А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік ойларды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ҚАЗАҚ ҒҰЛАМАЛАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай Құнанбаев ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Шәкәрім Құдайбердиев ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Мұхтар Әуезов ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ ҚАЗАҚ ҒҰЛАМАЛАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫ
2.1 Ғұламалардың педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Ғұламалардың педагогико-психологиялық көзқарастарының негізгі аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
СІЛТЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ топырағынан көкірегі ояу, көзі ашық ойшыл азаматтарымыз бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге танылғандары да аз емес.
Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиеті парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Ортағасырлық педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр данышпандары - Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Жүгінеки, Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұнилар қазақ жерін әлемге мәшһүр етті [1].
Халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын, маңызын жоймайтын зерттеудің қайнар көзі болған Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов мұралары да тарихтан белгілі. Егер Абай мен Шәкәрім қазақ халқының өткен заманындағы зиялылығы мен кемеңгерлігінің асқар шыңы болса, бұл құдіретті бейнені романист қаламымен қайта тіріліткен Мұхтар Әуезовтің өзі жаңа замандағы жаңғырған қазақ мәдениетінің тарихында асқар шыңға айналды. Зеңгір аспандағы бір-бірімен біте қайнасқан ұлттың аса көрнекті үш алып тұлғасының, былайша ғажайып түрде тұтасып және тілдесіп кетуі - бүкіл дүниежүзілік әдебиет тарихындағы, көркем ойдағы өзіндік бір ерекше құбылыс [2].
А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезовты дүниеге келтірген қасиетті Шыңғыстау өңірі. Селеулі дала төсінде өскен самал өзі естіген жаңалықты дүниенің төрт бұрышына таратуға тырысып асыға соғады. Олар ХІХ ғасырдың аяғы және ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып, гуманистік, адамгершілік, демократтық, педагогикалық идеяларды уағыздаған [3].
Зерттеудің мақсаты: А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік ойларды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеп, олардың сабақтастығын жүйелеп, педагогиканың үрдісіне ендіру.
Зерттеудің міндеттері:
- А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезовтың әлеуметтік-қоғамдық көзқарастары және шығармаларындағы рухани-адамгершілік құндылықтарын айқындау;
- А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы педагогикалық , педагогтық-ағартушылық, діни және гуманистік ой-жүйелеріне талдау беріп, қазіргі жастарды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндіктерін анықтау;
- А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы педагогикалық идеяларының сабақтастығын жүйелеу және мазмұнын құру;
- Абай, Шәкәрім, Мұхтарлардың педагогикалық идеяларының сабақтастығы және оларды педагогикалық үрдіске ендіру, арнайы курс бағдарламасын түзіп, педагогикалық эксперименттен өткізіп, нәтижелерін қорыту, ғылыми әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық , психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді тақырып бойынша теориялық талдау жасау, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы рухани-идеялар оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің әдістемесі және сауалнама, бақылау жүргізу, тескеру жұмысын ұйымдастыру және нәтижесіне баға беру, қорыту.
Зерттеудің көздері:
oo мемлекеттік ресми материалдары (заңдар, қаулылар және т.б.). Білім министрлігінің құжаттары (тұжырымдамалар, бағдарламалар, т.б.);
oo А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезовтың шығармашылық мұралары, еңбектері;
oo зерттеліп отырған проблема бойынша педагогикалық , психологиялық, педагогикалық, әдеби, тарихи деректер, мерзімдік басылым ақпараттары;
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ҒҰЛАМАЛАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай Құнанбаев
Кемеңгер ақын, ұлы данышпан Абай өз педагогикалық көзқарасында жастарды ақыл-ой тәрбиесіне, ілім-білімге үндей отырып, болашақтың тұтқасына ие болатын жастар білімді, зерек, көкірегі ояу болмаса, ешқандай нәтиже болмайтынын баса айтады. Ақынның бұл педагогикалық ғұлама ойының оптимистік сипаты бар екенін өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы білімді жастардың қолында деген жалынды үндеу пікірі Абай ойымен ұштасып, жалғасын тауып тұрғандай [4].
Абай Құнанбаев - қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы демократы, ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат танығаннан кейін, он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3 жыл оқиды. Оқуға зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб, парсы тілдерін үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науан, Физули еңбектерімен танысып, тағылым алады [5].
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып, ақындық өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері ақындарының, ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады. 1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып, дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы орыс демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары: Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин, т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады [6].
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Шығыс пен Батыс классиктерінің ағартушылық ой-пікірлерінен мол нәр алған ұлы ақын бала тәрбиесі мәселелеріне де кеңінен тоқталып, өзінің өлеңдері мен қара сөздерінде педагогикалық көзқарасын білдіреді. Адам мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық, салғырттық, күншілдік, көрсеқызарлық сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді есте сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет-дағдыдан бойын аулақ ұстау, нәпсіні ақылға жеңдіру, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді насихаттайды. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмысында бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңнен өзің есеп ал,-дейді. Яғни, адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін материалистік тұрғыдан түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз болуы генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр, алғыр болады деген буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-қарсы. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші қара сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім,-деді.
Абайдың поэтикалық шығармалары мен қара сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-пікірлерге толы. Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір сүреді. Біздің түйсігіміз бен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат шындық өмірдің сәулесі ғана.
Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір сүреді. Адам баласы көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады,-дейді Абай. Адам баласы анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бірі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар - тәннің құмарлығы. Екіншісі - білсем екен деу- жан құмарлығы (жетінші сөз) деп ой түйіндей келе, адам бойына жан құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым... ол таланттылық пен ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі деген қорытынды жасайды.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында диалектикалық сарын басым. Ол табиғат құбылыстарын өзара бір-бірімен байланыста, үнемі өзгерісте, дамуда болады, адамды қоршаған ортаның - табиғаттың ішкі сырын білім-ғылым арқылы білуге болады деп қарастырады.
Ұлы ағартушы өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын, яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп, рухани қажеттілікті ойламайтын, біреуді алдап, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдында жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды. Ондағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге, - деп жастарды білім-ғылымды меңгеруге шақырды.
Сол кездегі кейбір оқыған жастардың білімді шен алу, шекпен кию үшін пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың құралы етуге тырысқанына ызаланған Абай:
Ойында жоқ олардың
Салтыков пен Толстой
Я тілмаш, я адвокат.
Болсам деген бәрінде ой,- деп сөкті. Жастарға халық қамын ойлаған ақын-жазушылар мен ғалымдарды үлгі-өнеге етіп, білімдіден шыққан сөз талаптыға кез болса екен, -дейді. Тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімже деп ұққан Абай:
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Өнердің бұдан өзге бәрі жалған.
Ел болу үшін қала салып, отырықшылықта болу керек, мектеп салып, оқу оқып, білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың мүмкін емес екендігін, терең түсінген ол: Барыңды салсаң да балаңа орыстың ғылымын үйрет... өнер де, ғылымда орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті оны білгенге дүние арзанға түседі,-деп озық мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Ақыл - ардың сақтаушысы деп қарап, адамгершілік мәселелерін жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы -
Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр талап,
Бұларды керек қылмас ешкім қалап...
Терей ой, терең ғылым іздемейді
Өтірік пен өсекті жүндей сабап, - деп кейбір жастардың іс-әрекетін қатты сынға алады. Абай қазақ қоғамындағы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге байланысты ойларын бірнеше өлеңдерінде (Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат, Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін т.б.) айқын білдіреді. Ол халықтың артта қалушылығын, надандығын мінеп, әдебиет пен ағарту халыққа қызмет етуі, жалқаулыққа, ымырашылдыққа қарсы күрес жүргізуі қажет екендігін көрсетеді, прогресшіл орыс мәдениетіне жақындай түсуді уағыздайды. Мұндай күрделі міндеттерді шешудің жолдарын іздестіре келе, Абай өзінің Қырқыншы сөзінде жалпыға бірдей білім беру талабын ұсынып, қыздар да оқып, білім алу керек деп есептейді [7].
Ұлы ағартушы өз айналасын қоршаған әділетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын, жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін байқап, халықты, әсіресе, жастарды, адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше көңіл аударды.
Ал жастар бойына дарытуға тиісті жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде туған елге деген сүйіспеншілік пен ерлік, табандылық пен адалдық, парасаттылық пен сыпайылық, адамдарға қайырымдылықпен қарау, еңбек сүйгіштік, жарқын өмірге ұмтылушылық т.б. атап айтты. 1886 жылғы бір өлеңінде ақын:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман,- деп өз кезіндегі жастардың осындай жағымсыз мінездері н қатаң сынға алды. Абай уақытын еңбексіз бос өткізетіндерді, еріншектерді, өсекшілдерді, адамгершілік қасиетке ұмтылмайтындарды мейлінше жек көрді. Ондайлар туралы:
Осындай сыйдаң жігіт елде мол-ақ,
Бәрі де шаруаға келеді олақ.
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері - қу борбай - сымпыс шолақ-деп, күйзеле жазады ұлы ақын.
Гуманист - ақын Абайдың ХІХ ғ.орта шенінде халқымыздың бойындағы жағымсыз қасиеттерді қатты сынға ала отырып, айтқан ойларының, көтерген өзекті мәселелерінің бүгін де маңызды, күн тәртібінен түспей отырғандығын атап өткіміз келеді. Абайдың айтқан ойлары бүгінгі Мақатаев сияқты ақындарымыздың ойларымен үндесіп жатыр.
Табиғатты айтсын мейлі, махабатты айтсын, адамның ары мен арманын айтсын, жан түршіген міні мен арамза мінез-қылығын айтсын, қазақтың ақиық ақыны Мұқағали ағынан жарылып айтады, әрбір өлең жолынан ақынның жүрек лүпілін естіп, жан айнасын көреміз, адам бойында әлі де арылып болмаған сұмдық пен сараңдылықтан жериміз, жамандықтан түршіге түңілеміз. Сондықтан да ол:
Мамсапқорлардың қасынан
Шықпайтындарға ашынам !
Жалданып өскен жасынан
Жағымпаздарға ашынам !
Өзіңе ғана бас ұрам,
Сенесің бе, Отан осыған !?
Алаяқтарға ашынам !
Ашынам-дағы тасынам
Құнымды несін жасырам, - деп адам бойындағы жағымсыз мінез құлықты ашына сынға алды. Мұқағали айтқандай, осы жағымсыз қылықтар да бүгін де арамызда бой көрсетіп қалады.
Сол кезде Абайдың көтерген мәселелері бүгін де маңызды, өзектілігін ерекше айта кеткен жөн.
Абай тарихқа ең алдымен кемеңгер ойшыл ақын, ағартушы ретінде енді. Абай өлеңдері мен қара сөздерінің тәрбиелік-тәлімдік мәні зор, идеялық деңгейі жоғары болып келеді.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқты-барды, ертегіні термек үшін,
- деп ақынның өзі айтқандай оның өлеңдерінің әлеуметтік, этикалық мәні мейлінше терең. Ең алдымен ол өз халқына өлеңдері, қара сөздері арқылы ұдайы ой салды, оның көкірегін оятып, оны надандықтан, жаман қылықтардан сақтандырды, мәдениетті болуға, прогреске шақырды.
Абай өзінің өлеңдерінің бәрінде:
Қалың елім қазағым, қайран жұртым,
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың,
Жақсы мен жаманды айырмадың
Бірі қан, бірі май боп енді еккі ұртың - деген сөздері дәлел бола алады. Бұл өлеңде Абай ашынып, халықтың жанына тие айтады. Сондай-ақ, Абай бос даурығуға, бекер сал шашуға, өтірік, өсек айтуға, жалқаулыққа қарсы шықты. Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, адам болам десеңіз, - дей келіп, Абай Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ, Бес дұшпаның білсеңіз, Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой, Бес асыл іс, көнсеңіз, - деген өсиет айтты.
Абай өнер-білім алуға шақырды, өмірде өз орныңды тап, пайдалы әрекет жаса, дейді. Сен де - бір кірпіш дүниеге, тетігін тап та, бар қалан! деген сөздер соның айғағы. Қазақ елінде ойын-сауыққа көп әуестеніп, бір үйден бір үйге, бір ауылдан бір ауылға селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет барын ашына ескертіп, одан аулақ болуды арман етті.
Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық,
Аздырар адам баласын, - деп жағымсыз қасиеттерден жастарды жирендіреді.
Ол А.С.Пушкин мен М.Ю.Лермонтовты ұстаз тұтты, олардың өлеңдерін, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударды. Мәселен, Татьянаның хатын, Онегиннің хатын аударып қана қойған жоқ, оған ән де шығарды.
1840 жылы М.Ю.Лермонтов Гетенің Жолаушының түнгі әні деген өлеңін Горные вершины спят во тьме ночной деген атпен аударған болатын. Гетенің бұл өлеңі көптеген ақындарға, композиторларға әсер етті. Ол Абайдың да жүрегіне ұялады. Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кетер маужырап деп аударды. Сонымен қатар, Абай шығыс мәдениетінен де нәр алды. Фирдоуси, Науан, Низами, Хафиз, Сағди шығармаларына еліктеді.
1995 жылы бүкіл еліміз Абайдың 150 жылдық мерекесін ЮНЕСКО шешімі бойынша әлем болып тойлады. Ұлтымыздың рухани мақтанышы, ұлы гуманист, ақын-ағартушы Абайдың ғылыми-педагогикалық мұрасының зерттелу жайы туралы және Қазақстанда төңкеріске дейінгі педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында алатын орны туралы айтқанымызда ұлы ғұлама ойшылдың педагогикалық мұрасын алғашқы зерттеушілер, педагогика тарихы саласындағы көрнекті қазақстандық ғалымдар, педагогика ғылымдарының докторлары, профессорлар Т.Т.Тәжібаев, Қ.Б.Бержанов, Ә.У.Сембаев, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев және т.б. ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өткен жөн.
Ұлы гуманист-ақынның педагогикалық, тағылымдық мұраларының мәні мен маңызы бүгінгі таңда да өміршең, өзекті екендігін дәлелдейді.
ХХ ғасырдың басында бір кезде Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген ағартушылық қозғалыстың туын Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатовтар жалғастырды [8].
1.2 Шәкәрім Құдайбердиев
Қазақ халқының тарихы мен мәдениетінде өзіндік із қалдырған, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген, ұлы Абай мектебінің дәстүрін жалғастырушы, өзінен кейінгі ұрпаққа сарқылмас мол мәдени мұра қалдырған Шәкәрім Құдайбердиев белгілі гуманист ақын, ойшыл тарихшы-шежіреші ағартушы, ғұлама болды.
Шәкәрім Құдайбердиев халықымыздың қоғамдық ағартушылық, мәдени және әдеби өміріне белсене атсалысқан, ағартушылық-демократиялық, гуманистік идеяларды насихаттаған, Шоқан, Абай, Ыбырай ұстаған ағартушылық дәстүрді ілгері жалғастырушылардың бірі болды.
Шәкәрім жөнінде жарық көрген әдебиеттерді жан-жақты талдай отырып, оның педагогикалық көзқарасын, ағартушылық қызметін, ақынның даралық ерекшеліктерін танытатын қасиеттерін саралай келе ғылыми жүйеге келтіріп зерттеу және болашақ мұғалімдерді даярлау жүйесінде кеңінен пайдалану, мектеп мұғалімдеріне бұл бағытта әдістемелік нұсқаулар беру қажеттілігі туындайды.
Шәкәрімнің ағартушылық-педагогикалық көзқарасы туралы айтқанда, оның өлеңдері мен поэмаларын, ғылыми еңбектері мен аудармаларындағы тәлім-тәрбие мәселелеріне талдау жасалады [9].
Адам санасына сіңіп, бойына тазалық пен инабаттылық дарытатын көркем шығармалардың тәрбиелік мәні зор. Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанып, егемен ел болған заманда туған халқымен қайта қауышқан алыптарымыздың бірі Шәкәрімнің шығармаларын оқыту, оқытып қана қоймай, терең сырлы құпиясын ашып, оның адамдық, азаматтық құқық жайында жазған өлеңдеріне талдау жасау мектеп мұғалімдеріне зор міндет жүктейді. Жас ұрпақты адамгершілік биік мұраттарға, адалдық пен ақылдылық, парасаттылық пен азаматтыққа үндейтін Шәкәрім шығармалары бүгінгі күні жоғары және орта оқу орындарында оқытыла бастады.
Шәкәрімнің Кісіге адамшылық неге керек? өлеңінде адамдық пен айуандық бір-бірімен бетпе-бет келіп, адамдық қасиеттің орны белгіленеді.
Кісіге адамшылық неге керек,
Адамдық өзге айуаннан артық демек.
Ит талаған төбеттей қалай дейсің,
Аямай әлі келгенді жұлып жеген жемек, - деп оқырманға ой тастайды, пікір сұрайды.
Мейірім жақсы, зұлымдық жаман дейсің,
Қасқырлыққа қайтасың құр дөңгелеп,
Жаны ашып, жәрдем қылмай өткен адам,
Өсіп, өніп құлаған бір бәйтерек, - деп өзі өлеңінде адамды адам ететін, адалдық пен азаматтыққа жеткізетін амалды, түрлі жолдарды іздестіреді. Адамның түзу жолда жүруіне, ар тазалығы мен жан тазалығына ақылдың ұнемі көшбастаушысы болып отыруын қалайды.
Білімділер сөз жазып зарлағанда,
Ой кзіп, жердің жүщін шарлағанда,
Алдаусыз адам өмірін түзетерлік,
Әділет, ынсап, мейірім бар ма адамда, - деп толғанып, өз заманының, қоғамын сынап, адам бойындағы жағымсыз мінез-құлықтарға жиіркене қарайды, басқаларды да жиіркендіреді.
Ұлы ақынның бұл өлеңдері жақсылық, әділдік, азаматтық сезім, ар-ұят өзін-өзі бағалау, қамқорлық, қарапайымдылық, кішіпейілділік сияқты адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады.
Шәкәрім Құдайбердиевтің азаматтық рухты жоғары көтеретін, эстетикалық сезімге баулитын өлеңдерінің бірі - Насихат. Бұл өлеңнің идеясы тұнып тұрған өсиет, ақыл мен нақыл. Ақын жастарға өнер, ғылымға жету жолардарын көрсетіп, оқуға шақырды.
Сен ғылымға болсаң ынтық, бұл сезімді әбден ұқ,
Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер.
Білген ердің бол шәкірті, білмегенді қыл шәкірт,
Үйренуге қылма намыс, үйретуге болма кер, - деген жолдарында ғылым мен білім, адамдық пен азаматтыққа жеткізетін бірден-бір құрал екенін айтып, шәкірттік пен ұстаздық арасын айшықтап көрсетеді. Шәкәрімнің оқу-білімге, өнерге, еңбекке, биік гуманизм, адамгершілік идеясына көзқарасы үнемі Абаймен үндес келіп отырады.
Қай ғылымды білсеңіз де қазір оны елге жәй,
Құры ішінде кеткенше пайдалансын өзгелер,- деп ғылым мен білімнің көпке ортақ байлық екенін түсіндірді.
Піскен мен шикі мысал өлеңі ақынның замандасы, педагог-жазушы Ыбырай Алтынсариннің Бай баласы мен жарлы баласы әңгімесімен төркіндес, тәрбиелік мән-мағынасы ұқсас.
Шәкәрім поэзиясының биік тұғыры - гуманизм, туған халқына деген махаббат, жан мен тән тазалығы екенін айтып, ұрпақ санасына сіңіру - көкірегі ояу, сезімі сергек, зерделі жастық парызы.
Шәкәрім еңбек тәрбиесіне ерекше мән бере келіп, өз шығармаларында еңбекті адам бойындағы қасиеттердің ең керектісі деп түсінеді. Еңбектің тек жеке адам өмірінде ғана емес, бүкіл адамзат дамуындағы тарихи маңызына көз жеткізе білді.
Жалпы, адам өмірін осылайша жас ерекшеліктеріне қарай кезең-кезеңге бөліп сипаттау қазақ поэзиясында ертеден келе жатқан дәстүр.
Жастық қызығын дәріптеген ақын адам өмірінің осы екі кезеңін шендестірумен шектелмейді, бертін келе ұлғайған жастың өзіндік мәні бар екенін насихат қылды.
Әрине, балаң білсе қадіріңді,
Орындап екі айтқызбай әміріңді.
Жасыңнан жаның сырлас жарың болса,
Қыл өткізбей білетін тамырыңды, - деп, адамның егде тартқан тұсында баланың, жардың қызметіне ерекше мән береді, оның тәлімдік-тәрбиелік тұстарына ерекше көңіл бөледі.
Сонымен бірге Шәкірім мақал-мәтел, жұмбақтарды, шешендік сөздерді өз шығармаларына арқау етіп, оның тәлімдік-тәрбиелік танымдық мәнділігін жоғары бағалаған.
Сонымен қатар, Шәкәрім мақал-мәтелдерді пайдаланып қана қоймай, кезінде өзі жинап , баспаға әзірлеген, кейін баласы Ахаттың көшірмелерінде қалған оның сондай жүз отыз жеті мақал-мәтелі бар. Бұлар Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының қолжазбалар қорында сақталған [10].
Шәкәрім шешендік сөздерге де ерекше мән берген. Қазақ халқының, кейбір мақал-мәтелдері мен шешендік сөздерін жинап, газет-журналдар беттерінде бастырады және шежіре жинайды.
Шәкәрімнің құнды еңбектерінің бірі 1911 ж. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі атты шығармасы жарық көрді. Оның Қалқаман - Мамыр ме н Еңлік-Кебек поэмалары жеке кітап болып баспадан шыққан болатынды. Ол шетел, орыс және шығыс классиктері Бичер-Стоу Гариет, Л.Н.Толстой әңгімелері шығыстың классиктері Хафиз және Физули шығармаларын қазақ тіліне еркін аударған. Ақын шығармаларының толық жинағы 1988 ж. Жазушы, Жалын баспаларынан жарық көрді.
Шәкәрімнің педагогикалық-ағартушылық және психологиялық көзқарастары туралы айтқанда, ұлы ғұламаның ағартушылық-психологиялық мұрасын зерделеуде белгілі педагогика және психология ғылымдарының тарихын зерттеуші көрнекті ғалымдар Қ.Б.Жарықбаев пен С.Қалиевтің Шәкәрім Құдайбердиев туралы зерттеу еңбектерін ерекше атауға болады.
Шәкәрім жөнінде жарық көрген әдебиеттерді жан-жақты талдай отырып, оның педагогикалық көзқарасын, ағартушылық қызметін, ақынның даралық ерекшеліктерін танытатын қасиеттерін саралай келе, ғылыми жүйеге келтіріп зерттеу және болашақ мұғалімдерді даярлау жүйесінде кеңінен пайдалану, мектеп мұғалімдеріне бұл бағытта әдістемелік нұсқаулар беру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындайды.
Шәкәрім Ұлы Абайдың жақын туысы, немере інісі. Ақынның мектепті де Абайдан өткен. Сол себепті ақынның шығармашылық жолында Абай есімі кеңінен орын алады.
Ғұламаның жеке басына тән ерекше қасиетін көрсететін терең педагогикалық еңбегі - Үш анық. Ойшыл ақынның бұл еңбегі мектепте Адам мен қоғам пәнінен ХІХ ғ.бас кезіндегі қазақ ойшылдары деген тарауды өткенде Шәкәрімнің Үш анық еңбегі оқытылады. Шәкәрімге дейін қазақ халқында белгілі педагогикалық дәстүр, данышпандылыққа баулу мектебі болмағанын, алғаш осындай мектептің есігін ашқан, арнаулы дүниетанымдылық еңбек қалдырған Шәкәрім екенін білеміз [11].
1.3 Мұхтар Әуезов
Заманымыздың заңғар жазушысы -- ұлы педагог Мұхтар Әуезовтің оқу және тәрбие туралы пікірлері ағарту салалары жөніндегі көптеген ғылыми мақалалары мен сөйлеген сөздерінде, публицистикаларында, әсіресе көркем шығармасында жарқын көрініс тапқан. Ол бұл жағынан алғашқы ағартушы-демократтар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың тікелей мұрагері, солардың ісін жалғастырушы, үлгі-өнеге тұтушы. Осы істегі оның негізгі мақсаты -- халыққа қызмет ететін білікті, білімді азамат тәрбиелеу, олардың неғұрлым жан-жақты дамуына көңіл бөлу. Сол себепті де өз оқулықтары мен бағдарламаларында, оқыту ісі жөніндегі мақалаларында мұғалімдерден әрбір сабағын ұқыпты ойластырып, білім беру мен тәрбиелеу тәсілін жетілдіре беруді, шәкірттердің ақыл-ой дамуын адамгершілік қасиетпен тығыз байланыстырып отыруды талап етті.
1920-30 жылдарда оқулық, оқу құралдары енді-енді ғана пайда болса, педагогикалық әдістемелік еңбектер, дидактикалық құралдар атымен жоқ болатын. Сол себепті де ол оқыту оңайдан қиынға, жайдан күрделіге, жаңадан ұмытылған ескіге қарай деген принципке негізделуін ұсынды. Сөйтіп оқытудың мақсаты: шәкірттердің ойлауына, толғануына, пікір таластыруына ықпал ету; дүниеге деген көзқарасын қалыптастыру; эстетикалық талғамын тәрбиелеу; оларды кұр тыңдаушыдан білімді өз еңбегімен алушы, ізденуші дәрежесіне жеткізу деп түсінген педагог.
М. Әуезовтің жастар тәрбиесіндегі мұғалімдердің алатын орны туралы жүйелі пікірлері ерекше назар аударады. Оқытушылар, М. Әуезов ойынша, заман талабын дұрыс түсінген, адам баласының қас жауы надандық пен қараңғылыққа, қапастыққа қарсы күресуші, адамзаттың өткен тарихындағы барлық мәртебелі де, игілікті істердің жалғастырушылары болуы шарт. Олардың идеялық шыңдалуы, саяси кемелденуі, аса жоғары жауапкершілік сезіммен қатар ізгілік, интелектілік, моральдық тазалығын, өзін-өзі ұстау, байыптылық, білімнің түрлі саласынан хабардар болу, шәкірт психологиясын терең білу, педагогтік техниканы жете меңгеру, оптимизм т.б. жеке қасиеттерді бойына дарытуы қажет дейді [12].
М. Әуезов өзінің көптеген ғылыми мақалаларында, сөйлеген сөздерінде мектепке нәтижелі жұмыс жасауы үшін оқытушының бойында білім мен біліктен басқа, педагогикалық қызметке деген табиғи бейімділік, зор талап, терең талғам мен ұғымдылық, ынталылық қажет екендігін ескертіп отырды. Өйткені оқытушы өзінің жұмысына селқос қараса, шәкірттерді шын жүрегімен сүймесе, ол жұмысы да ықылассыз болады. Ал ықылассыздық пен енжарлық, дөрекілік пен менмендік бірімен-бірі жақын тұрған адамгершіліктің көмескі жақтары ғана емес, тәрбиенің де жауы.
М. Әуезов ерекше талап еткен шарттардың бірі- мұғалімдердің дұрыс ойлау және соған орай дұрыс сөйлеу мәдениеті. Бұл үлкен өнерді бойына дарытуды әрбір мұғалім мақсат етуі керек. Осыған байланысты ол кейбір мұғалімдердің сөйлеу және ойлау мәдениеттерінің төмендігіне қынжылады. Мұндағы ұстаз қояр талаптар: ойдың жүйелі, әрі дәйекті болуы, ойлаудың ақиқаттығы және шындығы, яғни адам ойының болмысқа сай келуі, кез-келген айтылған ойдың бір ізді жүйелі, тұжырымды болуы. Бұлардан басқа ұстаз ойынша ой мен тіл бірлікте болады. Ал тіл ұлттық мәнге ие, ойлау болса, жалпы адамзатқа тән. Осы жағынан алғанда, М.Әуезовтің Шығыс халықтарының ойлау жүйелері, сөйлеу мәнерлері туралы пікірлері ғылым үшін құнды. Бұны оның фольклорлық зерттеулерінде, оқулық бағдарламаларын жасауда, әсіресе Әдебиет тарихы оқулығын жазуда басшылыққа алғаны белгілі. Шығыстық философияның, ойлау жүйесінің биік шыңы М. Әуезовтің Абай жолы эпопеясы десек қателеспейміз.
М. Әуезов логика мен психология ғылымдарының өзара қарым-қатынасы жайлы айта келіп, бұларды әрбір оқытушы, жастар тәрбиесіне қатысты барлық адамдар білуі парыз дейді. Оларды терең игерудің негізгі жолы тәрбиешінің қазақтың халық педагогикасының негізін білуінде, ал оның қайнар көздері халықтың ауыз әдебиетінде, фольклорлық шығармаларында деген пікір айтты. Осыдан келіп, ол әдебиет пәні мұғалімдеріне қазақ халқының ауыз әдебиетінде, фольклорлық шығармаларын терең талдап, мазмұны, мән-мәнісін тереңірек зерттеп білуді, сол жолды оқушыларға ұқтыруды ұсынады.
Халқымыздың тарихи даму жолында өмір тіршілігінің сан-саласын қамтитын мақал-мәтелдердің бірсыпырасы адамның ойлау жүйесіне, сөйлеу мәдениетіне, іс-әрекет сипатына қатысты. Дарынды ұстаз тек оқу мәселесі жөнінде жалаң пікір айтушы теоретик қана емес, сол іске тікелей араласқан практик те болды. Қазақстанның сол кездегі астанасы Орынборға басшылық қызметке ауысқан М. Әуезов 1922 жылғы сәуір айының аяғында Семейге сапар шегеді. Ұзаққа созылған бұл сапарында оқу мәселесі төңірегіндегі істерге де тікелей араласады. Мәселен, 1922 жылы Семей губерниялық оқу бөлімінің ақша-қаражат жағдайы туралы мәселе қаралған губерниялық мәслихатқа қатынасса, мектеп үйлеріне бұрын кіріп алған мекемелер оларды тез арада босату мәселесін жедел шешуге кіріседі. Мектепте бала оқытпағанмен, М. Әуезов бүкіл өмір бойы оқу ісі, оқыту мәселелері, ұстаздық ету төңірегінде ұлағатты пікір айтып, мол мұра қалдырған ойшыл ұстаз болды.
1923 жылы желтоқсанда Ленинградтан Семейге келген М. Әуезов мәдени-ағарту қызметкерлерінің жетіспеуіне байланысты осында қалдырылады. Қазақ педтехникумында қазақ әдебиеті тарихынан, әдебиет теориясынан, қазақ, орыс әдебиетінен және Ресейдегі революциялық қозғалыс тарихынан лекциялар оқиды. Ұстаздық жолын алғаш рет осылай бастаған ол 1954 жылы МГУ-дің СССР халықтары әдебиеті кафедрасының профессоры болып, қазақ әдебиеті тарихынан лекциялар оқуға дейін жалғастырады [13].
Ол Семей губерниялық оқу бөлімі жанындағы ғылыми-әдістемелік кеңестің мүшесі болған. 1925 жылы 8 қаңтарда Ауыл газетінде жарияланған Бәрекелде деді ме екен? мақаласында М. Әуезов қазақ даласындағы ауыл мектептерінде оқыту жұмыстарының нашар дәрежеде екендігін, оны бақылайтын оқу инспекторларының өз міндеттеріне жүрдім-бардым қарайтындықтарын қатты сынға алған. Сондай-ақ Абай журналының 1918 жылғы 11-санында Оқу ісі атты көлемді мақаласын жариялап, онда ұлт мектептерін ашудың қажеттігін нақтылы дәлелдей келіп, оның кезек күттірмейтін мәселе екендігіне тоқталған. Алайда, ол кезде ұлттық мектептерді аша салу оп-оңай іс еместі. Сондықтан, М. Әуезов сол кезде мектеп ашу үшін ең басты кедергі болып табылатын үш түрлі жағдайды атап көрсеткен. Бірі - бастауыш мектептердің бәріне мұғалім жоқтығы; екіншісі - оқу құралдарының жоқтығы, үшіншісі - ілгері оқитын мектептердің жоқтығы, һәм тез уақытта бола алмайтындығы.
М.Әуезовтің пайымдауынша, мұғалімдер, жалпы жастар тәрбиесіне қатысты қауым, халық даналығы, мақал-мәтелдер арқылы әрбір нәрсенің, құбылыстың шындығына тәрбиеленушінің көзін жеткізіп, оның ақиқаттығын олардың санасына ұялатудың қуатты құралы етіп қолданулары керек.
М.Әуезов - мейлінше прогресшіл, өмірден үйренгіш, жаңаны сезгіш, болашақты болжағыш ойшыл ғалым-ұстаз. Ол - республика халық ағарту саласына айтулы үлес қосқан, асқаралы ағартушылардың бірі. Мұны біз оның қоғамдық өмірдің әр саласында атқарған істерінен де, көркем шығармаларынан да, ғылыми және публицистикалық еңбектерінін де айқын көреміз [14].
ІІ ҚАЗАҚ ҒҰЛАМАЛАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫ
2.1 Ғұламалардың педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік мәні
ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен қоғамдық жаңғырулар тұсында тұр. Қоғам дамуының тарихи жаңа кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі әлеуметтік өзгерістермен айқындалады. Тәуелсіздікке ие болған он бес жыл ішінде Қазақстан мемлекеті жаңа сапалық деңгейге көтеріліп, өзгермелі әлеуметтік-жағдайда жаңа Қазақстандық қоғам дүниеге келді.
Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезовты дүниеге келтірген қасиетті Шыңғыстау өңірі. Селеулі дала төсінде өскен самал өзі естіген жаңалықты дүниенің төрт бұрышына таратуға тырысып асыға соғады. Олар ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып, гуманистік, адамгершілік, демократтық, педагогикалық идеяларды уағыздаған. Үш алыптың қайсысы болсын елінің бүгіні мен келешегіне қатты алаң болатыны сөзсіз еді. Олар келешек ұрпағының кісілік санатында жүруі үшін қазіргі өздеріне үстемдік тұрған жұрттың өз тілінде білім алуы қажет деп білген.
Ұлы ғұламалар қарапайым халықтың ауыр да қараңғы өміріне немқұрайлы қарай алмады. Жоқшылық пен аш-жалаңаштыққа душар болған ауыл кедейлері тұрмыс-тіршілігінің соншалықты ауыр екенін өз шығармаларында бейнелеген. Ертедегі грек ойшылдары Платон, Сократ, Аристотельден бастап, Батыс Европа мен Шығыстың ғұлама білімпаздарының еңбектерінен сусындай жүріп, ойларын дамытып, қиялдарын шарықтаған, сонымен қоса, орыстың өздерінен бұрынғы ағартушы ойшылдарының, соның ішінде Л.Н.Толстой мен К.Д.Ушинский т.б. шығармаларымен танысып, көзқарастарын, идеяларын көп оқып, оны зерттеп жалғастыра білгендері туралы зерттеу жұмысында аталған[15].
Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов халықты бүгінмен ғана өмір сүруге болмайды деп үйретеді, өткен қиыншылықтардан сабақ алу арқылы бүгінгі күн мәселелерін шешуге тиістіміз, өткен шақ пен бүгінгі шақ келер шақтың мүмкін болатын қиыншылықтарын жеңетін жолды көрсетеді.
Үздіксіз әлеуметтік білім беру балабақшадан бастап, жоғары оқу орындарына дейін белгілі бір идеяға бағытталып, жалғасын тауып отырса оң нәтиже береді. Біздің алға қойған мақсатымызда осы. Қазіргі заманғы жастар өзінің болашағын өзі жасаушы, өзінің күнделікті алып жүрген білімін ерік-жігерімен, шығармашылық белсенділігін іс-әрекеттің белгілі бір түрін меңгеруге жұмылдырып, өмір ағымына икемделе білетін, өз болашағына сеніммен қарайтын жеке тұлға деп айтуға болады [16].
Үш ұлы ғұламаның шығармаларындағы педагогикалық идеялардың сабақтастықтығын 1 - кестеден көруге болады.
Кесте - 1 Абай, Шәкәрім, Мұхтар мұраларындағы педагогикалық идеялардың сабақтастығы
Тәлім-тәрбиелік бағыттар
Абай Құнанбаев шығармалары
Шәкәрім Құдайбердиев шығармалары
Мұхтар Әуезов шығармалары
1 Білім-ғылымға қатысты ақыл-ой тәрбиесі
Қалың елім, қазағым, қайран жұртым","Интернатта оқып жүр","Ғылым таппай мақтанба", "Бірінші қара сөзі"т.б.
Қазағым қам ойлан, Сенде адам едің ғой. "Жасымнан жетік білдім түрік тілін","Талап пен ақыл","Жер жүзі жабылғанда ғалым жаққа...", "Насихат"т.б.
"Абай Құнанбаев"; "Әдебиет тарихы"; "Әр жылдар ойлар", "Уақыт және әдебиет"т.б.
2. Адамгершілік тәрбиесі
"Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек","Қартайдық, қайрат қайтты, ұлғайды арман","Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,""Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы, "Адамның кейбір кездері""7,13,17,19"қара сөздері т.б.
Ашу мен ынсап","Мақтау мен сөгіс","Өмір","Шыннан өзге құдай жоқ","Кісіге адамшылдық неге керек?"т.б.
"Қараш-Қараш оқиғасы", "Қилы заман", "Еңлік-Кебек", "Қарагөз", "Түнгі сарын" пьесалары, т.б.
3. Эстетикалық тәрбие
"Жүрегім нені сезесің", "Не іздейсің көңілім, не іздейсің", "Жүрегім ойбай соқпа енді", "Көзімнің қарасы", "Сегіз аяқ", т.б.
"Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек", "Бостандық таңы атты", "Адмадық борышың - халқыңа еңбек қыл", т.б.
"Айман-Шолпан", "Абай" опералары, "Отелла" аудармасы, "Ревизор", "Любовь Яроваясы", т.б.
4. Еңбек, экология тәрбиелері
"Сабырсыз, арсыз, еріншек", "Шегіртке мен құмырсқа", "Желсіз түнде жарық ай", "Күз", "Жаз", "Жазғытұры", "Қыс","2,6,"қара сөзері т.б.
"Адам немене?","Епті тышқан","Қош жұртым""Жаз келер, қысты күнгі қысым өтіп"."Бояулы суыр""Ақылшы торғай","Қасқыр, түлкі бөдене"т.б.
"Қыр суреттері", "Іздер", "Бүркітші", "Көксерек" т.б.
5. Отбасы тәрбиесі
"Тұтқындағы батыр", "Туғызатын ата-ана жоқ", "Адамның кейбір кездері", "кешегі Оспан ағасы", "кешегі өткен ер Әбіш","Қара қатынға" "Ата-анаға көз қуаныш"т.б.
"Көңіл", "Жиырма үш жасымда","Жастық туралы","Кәрілік туралы", "Өзіме"т.б.
"Жетім". "Кім кінәлі?","Бес дос", "Кінамшыл бойжеткен", "Асыл нәсілдер", "Ел ағасы", "Дос - Бедел дос", "Бәйібше тоқал" т.б.
Өйткені, біз аға ұрпақтар, тіл, дәстүр, ұлттық өнер, жалпы таным мен түсінікке қатысты нәрселердің барлығы адам бойына есейгенде емес, нақ ана сүтімен бірге дарығанда ғана көктеп, жапырақ жаятындығын түсінуге тиіспіз.
Педагогикалық тарихымыздағы ақтаңдақ парақтарды ақтаруға бағыт алған осынау үрдіс үздіксіз жалғасын тауып, монографиялық зерттеу еңбектерін дүниеге әкелді. Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Базарбаев, Ә.Дербісәлин, М.Дулатов, Ш.Елеукенов, М.Жұмабаев жөнінде ой толғаған С.Қирабаев, Ш. Құдайбердиев, М.Мағауин, Қ.Мұхаметханов, Р.Нұрғалиев, Ш.Сатбаева, Ә.Тәжібаев, Ж.Ысмағұлов т.б. еңбектері осынау алып қаламгерлердің шын мәніндегі шығармашылық қуатын айқындап, лайықты бағасын берген зерттеулер болды. Жекеленген ақын-жазушылармен қатар сондай-ақ бұрыннан белгілі мұраларымызды бүгінгі күннің талаптары тұрғысынан қайта қарап, бағалау міндеті де зерттеуші ғалымдарымыздың назарынан тыс қалған жоқ. Бұл орайда Ә.Балтабай, Ғ.Есімов, З.Қабдолов, Х.Сүйіншалиев, С.Ізтілеуова тағы басқа ғалымдар еңбектерінде әртүрлі көкейкесті мәселелері мен жанрларына қатысты жаңаша пайымдаулар тұжырымдалды [17].
Бұдан соң Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарына қатысы бар бір топ еңбектер жарық көрді. З.Ахметов, Қ. Бейсенбаев, А.Дайрабаева, К.А.Дюсенбаев, А.Есенжанов, Қ.Б.Жарықбаев, К.Құнантаева, Қ.Мұхаметханов, Қ.Өмірәлиев, Х.Сүйіншәлиев т.б. ағартушылық көзқарастарына қатысты пікірлер XIX ғасырдың екінші жартысын қарастырған көпшілік еңбектерден орын алды. Абай мұрасын кейінгі кезде зерттеушілердің көпшілігі осы М.О.Әуезов белгілеп кеткен ізімен жүрген. Мысалы: З.Ахметов, А.Бейсембаева, Т.Әлімқұлов, Ғ.Есімов, Ә.Жиреншин, К.Құнантаева, А.Қартаева, М.Мырзахметов, С.Мұқанов, Қ.Өміралиев, Х.Сүйіншалиев, Р.Сыздықова, Т .Тәжібаев, Г.Төретаева, І.Халитова. Атап кеткен ғалымдар және басқада ақын мұрасын зерттеушілер өз еңбектерінде ол көрсеткен мәселелерді жан-жақты қарастырды [18].
Дана Абайды қазақ халқының рухани ұстазы ретінде тануымыз ұлы ақынның өз мұрасы ғана емес, сонымен бірге әлемдік көркем ойдың алтын қазынасына айналған Мұхтар Әуезовтың тарихи эпопеясы арқылы жүзеге асты. Ғылыми зерттеудің басты методологиялық принципі - Мұхтар Әуезов әлемінің ұлы Абай әлемімен, Шәкәрімнің ұлы ұстазы Абай өмірімен сабақтастығы жайлы зерттеу жұмысында айтылған.
Абай қазақ поэзиясына бірінші болып пейзажды енгізіп, табиғатты өлеңдерінде жеке кейіпкер етіп көрсетіп, адам мен табиғат мәселесін көтерген. Бірінші дүниежүзілік соғыстың куәгері болған Шәкәрім экологиялық тәрбие негіздерін салып, адам құлқы және табиғат, табиғатты сақтауға ғалымдардың жауапкершілігі туралы ойларын жариялаған. Ал Мұхтар Әуезов өз шығармаларында Абайды жете таныған биіктен көрінеді, Абай ойларын өзіндік бағытта жалғастырды. Ел мұңын шертіп, ел тағдырына қайғырған Абайдың әуендерін Шәкәрім қайта жаңғыртты... Әуезов - екінші Абай деген ұғым Абайды қайталау деген сөз емес, Әуезов - Абайдың ізін басушы емес, өнер жолын жалғастырушы.
Дүниежүзі ғалымдары да бұл мәселені жете зерттеген. Атап айтқанда, E.Erikcon, W.Okon, L.Pye, Д.Равич тағы басқалары оқытудың дәстүрлі ұстанымдарына сәйкес өткен заман мәдениетін жүйелеп, академиялық дәрістер жиынтығын қалыптастыруды маңызды деп түсінген. Ал П.Блум, А.Маслау, T.Nowika, R.Comer секілді ғалымдар білім берудің тиімді үлгісін қолданған. Н.Хмель, В.Якунин сияқты ғалымдарға салсақ, оқыту мен тәрбие беру үрдісінің өзегі - баланың психикасына әсер етуде Н.Ахатұлы, А.М.Амребаев, С.Ғаббасов, Ш.Құдайбердіұлы, К.Ж.Қожахметова, С.Қ.Қалиев, Б.С.Өтемұратова, Ә.Т.Табылдиев т.б. зерттеген. Олардың ішінен педагогика ғылымдарының докторлары: Г.Н.Волковтың Чуваш халқының этнопедагогикасы, В.Ф.Афанасьевтың Қиыр Шығыс және Сібір халықтарының этнопедагогикасы, сондай-ақ Дағыстан университетінің доценті З.М.Тамбиеваның Бүгінгі жастарды тәрбиелеуде халық педагогикасы дәстүрінің маңызы сияқты монографияларды атап көрсетуге болады. Бұл еңбектерде Қиыр Шығыс және Сібір, кавказдық тау халықтарының бала тәрбиелеудегі халықтық принциптері мен дәстүрлері ауыз әдебиет туындыларына сүйеніп зерттелген [19].
Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезовтің бай рухани қазынасының халық мұраларына, халық өнері мен дәстүрлеріне, тіліне байланысты тұстарын түгелдей шолып өту мүмкін емес, сондықтан біз олардың педагогикадағы ұлттық тәрбиеге қатысты жақтарын ғана сөз еттік, ол туралы зерттеу жұмысымызда аталған. Ал оны жетістіре жазып, ұрпақтар жадына салу жастар тәрбиесіне қатысы бар әрбір саналы адамның абыройлы борышы.
Қазіргі кезде оқыту мен білім беру, тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ҚАЗАҚ ҒҰЛАМАЛАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай Құнанбаев ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Шәкәрім Құдайбердиев ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Мұхтар Әуезов ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ ҚАЗАҚ ҒҰЛАМАЛАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫ
2.1 Ғұламалардың педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Ғұламалардың педагогико-психологиялық көзқарастарының негізгі аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
СІЛТЕМЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ топырағынан көкірегі ояу, көзі ашық ойшыл азаматтарымыз бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге танылғандары да аз емес.
Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиеті парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Ортағасырлық педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр данышпандары - Қожа Ахмет Яссауи, Ахмет Жүгінеки, Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұнилар қазақ жерін әлемге мәшһүр етті [1].
Халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын, маңызын жоймайтын зерттеудің қайнар көзі болған Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов мұралары да тарихтан белгілі. Егер Абай мен Шәкәрім қазақ халқының өткен заманындағы зиялылығы мен кемеңгерлігінің асқар шыңы болса, бұл құдіретті бейнені романист қаламымен қайта тіріліткен Мұхтар Әуезовтің өзі жаңа замандағы жаңғырған қазақ мәдениетінің тарихында асқар шыңға айналды. Зеңгір аспандағы бір-бірімен біте қайнасқан ұлттың аса көрнекті үш алып тұлғасының, былайша ғажайып түрде тұтасып және тілдесіп кетуі - бүкіл дүниежүзілік әдебиет тарихындағы, көркем ойдағы өзіндік бір ерекше құбылыс [2].
А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезовты дүниеге келтірген қасиетті Шыңғыстау өңірі. Селеулі дала төсінде өскен самал өзі естіген жаңалықты дүниенің төрт бұрышына таратуға тырысып асыға соғады. Олар ХІХ ғасырдың аяғы және ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып, гуманистік, адамгершілік, демократтық, педагогикалық идеяларды уағыздаған [3].
Зерттеудің мақсаты: А. Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы тәлім-тәрбиелік ойларды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеп, олардың сабақтастығын жүйелеп, педагогиканың үрдісіне ендіру.
Зерттеудің міндеттері:
- А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезовтың әлеуметтік-қоғамдық көзқарастары және шығармаларындағы рухани-адамгершілік құндылықтарын айқындау;
- А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы педагогикалық , педагогтық-ағартушылық, діни және гуманистік ой-жүйелеріне талдау беріп, қазіргі жастарды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндіктерін анықтау;
- А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы педагогикалық идеяларының сабақтастығын жүйелеу және мазмұнын құру;
- Абай, Шәкәрім, Мұхтарлардың педагогикалық идеяларының сабақтастығы және оларды педагогикалық үрдіске ендіру, арнайы курс бағдарламасын түзіп, педагогикалық эксперименттен өткізіп, нәтижелерін қорыту, ғылыми әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық , психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді тақырып бойынша теориялық талдау жасау, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезов шығармаларындағы рухани-идеялар оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің әдістемесі және сауалнама, бақылау жүргізу, тескеру жұмысын ұйымдастыру және нәтижесіне баға беру, қорыту.
Зерттеудің көздері:
oo мемлекеттік ресми материалдары (заңдар, қаулылар және т.б.). Білім министрлігінің құжаттары (тұжырымдамалар, бағдарламалар, т.б.);
oo А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, М.Әуезовтың шығармашылық мұралары, еңбектері;
oo зерттеліп отырған проблема бойынша педагогикалық , психологиялық, педагогикалық, әдеби, тарихи деректер, мерзімдік басылым ақпараттары;
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ҒҰЛАМАЛАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Абай Құнанбаев
Кемеңгер ақын, ұлы данышпан Абай өз педагогикалық көзқарасында жастарды ақыл-ой тәрбиесіне, ілім-білімге үндей отырып, болашақтың тұтқасына ие болатын жастар білімді, зерек, көкірегі ояу болмаса, ешқандай нәтиже болмайтынын баса айтады. Ақынның бұл педагогикалық ғұлама ойының оптимистік сипаты бар екенін өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы білімді жастардың қолында деген жалынды үндеу пікірі Абай ойымен ұштасып, жалғасын тауып тұрғандай [4].
Абай Құнанбаев - қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы демократы, ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат танығаннан кейін, он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3 жыл оқиды. Оқуға зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб, парсы тілдерін үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науан, Физули еңбектерімен танысып, тағылым алады [5].
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып, ақындық өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері ақындарының, ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады. 1870 жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып, дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы орыс демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары: Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл, ойшыл-демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс Еуропа ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор, Спиноза, Дарвин, т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады [6].
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды адал еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Шығыс пен Батыс классиктерінің ағартушылық ой-пікірлерінен мол нәр алған ұлы ақын бала тәрбиесі мәселелеріне де кеңінен тоқталып, өзінің өлеңдері мен қара сөздерінде педагогикалық көзқарасын білдіреді. Адам мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық, салғырттық, күншілдік, көрсеқызарлық сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын айта келіп, естігенді есте сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет-дағдыдан бойын аулақ ұстау, нәпсіні ақылға жеңдіру, ұстамды болу сияқты адамгершілік қасиеттерді насихаттайды. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмысында бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңнен өзің есеп ал,-дейді. Яғни, адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін материалистік тұрғыдан түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз болуы генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар ақылды, батыр, алғыр болады деген буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-қарсы. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші қара сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім,-деді.
Абайдың поэтикалық шығармалары мен қара сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-пікірлерге толы. Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір сүреді. Біздің түйсігіміз бен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат шындық өмірдің сәулесі ғана.
Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір сүреді. Адам баласы көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады,-дейді Абай. Адам баласы анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бірі - ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар - тәннің құмарлығы. Екіншісі - білсем екен деу- жан құмарлығы (жетінші сөз) деп ой түйіндей келе, адам бойына жан құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым... ол таланттылық пен ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі деген қорытынды жасайды.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында диалектикалық сарын басым. Ол табиғат құбылыстарын өзара бір-бірімен байланыста, үнемі өзгерісте, дамуда болады, адамды қоршаған ортаның - табиғаттың ішкі сырын білім-ғылым арқылы білуге болады деп қарастырады.
Ұлы ағартушы өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын, яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп, рухани қажеттілікті ойламайтын, біреуді алдап, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдында жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды. Ондағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге, - деп жастарды білім-ғылымды меңгеруге шақырды.
Сол кездегі кейбір оқыған жастардың білімді шен алу, шекпен кию үшін пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың құралы етуге тырысқанына ызаланған Абай:
Ойында жоқ олардың
Салтыков пен Толстой
Я тілмаш, я адвокат.
Болсам деген бәрінде ой,- деп сөкті. Жастарға халық қамын ойлаған ақын-жазушылар мен ғалымдарды үлгі-өнеге етіп, білімдіден шыққан сөз талаптыға кез болса екен, -дейді. Тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімже деп ұққан Абай:
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Өнердің бұдан өзге бәрі жалған.
Ел болу үшін қала салып, отырықшылықта болу керек, мектеп салып, оқу оқып, білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен білімде ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы болудың мүмкін емес екендігін, терең түсінген ол: Барыңды салсаң да балаңа орыстың ғылымын үйрет... өнер де, ғылымда орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті оны білгенге дүние арзанға түседі,-деп озық мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Ақыл - ардың сақтаушысы деп қарап, адамгершілік мәселелерін жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы -
Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр талап,
Бұларды керек қылмас ешкім қалап...
Терей ой, терең ғылым іздемейді
Өтірік пен өсекті жүндей сабап, - деп кейбір жастардың іс-әрекетін қатты сынға алады. Абай қазақ қоғамындағы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге байланысты ойларын бірнеше өлеңдерінде (Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат, Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін т.б.) айқын білдіреді. Ол халықтың артта қалушылығын, надандығын мінеп, әдебиет пен ағарту халыққа қызмет етуі, жалқаулыққа, ымырашылдыққа қарсы күрес жүргізуі қажет екендігін көрсетеді, прогресшіл орыс мәдениетіне жақындай түсуді уағыздайды. Мұндай күрделі міндеттерді шешудің жолдарын іздестіре келе, Абай өзінің Қырқыншы сөзінде жалпыға бірдей білім беру талабын ұсынып, қыздар да оқып, білім алу керек деп есептейді [7].
Ұлы ағартушы өз айналасын қоршаған әділетсіздік қазақ халқын аздырып бара жатқанын, жас ұрпақты тәрбиелеуге теріс ықпалын тигізетіндігін байқап, халықты, әсіресе, жастарды, адамгершілікке тәрбиелеуге ерекше көңіл аударды.
Ал жастар бойына дарытуға тиісті жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде туған елге деген сүйіспеншілік пен ерлік, табандылық пен адалдық, парасаттылық пен сыпайылық, адамдарға қайырымдылықпен қарау, еңбек сүйгіштік, жарқын өмірге ұмтылушылық т.б. атап айтты. 1886 жылғы бір өлеңінде ақын:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман,- деп өз кезіндегі жастардың осындай жағымсыз мінездері н қатаң сынға алды. Абай уақытын еңбексіз бос өткізетіндерді, еріншектерді, өсекшілдерді, адамгершілік қасиетке ұмтылмайтындарды мейлінше жек көрді. Ондайлар туралы:
Осындай сыйдаң жігіт елде мол-ақ,
Бәрі де шаруаға келеді олақ.
Сырын түзер біреу жоқ, сыртын түзеп,
Бар өнері - қу борбай - сымпыс шолақ-деп, күйзеле жазады ұлы ақын.
Гуманист - ақын Абайдың ХІХ ғ.орта шенінде халқымыздың бойындағы жағымсыз қасиеттерді қатты сынға ала отырып, айтқан ойларының, көтерген өзекті мәселелерінің бүгін де маңызды, күн тәртібінен түспей отырғандығын атап өткіміз келеді. Абайдың айтқан ойлары бүгінгі Мақатаев сияқты ақындарымыздың ойларымен үндесіп жатыр.
Табиғатты айтсын мейлі, махабатты айтсын, адамның ары мен арманын айтсын, жан түршіген міні мен арамза мінез-қылығын айтсын, қазақтың ақиық ақыны Мұқағали ағынан жарылып айтады, әрбір өлең жолынан ақынның жүрек лүпілін естіп, жан айнасын көреміз, адам бойында әлі де арылып болмаған сұмдық пен сараңдылықтан жериміз, жамандықтан түршіге түңілеміз. Сондықтан да ол:
Мамсапқорлардың қасынан
Шықпайтындарға ашынам !
Жалданып өскен жасынан
Жағымпаздарға ашынам !
Өзіңе ғана бас ұрам,
Сенесің бе, Отан осыған !?
Алаяқтарға ашынам !
Ашынам-дағы тасынам
Құнымды несін жасырам, - деп адам бойындағы жағымсыз мінез құлықты ашына сынға алды. Мұқағали айтқандай, осы жағымсыз қылықтар да бүгін де арамызда бой көрсетіп қалады.
Сол кезде Абайдың көтерген мәселелері бүгін де маңызды, өзектілігін ерекше айта кеткен жөн.
Абай тарихқа ең алдымен кемеңгер ойшыл ақын, ағартушы ретінде енді. Абай өлеңдері мен қара сөздерінің тәрбиелік-тәлімдік мәні зор, идеялық деңгейі жоғары болып келеді.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқты-барды, ертегіні термек үшін,
- деп ақынның өзі айтқандай оның өлеңдерінің әлеуметтік, этикалық мәні мейлінше терең. Ең алдымен ол өз халқына өлеңдері, қара сөздері арқылы ұдайы ой салды, оның көкірегін оятып, оны надандықтан, жаман қылықтардан сақтандырды, мәдениетті болуға, прогреске шақырды.
Абай өзінің өлеңдерінің бәрінде:
Қалың елім қазағым, қайран жұртым,
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың,
Жақсы мен жаманды айырмадың
Бірі қан, бірі май боп енді еккі ұртың - деген сөздері дәлел бола алады. Бұл өлеңде Абай ашынып, халықтың жанына тие айтады. Сондай-ақ, Абай бос даурығуға, бекер сал шашуға, өтірік, өсек айтуға, жалқаулыққа қарсы шықты. Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол, адам болам десеңіз, - дей келіп, Абай Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ, Бес дұшпаның білсеңіз, Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым ойлап қой, Бес асыл іс, көнсеңіз, - деген өсиет айтты.
Абай өнер-білім алуға шақырды, өмірде өз орныңды тап, пайдалы әрекет жаса, дейді. Сен де - бір кірпіш дүниеге, тетігін тап та, бар қалан! деген сөздер соның айғағы. Қазақ елінде ойын-сауыққа көп әуестеніп, бір үйден бір үйге, бір ауылдан бір ауылға селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет селтеңдеп, қыдырып жүретін келеңсіз әдет барын ашына ескертіп, одан аулақ болуды арман етті.
Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық,
Аздырар адам баласын, - деп жағымсыз қасиеттерден жастарды жирендіреді.
Ол А.С.Пушкин мен М.Ю.Лермонтовты ұстаз тұтты, олардың өлеңдерін, И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударды. Мәселен, Татьянаның хатын, Онегиннің хатын аударып қана қойған жоқ, оған ән де шығарды.
1840 жылы М.Ю.Лермонтов Гетенің Жолаушының түнгі әні деген өлеңін Горные вершины спят во тьме ночной деген атпен аударған болатын. Гетенің бұл өлеңі көптеген ақындарға, композиторларға әсер етті. Ол Абайдың да жүрегіне ұялады. Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кетер маужырап деп аударды. Сонымен қатар, Абай шығыс мәдениетінен де нәр алды. Фирдоуси, Науан, Низами, Хафиз, Сағди шығармаларына еліктеді.
1995 жылы бүкіл еліміз Абайдың 150 жылдық мерекесін ЮНЕСКО шешімі бойынша әлем болып тойлады. Ұлтымыздың рухани мақтанышы, ұлы гуманист, ақын-ағартушы Абайдың ғылыми-педагогикалық мұрасының зерттелу жайы туралы және Қазақстанда төңкеріске дейінгі педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында алатын орны туралы айтқанымызда ұлы ғұлама ойшылдың педагогикалық мұрасын алғашқы зерттеушілер, педагогика тарихы саласындағы көрнекті қазақстандық ғалымдар, педагогика ғылымдарының докторлары, профессорлар Т.Т.Тәжібаев, Қ.Б.Бержанов, Ә.У.Сембаев, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев және т.б. ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өткен жөн.
Ұлы гуманист-ақынның педагогикалық, тағылымдық мұраларының мәні мен маңызы бүгінгі таңда да өміршең, өзекті екендігін дәлелдейді.
ХХ ғасырдың басында бір кезде Шоқан, Ыбырай, Абай көтерген ағартушылық қозғалыстың туын Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатовтар жалғастырды [8].
1.2 Шәкәрім Құдайбердиев
Қазақ халқының тарихы мен мәдениетінде өзіндік із қалдырған, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген, ұлы Абай мектебінің дәстүрін жалғастырушы, өзінен кейінгі ұрпаққа сарқылмас мол мәдени мұра қалдырған Шәкәрім Құдайбердиев белгілі гуманист ақын, ойшыл тарихшы-шежіреші ағартушы, ғұлама болды.
Шәкәрім Құдайбердиев халықымыздың қоғамдық ағартушылық, мәдени және әдеби өміріне белсене атсалысқан, ағартушылық-демократиялық, гуманистік идеяларды насихаттаған, Шоқан, Абай, Ыбырай ұстаған ағартушылық дәстүрді ілгері жалғастырушылардың бірі болды.
Шәкәрім жөнінде жарық көрген әдебиеттерді жан-жақты талдай отырып, оның педагогикалық көзқарасын, ағартушылық қызметін, ақынның даралық ерекшеліктерін танытатын қасиеттерін саралай келе ғылыми жүйеге келтіріп зерттеу және болашақ мұғалімдерді даярлау жүйесінде кеңінен пайдалану, мектеп мұғалімдеріне бұл бағытта әдістемелік нұсқаулар беру қажеттілігі туындайды.
Шәкәрімнің ағартушылық-педагогикалық көзқарасы туралы айтқанда, оның өлеңдері мен поэмаларын, ғылыми еңбектері мен аудармаларындағы тәлім-тәрбие мәселелеріне талдау жасалады [9].
Адам санасына сіңіп, бойына тазалық пен инабаттылық дарытатын көркем шығармалардың тәрбиелік мәні зор. Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанып, егемен ел болған заманда туған халқымен қайта қауышқан алыптарымыздың бірі Шәкәрімнің шығармаларын оқыту, оқытып қана қоймай, терең сырлы құпиясын ашып, оның адамдық, азаматтық құқық жайында жазған өлеңдеріне талдау жасау мектеп мұғалімдеріне зор міндет жүктейді. Жас ұрпақты адамгершілік биік мұраттарға, адалдық пен ақылдылық, парасаттылық пен азаматтыққа үндейтін Шәкәрім шығармалары бүгінгі күні жоғары және орта оқу орындарында оқытыла бастады.
Шәкәрімнің Кісіге адамшылық неге керек? өлеңінде адамдық пен айуандық бір-бірімен бетпе-бет келіп, адамдық қасиеттің орны белгіленеді.
Кісіге адамшылық неге керек,
Адамдық өзге айуаннан артық демек.
Ит талаған төбеттей қалай дейсің,
Аямай әлі келгенді жұлып жеген жемек, - деп оқырманға ой тастайды, пікір сұрайды.
Мейірім жақсы, зұлымдық жаман дейсің,
Қасқырлыққа қайтасың құр дөңгелеп,
Жаны ашып, жәрдем қылмай өткен адам,
Өсіп, өніп құлаған бір бәйтерек, - деп өзі өлеңінде адамды адам ететін, адалдық пен азаматтыққа жеткізетін амалды, түрлі жолдарды іздестіреді. Адамның түзу жолда жүруіне, ар тазалығы мен жан тазалығына ақылдың ұнемі көшбастаушысы болып отыруын қалайды.
Білімділер сөз жазып зарлағанда,
Ой кзіп, жердің жүщін шарлағанда,
Алдаусыз адам өмірін түзетерлік,
Әділет, ынсап, мейірім бар ма адамда, - деп толғанып, өз заманының, қоғамын сынап, адам бойындағы жағымсыз мінез-құлықтарға жиіркене қарайды, басқаларды да жиіркендіреді.
Ұлы ақынның бұл өлеңдері жақсылық, әділдік, азаматтық сезім, ар-ұят өзін-өзі бағалау, қамқорлық, қарапайымдылық, кішіпейілділік сияқты адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады.
Шәкәрім Құдайбердиевтің азаматтық рухты жоғары көтеретін, эстетикалық сезімге баулитын өлеңдерінің бірі - Насихат. Бұл өлеңнің идеясы тұнып тұрған өсиет, ақыл мен нақыл. Ақын жастарға өнер, ғылымға жету жолардарын көрсетіп, оқуға шақырды.
Сен ғылымға болсаң ынтық, бұл сезімді әбден ұқ,
Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер.
Білген ердің бол шәкірті, білмегенді қыл шәкірт,
Үйренуге қылма намыс, үйретуге болма кер, - деген жолдарында ғылым мен білім, адамдық пен азаматтыққа жеткізетін бірден-бір құрал екенін айтып, шәкірттік пен ұстаздық арасын айшықтап көрсетеді. Шәкәрімнің оқу-білімге, өнерге, еңбекке, биік гуманизм, адамгершілік идеясына көзқарасы үнемі Абаймен үндес келіп отырады.
Қай ғылымды білсеңіз де қазір оны елге жәй,
Құры ішінде кеткенше пайдалансын өзгелер,- деп ғылым мен білімнің көпке ортақ байлық екенін түсіндірді.
Піскен мен шикі мысал өлеңі ақынның замандасы, педагог-жазушы Ыбырай Алтынсариннің Бай баласы мен жарлы баласы әңгімесімен төркіндес, тәрбиелік мән-мағынасы ұқсас.
Шәкәрім поэзиясының биік тұғыры - гуманизм, туған халқына деген махаббат, жан мен тән тазалығы екенін айтып, ұрпақ санасына сіңіру - көкірегі ояу, сезімі сергек, зерделі жастық парызы.
Шәкәрім еңбек тәрбиесіне ерекше мән бере келіп, өз шығармаларында еңбекті адам бойындағы қасиеттердің ең керектісі деп түсінеді. Еңбектің тек жеке адам өмірінде ғана емес, бүкіл адамзат дамуындағы тарихи маңызына көз жеткізе білді.
Жалпы, адам өмірін осылайша жас ерекшеліктеріне қарай кезең-кезеңге бөліп сипаттау қазақ поэзиясында ертеден келе жатқан дәстүр.
Жастық қызығын дәріптеген ақын адам өмірінің осы екі кезеңін шендестірумен шектелмейді, бертін келе ұлғайған жастың өзіндік мәні бар екенін насихат қылды.
Әрине, балаң білсе қадіріңді,
Орындап екі айтқызбай әміріңді.
Жасыңнан жаның сырлас жарың болса,
Қыл өткізбей білетін тамырыңды, - деп, адамның егде тартқан тұсында баланың, жардың қызметіне ерекше мән береді, оның тәлімдік-тәрбиелік тұстарына ерекше көңіл бөледі.
Сонымен бірге Шәкірім мақал-мәтел, жұмбақтарды, шешендік сөздерді өз шығармаларына арқау етіп, оның тәлімдік-тәрбиелік танымдық мәнділігін жоғары бағалаған.
Сонымен қатар, Шәкәрім мақал-мәтелдерді пайдаланып қана қоймай, кезінде өзі жинап , баспаға әзірлеген, кейін баласы Ахаттың көшірмелерінде қалған оның сондай жүз отыз жеті мақал-мәтелі бар. Бұлар Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының қолжазбалар қорында сақталған [10].
Шәкәрім шешендік сөздерге де ерекше мән берген. Қазақ халқының, кейбір мақал-мәтелдері мен шешендік сөздерін жинап, газет-журналдар беттерінде бастырады және шежіре жинайды.
Шәкәрімнің құнды еңбектерінің бірі 1911 ж. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі атты шығармасы жарық көрді. Оның Қалқаман - Мамыр ме н Еңлік-Кебек поэмалары жеке кітап болып баспадан шыққан болатынды. Ол шетел, орыс және шығыс классиктері Бичер-Стоу Гариет, Л.Н.Толстой әңгімелері шығыстың классиктері Хафиз және Физули шығармаларын қазақ тіліне еркін аударған. Ақын шығармаларының толық жинағы 1988 ж. Жазушы, Жалын баспаларынан жарық көрді.
Шәкәрімнің педагогикалық-ағартушылық және психологиялық көзқарастары туралы айтқанда, ұлы ғұламаның ағартушылық-психологиялық мұрасын зерделеуде белгілі педагогика және психология ғылымдарының тарихын зерттеуші көрнекті ғалымдар Қ.Б.Жарықбаев пен С.Қалиевтің Шәкәрім Құдайбердиев туралы зерттеу еңбектерін ерекше атауға болады.
Шәкәрім жөнінде жарық көрген әдебиеттерді жан-жақты талдай отырып, оның педагогикалық көзқарасын, ағартушылық қызметін, ақынның даралық ерекшеліктерін танытатын қасиеттерін саралай келе, ғылыми жүйеге келтіріп зерттеу және болашақ мұғалімдерді даярлау жүйесінде кеңінен пайдалану, мектеп мұғалімдеріне бұл бағытта әдістемелік нұсқаулар беру бүгінгі күннің қажеттілігінен туындайды.
Шәкәрім Ұлы Абайдың жақын туысы, немере інісі. Ақынның мектепті де Абайдан өткен. Сол себепті ақынның шығармашылық жолында Абай есімі кеңінен орын алады.
Ғұламаның жеке басына тән ерекше қасиетін көрсететін терең педагогикалық еңбегі - Үш анық. Ойшыл ақынның бұл еңбегі мектепте Адам мен қоғам пәнінен ХІХ ғ.бас кезіндегі қазақ ойшылдары деген тарауды өткенде Шәкәрімнің Үш анық еңбегі оқытылады. Шәкәрімге дейін қазақ халқында белгілі педагогикалық дәстүр, данышпандылыққа баулу мектебі болмағанын, алғаш осындай мектептің есігін ашқан, арнаулы дүниетанымдылық еңбек қалдырған Шәкәрім екенін білеміз [11].
1.3 Мұхтар Әуезов
Заманымыздың заңғар жазушысы -- ұлы педагог Мұхтар Әуезовтің оқу және тәрбие туралы пікірлері ағарту салалары жөніндегі көптеген ғылыми мақалалары мен сөйлеген сөздерінде, публицистикаларында, әсіресе көркем шығармасында жарқын көрініс тапқан. Ол бұл жағынан алғашқы ағартушы-демократтар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың тікелей мұрагері, солардың ісін жалғастырушы, үлгі-өнеге тұтушы. Осы істегі оның негізгі мақсаты -- халыққа қызмет ететін білікті, білімді азамат тәрбиелеу, олардың неғұрлым жан-жақты дамуына көңіл бөлу. Сол себепті де өз оқулықтары мен бағдарламаларында, оқыту ісі жөніндегі мақалаларында мұғалімдерден әрбір сабағын ұқыпты ойластырып, білім беру мен тәрбиелеу тәсілін жетілдіре беруді, шәкірттердің ақыл-ой дамуын адамгершілік қасиетпен тығыз байланыстырып отыруды талап етті.
1920-30 жылдарда оқулық, оқу құралдары енді-енді ғана пайда болса, педагогикалық әдістемелік еңбектер, дидактикалық құралдар атымен жоқ болатын. Сол себепті де ол оқыту оңайдан қиынға, жайдан күрделіге, жаңадан ұмытылған ескіге қарай деген принципке негізделуін ұсынды. Сөйтіп оқытудың мақсаты: шәкірттердің ойлауына, толғануына, пікір таластыруына ықпал ету; дүниеге деген көзқарасын қалыптастыру; эстетикалық талғамын тәрбиелеу; оларды кұр тыңдаушыдан білімді өз еңбегімен алушы, ізденуші дәрежесіне жеткізу деп түсінген педагог.
М. Әуезовтің жастар тәрбиесіндегі мұғалімдердің алатын орны туралы жүйелі пікірлері ерекше назар аударады. Оқытушылар, М. Әуезов ойынша, заман талабын дұрыс түсінген, адам баласының қас жауы надандық пен қараңғылыққа, қапастыққа қарсы күресуші, адамзаттың өткен тарихындағы барлық мәртебелі де, игілікті істердің жалғастырушылары болуы шарт. Олардың идеялық шыңдалуы, саяси кемелденуі, аса жоғары жауапкершілік сезіммен қатар ізгілік, интелектілік, моральдық тазалығын, өзін-өзі ұстау, байыптылық, білімнің түрлі саласынан хабардар болу, шәкірт психологиясын терең білу, педагогтік техниканы жете меңгеру, оптимизм т.б. жеке қасиеттерді бойына дарытуы қажет дейді [12].
М. Әуезов өзінің көптеген ғылыми мақалаларында, сөйлеген сөздерінде мектепке нәтижелі жұмыс жасауы үшін оқытушының бойында білім мен біліктен басқа, педагогикалық қызметке деген табиғи бейімділік, зор талап, терең талғам мен ұғымдылық, ынталылық қажет екендігін ескертіп отырды. Өйткені оқытушы өзінің жұмысына селқос қараса, шәкірттерді шын жүрегімен сүймесе, ол жұмысы да ықылассыз болады. Ал ықылассыздық пен енжарлық, дөрекілік пен менмендік бірімен-бірі жақын тұрған адамгершіліктің көмескі жақтары ғана емес, тәрбиенің де жауы.
М. Әуезов ерекше талап еткен шарттардың бірі- мұғалімдердің дұрыс ойлау және соған орай дұрыс сөйлеу мәдениеті. Бұл үлкен өнерді бойына дарытуды әрбір мұғалім мақсат етуі керек. Осыған байланысты ол кейбір мұғалімдердің сөйлеу және ойлау мәдениеттерінің төмендігіне қынжылады. Мұндағы ұстаз қояр талаптар: ойдың жүйелі, әрі дәйекті болуы, ойлаудың ақиқаттығы және шындығы, яғни адам ойының болмысқа сай келуі, кез-келген айтылған ойдың бір ізді жүйелі, тұжырымды болуы. Бұлардан басқа ұстаз ойынша ой мен тіл бірлікте болады. Ал тіл ұлттық мәнге ие, ойлау болса, жалпы адамзатқа тән. Осы жағынан алғанда, М.Әуезовтің Шығыс халықтарының ойлау жүйелері, сөйлеу мәнерлері туралы пікірлері ғылым үшін құнды. Бұны оның фольклорлық зерттеулерінде, оқулық бағдарламаларын жасауда, әсіресе Әдебиет тарихы оқулығын жазуда басшылыққа алғаны белгілі. Шығыстық философияның, ойлау жүйесінің биік шыңы М. Әуезовтің Абай жолы эпопеясы десек қателеспейміз.
М. Әуезов логика мен психология ғылымдарының өзара қарым-қатынасы жайлы айта келіп, бұларды әрбір оқытушы, жастар тәрбиесіне қатысты барлық адамдар білуі парыз дейді. Оларды терең игерудің негізгі жолы тәрбиешінің қазақтың халық педагогикасының негізін білуінде, ал оның қайнар көздері халықтың ауыз әдебиетінде, фольклорлық шығармаларында деген пікір айтты. Осыдан келіп, ол әдебиет пәні мұғалімдеріне қазақ халқының ауыз әдебиетінде, фольклорлық шығармаларын терең талдап, мазмұны, мән-мәнісін тереңірек зерттеп білуді, сол жолды оқушыларға ұқтыруды ұсынады.
Халқымыздың тарихи даму жолында өмір тіршілігінің сан-саласын қамтитын мақал-мәтелдердің бірсыпырасы адамның ойлау жүйесіне, сөйлеу мәдениетіне, іс-әрекет сипатына қатысты. Дарынды ұстаз тек оқу мәселесі жөнінде жалаң пікір айтушы теоретик қана емес, сол іске тікелей араласқан практик те болды. Қазақстанның сол кездегі астанасы Орынборға басшылық қызметке ауысқан М. Әуезов 1922 жылғы сәуір айының аяғында Семейге сапар шегеді. Ұзаққа созылған бұл сапарында оқу мәселесі төңірегіндегі істерге де тікелей араласады. Мәселен, 1922 жылы Семей губерниялық оқу бөлімінің ақша-қаражат жағдайы туралы мәселе қаралған губерниялық мәслихатқа қатынасса, мектеп үйлеріне бұрын кіріп алған мекемелер оларды тез арада босату мәселесін жедел шешуге кіріседі. Мектепте бала оқытпағанмен, М. Әуезов бүкіл өмір бойы оқу ісі, оқыту мәселелері, ұстаздық ету төңірегінде ұлағатты пікір айтып, мол мұра қалдырған ойшыл ұстаз болды.
1923 жылы желтоқсанда Ленинградтан Семейге келген М. Әуезов мәдени-ағарту қызметкерлерінің жетіспеуіне байланысты осында қалдырылады. Қазақ педтехникумында қазақ әдебиеті тарихынан, әдебиет теориясынан, қазақ, орыс әдебиетінен және Ресейдегі революциялық қозғалыс тарихынан лекциялар оқиды. Ұстаздық жолын алғаш рет осылай бастаған ол 1954 жылы МГУ-дің СССР халықтары әдебиеті кафедрасының профессоры болып, қазақ әдебиеті тарихынан лекциялар оқуға дейін жалғастырады [13].
Ол Семей губерниялық оқу бөлімі жанындағы ғылыми-әдістемелік кеңестің мүшесі болған. 1925 жылы 8 қаңтарда Ауыл газетінде жарияланған Бәрекелде деді ме екен? мақаласында М. Әуезов қазақ даласындағы ауыл мектептерінде оқыту жұмыстарының нашар дәрежеде екендігін, оны бақылайтын оқу инспекторларының өз міндеттеріне жүрдім-бардым қарайтындықтарын қатты сынға алған. Сондай-ақ Абай журналының 1918 жылғы 11-санында Оқу ісі атты көлемді мақаласын жариялап, онда ұлт мектептерін ашудың қажеттігін нақтылы дәлелдей келіп, оның кезек күттірмейтін мәселе екендігіне тоқталған. Алайда, ол кезде ұлттық мектептерді аша салу оп-оңай іс еместі. Сондықтан, М. Әуезов сол кезде мектеп ашу үшін ең басты кедергі болып табылатын үш түрлі жағдайды атап көрсеткен. Бірі - бастауыш мектептердің бәріне мұғалім жоқтығы; екіншісі - оқу құралдарының жоқтығы, үшіншісі - ілгері оқитын мектептердің жоқтығы, һәм тез уақытта бола алмайтындығы.
М.Әуезовтің пайымдауынша, мұғалімдер, жалпы жастар тәрбиесіне қатысты қауым, халық даналығы, мақал-мәтелдер арқылы әрбір нәрсенің, құбылыстың шындығына тәрбиеленушінің көзін жеткізіп, оның ақиқаттығын олардың санасына ұялатудың қуатты құралы етіп қолданулары керек.
М.Әуезов - мейлінше прогресшіл, өмірден үйренгіш, жаңаны сезгіш, болашақты болжағыш ойшыл ғалым-ұстаз. Ол - республика халық ағарту саласына айтулы үлес қосқан, асқаралы ағартушылардың бірі. Мұны біз оның қоғамдық өмірдің әр саласында атқарған істерінен де, көркем шығармаларынан да, ғылыми және публицистикалық еңбектерінін де айқын көреміз [14].
ІІ ҚАЗАҚ ҒҰЛАМАЛАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫ
2.1 Ғұламалардың педагогикалық еңбектерінің тәрбиелік мәні
ХХІ ғасырға аяқ басқан Қазақстан күрделі тарихи бетбұрыстар мен қоғамдық жаңғырулар тұсында тұр. Қоғам дамуының тарихи жаңа кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі әлеуметтік өзгерістермен айқындалады. Тәуелсіздікке ие болған он бес жыл ішінде Қазақстан мемлекеті жаңа сапалық деңгейге көтеріліп, өзгермелі әлеуметтік-жағдайда жаңа Қазақстандық қоғам дүниеге келді.
Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезовты дүниеге келтірген қасиетті Шыңғыстау өңірі. Селеулі дала төсінде өскен самал өзі естіген жаңалықты дүниенің төрт бұрышына таратуға тырысып асыға соғады. Олар ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне белсене араласып, гуманистік, адамгершілік, демократтық, педагогикалық идеяларды уағыздаған. Үш алыптың қайсысы болсын елінің бүгіні мен келешегіне қатты алаң болатыны сөзсіз еді. Олар келешек ұрпағының кісілік санатында жүруі үшін қазіргі өздеріне үстемдік тұрған жұрттың өз тілінде білім алуы қажет деп білген.
Ұлы ғұламалар қарапайым халықтың ауыр да қараңғы өміріне немқұрайлы қарай алмады. Жоқшылық пен аш-жалаңаштыққа душар болған ауыл кедейлері тұрмыс-тіршілігінің соншалықты ауыр екенін өз шығармаларында бейнелеген. Ертедегі грек ойшылдары Платон, Сократ, Аристотельден бастап, Батыс Европа мен Шығыстың ғұлама білімпаздарының еңбектерінен сусындай жүріп, ойларын дамытып, қиялдарын шарықтаған, сонымен қоса, орыстың өздерінен бұрынғы ағартушы ойшылдарының, соның ішінде Л.Н.Толстой мен К.Д.Ушинский т.б. шығармаларымен танысып, көзқарастарын, идеяларын көп оқып, оны зерттеп жалғастыра білгендері туралы зерттеу жұмысында аталған[15].
Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезов халықты бүгінмен ғана өмір сүруге болмайды деп үйретеді, өткен қиыншылықтардан сабақ алу арқылы бүгінгі күн мәселелерін шешуге тиістіміз, өткен шақ пен бүгінгі шақ келер шақтың мүмкін болатын қиыншылықтарын жеңетін жолды көрсетеді.
Үздіксіз әлеуметтік білім беру балабақшадан бастап, жоғары оқу орындарына дейін белгілі бір идеяға бағытталып, жалғасын тауып отырса оң нәтиже береді. Біздің алға қойған мақсатымызда осы. Қазіргі заманғы жастар өзінің болашағын өзі жасаушы, өзінің күнделікті алып жүрген білімін ерік-жігерімен, шығармашылық белсенділігін іс-әрекеттің белгілі бір түрін меңгеруге жұмылдырып, өмір ағымына икемделе білетін, өз болашағына сеніммен қарайтын жеке тұлға деп айтуға болады [16].
Үш ұлы ғұламаның шығармаларындағы педагогикалық идеялардың сабақтастықтығын 1 - кестеден көруге болады.
Кесте - 1 Абай, Шәкәрім, Мұхтар мұраларындағы педагогикалық идеялардың сабақтастығы
Тәлім-тәрбиелік бағыттар
Абай Құнанбаев шығармалары
Шәкәрім Құдайбердиев шығармалары
Мұхтар Әуезов шығармалары
1 Білім-ғылымға қатысты ақыл-ой тәрбиесі
Қалың елім, қазағым, қайран жұртым","Интернатта оқып жүр","Ғылым таппай мақтанба", "Бірінші қара сөзі"т.б.
Қазағым қам ойлан, Сенде адам едің ғой. "Жасымнан жетік білдім түрік тілін","Талап пен ақыл","Жер жүзі жабылғанда ғалым жаққа...", "Насихат"т.б.
"Абай Құнанбаев"; "Әдебиет тарихы"; "Әр жылдар ойлар", "Уақыт және әдебиет"т.б.
2. Адамгершілік тәрбиесі
"Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек","Қартайдық, қайрат қайтты, ұлғайды арман","Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,""Өлең-сөздің патшасы, сөз сарасы, "Адамның кейбір кездері""7,13,17,19"қара сөздері т.б.
Ашу мен ынсап","Мақтау мен сөгіс","Өмір","Шыннан өзге құдай жоқ","Кісіге адамшылдық неге керек?"т.б.
"Қараш-Қараш оқиғасы", "Қилы заман", "Еңлік-Кебек", "Қарагөз", "Түнгі сарын" пьесалары, т.б.
3. Эстетикалық тәрбие
"Жүрегім нені сезесің", "Не іздейсің көңілім, не іздейсің", "Жүрегім ойбай соқпа енді", "Көзімнің қарасы", "Сегіз аяқ", т.б.
"Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек", "Бостандық таңы атты", "Адмадық борышың - халқыңа еңбек қыл", т.б.
"Айман-Шолпан", "Абай" опералары, "Отелла" аудармасы, "Ревизор", "Любовь Яроваясы", т.б.
4. Еңбек, экология тәрбиелері
"Сабырсыз, арсыз, еріншек", "Шегіртке мен құмырсқа", "Желсіз түнде жарық ай", "Күз", "Жаз", "Жазғытұры", "Қыс","2,6,"қара сөзері т.б.
"Адам немене?","Епті тышқан","Қош жұртым""Жаз келер, қысты күнгі қысым өтіп"."Бояулы суыр""Ақылшы торғай","Қасқыр, түлкі бөдене"т.б.
"Қыр суреттері", "Іздер", "Бүркітші", "Көксерек" т.б.
5. Отбасы тәрбиесі
"Тұтқындағы батыр", "Туғызатын ата-ана жоқ", "Адамның кейбір кездері", "кешегі Оспан ағасы", "кешегі өткен ер Әбіш","Қара қатынға" "Ата-анаға көз қуаныш"т.б.
"Көңіл", "Жиырма үш жасымда","Жастық туралы","Кәрілік туралы", "Өзіме"т.б.
"Жетім". "Кім кінәлі?","Бес дос", "Кінамшыл бойжеткен", "Асыл нәсілдер", "Ел ағасы", "Дос - Бедел дос", "Бәйібше тоқал" т.б.
Өйткені, біз аға ұрпақтар, тіл, дәстүр, ұлттық өнер, жалпы таным мен түсінікке қатысты нәрселердің барлығы адам бойына есейгенде емес, нақ ана сүтімен бірге дарығанда ғана көктеп, жапырақ жаятындығын түсінуге тиіспіз.
Педагогикалық тарихымыздағы ақтаңдақ парақтарды ақтаруға бағыт алған осынау үрдіс үздіксіз жалғасын тауып, монографиялық зерттеу еңбектерін дүниеге әкелді. Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Базарбаев, Ә.Дербісәлин, М.Дулатов, Ш.Елеукенов, М.Жұмабаев жөнінде ой толғаған С.Қирабаев, Ш. Құдайбердиев, М.Мағауин, Қ.Мұхаметханов, Р.Нұрғалиев, Ш.Сатбаева, Ә.Тәжібаев, Ж.Ысмағұлов т.б. еңбектері осынау алып қаламгерлердің шын мәніндегі шығармашылық қуатын айқындап, лайықты бағасын берген зерттеулер болды. Жекеленген ақын-жазушылармен қатар сондай-ақ бұрыннан белгілі мұраларымызды бүгінгі күннің талаптары тұрғысынан қайта қарап, бағалау міндеті де зерттеуші ғалымдарымыздың назарынан тыс қалған жоқ. Бұл орайда Ә.Балтабай, Ғ.Есімов, З.Қабдолов, Х.Сүйіншалиев, С.Ізтілеуова тағы басқа ғалымдар еңбектерінде әртүрлі көкейкесті мәселелері мен жанрларына қатысты жаңаша пайымдаулар тұжырымдалды [17].
Бұдан соң Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастарына қатысы бар бір топ еңбектер жарық көрді. З.Ахметов, Қ. Бейсенбаев, А.Дайрабаева, К.А.Дюсенбаев, А.Есенжанов, Қ.Б.Жарықбаев, К.Құнантаева, Қ.Мұхаметханов, Қ.Өмірәлиев, Х.Сүйіншәлиев т.б. ағартушылық көзқарастарына қатысты пікірлер XIX ғасырдың екінші жартысын қарастырған көпшілік еңбектерден орын алды. Абай мұрасын кейінгі кезде зерттеушілердің көпшілігі осы М.О.Әуезов белгілеп кеткен ізімен жүрген. Мысалы: З.Ахметов, А.Бейсембаева, Т.Әлімқұлов, Ғ.Есімов, Ә.Жиреншин, К.Құнантаева, А.Қартаева, М.Мырзахметов, С.Мұқанов, Қ.Өміралиев, Х.Сүйіншалиев, Р.Сыздықова, Т .Тәжібаев, Г.Төретаева, І.Халитова. Атап кеткен ғалымдар және басқада ақын мұрасын зерттеушілер өз еңбектерінде ол көрсеткен мәселелерді жан-жақты қарастырды [18].
Дана Абайды қазақ халқының рухани ұстазы ретінде тануымыз ұлы ақынның өз мұрасы ғана емес, сонымен бірге әлемдік көркем ойдың алтын қазынасына айналған Мұхтар Әуезовтың тарихи эпопеясы арқылы жүзеге асты. Ғылыми зерттеудің басты методологиялық принципі - Мұхтар Әуезов әлемінің ұлы Абай әлемімен, Шәкәрімнің ұлы ұстазы Абай өмірімен сабақтастығы жайлы зерттеу жұмысында айтылған.
Абай қазақ поэзиясына бірінші болып пейзажды енгізіп, табиғатты өлеңдерінде жеке кейіпкер етіп көрсетіп, адам мен табиғат мәселесін көтерген. Бірінші дүниежүзілік соғыстың куәгері болған Шәкәрім экологиялық тәрбие негіздерін салып, адам құлқы және табиғат, табиғатты сақтауға ғалымдардың жауапкершілігі туралы ойларын жариялаған. Ал Мұхтар Әуезов өз шығармаларында Абайды жете таныған биіктен көрінеді, Абай ойларын өзіндік бағытта жалғастырды. Ел мұңын шертіп, ел тағдырына қайғырған Абайдың әуендерін Шәкәрім қайта жаңғыртты... Әуезов - екінші Абай деген ұғым Абайды қайталау деген сөз емес, Әуезов - Абайдың ізін басушы емес, өнер жолын жалғастырушы.
Дүниежүзі ғалымдары да бұл мәселені жете зерттеген. Атап айтқанда, E.Erikcon, W.Okon, L.Pye, Д.Равич тағы басқалары оқытудың дәстүрлі ұстанымдарына сәйкес өткен заман мәдениетін жүйелеп, академиялық дәрістер жиынтығын қалыптастыруды маңызды деп түсінген. Ал П.Блум, А.Маслау, T.Nowika, R.Comer секілді ғалымдар білім берудің тиімді үлгісін қолданған. Н.Хмель, В.Якунин сияқты ғалымдарға салсақ, оқыту мен тәрбие беру үрдісінің өзегі - баланың психикасына әсер етуде Н.Ахатұлы, А.М.Амребаев, С.Ғаббасов, Ш.Құдайбердіұлы, К.Ж.Қожахметова, С.Қ.Қалиев, Б.С.Өтемұратова, Ә.Т.Табылдиев т.б. зерттеген. Олардың ішінен педагогика ғылымдарының докторлары: Г.Н.Волковтың Чуваш халқының этнопедагогикасы, В.Ф.Афанасьевтың Қиыр Шығыс және Сібір халықтарының этнопедагогикасы, сондай-ақ Дағыстан университетінің доценті З.М.Тамбиеваның Бүгінгі жастарды тәрбиелеуде халық педагогикасы дәстүрінің маңызы сияқты монографияларды атап көрсетуге болады. Бұл еңбектерде Қиыр Шығыс және Сібір, кавказдық тау халықтарының бала тәрбиелеудегі халықтық принциптері мен дәстүрлері ауыз әдебиет туындыларына сүйеніп зерттелген [19].
Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Мұхтар Әуезовтің бай рухани қазынасының халық мұраларына, халық өнері мен дәстүрлеріне, тіліне байланысты тұстарын түгелдей шолып өту мүмкін емес, сондықтан біз олардың педагогикадағы ұлттық тәрбиеге қатысты жақтарын ғана сөз еттік, ол туралы зерттеу жұмысымызда аталған. Ал оны жетістіре жазып, ұрпақтар жадына салу жастар тәрбиесіне қатысы бар әрбір саналы адамның абыройлы борышы.
Қазіргі кезде оқыту мен білім беру, тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz