солай саналып отыр. Бұлайша түсінуден туатын қиындықтар, жалпы дүниеге көзқарастық тұрғыдан алғанда, мыналарға байланысты: біріншіден, материяның шексіз бөлінгіштігін, дискреттігін абсолюттендіруге, екіншіден, күрделіні қарапайымға айналдырумен байланысты. Сондықтан философиялық тұрғыдан алғанда, материя құрылысын зерттеуге жаңа тұрғыдан қараудың өзі аса қызықты әрекет деуге болады -- бұл әрекет материя құрылысының бөлінбейтін, ең соңғы негізгі бөлшегін іздеуді көздемей, басқа материалдық құрылымдардың біртұтас қасиеттерін түсіндіру үшін қажетті ішкі заңдылықтарын, байланыстарын ашуды көздеуі тиіс. Мұндай пікірді кезінде Гейзенберг айтқан болатын, бірақ ол пікір әрі қарай дамытылмай келеді. Материяның негізгі физикалық қасиеттерін танып білуді дамытудың жолын, бәлкім, бір жағынан, атомизм мен дискреттік концепцияларын және, екінші жағынан, үздіксіздік, тұтастық пен системалық түсіндірмені біріктіруден күту керек сияқты.
ХХ ғасырда исламдық модернистердің назар аударған мәселелерінің бірі - Исламның ғылымға қарсы болуы. Еуропада ғылым дінмен күрес жағдайында тұрғанда, ислам әлемінде бұлай болмады. Өйткені ислам дүниесінің христиан әлемінен өзгешеліктері болды. Мартин Лютер Аристотельді лас доңыз дегенле, ислам философтары оны Бірінші ұстаз деп ұлықтады [8, 113].
Ислам тарихында кәламшылар кәлам ғылымын оқытуға қатысты көтерген проблемалары, өз дәуірлеріндегі ғылымдарды пайдалана отырып ұстанған жолдарда қолданған әдебиеттер мен қайнар көздерге сілтеме жfсай отырып көрсеткен және талдаған. Мұндай талдауларға негіз болған исламның негізгі қайнар көздері Құран мен Сүннет қана емес, исламға дейінгі грек философиясы мен ғылымының жетістіктері болды. Пайғамбар хадисінде айтылғандай, Ғылым мұсылмандардың жоғалтқан малы, қай жерде болмасын алынуы керек делінді [8, 118]. Алла Тағала мен оның сипаттарынан басқа барлық нәрсені әлем ('алам) деп атайды. Әлем сөзі 'аламат (белгі, ишарат) сөзінен шыққан туынды сөз. Алла Тағаланың бар екендігін және кемел сипаттарын дәлелдейтіндіктен және ишарат ететіндіктен Алла Тағаладан басқа барлық нәрсе әлем деп аталған, кейіннен жаратылғандықтары үшін махлуқат деп те аталған. Болмыстары міндетті болмай Алла Тағаланың жаратуына мұқтаж болғандықтан, әлем мен оның ішіндегілер мүмкинат деп те аталады. Әлем екі нәрседен пайда болған. 'Айн, көпше түрі а'йан: алғашқы капамшылар (қудама-и мутакаллимин) басқалардан тәуелсіз бостықта орын алатын және жеке өз алдына болған, сондай-ақ араздарды алуға қабілетті нәрселерді а'йан деп атаған. Бөлінбейтін бөлшекті (жуз-у ла-йатажазза) де жауһар деп атаған [, Калам ғылымына кіріспе. Проф. М.Бағчежи. Түркістан, 2009, 150 б. Б. 96-105].
Кейінгі каламшылардың пікірінше жауһар (көпше түрі жауаһир) мен а'йанның екеуі де бір нәрсе. Олар атомды (жуз-у ла-йатажазза-ны) жауһар-и фарид деп атаған. Денелер жауһар-и фарид-тен тұрады. Каламшылар жын мен шайтан секілді болмыстарды нәзік (латиф) дене деп есептеген. Періштелер болса толықтай нұрлы болмыстар болып табылады.
Ислам философиясында һаийула, форма, денелер, ақылдар мен абстрактілі рухтар жауһар деп қабылданады. Ислам философтарының пікірінше, һаийула мен формалардың бірігуі денелер мен материяньщ түрлерін дүниеге келтіреді. Олар атомдардың (жауһар-и фарид) бар болғандығына қатты қарсы шықты.
'Араздың көпше түрі а'раз: жеке өз алдына бар болмайтын, бар болулары үшін өздерін тасып жүретін жауһар мен денелерге мұқтаж болған барлық нәрсе араз болып табылады. Немесе араз - жеке өз алдына болмыстары бостықта орын алмайтын, бар болуы бостықта орын алатын жауһар мен болмыстарға тәуелді болатын қасиеттер мен сипаттар болып табылады. Басқаша айтар болсақ, жеке өз алдына өмір сүрмей, бостықта орын алатын жауһар мен денелер арқылы ғана өмір сүретін нэрселер араз болып табылады.
Каламшылардың пікірінше, түс, иіс, дәм, түр, салмақ және төрт болмыс (акуан-и арба'а) деп айтылатын қозғалыс (харакат), әрекетсіздік (сукун), бірігу (ижтима'), ажырау (ифтирақ) аразға жатады. Философтардың пікірінше, араздардың саны тоғыз. Олар жауһармен бірге осыларды қосып мақүлданған он нәрсе (мақулат-и 'ашара) дейді. Араздар жауһарлармен өлшенеді, яғни соларға жүктеледі. Олар мына сұрақтардың жауабы болып табылады: 1) Ол не? Зайд (жауһар), 2) Ол калай? Ұзын (кам), 3) Ол қандай? Көк (кайф), 4) Ол кімнің несі? Мәліктің үлы (идафат), 5) Ол қайда? Үйінде (эйна), 6) Қаша? Кеше (мета), 7) Ол қандай күйде? Жастанып жатыр (уад'), 8) Онда не бар? Қолында бір бұтақ бар (мүлк немесе милк), 9) Ол не істеді? Бұтақты майыстырды (әрекет), 10) Бұтакқа не болды? Майысты (инфи'ал).
Ислам философтары мақұлданған он нәрсені (мақулат-и 'ашара) әлемнің ең жоғары түрлері деп қабылдағандықтан, оны он принцип (мабади-ул 'ашара) деп те атаған. Мына екі бәйіт мақүлданған он нәрсені (мақулат-и 'ашара) қамтиды: Зайд (жауһар) Ұзын (кам) Көк (кайф) Мәліктің ұлы (идафат) Үйінде (эйна) Кеше (мэта) Жастанып жатыр (уад') Қолында бір бұтақ бар (мүлк немесе милк) Майыстырды (фи'л) Майысты (инфи'ал).
Араздар салыстырмалы немесе пропорционалды (нисби) және пропорционалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz