Кемтар балаларға психологиялық көмек көрсету мәселесі
Кемтар балаларға психологиялық көмек көрсету мәселесі.
Түркістан - 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АҚЫЛ-ОЙЫ КЕМ БАЛАЛАР ПСИХОЛОГИЯСЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ақыл-ой кемістігі туралы жалпы түсінік және олардың түрлері ... ... ... ... 6
1.2 Кемтар бала туралы ұғым, кемтарлықтың даму ерекшеліктері және олардың тілдік қорын дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Көмекші мектептің дидактикалық прициптері және ондағы ақыл-ойы кем балалардың қоғамдағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 АҚЫЛ-ОЙЫ КЕМ БАЛАЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІН ІС-ТӘЖІРИБЕДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҮЗЕТУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Психикалық қасиеттердің бұзылуы және баланың психологиялық даму нормасы мен нормадан ауытқу көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Балалардың психикалық даму деңгейін диагностикалық зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Балалардың танымдық әрекетін дамытуға арналған коррекциялық жаттығулар және ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қоғамдағы экологиялық, әлеуметтік, экономикалық және т.б. жағдайлар адамның жан-жақты дамуына ықпал етуде. Бұл ең алдымен дүние есігін жаңа ашқан балалар үшін аса қолайсыз болып отыр. Жан-жағымызға көз жіберсек, дене және психикалық дамуында әртүрлі бұзылулары бар балалар саны өте көп екенін байқауға болады. Бірақ олардың қоғамның бір мүшесі екенін ескеру аса маңызды. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытып тәрбиелеудің заңдылықтарын, қағидаларын, әдістерін, оқытуды ұйымдастырудың формаларын дефектология ғылымы қарастырады. Дефектология мамандығы аса үлкен жауапкершілігі бар мамандық. Осы тұрғыда дефектолог маманының негізгі міндеті мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік бейімдеу болып табылады. Яғни дефектолог- бұл осы категориядағы балаларды оқыту, тәрбиелеу және кемістіктерін түзетумен айналысатын, ең негізгісі әлеуметтік ортаға қосуды қарастыратын арнайы маман болып табылады.
Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік бағдарлау, бейімдеу, кәсіптік және еңбектік реабилитациялау-қоғам алдында тұрған күрделі міндет болып табылады. Бала бойындағы қандай да бір кемістік оның толық дамыуына кедергі келтіреді. Мүмкіндігі шектеулі адамдарды бағдарлау, бейімдеу және қайта қалпына келтіру психологиялық көмек, қолдау және арнайы оқытуға байланысты. Бейімдеу міндеттерінің ішіндегі аса күрделі үрдіс әлеуметтік бағдарлау болып табылады. Бұл міндеттер арнайы ұйымдастырылған мекемелерде жүзеге асырылады.
Балалар ақыл-есiнiң артта қалуына негiзгi екi себеп бар: бiрiншiсi, туа пайда болады, екiншiсi, жүре пайда болады.
Туа пайда болған ақыл-естiң кемуiнiң бiрден-бiр себебi - гендiк ауру. Былайша айтқанда, даун ауруы деген атпен белгiлi болған ол хромосомалардың нормадан ауытқуынан болады. Мұндай аурумен туылған балалардың беттерi дөңгелек, көздерiнiң көлемi кiшкентай, саусақтары және алақан сызықтары өзгеше болады. Көбiне ол белгiлер балада туылған кезден байқалады, ал кейбiреулерiнде өсе келе айқын бiлiне бастайды. Бiзде даун ауруын облыстық перинаталдық орталықтағы цитогенетикалық лаборатория мамандары анықтайды
Ал, жүре пайда болған ақыл-ес кемiстiгi үш жағдайда: жатырда даму кезiнде зиян тиюден, босану кезiнде, туылған соң пайда болады.
Жоғарыда айтылған ақыл-ес кемiстiгiнiң бiрiншi түрi -- көбiнесе әйелдердiң жүктiлiк кезiндегi түрлi ауруларынан болады. Олардың iшiнде ең көп тараған түрi -- анемия, яғни қаназдық.
Туылғаннан кейiнгi кезеңдегi зиян түрлерiнiң негiзгiлерiне бас, ми жарақаты, нейроинфекция, уланулар жатады.
Ақыл-естiң артта қалуына әкеп соғатын себептердiң негiзгiлерi осы. Ал, ендi оның белгiлерiн қалай бiлiп-тануға болады? Ол үшiн әр жастағы баланың психоневрологиялық даму нормасын бiлу қажет.
Балабақшаға бару балалардың ақыл-есiнiң дамуына көп көмек бередi.
Мүмкіндігі шектеулі бала дүниеге келгенде ата-аналар алдында оны арнайы мекемеге беру керек пе, әлде үй жағдайында қарау керек пе деген таңдау шығады. Ата-аналар бала туылғаннан кейін психологиялық және өзге де қажет кеңестер алмайтындықтан, бұл өте қиын таңдау. Мүмкіндігі шектеулі баланы үй жағдайында тәрбиелеу туралы шешім қабылданып, алғашқы қадам жасалғаннан кейін олармен толыққанды жұмыс жасау міндеті тұрады. Мүмкіндіктері шектеулі балаларға үй жағдайында көмек көрсету бойынша тренинг - ерекше тренинг. Бұл оқыту емес, балаларға күтім жасаудың тиімді жолдарын анықтау үшін ата-аналарға көмектесу әр баланың өз диагнозы бар және көбінің диагнозы бір болғанымен, әр балаға жеке көмек, жеке кеңестер беретін білікті мамандар керек. Біздің мақсатымыз - ата-аналарға балаларына күтім көрсету жолдарын жақсартуға, олармен жақсы қарым-қатынас орнатуға, өзіне және отбасы мүшелеріне деген қамқорлықтыжақсартуғаынталандыру.
Мүмкіндігі шектеулі балалары бар отбасылармен жұмыс жасайтын әлемнің барлық бағдарламалардың ұранына айналған төмендегі сөздер, КАЖ бағдарламасының қызметкерлері мен еріктілерінің де ұранына айналды:
Сіз жалғыз емессіз. Әлемде мүмкіндігі шектеулі балалардың саны сіз ойлағаннан әлдеқайда көп. Өзіңізді осындай мәселеге тап болған жалғыз отбасымыз деп ойламаңыз. Бәрі соншалықты жаман емес. Мүмкіндігі шектеулі балаларда толыққанды және өте бақытты балалық шақтың болу мүмкіндігін мыңдаған ата-ана растайды. Әрине, мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу өте қиын болғанымен, әрқашан қиындықтарға тап болу дегенді білдірмейді. Бүгінде қиын деп отырған мәселелер ертең Сізге жеңіл немесе кем дегенде үйреншікті болып кетуі мүмкін. Ерекше балаңызды тәрбиелеу Сізге де өзгелерге сынды қуаныш пен бақыт сыйлауы мүмкін.
Кемақыл балаларды әлеуметтік бейтарап адам деп атайды. Қоғамда әлеуметтік бейтарап адам болуы мүмкін емес. Мұндай пікір кемтар адам тәрбиесіне немқұрайдылықпен қарау. Сондықтан қазіргі қоғамның міндеті ерекше көмекке мұқтаж адамдарды әлеуметтік өмірге бейтарап қалдырмай керісінше оның қоғамда өз орнын табуға көмектесу.
Ақыл - ойы кем балалар үшін ең маңызды мәселелердің бірі қарым - қатынас мәселесі екені даусыз.
Тұлғаралық қарым - қатынастың пайда болуы мен нәтижелі дамуы оған қатысушылардың өзін - өзі және өзара түсінісуге байланысты. Балалар бірін - бірі қалай, қай деңгейде қабылдайды, түсінеді, сезімдері мен қасиеттерін қалай бейнелейді, өзге арқылы өзін қалай таниды, қарым - қатынас барысы да, арақатынастары да соған байланысты.
Зерттеудің көкейтестілігі:Кемтар балаларға психологиялық көмек көрсету мәселелерін анықтау. Оларды дұрыс қарым - қатынас жасауға үйрету, қарапайым жалпы қоғамда қабылданған ептілік пен дағдыларды қалыптастыру баланың қоғамда үйлесімді дамыған тұлға болып қалыптасуына көмектеседі.
Зерттеудің мақсаты:Ақыл - ойы дамуында кемістігі бар балалардың қарым - қатынасын диагностикалау арқылы анықтау. Диагностика нәтижелеріне қарай коррекциялық дамыту жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу нысаны: Ақыл - ойы дамуында кемістігі бар балалардың
қарым - қатынасы.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарастырылатын мәселе бойынша әдебиеттерді талқылау.
2. Зерттеуге қажеттті әдістерді таңдап алу. Олардың түсініктемесін беру.
3. Зерттеу нәтижелерін талқылау, соның негізінде тәжірибелік ұсыныстар беру.
1 АҚЫЛ - ОЙЫ КЕМ БАЛАЛАР ПСИХОЛОГИЯСЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
3.1 Ақыл-ой кемістігі туралы жалпы түсінік және олардың түрлері.
Қазіргі таңда ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез- құлықтары жалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму- процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез -құлқында қиындығы бар балалар мен мұндай балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды.
Ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез - құлықтары психикалық дамуы уақытша тежелген, баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінезінде психопатиялық формалар кездесетін, козу күйін дәрі- дәрмек беру арқылы тежейтін, кәмелетке жасы толмаған құқықтық тәртіп бұзушы, ақыл-ойы кем жасөспірімдер мен балалар жатады. Басқаша айтсақ жағымсыз дау жанжал шығаратындар. Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психикалык даму ерекшеліктерінде кездесетін кемшіліктеріді іздестіріп, одан әрі оларды өрістету үшін қалыпты дамыған балалардың мінез-құлығымен салыстыра отырып, зерттеуқажеттілігіне аударады.
Мінез-құлық ауытқушылығын сипаттау үшін арнайы терминдер қолданылады - делинквенттілік және девианттылық. Делинквентті мінез-құлық - заң арқылы жазаланатын күрделі заң бұзушылық пен қылмыстан өзге ұсақ заң бұзушылықтар, тәртіпсіздіктер, айыптылықтар. Девиантты мінез-құлық дегеніміз - қоғамда қабылданған ережелерге бағынбау, ауытқу. Бұл ұғым өте кең, оған делинквентті мінез-құлық және т.б. мінез-құлық ауытқушылықтары (ерте маскүнемдіктен суицидті мінез-құлыққа дейін) жатады. Мінез-құлық ауытқушылығы ұғымын дамудағы ауытқушылық, дамудың жеткіліксіздігі ұғымдарынан айыра білу керек. Соңғы екі термин ғылыми әдебиеттерде синонимдер ретінде қолданылады. Бұл терминдер дамуында ауытқушылықтар бар балаларды бейнелейді.
Көптеген ғылымдарда қалыпты және аномалды құбылыстар деген ұғымдар бар. Сөздің тура мағынасында қалыпты аномалды мінез- құлық түсініктерінің анықтамасы қиындай түсуде. Бірақ ғылымда және үйреншікті өмірде бұл түсініктер барлық жерде қолданылады. Қалыпты мінез- құлықты көптеген адамдарға тән, ауру бұзылыстарға байланысты емес, нормативті-қабылдаулы мінез- құлық деп түсіндіреді. Осыған ұқсас, қалыпсыз мінез- құлықты: нормативті- қабылданбаған, патологиялық, стандартқа сай емес деп бөлуге болады. Сөздің тура мағынасында қалыпты қазіргі кезде ғылымда норма- эталонына сәйкес келуі болып саналады. Нормаларды алу тәсілдерін әдетте критерийлер деп атайды.
Осы орайда бала кемістігін қарапайым психологиялық жаттығулар арқылы түзетуге болады.
Кеңес ғалымдарының, яғни Л.С.Выготский, Н.Л.Коломинский, В.Н.Мясищев, С.Л.Рубинштейн пікірлері бойынша мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының дамуы қалыпты жағдайдағы жасөспірімдердің тұлғасының даму заңдылықтарына сай болып келеді.[1,2]Сондықтан, мінез-құлқы ауытқушы болған балаларды дұрыс тәрбиелеу жүмысы, арнайы мекемелерде жүргізіліп отырған жағдайда, ол қоршаған ортасына барабар түрде қарым-қатынас жасауға, өз бетінше жұмыс жасап, өмір сүруі әбден мүмкін.
Алайда, бұл балалардың тұлғасын дұрыс бағытта қалыптастыру және тәрбиелеу өте қиынға соғады, өйткені олардың дамуы екінші рет шиеленіскен себептермен байланысты мидың органикалық зақымдалу жағдайында жүріп жатады. Мінез-құлықтарында ауытқылары бар жасөспірімдердідұрыс тәрбиелеу үшін мұғалімдер мен тәрбиешілер олардың тұлғасының қалыптасуына қиындық туғызатын ерекшеліктері жөнінде хабардар болуы тиіс.
Осы тұрғыдағы жасөспірімдердің бір қатар ерекшеліктері, олардың жоғары жүйке әрекетінің зақымдануымен, таным іс-әрекеттерінің, эмоционалды еріктік сфералары және т.б. қасиеттерінің толық жетілмегенімен ескеріледі. Бұл ерекшеліктер, өз кезегінде салғырттық, әлсіздік, енжарлық және жұмысқа қабілеттілігін төмендеуін қамтамасыз етеді.
Кейбір мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінезі тұйық, ешқандай адамдармен араласпау қасиеттері де байқалады. Бұның бәрі олардың тұлғалық құрылымына өзіндік із қалдырып отыруы сөзсіз. Алайда, мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғалық құрылымдарының негізгі компонентері қалыпты жағдайдағы жеткіншектердікіндей болып келеуін әрқашанда ескеруіміз керек.
Белгілі психологС.Л.Рубинштейн өз еңбегінде, мінез-құлықтан, қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын ұйымдастырылған іс-әрекетті белгілі түрде айыруға болады, - деп өз пікірін айтқан.[3]
Дегенімен, психикалық дамудың әр кезеңіндегідей, жасөспірім үшін маңызды болып іс-әрекеттің негізгі түрлері саналады.Жасөспірімнің тұлғалық дамуының қайнар бұлағы негізгі іс-әрекетпен ғана тамдамағанымен, сол негізгі әрекет оның бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып, өскелең ұрпақтың бейнесін анықтайды.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мінез-құлқы мен тұлғасын зерттей отыра, олардың құрылымындағы сақталған компоненттерді ашуға мүмкіндік туады. Осыған сүйене отырып, әлеуметтік маңызы бар, қасиеттерінің қалыптасуымен оның даму деңгейі және мінез-құлқының тұрақтылығы үшін керекті коррекциялық жүмыстарды және шараларды ұйымдастыруға болады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінез-құлық бағытарына - мотивтер, қажеттіліктер, қызығу жүйелері кіреді. Осыған байланысты айтып кететін жәйт, ақыл-ойларының жеткілікті дамымауымен себебінен, олардың қажеттіліктері кедей және сана тұрғысында реттеуі әлсіз болып келеді. Бұл жәйт, оның қарапайым органикалық қажеттіліктерінің (тамақ ішу, ұйықтау т.б.) үстем болуында нақты көрініп отырады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға тән ойлау іс-әрекетінің реттеуші қызметінің әлсіздігі, жиі жағдайда өзінің және өзгелердің әрекеттері мен қылықтарына сын көзбен қарай алмауын қамтамасыз етеді. Сана сезім деңгейінің төмендігі көп жағдайда, олардың әрекетті орындар алдында емес, орындалғаннан кейін ойлануға алып келеді.
Бұл әрине, қате әрекеттерге, алдындағы орындалатын әрекетті жоспарлай білмеуіне алып келеді. Бұл тұрғыдағы жасөспірімдер әдетте, өз мүмкіндіктерін, бейімділіктерін, өз әрекеттерінің нәтижелерін сын көзбен бағалай алмайды. Бұның себебі ең алдымен бас миының органикалық зақымдануынан болады.
Ақыл-ой кемістігін халықаралық ғылыми тілде олигофрения деп атайды.Олигофрения гректің oligos - сәби, ptaen - ақыл дегенді білдіреді. Ол қазақ тілінде ақылы таяз деген ұғымды білдіреді. Бұл терминді ғылымға немістің психияторы Э.Креплин енгізген.[4]Олигофрения ауруының белгілері болып табылатындар:
1. Тұрақтылық;
2. Қайталанбаушылық;
3. Дефектінің органикалық түрде туындауы;
4. Тез дамымаушылық;
Алғашқы рет кеңес олигофренопсихологиясында М.С. Певзнер және В.И. Лубовский (1963) клиникалық, педагогикалық және физиологиялық көзқарастарды үйлестіре отырып, ақыл-ойы кем балалардың мектепке баруынан бастап, еңбек іс-әрекетінің басталуына дейінгі тұлғаның эмоционалды-еріктік сфералары мен таным іс-әрекетінің дамуына байланысты ұзақ уақыттық зерттеулер жүргізген.[5,6]Зерттеу нәтижесінде, олигофрендердің күрделенбеген топтарының көпшілігінде эмоционалды-еріктік сфералары және жалпы тұлғаларының дамуы алға басатыны көрсетілген.
Қозуы басым тұрғыдағы олигофрендердің коррекциялық жүмыстары мен дәрігерлік шараларының нәтижесінде эмоционалды-еріктік сфераларының дамуында қолайлы өзгерістер байқалады, алайда экперименттің барысында " олардың мінез-құлықтары психопат тәрізді болып сипатталғаны бейнеленген. Ал тежелу тұрғысындағы балалардың алға басуы, күрделенбеген топтардағы балаларға қарағанда баяу жүріп, қозулары басым тұрғыдағыларға қарағанда айтарлықтай дамулары байқалғаны дәріптелген.
Р.С. Муравьева (1980ж.) өз зерттеулерінде, мотивацияның нәтижелігі іс-әрекеттің түріне, қалыптасу деңгейіне, сол іс-әрекет дағдысына және оның бала үшін маңыздылығына байланысты деп көрсетеді.[7]Олигофрен балалардың мотивациялық деңгейінде, олардың мінез-құлықтарының жас және типологиялық ерекшеліктері бейнеленеді. Жасы өсе типологиялық ерекшеліктерінің мотивацияға әсері әлсіреп, мотивтің мағыналы қызметі маңызды орынға ие болады.
Жасөспірімдердіңэмоционалды-еріктік сферасының дамымауы, олардың тұлғалысы мен мінез-құлық жетілмеуінің маңызды көрсеткіші ретінде Л.С. Выготский, Л.В. Занков,Г.И., Сухарева, Ж.И. Намазбаева өз зерттеулерінде айқын тұрғыда көрсеткен. Зерттеушілер, эмоцияның жетілмегендігін, уайымдардың түрлері біркелкі, тар болуын, тек тікелей тітіркендіргіш қана маңызды болатындығын және эмоционалдық тұтқырлықтың байқыланғыны жайлы белгіледі. Құмартуын баса алмаушылық, бұл тұрғыдағы балалар мен жеткіншектерде жиі мінез-құлық корреакциясының үстемділігіне бейімді болуынан көрініп отырады (мысалы, қатты ашулануы, басымқорлық).
Л.С. Выготский ақыл-ойы кем балалардың еріктің ауытқығанын - "өз мінез-құлықтарын меңгерудің кемістігі" - деп анықтаган.[8]Ж.И.Намазбаева, көмекші мектеп оқушылары әртүрлі эмоциялардың нәзіктігін жігін түсініп айыра білетіндігін анықтаған.[9]Ойлау мен тілдің дамуы, өмір тәжірибесінің кеңеюі, түрлі сезімдерді әртүрлі сөздермен белгілей алуға алып келіп, сол сезімдерге түлғалық және мінез-құлық қатынасын көрсете алып, олардың себебі мен нәтижесін түсіндіруге, көмекші мектептің жоғары сынып, оқушыларының мүмкіндіктері болатыны анықталған
Сонымен қатар, ақыл-ойы кем оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу барысында, сөйлеу тілдерінде эмоционалдық күйлерінің әр түрлі реңктерін түсіну мен белгілеу динамикасы көрініп отырады.Ақыл-ойы кем оқушылардың барлығында да "жағымды эмоциялардың" едәуір сақталғаны анықталған. Көмекші мектептің жоғары сынып оқушыларының көпшілігі, яғни 80% әртүрлі ақыл-ой сезімдерді атай алады. Л.И. Лаужикас (1967) өз зерттеулерінде, олигофрен балалардың әр түрлі типті топтарында еріктік және мінез-құлық ерекшеліктері түрлі болатындығын көрсетеді. Мысалы, байсалды балалар келесі реттегі ерік қасиеттерімен сипатталады: мақсатқа ұмытылушылық, табандылық, төзімшілдік, ұстамдылық.[10]
Қозуы шапшан балалар, нұсқауларды жете түсінбей, зерттеушінің тапсырмасын орындауға кірісе береді. Тежелген балалар үшін: тапсырмаға немқұрайлы қараушылық, ықыласының болмауы, белсенділігінің болмауы тән; бұл балалар қиындықпен ұштасқанда табандылықты көрсетпейді.
И.П. Лаужикас мінез-құлқында ауытқушылығы бар оқушыларды ерік және мінез-құлық қасиетіне қарай келесі үш топқа бөледі:
топ - белсенді, ұтымды балалар;
топ - белсенді, ұтымсыз, қозуы басым тұрғыдағы балалар;
топ - енжар, ұстамсыз, тежелген балалар.
М.Г.Царцидзе зерттеу барысында, еріктің жоғары даму кезеңдерін' анықтаған: 1) 10-11 жаста, 2) 13-14 жаста, 3) 15-16 жаста. Көмекші мектеп оқушыларының, жасөспірімдік жас кезеңнің 54,4% оқушыларында тұлғасының еріктік қасиеттері көрініс береді.[11]
Сонымен, жоғарыда айтып өткен ғалым-дефектологтардың зерттеулері, мүмкіндігі шектеулі балалардың мінез-құлық құрылымдарының дамуындағы ерекшеліктерді ашып көрсетті.
Дегенмен, олардың тұлғалық және мінез-құлықтарының жетілмеуіне қарамастан, зерттеушілер жалпыға бірдей және көмекші мектеп оқушыларының тұлғалық даму заңдылығының бірлігін көрсетіп, мүмкіндігі шектеулі жасөспірімдердің әлеуметтік жетілген тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жұмысының мүмкіндіктері мен болашағын анықталған.
Жасөспірімдердің қалыптан ауытқыған мінез-құлқы ауытқушылығы бар балалардың клиникалық-психологиялық-педагогика лық құрылымын екі психологиялық түрге бөлуге болады:
1.Невротикалық түрдегі психикалық декомпенсация;
2.Психопат тәрізді типінің психикалық декомпенсациясы;
Сонымен, ақыл-ойы кем жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқуының қалыптасу заңдылықтары, жалпыға бердей мектептердегі және психикалық дамуы тежелген балаларға арналған мектептердегі "тәрбиесі қиын" жеткіншектегілердей болып келеді. Психологиялык және клиникалық сипаты, ақыл-ой кемдігінен жанамаланған тұрақтылықпен ерекшеленеді. Жасөспірімдердің мінез-құлқының ауытқуы жоғарыда келтірілген биологиялық немесе әлеуметтік факторлардың бірімен ғана емес, нақты түрлерінің әрқайсысына тиесілі кешенімен байланысты.
Дамуында кемістігі бар балалардың көпшілігін ақыл-ойында кемістігі бар балалар (жалпы балалар популяциясының 2% ал кей маліметтерге қарағанда 3% ке жуығын) құрайды. Бүгінгі таңда ақыл-ойы дамуында кемістігі бар балаларды төмендегі кестеде көрсетілген ретпен түсіндіругі болады.
Ақыл-ой кемістігі бар балалар
Интернатальді кезеңде, яғни туылу кезінде пайда болатын ақыл-ой кемістігі 17,1%
Іштен туа пайда болатын ақыл-ой кемістігі 74,5%
Генетикалық формадағы ақыл-ой кемістігі-75%
Баланың жас кезінде пайда болатын ақыл-ой кемістігі -8,4%
Генетикалық формадағы ақыл-ой кемістігінде аурудың хромосомды формаларын жатқызуға болады. Хромосомды форамлар бүгінгі таңда барлық ақыл-ой кемістік жағдайларын 15,7% құрайды.
Ақыл-ой кемістігінің даму барысындағы деңгейіне және сапалық жәрежесінің өзіне тән өзгешілігіне қарай олигофрения: идиотия, имбецильность және дебильность болып басты-басты үш топқа бөлінеді.
Идиотия-гректің сөзі. Оның қазақ тіліндегі мағынасы нақұрыс ұғымға тура келеді. Демек, идиотия туа біткен психикалық бұзылуының нәтижесінде болатын ақыл-ой кемісітігінің ең ауыр түрі.
Дауна аруры
Трисомия 13
(Патау синдромы)
Ақыл - ой кемістігінің хромосомды түрлері
Хромосома 15
Трисомия 18 (Эдварс синдромы)
Хромосома 13
Трисомия 8
(Варкан синдромы)
Біріншіден, идиот балалардың физикалық дамуы өтте қатты күйзеліп бұзылған. Олардың бас сүйектері мен дене құрылысы сүйектерінің сыртқы мүсіндік тұлғалары майысып-қисайып бүлінген және оның салдарынан қимыл-қозғалыстары толық жетілмей қалған. Физикалық кемістіктің мұндай зардабынан идиот балалардың кейбіреулері тіпті өздіктерінен емін еркін отырып-тұрып, түзу жүреде алмайды. Олар бүкіл денесімен аударылып төнкеріліп немесе теңселіп-шайқалып таспақаша митыңдап жүреді.
Екіншіден, идиот балалардың сөйлеу тілдері жекелеген кейбір жеңіл дыбыстарды айтудан ары бармайды. Тек кейбір жағдайларда ғана бір - екі, буыннан тіркескен бірнеше сөздерді бұрмалап бұзып айтуға шамалары келеді. Айткенменде бұлардың жеңілдеу түрлеріндегі сөйлеу тілдерінің бір шама сақталатындықтарын байқауға болады. Бірақ олар айтқан сөздерінің мағыналарын өздері түсінбейді.
Үшіншіден, бас миының үлкен жарты шары қыртысының жұмыс істеу қызметінің соншалықты өрескел қатты бұзылғандығының нәтижесінен идиот балалардың тіпті қарапайм деген шартты рефлекстерінің өздері өте қиыншылықпен орындалады.
Төртіншіден, идиот балалардың мінез-құлықтары тағы тақылеттес болып кетеді. Олардың кейбіреулері өлі денеге ұқсап айналасындағыларға көңіл аудармастан ұзақты күнге қимылсыз сұлайып жатып алады немесе қозғалмастан бір орында мелшейіп отырады да қояды; ал басқа біреулері керісінше тынымсыз жүгіреді, секіреді немесе тонқалап асып құлайды немесе тісін ақситып шықырлатып қайрайды аузына іліккенді тістеп алып шайнайды.
Имбецил - латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі мағынасы әлсіз, дәрменсіз деген ұғымды білдіреді. Имбецил идиотқа қарағанда ақыл-ой кемісітігінің жеңілдеу тобына жатады, бірақ олардың қимыл қозғалыстарының толық жетілмегендігі айтарлықтай айқын білініп тұрады. Демек мұндай балалардың да қимыл қозғалыстары жеткілікті дамымай қалған. Олардың патологиялық кемістіктеріне зерттеу жүргізген кезде жүйке жүйелерінің әсіресе оң жағының құрылысы мен оның қызметіне залал келтіретін әр түрлі аурулар жиынтығының бітіраңқы қалдықтарының болатындығы анықталды. Сонымен қатар, мұндай балалардың бас миы қыртысының астындағы тораптардың бір қалыпты жұмыс істеуінің бұзылғандығын көрсететін бірнеше неврологиялық белгілердің де болатындығы жиі байқалады.
Соның салдарынан дара бітімдерінің құрылыстары да қисайып-мисайып бұзылған. Олар өздерінің дене мүшелерін кез-келген нысанаға бағытқа бұрып және бір-бірінен айырып қимылдатып, қозғалтуға шамалары келмейді. Мысалы, бір көзіңді қыс десең ол бүкіл бетін тыржитып-жиырып екі көзінде қысады, кейде қолымен жабады.
Толық жетілмей кем болып қалған дене мүшелері баланың көздеген мақсатына қарай емін еркін қимылап қозғала бермейді. Сондықтанда олардың дене мүшелері, әсіресе қолдары ешқандай бағыт бағдарсыз бет алды салдыр салақ сілтеніп қимылдайтындары жиі байқалады. Қолдарының, аяқтарының және саусақтарының қимылдары өте әлсіз және ебедейсіз шала жансар болады, емін еркін иіліп-бүгіліп, ашылып жазылмайд. Сондықтан да, мұндай балалар өздерінің ұсті бастарына қарап күтінуге шамалараы келмейді. Қолдары мен саусақтарының кемістігі олардың жазуы үйренулерінде қиындық туғызады.
Имбецил деп аталатын ақыл - ой кемістігінің микроцефалия, гигроцефалия, дауна ауруы деген белгілі түрлері де бар.
Дебилдік - латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі аудармасы деліқұлы деген ұғымға тура келеді.
Имбецилдердің мінез - құлықтарына олардың эмоционалдық ерекшеліктері белгілі бір дәрежеде белгілі бір ықпалын тигізеді. Олардың кейбіреулерінің көңіл - күйлерінің сіркесі су көтермей өне бойына реңдері солғын тартып айналасындағыларға енжарлана селсоқ қарап бір орнынан қозғалмай мелшиіп отыратын болса, ал екінші біреулері керісінше қолды - аяққа тұрмайтын ұшқалақ айналасындағыларға өте кішіпейіл, бауырмал және ақ көңіл, оның үстіне күн ұзаққа жағы бір тынбайтын көк ауыз, мылжыңдығымен жанындағыларды мезі қылады және не болса соған бұртиып өкпелегіш, ашуланшақ болады.
Қағида бойынша олардың сөйлеу түрлері мүлде дерлік жетілмей қалған, бар болғаны саналы сөздерді, оның өзіне тек заттардың аттарын ғана біледі. Олар білетін сөздерін бұзып айтады. Өздерінің де, басқалардың да сөйлеген сөздерінің мағыналарын түсінбейді. Имбецил балалардың ақыл - ойларының танып білу қызметімен талдау және қорытып жинақтау процесі өрескел бұзылған немесе мүлде жетілмей қалған. Ақыл - ойдың бұл сияқты күрделі кемістіктері оқудың, жазудың және есеп - амалдарының тіпті қарапайым оңай жолдарын үйренулеріне қиындық туғызады.
Баланың іштен туатын физикалық және психикалық дамуындағы патологиялық кемістігін дебилдік, - деп атайды. Дебилдік олигофренологияның идеот пен имбецилден кейінгі үшінші тобына жатады. Дебил балдар қосалқы мектепте (негізгі оқу мерзімі еңбекке үйретуге жұмсалатын арнайы оқу программасы бар сегіз жылдық мектепте) оқиды. Дебилдер ондай мектепті бітіргендер: столяр (ағаш шебері), слесарь, киім тігуші, картонажник (қатырма қағаздан бұйым істеуші), сылақшы, токарь, кітап түптеуші және т.б мамандықтар алады.
Кемақылдық түрлі жағдайда үш жастан кейін де пайда болуы ықтимал. Оны жарақаттар, мидағы аурулар (менингит- делбе, менингит - энцефалит - мидың қабынуы) психологиялық аурулар т.б тудырады. Мұндай балалар олигофрендер емес, кем ақылға жатады.
Алайда олигофрен балалар мен кемақыл балаларға тән болатын бүкіл психикалық процестер - ойлау, сөйлеу, есте сақтау, қабылдау және басқа қабілеттер дамуының бұзылуы. Ақыл - ойы кем мектеп оқушыларындағы басты белгі және психикалық ерекшелік ойлану процестерінің жетілмеуі, атап айтқанда қорытындылаудың, талдап жинақтаудың нашарлығы болып табылады. Ойлауудың төменгі дәрежесі - олигофреннің негізгі кемістігі. Бұл жалпыға бірдей оқу программасы бойынша оларды оқытудың мүмкін еместігінің басты белгісі. Өйткені ондай прграмманы игеру адамның танымдық (ойлау) қызметінің әлдеқайда жоғары дәрежеде болуын талап етеді..
Ақыл - ой интелектісінің даму дәрежесін төмендегі кестеден байқауға болады.
Олигофрен балалардың ақыл - ой интеллектісі
Идиот
Имбецил
Дебил
0co-20co
20co -50co
50co-70co
Ішкі факторлардың зардаптарынан олигофрения іштен туа пайда болады. Сонымен қатар олигофрения сыртқы факторлар әсерінен де пайда болады:
Олигофрения
Ішкі факторлар (іштен туа пайда болады )
Сыртқы факторлар
Олигофренияның аралас мінез ерекшеліктері
1.Тұқым қуалаушылық(энтогендік, яғни генетикалық жолмен ұрпақтан ұрпаққа беріледі)
2.Іштен туа пайда
болатын хромосомды аурулар
3.Ана мен бала қанының
резус фактор бойынша сәйкес келмеуі
4.Ата-ананың
маскүнемікке, нашақорлыққа, есірткіге салынуы (әсіресе ана жүктілігінің бірінші айында) сонымен қатар ұрықтың гипоксиясы (кислород жетіспеуі)
Ананың екіқабат кезіндегі жұқпалы
дерттерге шалдығуы (тұмау, сүзек,
қызылша, сары ауру т.б.)
1.2Кемтар бала туралы ұғым, кемтарлықтың даму ерекшеліктері
және олардың тілдік қорын дамыту.
Дефектологияда "Кемтар балалар" деп дене және психикалық ауытқуларының олардың жалпы дамуының бұзылуына әкеп соқтырған балаларды айтамыз. (грекше anomalos-дұрыс емес деген сөз).
Дефект (латынша defectus-кемшілік, кемістік деген сөз) бала дамуының функциясын белгілі бір жағдайларға ғана байланысты бұзады. Бір кемістіктің болуы кемтар болып дамуды белгілемейді. Бір құлақтың естімей қалуы, әйтпесе бір көздің зақымдануы міндетті түрде даму кемістігіне әкеп соқпайды. Өйткені бұл жағдайда есту және көру сигналдарын қабылдау мүмкіндіктері сақталған. Кемістіктің бұндай түрлері ортамен қарым-қатынас жасауға, оқу материалдарын игеруге, орта білім беретін мектептерде оқуға бөгет бола алмайды. Яғни, бұл ақаулықтар кемтар дамудың себептері бола алмайды.
Жалпы дамудың белгілі-бір сатысына жеткен үлкен адамдағы кемістік, психикалық дамуы дұрыс жағдайда өткендіктен ешқандай ауытқуға әкеп соқпайды. Сондықтан, кемістіктің әсерінен психикалық дамуында бұзылуы бар және арнайы оқыту мен тәрбиелеуді қажет ететін балаларды кемтар балаларға жатқызады.
Кемтар балалардың негізгі категорияларына жататындар мынадай топтарды ќұрайды: есту ақаулықтары бар балалар (кереңдер, саңыраулар, кеш есту қабілетінен айрылғандар); көру ақаулықтары бар балалар (соқырлар, нашар көретіндер); сөйлеу ақаулығы бар балалар (логопаттар); ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар (ақыл-есі кем балалар, психикалыќ дамуы тежелген балалар); психофизиологиялық дамуында комплексті ақаулықтары бар балалар (керең, соқыр, мылқау, ақыл-ойы кем немесе соқыр, ақыл-ойы кем керең балалар - слепоглухонемые-орысшасы), тірек қозғалыс аппараты бұзылған балалар.
Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу оларды өмірмен араластыру, оларды өндіріске бейімдеу - өте қиын әлеуметтік және педагогикалық мәселе.
Кемтар балалар - қиын және әртүрлі мінезді топ болып табылады. Дамудағы әртүрлі ақаулық баланың әлеуметтік қалыптасуына, олардың танымдық мүмкіндіктеріне және еңбек іс-әрекетіне өз әсерін тигізеді. Дефектілер сипатына қарай баланың даму процесінде кейбіреуі толыќ түзеледі, енді біреулері ыңғайланады.
Баланың дұрыс дамуының қиындығы мен сипатын олармен жасалған педагогикалық жұмыстың әртүрлі формалары анықтайды.Дене және ақыл-ой дамуындағы ақаулық баланың бүкіл танымдық іс-әрекетіне және оның соңғы нәтижесіне әсерін тигізеді. Кемтар баланың білім деңгейі бірден көрініп тұрады.
Ақаулық сипаты арнайы мектеп оқушыларының тәжірибелік іс-әрекетіндегі мүмкіндіктеріне де өз әсерін тигізеді. Арнайы мектептің кейбір оқушылары ќажетті білімдерді игерсе, енді біреулері ењ ќарапайым білімді ѓана игере алады және олардыњ өмірі мен еңбек жолын ќосымша көмек арќылы ұйымдастыруды талап етеді.
Кемтар балаға деген қатынас әлемдік тарихта ұзақ эволюцияны бастан кешірді. Қоғамдық дамудың алғашқы сатысында кемтар баланың жағдайы өте ауыр болды. Құл иеленушілік заманында дене дамуында әртүрлі ақаулығы бар балалардың көзін жойып отырды. Орта ғасырда бала дамуының кез-келген ауытқуын қара, дүлей күштің келуі деп қараған. Қорытындысында, кемтар балалар ортадан жекеленіп, тағдыр тәлкегіне салынған.
Қоғамдық жетістіктер ғылыми-техникалық прогресс, педагогикалық ойлардың дамуы және тарихтың келесі кезеңдері ортаның кемтар балаға, оны оқыту мен тәрбиелеуге деген көзқарасын өзгертті. Оларды қоғамдық пайдалы жұмысқа үйрету қажеттілігін туындатты.
Медицина және психология ғылымдарының дамуы кемтар балалардың дамуында болатын ерекшеліктерге көз жеткізді. Кемтарлықтың түрлерін, олардың себептерін, жеке кемістікті анықтау ќолѓа алына бастады.
XIX-ғасырдың басында естуінде ақаулығы бар және соқырларға арналған алғашқы арнайы мектептер ашылды. Содан кейін ақыл-ойы кем балаларға арналған мектептер де ашыла бастады. Осы кезден бастап кемтар балалардың тәрбиесі мен олардың қоғамдағы орнының жаңа сатысы басталды.
Арнайы оқыту-тәрбиелеу мекемелерін ұйымдастыру жеке және қайырымдылық мекемесінен мемлекеттің кемтар балаларды оқыту және тәрбиелеу жүйесіне дейін дамыды.
Кемтар балалардың дамуы тек теріс белгілермен ѓана ерекшеленбейді. Бұл өзіндік ерекшеліктері бар кемістіктіњ дамуын аныќтауды талап етеді.
Зияты бұзылған балалардың қалыпты дамыған балаларға қарағанда сөздік қорлары екі есе баяу дамиды. Сондықтан да, осы балалардың арнайы мүмкіндіктерін ескере отырып, коррекциялық - оқыту жұмыстың ұйымдастырылуы ескеріледі.
Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктерін, оның ішінде сөз қорының құрамын, дамыту жолдарын көптеген зиялы ғалымдар зерттеген. Мәселен: Г.М.Дульнев, А.К.Аксенова, Г.В.Петрова, Н.В.Тарасенко, М.Г.Феофанов, М.С.Соловьева, Қ.Қ.Өмірбекова, Қ.Ж.Бектаева.[12,13,14]
Н.В.Тарасенконың пікірінше, зерттеуінде көмекші мектеп оқушыларының өз тілдерінде сын есімдік сөздерді өте сирек пайдаланады. Бұл оқушының сөздік қорының аздығын білдіреді.[15]
Жалпы тіл кемістігін түзету кезеңіндегі логопедиялық жұмыстар мына бағытта жүреді:
1.Қоршаған ортаны қабылдауы, түсінігін дамыту.
2.дыбыстық еліктеушілігін жетілдіру.
3.Кеңістікті бағдарлауын, сенсорлық түйсігін жетілдіру.
4.Дыбыс бұзылыстарын түзету.
5.Фонематикалық қабылдауын жетілдіру.
6.Сөздік қорын анықтау және молайту.
7.Психикалық процестерін дамыту.
8.Эмоциялық көңіл-күйін тұрақтандыру.
Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын-жаттығулардың орны ерекше. Қандай бала болмасын ойынмен өсіп, жетіледі. Ойын үстінде бала ешнәрсеге тәуелсіз. Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз - барлық дамудың баспалдағы.
Ақыл-ойы кем оқушылардың көпшілігін ата-аналары жоқ, толық емес және әлеуметтік жағдайы нашар отбасыларынан шыққан балаларды құрайды. Мұндай балалар өз отбасымен толық қарым-қатынастан айрылған. Бұл олардың жеке тұлғасының қалыптасуына жағымсыз әсер етеді. Ақыл-ойы кем баланың эмоциясының көрінуі оның жасына, кемістік құрылымының сапалық ерекшелігі мен тереңдігіне және оны қоршаған әлеуметтік ортаға тәуелді.Мұндай балалар мадақтауға, қолдауға және ренжісуге әсершіл болып келеді.Олар ұнамсыз және еркелету эмоцияларын ажыратады. Бірақ өз эмоцияларын вербалды түрде көрсете алмайды. Өзінің адамдарға деген қатынасын жымиюмен, бетіне қараумен білдіреді.
Мектепке дейінгі жастағы ақыл-ойы кем балалар селсоқ, сенімсіз әрекет етеді. Олардың эмоциялары әлсіз, алайда күйзелістері тұрақты, терең болып келеді. Олар айқайлауға, жүгіруге, рұқсатсыз зат алуға, шулауға, қырсығуға болмайтындын түсінбейді. Ал кейбіреулері сөйлемейді, жан-жағына үреймен қарайды, ата-аналарының, тәрбиешілерінің артына тығылады, қарым-қатынастан бас тартады.
Ақыл-ойы кем балалардың эмоциялық көңіл-күйі көбінесе ойын және еңбек іс-әрекетінде көрініс береді. Мұндай балалар сюжеттік-рөлдік ойындарды өз беттерінше меңгере алмайды. Ересектердің көмегімен ғана ойын барысында сатушыны, сатып алушыны және т.б. рөлдерін ойнайды, алайда өз бастамасымен ойын ұйымдастыра алмайды. Жекелеген ойын іс-әрекеттерін байқатуы мүмкін, бірақ мазмұны жағынан толық емес болып келеді. Ақыл-ойы кем балаларға арналған оңалту орталықтарында танымдық іс-әрекетпен қатар негізгі іс-әрекеттің бірі - еңбек іс-әрекеті болып табылады.
Олар тапсырманың мақсатын түсінбейді. Бұл іс-әрекет үрдісінде баланың әрекет ету тәсілдері, тіпті олар анық қате болғанда да, талап ететін нәтижені алып келмейтін болғанда да өзгермейді. Ақыл-ойы кем балалардың көпшілігіне өздерінің мүмкіншіліктерін бағалай алмауы тән. Олар кез-келген тапсырманы орындауға заттарды дайындау тәсілдерінің ретін түсінбей жатып орындауға дайын тұрады. Қажетті талаптарды орындамайды. Өздерінің нәтижелеріне сыни көзқарастары жоқ, оның үстіне ересектердің бақылауын және көмегін қажет етеді.
Мұндай балаларға іс-әрекеттің қысқа түрткісі (мотивациясы), сондай-ақ қарым-қатынастың қарапайым, әлсіз мотивациясы тән. Қарапайым іс-әрекетті орындау барысында ынталарының тез әлсіреуі байқалады. Ақыл-ойы зақымданған балалар мінез-құлықтың жалпы қабылданған нормасын, қарым-қатынас дағдысын меңгеруде үлкен қиындыққа кездеседі.
Қорыта айтқанда ақыл-ойы кем балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктері нормаға қарағанда анағұрлым кеш байқалады, ал кейбіреулерінде мүлдем қалыптаспайды.
Қазіргі таңда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі балалар өзінің қадір-қасиетін қамтамасыз ететін, өзіне деген сенімділігін арттырып және қоғамдық өмірге белсене араласуына жәрдемдесетін толыққанды жағдайларда лайықты өмір сүруде. Ақылы кем балаларға жан-жақты педагогикалық қолдау көрсетіп, әрбір оқушы шама-шарқына қарай білім көлемін меңгеруі қажет.
Дамуында ауытқуы бар балалардың бойындағы сан-қилы ауытқулардың сыр-сипаты мен белгілерін, себептерін жете анықтап алмай, олармен жүргізілетін тәрбиелеу, оқыту, түзету және әлеуметтік бейімдеу жұмыстарында айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізу қиын болады. Сондықтан диагностика жүргізуге көптеген талаптар қойылады. Дамуында ауытқуы бар балаларды зерттеу жан-жақты, кешенді түрде, зор ұқыптылықпен жүргізілгенде ғана тиісті нәтиже береді. Зерттеу барысында төмендегідей мәселелерге көңіл бөлу керек:
-кемалдылықтың әртүрінің себебі, патогенетикалық даму ерекшеліктері,
клиникалық белгілері, дәрежесі және зақымдалған ағзалар системасының жапы әрекетінің жағдайын анықтау;
-дені сау балалармен кемақыл балалардың дамуы мен қалыптасуының
жалпы ортақ заңдылықтарын есте ұстай отырып, кемақыл балалардағы кездесетін кемістіктердің ерекшеліктерін айқындау.
Бұл бағытта жүргізілетін зерттеулер кемақыл балалардың жоғарғы психикалық қызметінің даму сипатын қарапайым психикалық даму ерекшеліктерімен салыстыра отырып, қарастырғанда ғана нәтиже береді.
Баланың ақыл-ойының, жекеленген сезім мүшелерінің қызметінің, дене құрылысының ауытқуларын түзетіп, оларды толықтыру үшін әруақытта жоғарғы психологиялық қызметті жетілдіру қажет болады;
-Интеллектуалды кемістіктердің әрбір түрін жан-жақты зерттегеннен
кейін, оларды түзетіп толықтыру үшін ең қолайлы жүйелі, кешенді емдеу-түзету әдістемелерімен бірге тиімді тәлім-тәрбие мен оқыту әдістерімен ұштастырып қолдану;
-Кемақыл баланы өзі өмір сүрген ортаға және сыртқы жағдайға
әлеуметтік бейімдеу тәсілдерін де ескеру.
Осындай әрекеттерді жүзеге асырған жағдайда ғана кемақыл балалардың кемістіктерінің зардабын жеңілдетуге болады.
Баланың психологиялық дамуындағы ауытқу күрделі, ми қыртысы функцияларымен байланысты болса, оларды жан-жақты зерттеу қажет.
Зерттеу келесі ұстанымдарға сай жүргізіледі:
Бірінші ұстаным - гуманизм талаптарын сақтау. Орта білім беру мектептерінде жалпы проблемалары бар балалардың барлығын ерекше қамқорлыққа алып, олардың алдында тұрған мәселелерді жан-жақты диагностикалық зерттеуге, проблемасының мәнін анықтауға психолог көмек көрсетуге тиіс. Зерттеу барысында әр баланың жағдайын жасап, оның қиындығының себептерін анықтау ешқандай намысына тимейтіндей жолдармен жүргізілуі керек. Психолог өз күшімен баланың проблемасын шешуге көмек көрсете алмаса, оны басқа мамандарға жіберіп, жан-жақты зерттеуді ұйымдастырады.
Екінші ұстаным - зерттеу нәтижесінің нақтылығы. Бұл ұстаным бойынша баланы зерттеген барлық мамандар оның денсаулығы туралы өз шешімін анық айтып, диагнозды толық көрсетуі қажет. Егер диагноз қоюға қиналатын болса, баланы қосымша зерттеуге клиникаға жіберген дұрыс болады. Мектеп психологы баланы зерттеу нәтижесі тіркелген құжаттардың барлығын жинап, ол толық комплектте болуын қамтамасыз етеді.
Үшінші ұстаным - баланы жан-жақты және біртұтас зерттеу. Бұл ұстаным бойынша баланың таным процестерін, жеке тұлғалық қасиеттерін, мотивациясының ерекшеліктерін, эмоционалдық-ерік сферасын және мінез-құлқын, дене мүшелерінің ерекшеліктерімен ұштастырып зерттеуді талап етеді. Барлық зерттеулер баланың іс-әрекеттерін ұйымдастыру барысында жүргізіледі. Сондықтан оқыту процесін, еңбегін, ойынын ұйымдастырып осы әрекеттерін жан-жақты бағалау арқылы бала дамуының ерекшеліктері туралы қорытынды жасалады.
Төртінші ұстаным - балалардың ерекшеліктерінің динамикасын анықтау. Динамикалық ұстаным бойынша бала дамуы бағытын оның болашақтағы мүмкіндіктерін табу қажет. Л.С.Выготскийдің ілімі бойынша баланың жақын болашағын болжамдау арқылы кейбір ауытқулар соматикалық аурулардың салдары ретінде уақытша орын алып, ақыл-естің нормадан ауытқуларының орын алуына себеп болады. Сондықтан бала дамуының динамикасы оң белгіде болса оның айығып кетуге мүмкіндігі бар екенінінің белгісі деп бағаланады. Егер зерттеу барысында баланы оқытуға, үйретуге мүмкіндік бар екені дәлелденсе, олар жарым естерге жатпайды.
Бесінші ұстаным - балалардың іс-әрекетінің нәтижесін сандық және сапалық жағынан бағалау. Зерттеу барысында балаға берілген тапсырманы қалай орындағанының сапасын ғана есептеп қоймастан, тапсырманы орындауға қызығушылығы, ынтасы, зейінін сол әрекетке шоғырландыруы, ол әрекетті меңгеруге жіберген уақыты мен баланың алдына қойған мәселені шешуге қодланылған әрекеттердің түрлерін, жасалған операциялардың тиіміділігінің сипаттамасы ескерілуі қажет.
Мектептегі оқушылардың әрқайсысының жекелік психологиялық қасиеттері, таным процестері, күй жағдайлары тек өзіне тән ерекшеліктермен сипатталды. Осы ерекшеліктерді оқу-тәрбие процесінде толық ескеру мұғалімге өте қиын. Сондықтан да білім беру жүйесінде психологиялық қызмет ұйымдастырылған. Мектеп психологы мамандық қызметін атқару барысында оқушыларға, олардың ата-аналарына, педагогтарға, көптеген мәселелерді тиімді шешуге психологиялық жағынан көмек көрсетедеі. Балалардың мектепте оқытуға даярлығын анықтаудан бастап, мектепке қабылдау, бастауыш сыныптарда жетелеу, орта және жоғарғы сынып оқушылары мектеп бітіргеннен соң өмір жолын тауып алу проблемаларын шеушег бірінші кеңесші және көмекші болатын адам - мектеп психологы. Психолог оқушылардың жеке-даралық қасиеттерін диагностикалап, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, олардың күнделікті дамуына ықпал жасайтын іс-шаралар жүргізеді.
Психологиялық қызмет көрсету барысында шешетін күрделі мәселелердің бірі - балалардың мектепке даярлығын анықтау. Бұл зерттеуге қойылатын талаптар және мектеп жасына келген балалардың, бірінші сынып оқушыларының таным процестері мен жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу жолдары мен пайдаланылатын әдістемелерін анықтаған ғалымдар А. Анастази, Л.И. Божович, Йирасек-Керн, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, И.В.Забрамная, Е.И.Рогов, Р.В.Овчарова.[16,17,18]Мектепке қабылданған балалар арасында психологиялық дамуында нормадан ауытқуы бар балалар кездеседі. Олардың мектепте оқыту мазмұнын меңгере алмай жүргені туралы мұғалімдерден шағым түседі. Осы жағдайдың алдын алу үшін психодиагностикалық минимум барысында көрсеткіштері төмен болған балалар жеке тізімге алынып, олардың көрсеткіштері төмен болуына, оқуға шамасы жетпей жүргеніне не себеп болып жатқанын дәлірек анықтау үшін оларды тереңірек диагностикалау жұмысы жүргізіледі. Сонымен қатар балаларды үйретуге болатындығын анықтау үшін олармен жеке-дара, қажеттілік туғанда - топпен түзету және дамыту жұмыстары ұйымдастырады. Ерекше қиын жағдайларда баланы басқа мамандарға көрсетіп, оның психологиялық дағдарысын оңтайландыру жолдарын анықтауға атсалысады.
1.3Көмекші мектептің дидактикалық прициптері және
ондағы ақыл ойы кем балалардың қоғамдағы орны.
Балалардың құқықтары мен мүдделерін сақтау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі бағыттарының бірі мүгедек балаларды әлеуметтік оңалту болып табылады, ол мүгедек балалардың тіршілік әрекетінің шектелуін еңсеруі, әлеуметтік мәртебесін қалпына келтіруі, әлеуметтік-тұрмыстық және еңбекке бейімделуі және материалдық тәуелсіздікке қол жеткізуі үшін жағдайлар жасау арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта елімізде 47 мыңнан астам мүгедек бала тұрады.
Осыған байланысты мүгедектерді оңалту жөніндегі әлеуметтік қызметтерді көрсететін медициналық-әлеуметтік мекемелер санын арттыру өріс алып келеді. Мүгедек балаларды медициналық-әлеуметтік мекемелерде ұстауға бюджеттен бөлінетін шығыстар жыл сайын артып келеді (қорғаудағы бір балаға жылына: 2010 ж. 188,7 мың теңге, 2011 ж. - 231,0 мың теңге,
2012 ж. - 286,7 мың. теңге). Медициналық-әлеуметтік мекемелер желісі
18 балалардың интернат үйлерін қамтиды, оның ішінде 17 - ақыл-ойы кем балаларға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Түркістан - 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АҚЫЛ-ОЙЫ КЕМ БАЛАЛАР ПСИХОЛОГИЯСЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ақыл-ой кемістігі туралы жалпы түсінік және олардың түрлері ... ... ... ... 6
1.2 Кемтар бала туралы ұғым, кемтарлықтың даму ерекшеліктері және олардың тілдік қорын дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3. Көмекші мектептің дидактикалық прициптері және ондағы ақыл-ойы кем балалардың қоғамдағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 АҚЫЛ-ОЙЫ КЕМ БАЛАЛАР МӘСЕЛЕЛЕРІН ІС-ТӘЖІРИБЕДЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТҮЗЕТУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Психикалық қасиеттердің бұзылуы және баланың психологиялық даму нормасы мен нормадан ауытқу көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Балалардың психикалық даму деңгейін диагностикалық зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Балалардың танымдық әрекетін дамытуға арналған коррекциялық жаттығулар және ойындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қоғамдағы экологиялық, әлеуметтік, экономикалық және т.б. жағдайлар адамның жан-жақты дамуына ықпал етуде. Бұл ең алдымен дүние есігін жаңа ашқан балалар үшін аса қолайсыз болып отыр. Жан-жағымызға көз жіберсек, дене және психикалық дамуында әртүрлі бұзылулары бар балалар саны өте көп екенін байқауға болады. Бірақ олардың қоғамның бір мүшесі екенін ескеру аса маңызды. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқытып тәрбиелеудің заңдылықтарын, қағидаларын, әдістерін, оқытуды ұйымдастырудың формаларын дефектология ғылымы қарастырады. Дефектология мамандығы аса үлкен жауапкершілігі бар мамандық. Осы тұрғыда дефектолог маманының негізгі міндеті мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік бейімдеу болып табылады. Яғни дефектолог- бұл осы категориядағы балаларды оқыту, тәрбиелеу және кемістіктерін түзетумен айналысатын, ең негізгісі әлеуметтік ортаға қосуды қарастыратын арнайы маман болып табылады.
Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды әлеуметтік бағдарлау, бейімдеу, кәсіптік және еңбектік реабилитациялау-қоғам алдында тұрған күрделі міндет болып табылады. Бала бойындағы қандай да бір кемістік оның толық дамыуына кедергі келтіреді. Мүмкіндігі шектеулі адамдарды бағдарлау, бейімдеу және қайта қалпына келтіру психологиялық көмек, қолдау және арнайы оқытуға байланысты. Бейімдеу міндеттерінің ішіндегі аса күрделі үрдіс әлеуметтік бағдарлау болып табылады. Бұл міндеттер арнайы ұйымдастырылған мекемелерде жүзеге асырылады.
Балалар ақыл-есiнiң артта қалуына негiзгi екi себеп бар: бiрiншiсi, туа пайда болады, екiншiсi, жүре пайда болады.
Туа пайда болған ақыл-естiң кемуiнiң бiрден-бiр себебi - гендiк ауру. Былайша айтқанда, даун ауруы деген атпен белгiлi болған ол хромосомалардың нормадан ауытқуынан болады. Мұндай аурумен туылған балалардың беттерi дөңгелек, көздерiнiң көлемi кiшкентай, саусақтары және алақан сызықтары өзгеше болады. Көбiне ол белгiлер балада туылған кезден байқалады, ал кейбiреулерiнде өсе келе айқын бiлiне бастайды. Бiзде даун ауруын облыстық перинаталдық орталықтағы цитогенетикалық лаборатория мамандары анықтайды
Ал, жүре пайда болған ақыл-ес кемiстiгi үш жағдайда: жатырда даму кезiнде зиян тиюден, босану кезiнде, туылған соң пайда болады.
Жоғарыда айтылған ақыл-ес кемiстiгiнiң бiрiншi түрi -- көбiнесе әйелдердiң жүктiлiк кезiндегi түрлi ауруларынан болады. Олардың iшiнде ең көп тараған түрi -- анемия, яғни қаназдық.
Туылғаннан кейiнгi кезеңдегi зиян түрлерiнiң негiзгiлерiне бас, ми жарақаты, нейроинфекция, уланулар жатады.
Ақыл-естiң артта қалуына әкеп соғатын себептердiң негiзгiлерi осы. Ал, ендi оның белгiлерiн қалай бiлiп-тануға болады? Ол үшiн әр жастағы баланың психоневрологиялық даму нормасын бiлу қажет.
Балабақшаға бару балалардың ақыл-есiнiң дамуына көп көмек бередi.
Мүмкіндігі шектеулі бала дүниеге келгенде ата-аналар алдында оны арнайы мекемеге беру керек пе, әлде үй жағдайында қарау керек пе деген таңдау шығады. Ата-аналар бала туылғаннан кейін психологиялық және өзге де қажет кеңестер алмайтындықтан, бұл өте қиын таңдау. Мүмкіндігі шектеулі баланы үй жағдайында тәрбиелеу туралы шешім қабылданып, алғашқы қадам жасалғаннан кейін олармен толыққанды жұмыс жасау міндеті тұрады. Мүмкіндіктері шектеулі балаларға үй жағдайында көмек көрсету бойынша тренинг - ерекше тренинг. Бұл оқыту емес, балаларға күтім жасаудың тиімді жолдарын анықтау үшін ата-аналарға көмектесу әр баланың өз диагнозы бар және көбінің диагнозы бір болғанымен, әр балаға жеке көмек, жеке кеңестер беретін білікті мамандар керек. Біздің мақсатымыз - ата-аналарға балаларына күтім көрсету жолдарын жақсартуға, олармен жақсы қарым-қатынас орнатуға, өзіне және отбасы мүшелеріне деген қамқорлықтыжақсартуғаынталандыру.
Мүмкіндігі шектеулі балалары бар отбасылармен жұмыс жасайтын әлемнің барлық бағдарламалардың ұранына айналған төмендегі сөздер, КАЖ бағдарламасының қызметкерлері мен еріктілерінің де ұранына айналды:
Сіз жалғыз емессіз. Әлемде мүмкіндігі шектеулі балалардың саны сіз ойлағаннан әлдеқайда көп. Өзіңізді осындай мәселеге тап болған жалғыз отбасымыз деп ойламаңыз. Бәрі соншалықты жаман емес. Мүмкіндігі шектеулі балаларда толыққанды және өте бақытты балалық шақтың болу мүмкіндігін мыңдаған ата-ана растайды. Әрине, мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу өте қиын болғанымен, әрқашан қиындықтарға тап болу дегенді білдірмейді. Бүгінде қиын деп отырған мәселелер ертең Сізге жеңіл немесе кем дегенде үйреншікті болып кетуі мүмкін. Ерекше балаңызды тәрбиелеу Сізге де өзгелерге сынды қуаныш пен бақыт сыйлауы мүмкін.
Кемақыл балаларды әлеуметтік бейтарап адам деп атайды. Қоғамда әлеуметтік бейтарап адам болуы мүмкін емес. Мұндай пікір кемтар адам тәрбиесіне немқұрайдылықпен қарау. Сондықтан қазіргі қоғамның міндеті ерекше көмекке мұқтаж адамдарды әлеуметтік өмірге бейтарап қалдырмай керісінше оның қоғамда өз орнын табуға көмектесу.
Ақыл - ойы кем балалар үшін ең маңызды мәселелердің бірі қарым - қатынас мәселесі екені даусыз.
Тұлғаралық қарым - қатынастың пайда болуы мен нәтижелі дамуы оған қатысушылардың өзін - өзі және өзара түсінісуге байланысты. Балалар бірін - бірі қалай, қай деңгейде қабылдайды, түсінеді, сезімдері мен қасиеттерін қалай бейнелейді, өзге арқылы өзін қалай таниды, қарым - қатынас барысы да, арақатынастары да соған байланысты.
Зерттеудің көкейтестілігі:Кемтар балаларға психологиялық көмек көрсету мәселелерін анықтау. Оларды дұрыс қарым - қатынас жасауға үйрету, қарапайым жалпы қоғамда қабылданған ептілік пен дағдыларды қалыптастыру баланың қоғамда үйлесімді дамыған тұлға болып қалыптасуына көмектеседі.
Зерттеудің мақсаты:Ақыл - ойы дамуында кемістігі бар балалардың қарым - қатынасын диагностикалау арқылы анықтау. Диагностика нәтижелеріне қарай коррекциялық дамыту жұмыстарын жүргізу.
Зерттеу нысаны: Ақыл - ойы дамуында кемістігі бар балалардың
қарым - қатынасы.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарастырылатын мәселе бойынша әдебиеттерді талқылау.
2. Зерттеуге қажеттті әдістерді таңдап алу. Олардың түсініктемесін беру.
3. Зерттеу нәтижелерін талқылау, соның негізінде тәжірибелік ұсыныстар беру.
1 АҚЫЛ - ОЙЫ КЕМ БАЛАЛАР ПСИХОЛОГИЯСЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ.
3.1 Ақыл-ой кемістігі туралы жалпы түсінік және олардың түрлері.
Қазіргі таңда ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез- құлықтары жалпы дамуында айрықша орын алады. Осы кезеңде даму- процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерінің нәтижесінде мінез -құлқында қиындығы бар балалар мен мұндай балалардың еркін дамып жетілмеуі оның іс-әрекетін, мінез- құлқын бақылап, басқарып отыруға кедергі болуға, яғни өзінің іс - әрекетіне қойылатын талап пен мінез-құлқын үйлестіре алмайды.
Ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдердің мінез - құлықтары психикалық дамуы уақытша тежелген, баяулаған, тез ашуланшақ, уайымшыл, өзін төмен санайтын, мінезінде психопатиялық формалар кездесетін, козу күйін дәрі- дәрмек беру арқылы тежейтін, кәмелетке жасы толмаған құқықтық тәртіп бұзушы, ақыл-ойы кем жасөспірімдер мен балалар жатады. Басқаша айтсақ жағымсыз дау жанжал шығаратындар. Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің психикалык даму ерекшеліктерінде кездесетін кемшіліктеріді іздестіріп, одан әрі оларды өрістету үшін қалыпты дамыған балалардың мінез-құлығымен салыстыра отырып, зерттеуқажеттілігіне аударады.
Мінез-құлық ауытқушылығын сипаттау үшін арнайы терминдер қолданылады - делинквенттілік және девианттылық. Делинквентті мінез-құлық - заң арқылы жазаланатын күрделі заң бұзушылық пен қылмыстан өзге ұсақ заң бұзушылықтар, тәртіпсіздіктер, айыптылықтар. Девиантты мінез-құлық дегеніміз - қоғамда қабылданған ережелерге бағынбау, ауытқу. Бұл ұғым өте кең, оған делинквентті мінез-құлық және т.б. мінез-құлық ауытқушылықтары (ерте маскүнемдіктен суицидті мінез-құлыққа дейін) жатады. Мінез-құлық ауытқушылығы ұғымын дамудағы ауытқушылық, дамудың жеткіліксіздігі ұғымдарынан айыра білу керек. Соңғы екі термин ғылыми әдебиеттерде синонимдер ретінде қолданылады. Бұл терминдер дамуында ауытқушылықтар бар балаларды бейнелейді.
Көптеген ғылымдарда қалыпты және аномалды құбылыстар деген ұғымдар бар. Сөздің тура мағынасында қалыпты аномалды мінез- құлық түсініктерінің анықтамасы қиындай түсуде. Бірақ ғылымда және үйреншікті өмірде бұл түсініктер барлық жерде қолданылады. Қалыпты мінез- құлықты көптеген адамдарға тән, ауру бұзылыстарға байланысты емес, нормативті-қабылдаулы мінез- құлық деп түсіндіреді. Осыған ұқсас, қалыпсыз мінез- құлықты: нормативті- қабылданбаған, патологиялық, стандартқа сай емес деп бөлуге болады. Сөздің тура мағынасында қалыпты қазіргі кезде ғылымда норма- эталонына сәйкес келуі болып саналады. Нормаларды алу тәсілдерін әдетте критерийлер деп атайды.
Осы орайда бала кемістігін қарапайым психологиялық жаттығулар арқылы түзетуге болады.
Кеңес ғалымдарының, яғни Л.С.Выготский, Н.Л.Коломинский, В.Н.Мясищев, С.Л.Рубинштейн пікірлері бойынша мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғасының дамуы қалыпты жағдайдағы жасөспірімдердің тұлғасының даму заңдылықтарына сай болып келеді.[1,2]Сондықтан, мінез-құлқы ауытқушы болған балаларды дұрыс тәрбиелеу жүмысы, арнайы мекемелерде жүргізіліп отырған жағдайда, ол қоршаған ортасына барабар түрде қарым-қатынас жасауға, өз бетінше жұмыс жасап, өмір сүруі әбден мүмкін.
Алайда, бұл балалардың тұлғасын дұрыс бағытта қалыптастыру және тәрбиелеу өте қиынға соғады, өйткені олардың дамуы екінші рет шиеленіскен себептермен байланысты мидың органикалық зақымдалу жағдайында жүріп жатады. Мінез-құлықтарында ауытқылары бар жасөспірімдердідұрыс тәрбиелеу үшін мұғалімдер мен тәрбиешілер олардың тұлғасының қалыптасуына қиындық туғызатын ерекшеліктері жөнінде хабардар болуы тиіс.
Осы тұрғыдағы жасөспірімдердің бір қатар ерекшеліктері, олардың жоғары жүйке әрекетінің зақымдануымен, таным іс-әрекеттерінің, эмоционалды еріктік сфералары және т.б. қасиеттерінің толық жетілмегенімен ескеріледі. Бұл ерекшеліктер, өз кезегінде салғырттық, әлсіздік, енжарлық және жұмысқа қабілеттілігін төмендеуін қамтамасыз етеді.
Кейбір мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінезі тұйық, ешқандай адамдармен араласпау қасиеттері де байқалады. Бұның бәрі олардың тұлғалық құрылымына өзіндік із қалдырып отыруы сөзсіз. Алайда, мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың тұлғалық құрылымдарының негізгі компонентері қалыпты жағдайдағы жеткіншектердікіндей болып келеуін әрқашанда ескеруіміз керек.
Белгілі психологС.Л.Рубинштейн өз еңбегінде, мінез-құлықтан, қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын ұйымдастырылған іс-әрекетті белгілі түрде айыруға болады, - деп өз пікірін айтқан.[3]
Дегенімен, психикалық дамудың әр кезеңіндегідей, жасөспірім үшін маңызды болып іс-әрекеттің негізгі түрлері саналады.Жасөспірімнің тұлғалық дамуының қайнар бұлағы негізгі іс-әрекетпен ғана тамдамағанымен, сол негізгі әрекет оның бойында маңызды өмірлік қажеттіліктерді қалыптастырып, өскелең ұрпақтың бейнесін анықтайды.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар жасөспірімдердің мінез-құлқы мен тұлғасын зерттей отыра, олардың құрылымындағы сақталған компоненттерді ашуға мүмкіндік туады. Осыған сүйене отырып, әлеуметтік маңызы бар, қасиеттерінің қалыптасуымен оның даму деңгейі және мінез-құлқының тұрақтылығы үшін керекті коррекциялық жүмыстарды және шараларды ұйымдастыруға болады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балалардың мінез-құлық бағытарына - мотивтер, қажеттіліктер, қызығу жүйелері кіреді. Осыған байланысты айтып кететін жәйт, ақыл-ойларының жеткілікті дамымауымен себебінен, олардың қажеттіліктері кедей және сана тұрғысында реттеуі әлсіз болып келеді. Бұл жәйт, оның қарапайым органикалық қажеттіліктерінің (тамақ ішу, ұйықтау т.б.) үстем болуында нақты көрініп отырады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар балаларға тән ойлау іс-әрекетінің реттеуші қызметінің әлсіздігі, жиі жағдайда өзінің және өзгелердің әрекеттері мен қылықтарына сын көзбен қарай алмауын қамтамасыз етеді. Сана сезім деңгейінің төмендігі көп жағдайда, олардың әрекетті орындар алдында емес, орындалғаннан кейін ойлануға алып келеді.
Бұл әрине, қате әрекеттерге, алдындағы орындалатын әрекетті жоспарлай білмеуіне алып келеді. Бұл тұрғыдағы жасөспірімдер әдетте, өз мүмкіндіктерін, бейімділіктерін, өз әрекеттерінің нәтижелерін сын көзбен бағалай алмайды. Бұның себебі ең алдымен бас миының органикалық зақымдануынан болады.
Ақыл-ой кемістігін халықаралық ғылыми тілде олигофрения деп атайды.Олигофрения гректің oligos - сәби, ptaen - ақыл дегенді білдіреді. Ол қазақ тілінде ақылы таяз деген ұғымды білдіреді. Бұл терминді ғылымға немістің психияторы Э.Креплин енгізген.[4]Олигофрения ауруының белгілері болып табылатындар:
1. Тұрақтылық;
2. Қайталанбаушылық;
3. Дефектінің органикалық түрде туындауы;
4. Тез дамымаушылық;
Алғашқы рет кеңес олигофренопсихологиясында М.С. Певзнер және В.И. Лубовский (1963) клиникалық, педагогикалық және физиологиялық көзқарастарды үйлестіре отырып, ақыл-ойы кем балалардың мектепке баруынан бастап, еңбек іс-әрекетінің басталуына дейінгі тұлғаның эмоционалды-еріктік сфералары мен таным іс-әрекетінің дамуына байланысты ұзақ уақыттық зерттеулер жүргізген.[5,6]Зерттеу нәтижесінде, олигофрендердің күрделенбеген топтарының көпшілігінде эмоционалды-еріктік сфералары және жалпы тұлғаларының дамуы алға басатыны көрсетілген.
Қозуы басым тұрғыдағы олигофрендердің коррекциялық жүмыстары мен дәрігерлік шараларының нәтижесінде эмоционалды-еріктік сфераларының дамуында қолайлы өзгерістер байқалады, алайда экперименттің барысында " олардың мінез-құлықтары психопат тәрізді болып сипатталғаны бейнеленген. Ал тежелу тұрғысындағы балалардың алға басуы, күрделенбеген топтардағы балаларға қарағанда баяу жүріп, қозулары басым тұрғыдағыларға қарағанда айтарлықтай дамулары байқалғаны дәріптелген.
Р.С. Муравьева (1980ж.) өз зерттеулерінде, мотивацияның нәтижелігі іс-әрекеттің түріне, қалыптасу деңгейіне, сол іс-әрекет дағдысына және оның бала үшін маңыздылығына байланысты деп көрсетеді.[7]Олигофрен балалардың мотивациялық деңгейінде, олардың мінез-құлықтарының жас және типологиялық ерекшеліктері бейнеленеді. Жасы өсе типологиялық ерекшеліктерінің мотивацияға әсері әлсіреп, мотивтің мағыналы қызметі маңызды орынға ие болады.
Жасөспірімдердіңэмоционалды-еріктік сферасының дамымауы, олардың тұлғалысы мен мінез-құлық жетілмеуінің маңызды көрсеткіші ретінде Л.С. Выготский, Л.В. Занков,Г.И., Сухарева, Ж.И. Намазбаева өз зерттеулерінде айқын тұрғыда көрсеткен. Зерттеушілер, эмоцияның жетілмегендігін, уайымдардың түрлері біркелкі, тар болуын, тек тікелей тітіркендіргіш қана маңызды болатындығын және эмоционалдық тұтқырлықтың байқыланғыны жайлы белгіледі. Құмартуын баса алмаушылық, бұл тұрғыдағы балалар мен жеткіншектерде жиі мінез-құлық корреакциясының үстемділігіне бейімді болуынан көрініп отырады (мысалы, қатты ашулануы, басымқорлық).
Л.С. Выготский ақыл-ойы кем балалардың еріктің ауытқығанын - "өз мінез-құлықтарын меңгерудің кемістігі" - деп анықтаган.[8]Ж.И.Намазбаева, көмекші мектеп оқушылары әртүрлі эмоциялардың нәзіктігін жігін түсініп айыра білетіндігін анықтаған.[9]Ойлау мен тілдің дамуы, өмір тәжірибесінің кеңеюі, түрлі сезімдерді әртүрлі сөздермен белгілей алуға алып келіп, сол сезімдерге түлғалық және мінез-құлық қатынасын көрсете алып, олардың себебі мен нәтижесін түсіндіруге, көмекші мектептің жоғары сынып, оқушыларының мүмкіндіктері болатыны анықталған
Сонымен қатар, ақыл-ойы кем оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу барысында, сөйлеу тілдерінде эмоционалдық күйлерінің әр түрлі реңктерін түсіну мен белгілеу динамикасы көрініп отырады.Ақыл-ойы кем оқушылардың барлығында да "жағымды эмоциялардың" едәуір сақталғаны анықталған. Көмекші мектептің жоғары сынып оқушыларының көпшілігі, яғни 80% әртүрлі ақыл-ой сезімдерді атай алады. Л.И. Лаужикас (1967) өз зерттеулерінде, олигофрен балалардың әр түрлі типті топтарында еріктік және мінез-құлық ерекшеліктері түрлі болатындығын көрсетеді. Мысалы, байсалды балалар келесі реттегі ерік қасиеттерімен сипатталады: мақсатқа ұмытылушылық, табандылық, төзімшілдік, ұстамдылық.[10]
Қозуы шапшан балалар, нұсқауларды жете түсінбей, зерттеушінің тапсырмасын орындауға кірісе береді. Тежелген балалар үшін: тапсырмаға немқұрайлы қараушылық, ықыласының болмауы, белсенділігінің болмауы тән; бұл балалар қиындықпен ұштасқанда табандылықты көрсетпейді.
И.П. Лаужикас мінез-құлқында ауытқушылығы бар оқушыларды ерік және мінез-құлық қасиетіне қарай келесі үш топқа бөледі:
топ - белсенді, ұтымды балалар;
топ - белсенді, ұтымсыз, қозуы басым тұрғыдағы балалар;
топ - енжар, ұстамсыз, тежелген балалар.
М.Г.Царцидзе зерттеу барысында, еріктің жоғары даму кезеңдерін' анықтаған: 1) 10-11 жаста, 2) 13-14 жаста, 3) 15-16 жаста. Көмекші мектеп оқушыларының, жасөспірімдік жас кезеңнің 54,4% оқушыларында тұлғасының еріктік қасиеттері көрініс береді.[11]
Сонымен, жоғарыда айтып өткен ғалым-дефектологтардың зерттеулері, мүмкіндігі шектеулі балалардың мінез-құлық құрылымдарының дамуындағы ерекшеліктерді ашып көрсетті.
Дегенмен, олардың тұлғалық және мінез-құлықтарының жетілмеуіне қарамастан, зерттеушілер жалпыға бірдей және көмекші мектеп оқушыларының тұлғалық даму заңдылығының бірлігін көрсетіп, мүмкіндігі шектеулі жасөспірімдердің әлеуметтік жетілген тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жұмысының мүмкіндіктері мен болашағын анықталған.
Жасөспірімдердің қалыптан ауытқыған мінез-құлқы ауытқушылығы бар балалардың клиникалық-психологиялық-педагогика лық құрылымын екі психологиялық түрге бөлуге болады:
1.Невротикалық түрдегі психикалық декомпенсация;
2.Психопат тәрізді типінің психикалық декомпенсациясы;
Сонымен, ақыл-ойы кем жасөспірімдердің мінез-құлық ауытқуының қалыптасу заңдылықтары, жалпыға бердей мектептердегі және психикалық дамуы тежелген балаларға арналған мектептердегі "тәрбиесі қиын" жеткіншектегілердей болып келеді. Психологиялык және клиникалық сипаты, ақыл-ой кемдігінен жанамаланған тұрақтылықпен ерекшеленеді. Жасөспірімдердің мінез-құлқының ауытқуы жоғарыда келтірілген биологиялық немесе әлеуметтік факторлардың бірімен ғана емес, нақты түрлерінің әрқайсысына тиесілі кешенімен байланысты.
Дамуында кемістігі бар балалардың көпшілігін ақыл-ойында кемістігі бар балалар (жалпы балалар популяциясының 2% ал кей маліметтерге қарағанда 3% ке жуығын) құрайды. Бүгінгі таңда ақыл-ойы дамуында кемістігі бар балаларды төмендегі кестеде көрсетілген ретпен түсіндіругі болады.
Ақыл-ой кемістігі бар балалар
Интернатальді кезеңде, яғни туылу кезінде пайда болатын ақыл-ой кемістігі 17,1%
Іштен туа пайда болатын ақыл-ой кемістігі 74,5%
Генетикалық формадағы ақыл-ой кемістігі-75%
Баланың жас кезінде пайда болатын ақыл-ой кемістігі -8,4%
Генетикалық формадағы ақыл-ой кемістігінде аурудың хромосомды формаларын жатқызуға болады. Хромосомды форамлар бүгінгі таңда барлық ақыл-ой кемістік жағдайларын 15,7% құрайды.
Ақыл-ой кемістігінің даму барысындағы деңгейіне және сапалық жәрежесінің өзіне тән өзгешілігіне қарай олигофрения: идиотия, имбецильность және дебильность болып басты-басты үш топқа бөлінеді.
Идиотия-гректің сөзі. Оның қазақ тіліндегі мағынасы нақұрыс ұғымға тура келеді. Демек, идиотия туа біткен психикалық бұзылуының нәтижесінде болатын ақыл-ой кемісітігінің ең ауыр түрі.
Дауна аруры
Трисомия 13
(Патау синдромы)
Ақыл - ой кемістігінің хромосомды түрлері
Хромосома 15
Трисомия 18 (Эдварс синдромы)
Хромосома 13
Трисомия 8
(Варкан синдромы)
Біріншіден, идиот балалардың физикалық дамуы өтте қатты күйзеліп бұзылған. Олардың бас сүйектері мен дене құрылысы сүйектерінің сыртқы мүсіндік тұлғалары майысып-қисайып бүлінген және оның салдарынан қимыл-қозғалыстары толық жетілмей қалған. Физикалық кемістіктің мұндай зардабынан идиот балалардың кейбіреулері тіпті өздіктерінен емін еркін отырып-тұрып, түзу жүреде алмайды. Олар бүкіл денесімен аударылып төнкеріліп немесе теңселіп-шайқалып таспақаша митыңдап жүреді.
Екіншіден, идиот балалардың сөйлеу тілдері жекелеген кейбір жеңіл дыбыстарды айтудан ары бармайды. Тек кейбір жағдайларда ғана бір - екі, буыннан тіркескен бірнеше сөздерді бұрмалап бұзып айтуға шамалары келеді. Айткенменде бұлардың жеңілдеу түрлеріндегі сөйлеу тілдерінің бір шама сақталатындықтарын байқауға болады. Бірақ олар айтқан сөздерінің мағыналарын өздері түсінбейді.
Үшіншіден, бас миының үлкен жарты шары қыртысының жұмыс істеу қызметінің соншалықты өрескел қатты бұзылғандығының нәтижесінен идиот балалардың тіпті қарапайм деген шартты рефлекстерінің өздері өте қиыншылықпен орындалады.
Төртіншіден, идиот балалардың мінез-құлықтары тағы тақылеттес болып кетеді. Олардың кейбіреулері өлі денеге ұқсап айналасындағыларға көңіл аудармастан ұзақты күнге қимылсыз сұлайып жатып алады немесе қозғалмастан бір орында мелшейіп отырады да қояды; ал басқа біреулері керісінше тынымсыз жүгіреді, секіреді немесе тонқалап асып құлайды немесе тісін ақситып шықырлатып қайрайды аузына іліккенді тістеп алып шайнайды.
Имбецил - латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі мағынасы әлсіз, дәрменсіз деген ұғымды білдіреді. Имбецил идиотқа қарағанда ақыл-ой кемісітігінің жеңілдеу тобына жатады, бірақ олардың қимыл қозғалыстарының толық жетілмегендігі айтарлықтай айқын білініп тұрады. Демек мұндай балалардың да қимыл қозғалыстары жеткілікті дамымай қалған. Олардың патологиялық кемістіктеріне зерттеу жүргізген кезде жүйке жүйелерінің әсіресе оң жағының құрылысы мен оның қызметіне залал келтіретін әр түрлі аурулар жиынтығының бітіраңқы қалдықтарының болатындығы анықталды. Сонымен қатар, мұндай балалардың бас миы қыртысының астындағы тораптардың бір қалыпты жұмыс істеуінің бұзылғандығын көрсететін бірнеше неврологиялық белгілердің де болатындығы жиі байқалады.
Соның салдарынан дара бітімдерінің құрылыстары да қисайып-мисайып бұзылған. Олар өздерінің дене мүшелерін кез-келген нысанаға бағытқа бұрып және бір-бірінен айырып қимылдатып, қозғалтуға шамалары келмейді. Мысалы, бір көзіңді қыс десең ол бүкіл бетін тыржитып-жиырып екі көзінде қысады, кейде қолымен жабады.
Толық жетілмей кем болып қалған дене мүшелері баланың көздеген мақсатына қарай емін еркін қимылап қозғала бермейді. Сондықтанда олардың дене мүшелері, әсіресе қолдары ешқандай бағыт бағдарсыз бет алды салдыр салақ сілтеніп қимылдайтындары жиі байқалады. Қолдарының, аяқтарының және саусақтарының қимылдары өте әлсіз және ебедейсіз шала жансар болады, емін еркін иіліп-бүгіліп, ашылып жазылмайд. Сондықтан да, мұндай балалар өздерінің ұсті бастарына қарап күтінуге шамалараы келмейді. Қолдары мен саусақтарының кемістігі олардың жазуы үйренулерінде қиындық туғызады.
Имбецил деп аталатын ақыл - ой кемістігінің микроцефалия, гигроцефалия, дауна ауруы деген белгілі түрлері де бар.
Дебилдік - латынның сөзі. Оның қазақ тіліндегі аудармасы деліқұлы деген ұғымға тура келеді.
Имбецилдердің мінез - құлықтарына олардың эмоционалдық ерекшеліктері белгілі бір дәрежеде белгілі бір ықпалын тигізеді. Олардың кейбіреулерінің көңіл - күйлерінің сіркесі су көтермей өне бойына реңдері солғын тартып айналасындағыларға енжарлана селсоқ қарап бір орнынан қозғалмай мелшиіп отыратын болса, ал екінші біреулері керісінше қолды - аяққа тұрмайтын ұшқалақ айналасындағыларға өте кішіпейіл, бауырмал және ақ көңіл, оның үстіне күн ұзаққа жағы бір тынбайтын көк ауыз, мылжыңдығымен жанындағыларды мезі қылады және не болса соған бұртиып өкпелегіш, ашуланшақ болады.
Қағида бойынша олардың сөйлеу түрлері мүлде дерлік жетілмей қалған, бар болғаны саналы сөздерді, оның өзіне тек заттардың аттарын ғана біледі. Олар білетін сөздерін бұзып айтады. Өздерінің де, басқалардың да сөйлеген сөздерінің мағыналарын түсінбейді. Имбецил балалардың ақыл - ойларының танып білу қызметімен талдау және қорытып жинақтау процесі өрескел бұзылған немесе мүлде жетілмей қалған. Ақыл - ойдың бұл сияқты күрделі кемістіктері оқудың, жазудың және есеп - амалдарының тіпті қарапайым оңай жолдарын үйренулеріне қиындық туғызады.
Баланың іштен туатын физикалық және психикалық дамуындағы патологиялық кемістігін дебилдік, - деп атайды. Дебилдік олигофренологияның идеот пен имбецилден кейінгі үшінші тобына жатады. Дебил балдар қосалқы мектепте (негізгі оқу мерзімі еңбекке үйретуге жұмсалатын арнайы оқу программасы бар сегіз жылдық мектепте) оқиды. Дебилдер ондай мектепті бітіргендер: столяр (ағаш шебері), слесарь, киім тігуші, картонажник (қатырма қағаздан бұйым істеуші), сылақшы, токарь, кітап түптеуші және т.б мамандықтар алады.
Кемақылдық түрлі жағдайда үш жастан кейін де пайда болуы ықтимал. Оны жарақаттар, мидағы аурулар (менингит- делбе, менингит - энцефалит - мидың қабынуы) психологиялық аурулар т.б тудырады. Мұндай балалар олигофрендер емес, кем ақылға жатады.
Алайда олигофрен балалар мен кемақыл балаларға тән болатын бүкіл психикалық процестер - ойлау, сөйлеу, есте сақтау, қабылдау және басқа қабілеттер дамуының бұзылуы. Ақыл - ойы кем мектеп оқушыларындағы басты белгі және психикалық ерекшелік ойлану процестерінің жетілмеуі, атап айтқанда қорытындылаудың, талдап жинақтаудың нашарлығы болып табылады. Ойлауудың төменгі дәрежесі - олигофреннің негізгі кемістігі. Бұл жалпыға бірдей оқу программасы бойынша оларды оқытудың мүмкін еместігінің басты белгісі. Өйткені ондай прграмманы игеру адамның танымдық (ойлау) қызметінің әлдеқайда жоғары дәрежеде болуын талап етеді..
Ақыл - ой интелектісінің даму дәрежесін төмендегі кестеден байқауға болады.
Олигофрен балалардың ақыл - ой интеллектісі
Идиот
Имбецил
Дебил
0co-20co
20co -50co
50co-70co
Ішкі факторлардың зардаптарынан олигофрения іштен туа пайда болады. Сонымен қатар олигофрения сыртқы факторлар әсерінен де пайда болады:
Олигофрения
Ішкі факторлар (іштен туа пайда болады )
Сыртқы факторлар
Олигофренияның аралас мінез ерекшеліктері
1.Тұқым қуалаушылық(энтогендік, яғни генетикалық жолмен ұрпақтан ұрпаққа беріледі)
2.Іштен туа пайда
болатын хромосомды аурулар
3.Ана мен бала қанының
резус фактор бойынша сәйкес келмеуі
4.Ата-ананың
маскүнемікке, нашақорлыққа, есірткіге салынуы (әсіресе ана жүктілігінің бірінші айында) сонымен қатар ұрықтың гипоксиясы (кислород жетіспеуі)
Ананың екіқабат кезіндегі жұқпалы
дерттерге шалдығуы (тұмау, сүзек,
қызылша, сары ауру т.б.)
1.2Кемтар бала туралы ұғым, кемтарлықтың даму ерекшеліктері
және олардың тілдік қорын дамыту.
Дефектологияда "Кемтар балалар" деп дене және психикалық ауытқуларының олардың жалпы дамуының бұзылуына әкеп соқтырған балаларды айтамыз. (грекше anomalos-дұрыс емес деген сөз).
Дефект (латынша defectus-кемшілік, кемістік деген сөз) бала дамуының функциясын белгілі бір жағдайларға ғана байланысты бұзады. Бір кемістіктің болуы кемтар болып дамуды белгілемейді. Бір құлақтың естімей қалуы, әйтпесе бір көздің зақымдануы міндетті түрде даму кемістігіне әкеп соқпайды. Өйткені бұл жағдайда есту және көру сигналдарын қабылдау мүмкіндіктері сақталған. Кемістіктің бұндай түрлері ортамен қарым-қатынас жасауға, оқу материалдарын игеруге, орта білім беретін мектептерде оқуға бөгет бола алмайды. Яғни, бұл ақаулықтар кемтар дамудың себептері бола алмайды.
Жалпы дамудың белгілі-бір сатысына жеткен үлкен адамдағы кемістік, психикалық дамуы дұрыс жағдайда өткендіктен ешқандай ауытқуға әкеп соқпайды. Сондықтан, кемістіктің әсерінен психикалық дамуында бұзылуы бар және арнайы оқыту мен тәрбиелеуді қажет ететін балаларды кемтар балаларға жатқызады.
Кемтар балалардың негізгі категорияларына жататындар мынадай топтарды ќұрайды: есту ақаулықтары бар балалар (кереңдер, саңыраулар, кеш есту қабілетінен айрылғандар); көру ақаулықтары бар балалар (соқырлар, нашар көретіндер); сөйлеу ақаулығы бар балалар (логопаттар); ақыл-ой дамуы кешеуілдеген балалар (ақыл-есі кем балалар, психикалыќ дамуы тежелген балалар); психофизиологиялық дамуында комплексті ақаулықтары бар балалар (керең, соқыр, мылқау, ақыл-ойы кем немесе соқыр, ақыл-ойы кем керең балалар - слепоглухонемые-орысшасы), тірек қозғалыс аппараты бұзылған балалар.
Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу оларды өмірмен араластыру, оларды өндіріске бейімдеу - өте қиын әлеуметтік және педагогикалық мәселе.
Кемтар балалар - қиын және әртүрлі мінезді топ болып табылады. Дамудағы әртүрлі ақаулық баланың әлеуметтік қалыптасуына, олардың танымдық мүмкіндіктеріне және еңбек іс-әрекетіне өз әсерін тигізеді. Дефектілер сипатына қарай баланың даму процесінде кейбіреуі толыќ түзеледі, енді біреулері ыңғайланады.
Баланың дұрыс дамуының қиындығы мен сипатын олармен жасалған педагогикалық жұмыстың әртүрлі формалары анықтайды.Дене және ақыл-ой дамуындағы ақаулық баланың бүкіл танымдық іс-әрекетіне және оның соңғы нәтижесіне әсерін тигізеді. Кемтар баланың білім деңгейі бірден көрініп тұрады.
Ақаулық сипаты арнайы мектеп оқушыларының тәжірибелік іс-әрекетіндегі мүмкіндіктеріне де өз әсерін тигізеді. Арнайы мектептің кейбір оқушылары ќажетті білімдерді игерсе, енді біреулері ењ ќарапайым білімді ѓана игере алады және олардыњ өмірі мен еңбек жолын ќосымша көмек арќылы ұйымдастыруды талап етеді.
Кемтар балаға деген қатынас әлемдік тарихта ұзақ эволюцияны бастан кешірді. Қоғамдық дамудың алғашқы сатысында кемтар баланың жағдайы өте ауыр болды. Құл иеленушілік заманында дене дамуында әртүрлі ақаулығы бар балалардың көзін жойып отырды. Орта ғасырда бала дамуының кез-келген ауытқуын қара, дүлей күштің келуі деп қараған. Қорытындысында, кемтар балалар ортадан жекеленіп, тағдыр тәлкегіне салынған.
Қоғамдық жетістіктер ғылыми-техникалық прогресс, педагогикалық ойлардың дамуы және тарихтың келесі кезеңдері ортаның кемтар балаға, оны оқыту мен тәрбиелеуге деген көзқарасын өзгертті. Оларды қоғамдық пайдалы жұмысқа үйрету қажеттілігін туындатты.
Медицина және психология ғылымдарының дамуы кемтар балалардың дамуында болатын ерекшеліктерге көз жеткізді. Кемтарлықтың түрлерін, олардың себептерін, жеке кемістікті анықтау ќолѓа алына бастады.
XIX-ғасырдың басында естуінде ақаулығы бар және соқырларға арналған алғашқы арнайы мектептер ашылды. Содан кейін ақыл-ойы кем балаларға арналған мектептер де ашыла бастады. Осы кезден бастап кемтар балалардың тәрбиесі мен олардың қоғамдағы орнының жаңа сатысы басталды.
Арнайы оқыту-тәрбиелеу мекемелерін ұйымдастыру жеке және қайырымдылық мекемесінен мемлекеттің кемтар балаларды оқыту және тәрбиелеу жүйесіне дейін дамыды.
Кемтар балалардың дамуы тек теріс белгілермен ѓана ерекшеленбейді. Бұл өзіндік ерекшеліктері бар кемістіктіњ дамуын аныќтауды талап етеді.
Зияты бұзылған балалардың қалыпты дамыған балаларға қарағанда сөздік қорлары екі есе баяу дамиды. Сондықтан да, осы балалардың арнайы мүмкіндіктерін ескере отырып, коррекциялық - оқыту жұмыстың ұйымдастырылуы ескеріледі.
Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктерін, оның ішінде сөз қорының құрамын, дамыту жолдарын көптеген зиялы ғалымдар зерттеген. Мәселен: Г.М.Дульнев, А.К.Аксенова, Г.В.Петрова, Н.В.Тарасенко, М.Г.Феофанов, М.С.Соловьева, Қ.Қ.Өмірбекова, Қ.Ж.Бектаева.[12,13,14]
Н.В.Тарасенконың пікірінше, зерттеуінде көмекші мектеп оқушыларының өз тілдерінде сын есімдік сөздерді өте сирек пайдаланады. Бұл оқушының сөздік қорының аздығын білдіреді.[15]
Жалпы тіл кемістігін түзету кезеңіндегі логопедиялық жұмыстар мына бағытта жүреді:
1.Қоршаған ортаны қабылдауы, түсінігін дамыту.
2.дыбыстық еліктеушілігін жетілдіру.
3.Кеңістікті бағдарлауын, сенсорлық түйсігін жетілдіру.
4.Дыбыс бұзылыстарын түзету.
5.Фонематикалық қабылдауын жетілдіру.
6.Сөздік қорын анықтау және молайту.
7.Психикалық процестерін дамыту.
8.Эмоциялық көңіл-күйін тұрақтандыру.
Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын-жаттығулардың орны ерекше. Қандай бала болмасын ойынмен өсіп, жетіледі. Ойын үстінде бала ешнәрсеге тәуелсіз. Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз - барлық дамудың баспалдағы.
Ақыл-ойы кем оқушылардың көпшілігін ата-аналары жоқ, толық емес және әлеуметтік жағдайы нашар отбасыларынан шыққан балаларды құрайды. Мұндай балалар өз отбасымен толық қарым-қатынастан айрылған. Бұл олардың жеке тұлғасының қалыптасуына жағымсыз әсер етеді. Ақыл-ойы кем баланың эмоциясының көрінуі оның жасына, кемістік құрылымының сапалық ерекшелігі мен тереңдігіне және оны қоршаған әлеуметтік ортаға тәуелді.Мұндай балалар мадақтауға, қолдауға және ренжісуге әсершіл болып келеді.Олар ұнамсыз және еркелету эмоцияларын ажыратады. Бірақ өз эмоцияларын вербалды түрде көрсете алмайды. Өзінің адамдарға деген қатынасын жымиюмен, бетіне қараумен білдіреді.
Мектепке дейінгі жастағы ақыл-ойы кем балалар селсоқ, сенімсіз әрекет етеді. Олардың эмоциялары әлсіз, алайда күйзелістері тұрақты, терең болып келеді. Олар айқайлауға, жүгіруге, рұқсатсыз зат алуға, шулауға, қырсығуға болмайтындын түсінбейді. Ал кейбіреулері сөйлемейді, жан-жағына үреймен қарайды, ата-аналарының, тәрбиешілерінің артына тығылады, қарым-қатынастан бас тартады.
Ақыл-ойы кем балалардың эмоциялық көңіл-күйі көбінесе ойын және еңбек іс-әрекетінде көрініс береді. Мұндай балалар сюжеттік-рөлдік ойындарды өз беттерінше меңгере алмайды. Ересектердің көмегімен ғана ойын барысында сатушыны, сатып алушыны және т.б. рөлдерін ойнайды, алайда өз бастамасымен ойын ұйымдастыра алмайды. Жекелеген ойын іс-әрекеттерін байқатуы мүмкін, бірақ мазмұны жағынан толық емес болып келеді. Ақыл-ойы кем балаларға арналған оңалту орталықтарында танымдық іс-әрекетпен қатар негізгі іс-әрекеттің бірі - еңбек іс-әрекеті болып табылады.
Олар тапсырманың мақсатын түсінбейді. Бұл іс-әрекет үрдісінде баланың әрекет ету тәсілдері, тіпті олар анық қате болғанда да, талап ететін нәтижені алып келмейтін болғанда да өзгермейді. Ақыл-ойы кем балалардың көпшілігіне өздерінің мүмкіншіліктерін бағалай алмауы тән. Олар кез-келген тапсырманы орындауға заттарды дайындау тәсілдерінің ретін түсінбей жатып орындауға дайын тұрады. Қажетті талаптарды орындамайды. Өздерінің нәтижелеріне сыни көзқарастары жоқ, оның үстіне ересектердің бақылауын және көмегін қажет етеді.
Мұндай балаларға іс-әрекеттің қысқа түрткісі (мотивациясы), сондай-ақ қарым-қатынастың қарапайым, әлсіз мотивациясы тән. Қарапайым іс-әрекетті орындау барысында ынталарының тез әлсіреуі байқалады. Ақыл-ойы зақымданған балалар мінез-құлықтың жалпы қабылданған нормасын, қарым-қатынас дағдысын меңгеруде үлкен қиындыққа кездеседі.
Қорыта айтқанда ақыл-ойы кем балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктері нормаға қарағанда анағұрлым кеш байқалады, ал кейбіреулерінде мүлдем қалыптаспайды.
Қазіргі таңда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі балалар өзінің қадір-қасиетін қамтамасыз ететін, өзіне деген сенімділігін арттырып және қоғамдық өмірге белсене араласуына жәрдемдесетін толыққанды жағдайларда лайықты өмір сүруде. Ақылы кем балаларға жан-жақты педагогикалық қолдау көрсетіп, әрбір оқушы шама-шарқына қарай білім көлемін меңгеруі қажет.
Дамуында ауытқуы бар балалардың бойындағы сан-қилы ауытқулардың сыр-сипаты мен белгілерін, себептерін жете анықтап алмай, олармен жүргізілетін тәрбиелеу, оқыту, түзету және әлеуметтік бейімдеу жұмыстарында айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізу қиын болады. Сондықтан диагностика жүргізуге көптеген талаптар қойылады. Дамуында ауытқуы бар балаларды зерттеу жан-жақты, кешенді түрде, зор ұқыптылықпен жүргізілгенде ғана тиісті нәтиже береді. Зерттеу барысында төмендегідей мәселелерге көңіл бөлу керек:
-кемалдылықтың әртүрінің себебі, патогенетикалық даму ерекшеліктері,
клиникалық белгілері, дәрежесі және зақымдалған ағзалар системасының жапы әрекетінің жағдайын анықтау;
-дені сау балалармен кемақыл балалардың дамуы мен қалыптасуының
жалпы ортақ заңдылықтарын есте ұстай отырып, кемақыл балалардағы кездесетін кемістіктердің ерекшеліктерін айқындау.
Бұл бағытта жүргізілетін зерттеулер кемақыл балалардың жоғарғы психикалық қызметінің даму сипатын қарапайым психикалық даму ерекшеліктерімен салыстыра отырып, қарастырғанда ғана нәтиже береді.
Баланың ақыл-ойының, жекеленген сезім мүшелерінің қызметінің, дене құрылысының ауытқуларын түзетіп, оларды толықтыру үшін әруақытта жоғарғы психологиялық қызметті жетілдіру қажет болады;
-Интеллектуалды кемістіктердің әрбір түрін жан-жақты зерттегеннен
кейін, оларды түзетіп толықтыру үшін ең қолайлы жүйелі, кешенді емдеу-түзету әдістемелерімен бірге тиімді тәлім-тәрбие мен оқыту әдістерімен ұштастырып қолдану;
-Кемақыл баланы өзі өмір сүрген ортаға және сыртқы жағдайға
әлеуметтік бейімдеу тәсілдерін де ескеру.
Осындай әрекеттерді жүзеге асырған жағдайда ғана кемақыл балалардың кемістіктерінің зардабын жеңілдетуге болады.
Баланың психологиялық дамуындағы ауытқу күрделі, ми қыртысы функцияларымен байланысты болса, оларды жан-жақты зерттеу қажет.
Зерттеу келесі ұстанымдарға сай жүргізіледі:
Бірінші ұстаным - гуманизм талаптарын сақтау. Орта білім беру мектептерінде жалпы проблемалары бар балалардың барлығын ерекше қамқорлыққа алып, олардың алдында тұрған мәселелерді жан-жақты диагностикалық зерттеуге, проблемасының мәнін анықтауға психолог көмек көрсетуге тиіс. Зерттеу барысында әр баланың жағдайын жасап, оның қиындығының себептерін анықтау ешқандай намысына тимейтіндей жолдармен жүргізілуі керек. Психолог өз күшімен баланың проблемасын шешуге көмек көрсете алмаса, оны басқа мамандарға жіберіп, жан-жақты зерттеуді ұйымдастырады.
Екінші ұстаным - зерттеу нәтижесінің нақтылығы. Бұл ұстаным бойынша баланы зерттеген барлық мамандар оның денсаулығы туралы өз шешімін анық айтып, диагнозды толық көрсетуі қажет. Егер диагноз қоюға қиналатын болса, баланы қосымша зерттеуге клиникаға жіберген дұрыс болады. Мектеп психологы баланы зерттеу нәтижесі тіркелген құжаттардың барлығын жинап, ол толық комплектте болуын қамтамасыз етеді.
Үшінші ұстаным - баланы жан-жақты және біртұтас зерттеу. Бұл ұстаным бойынша баланың таным процестерін, жеке тұлғалық қасиеттерін, мотивациясының ерекшеліктерін, эмоционалдық-ерік сферасын және мінез-құлқын, дене мүшелерінің ерекшеліктерімен ұштастырып зерттеуді талап етеді. Барлық зерттеулер баланың іс-әрекеттерін ұйымдастыру барысында жүргізіледі. Сондықтан оқыту процесін, еңбегін, ойынын ұйымдастырып осы әрекеттерін жан-жақты бағалау арқылы бала дамуының ерекшеліктері туралы қорытынды жасалады.
Төртінші ұстаным - балалардың ерекшеліктерінің динамикасын анықтау. Динамикалық ұстаным бойынша бала дамуы бағытын оның болашақтағы мүмкіндіктерін табу қажет. Л.С.Выготскийдің ілімі бойынша баланың жақын болашағын болжамдау арқылы кейбір ауытқулар соматикалық аурулардың салдары ретінде уақытша орын алып, ақыл-естің нормадан ауытқуларының орын алуына себеп болады. Сондықтан бала дамуының динамикасы оң белгіде болса оның айығып кетуге мүмкіндігі бар екенінінің белгісі деп бағаланады. Егер зерттеу барысында баланы оқытуға, үйретуге мүмкіндік бар екені дәлелденсе, олар жарым естерге жатпайды.
Бесінші ұстаным - балалардың іс-әрекетінің нәтижесін сандық және сапалық жағынан бағалау. Зерттеу барысында балаға берілген тапсырманы қалай орындағанының сапасын ғана есептеп қоймастан, тапсырманы орындауға қызығушылығы, ынтасы, зейінін сол әрекетке шоғырландыруы, ол әрекетті меңгеруге жіберген уақыты мен баланың алдына қойған мәселені шешуге қодланылған әрекеттердің түрлерін, жасалған операциялардың тиіміділігінің сипаттамасы ескерілуі қажет.
Мектептегі оқушылардың әрқайсысының жекелік психологиялық қасиеттері, таным процестері, күй жағдайлары тек өзіне тән ерекшеліктермен сипатталды. Осы ерекшеліктерді оқу-тәрбие процесінде толық ескеру мұғалімге өте қиын. Сондықтан да білім беру жүйесінде психологиялық қызмет ұйымдастырылған. Мектеп психологы мамандық қызметін атқару барысында оқушыларға, олардың ата-аналарына, педагогтарға, көптеген мәселелерді тиімді шешуге психологиялық жағынан көмек көрсетедеі. Балалардың мектепте оқытуға даярлығын анықтаудан бастап, мектепке қабылдау, бастауыш сыныптарда жетелеу, орта және жоғарғы сынып оқушылары мектеп бітіргеннен соң өмір жолын тауып алу проблемаларын шеушег бірінші кеңесші және көмекші болатын адам - мектеп психологы. Психолог оқушылардың жеке-даралық қасиеттерін диагностикалап, зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, олардың күнделікті дамуына ықпал жасайтын іс-шаралар жүргізеді.
Психологиялық қызмет көрсету барысында шешетін күрделі мәселелердің бірі - балалардың мектепке даярлығын анықтау. Бұл зерттеуге қойылатын талаптар және мектеп жасына келген балалардың, бірінші сынып оқушыларының таным процестері мен жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу жолдары мен пайдаланылатын әдістемелерін анықтаған ғалымдар А. Анастази, Л.И. Божович, Йирасек-Керн, Л.А.Венгер, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, И.В.Забрамная, Е.И.Рогов, Р.В.Овчарова.[16,17,18]Мектепке қабылданған балалар арасында психологиялық дамуында нормадан ауытқуы бар балалар кездеседі. Олардың мектепте оқыту мазмұнын меңгере алмай жүргені туралы мұғалімдерден шағым түседі. Осы жағдайдың алдын алу үшін психодиагностикалық минимум барысында көрсеткіштері төмен болған балалар жеке тізімге алынып, олардың көрсеткіштері төмен болуына, оқуға шамасы жетпей жүргеніне не себеп болып жатқанын дәлірек анықтау үшін оларды тереңірек диагностикалау жұмысы жүргізіледі. Сонымен қатар балаларды үйретуге болатындығын анықтау үшін олармен жеке-дара, қажеттілік туғанда - топпен түзету және дамыту жұмыстары ұйымдастырады. Ерекше қиын жағдайларда баланы басқа мамандарға көрсетіп, оның психологиялық дағдарысын оңтайландыру жолдарын анықтауға атсалысады.
1.3Көмекші мектептің дидактикалық прициптері және
ондағы ақыл ойы кем балалардың қоғамдағы орны.
Балалардың құқықтары мен мүдделерін сақтау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі бағыттарының бірі мүгедек балаларды әлеуметтік оңалту болып табылады, ол мүгедек балалардың тіршілік әрекетінің шектелуін еңсеруі, әлеуметтік мәртебесін қалпына келтіруі, әлеуметтік-тұрмыстық және еңбекке бейімделуі және материалдық тәуелсіздікке қол жеткізуі үшін жағдайлар жасау арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта елімізде 47 мыңнан астам мүгедек бала тұрады.
Осыған байланысты мүгедектерді оңалту жөніндегі әлеуметтік қызметтерді көрсететін медициналық-әлеуметтік мекемелер санын арттыру өріс алып келеді. Мүгедек балаларды медициналық-әлеуметтік мекемелерде ұстауға бюджеттен бөлінетін шығыстар жыл сайын артып келеді (қорғаудағы бір балаға жылына: 2010 ж. 188,7 мың теңге, 2011 ж. - 231,0 мың теңге,
2012 ж. - 286,7 мың. теңге). Медициналық-әлеуметтік мекемелер желісі
18 балалардың интернат үйлерін қамтиды, оның ішінде 17 - ақыл-ойы кем балаларға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz