Қазіргі қазақ тілі морфологиясын оқытудың әдістемесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақ тілі морфологиясын оқытудың теориясы мен практикасы
0.1 Қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың
формалары: теориялық білім, іскерлік, дағды қалыптастыру жүйесі ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ тілі морфологиясын оқытудағы жаттығулар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 28
2 Қазақ тілі морфологиясын оқытудың әдістемесі
2.1 Оқушының өздігінен орындайтын жұмысы - білім алу негізі ... ... ... ... ... .38
2.2 Қазақ тілі морфологиясынан электронды оқу құралының
мазмұндық құрылымы және оны қолдану әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Қазақ тілі морфологиясын оқытуда оқушының оқу-танымдық
әрекетінің нәтижесін бақылау, бағалаудың рейтингілік жүйесі ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
К і р і с п е
Диплом жұмысының өзекті мәселелері. Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени өзгерістер мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте зор. Оны орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты жаңа заманда жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт. Қазақстан Республикасының президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары туралы: Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек,- деп атап көрсетеді [1].
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді. Білім туралы заң, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес білім беруді дамытуда көзделетін негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру болып табылады [2,7].
Білім берудің жаңа үлгісін жасау - Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер талап етіп отырған міндет. Оқытудың жаңаша құрылуының алғышарттары - маман даярлаудың құзыреттілік (компетенция) моделін қамтамасыз ететін - оқытуды демократияландыру, ізгілендіру, ақпараттандыру, саралау, оқушының жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына мән беру, проблемалық, бағдарламалық оқытуды жетілдіріп, оқыту үдерісіне жаңа педагогикалық технологияларды енгізу, оны білім беруде кеңінен қолдану және оқытудың нәтижелілігі. Оқушы кәсіби-теориялық білім, іскерлік, дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық еңбегімен ізденіп өздігінен білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті болуы тиіс.
Білім беру - қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі [3,180].
Мектеп бағдарламасында морфология материалдарын оқытудың өзіндік мақсаты бар. Морфологиялық заңдылықтарды оқыту дидактикалық принцип негізінде іске асырылады. Морфология - сөз және оның грамматикалық көрсеткіштері туралы ілім. Қазақ тілі морфологиясының қарастыратын объектілері тілдің бірден-бір нақты, зерттелген, әбден қалыптасқан актуальды мәселелері болып есептеледі.
Қазіргі таңда білімге ерекше көңіл бөлінгендігі белгілі. Ол бүгінгі өскелең өмірдің талаптарына сай маңыздылығымен ерекшеленеді. Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдымен азаттық пен білім керек деп көрегендікпен Шоқан Уәлиханов айтқандай, халқымызды кемеліне келтіру үшін жастарымызды білімді, мәдениетті, Отанын, тілін шексіз сүйетіндей етіп дайындауға - әрбір ұстаз міндетті. Елбасы жүргізіп отырған парасатты саясаттың арқасында мемлекеттік тіл - қазақ тілі де елімен бірге өзінің қайта өрлеуінің әрбір күні ғасыр жүгін арқалаған ауыр болса да - абыройлы, күрделі кезеңін жүріп өтті. Ендігі мақсат тәуелсіз Қазақстанның өсіп келе жатқан жас ұрпағын өз Отанының мемлекеттігінің кепілі - мемлекеттік тілді құрметтеуге баулу, оны оқып үйренуге деген қызығушылықтарын арттыру болмақ.
Қазақ тілін оқыту - қиын да қызық жұмыс. Қазіргі кезде қазақ тілін оқытатын мамандарға қойылатын талап жаңа технологиялық әдістерді қолдана отырып, сапалы білім беру. Олардың ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін жетілдіру және танымдық күшін қалыптастыруға жағдай жасау, мұғалімнің жеке басының интелектісін, оқу әрекетін, өтетін тақырып мазмұнын аша білу. Білім негізінен пән арқылы берілгендіктен, әр пәнді заман талабына сай өз деңгейінде игерту, қай кезде болмасын, ең маңызды мәселе болып келгені даусыз. Әрине терең білім де, материалдың игеруге қолайлығы да, оқулық деңгейімен шектелу де мүлде нәтижесіз болды деп айта алмаймын. Технология мен әдістеменің мақсаты бір - "қалай оқыту мәселелерін қарастырады". ``Сабақ беру жай ғана шеберлік емес, ол - жаңадан жаңаны табатын өнер деп Ж.Аймауытов айтқандай бүгінгі оқыту жүйесінде әртүрлі жаңа технологияларды пайдалану тәжірибеге еніп, нәтижелер беруде. Бұлар оқушының жеке қасиетін аша отырып, азамат етіп тәрбиелеумен қатар оқушының танымдық күшін қалыптастыру және білімін кеңейтуге, тереңдетуге жағдай жасайды.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы және Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының қабылдануына байланысты Қазақстан ғылымы мен білім беру жүйесі өзінің жаңа даму кезеңін және жаңару үрдісін басынан кешіруде. Білім берудің ең негізгі, өзекті мәселесі - адамды жан-жақты етіп тұлғаландыру. Сондықтан бүгінгі білім берудің мақсаты мен мазмұны қазіргі заман талабына сай анықталуы керек.
Қоғамда жаңа экономикалық жағдайда еліміздің өркендеуі мен ғылымның даму ықпалы білім беру құрылымы мен мазмұнын жетілдіру міндетін қояды. Білім мазмұнының ұлттық негізде берілуі мен оқытудың жаңа міндеттері және озат тәжірибелердің жинақталуынан білім беру креативті-педагогикалық өркениетке енуде. Мұндағы ең басты талаптардың бірі: білім беруді дамытудың жаңа бағдары - инновациялық жаңару стратегиясыңда бәсекеге қабілетті тұлға ретіңде оқытып, тәрбиелеуде мұғалімнің кәсіби құзырлығының жоғары дәрежеде болуы.
Қазіргі таңда қоғамдағы болып жатқан өзгерістер ең алдымен білім берудің жаңа бағыттарын, әдіс-тәсілдерін айқындауды алға тартып отыр. Қоғамның қай саласы болмасын мамандардан өз кәсібіне сай терең білімімен қатар оның бойынан күрделі мәселелерді шешудегі ерекше қабілеттілік, тапқырлық, шығармашылық қасиеттер талап етілуде.
Ұстаз табиғаты, оның абырой-беделі туралы ой-пікірлердің іргетасын қалаған классик-ғалымдарымыз - Я.А.Коменский, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов , М.Жұмабаев және т.б. ғалымдардың айтулы еңбектері бүгінгі ғылымның болашағы деуге әбден болады.
Алайда, бұл еңбектерде білім беру үрдісінде инновациялық технологияны енгізудің педагогикалық шарттарының мәселелері ғылыми тұрғыда жеке мәселе ретінде зерттелмеген.
Оқу процесіне инновациялық технологияларды енгізудің негізгі өзекті мәселесі - ғылым негіздерін саналы түрде оқытумен қатар түрлі педагогикалық-психологиялық әдістерді қолдана отырып мақсатты және жүйелі түрде жас жеткіншектердің интеллектілік, шығармашылық ойлауын дамыту, қазіргі өмір талабына сай экономикалық көзқарастары мен белсенділігін қалыптастыру.
Білім беру үрдісінде қазақ тілінің морфологиясын оқытудың озық технологияларының түбегейлі түрде қарастырылмағаны және көтеріліп отырған мәселенің көкейтестілігі біздің тақырыбымызды Қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың формалары деп таңдауымызға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тілі морфологиясын оқытудың әдістемесін негіздеу мақсатында төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
1. Қазақ тілін оқытуды ұйымдастырудың формалары: теориялық білім, іскерлік, дағды қалыптастыру жүйесін айқындау;
2.Қазақ тілін оқытудағы жаттығулар түрлерін жүйелеу;
3. Оқушының өздігінен орындайтын жұмысы - білім алу негізі екенін айқындау;
4.Қазақ тілі морфологиясынан электронды оқу құралының мазмұндық құрылымы және оны қолдану әдістемесін негіздеу.
Зерттеудің нысаны: Қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың формалары.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы. Қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың формалары бойынша теориялық мәліметтерді толықтырумен қатар, білім беру үдерісінде қазіргі қазақ тілі морфологиясын оқытудың әдістемелік негіздері айқындалады, атап айтқанда:
* Қазақ тілін оқытуды ұйымдастырудың формалары: теориялық білім,
іскерлік, дағды қалыптастыру жүйесі айқындалады;
* Қазақ тілін оқытудағы жаттығулар түрлері жүйеленеді;
* Оқушының өздігінен орындайтын жұмысы - білім алу негізі екені айқындалады;
* Қазақ тілі морфологиясынан электронды оқу құралының мазмұндық құрылымы және оны қолдану әдістемесі негізделеді.
Практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелері морфологияны оқыту мәселелеріне байланысты оқу материалдарын толықтыруға жәрдемін тигізеді деп есептейміз.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, зерттеу проблемасына қатысты психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері, білім беру мәселесіне арналған ресми құжаттар, педагогикалық оқулықтар, ғылыми-теориялық материалдар, мерзімді басылымдар жарияланымдарымен қатар жұмыстың зерттелу барысында бірін-бірі толықтырып отыратын теориялық, педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге талдау, жаңа педагогикалық тәжірибелерді жинақтау және зерттеу, отандық зерттеулерге салыстырмалы талдау жасау, әңгімелесу, тестілеу, педагогикалық тәжірибе, оқушылардың іс-әрекет нәтижелерін зерделеу; тәжірибелік жұмыс және оның нәтижелерін талдауда логикалық (салыстыру, талдап қорыту, топтау) әдістері пайдаланылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақ тілі морфологиясын оқытудың теориясы мен практикасы
1.1 Қазіргі қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың формалары: теориялық білім, іскерлік, дағды қалыптастыру жүйесі
Қазіргі уақытта инновациялық педагогикалық технологиялар саны жеткілікті әзірленген. Оларды пайдалану барысында Республикамызда адам, оның өмірі, оның өмірі, құқығы мен бостандығы - жоғары құндылық болып саналатын Қазақстан Республикасының негізгі заңы - Қазақстан Республикасы Конституциясын басшылыққа алу керек. Бұл білім беруді жанартудың негізігі принциптерін: білім берудің ізгілік парадигмасын іске асыруға бағытталған білімді ізгілендіру мен демократияландыру принциптерін анықтайды. Ол білгір адам парадигмасын ауыстыратын өмірге дайындалған адам, іскер адам парадигмасы болып табылады. Парадигмалардың осылай ауысуы − білім берудің барлық мазмұнын терең ойластыруға ықпал етті. Мұғалім дайын ақиқат, түйін, ой қорытындысын балалардың "миына құйғанмен", ойлау мен сөйлеу негіздеріне жақындауға да мүмкіндік бермей, шығармашылық, арман, қиял қанатын байлап қояды. Көптеген жағдайда баланың ой еңбегі өзі де ойлап үлгермеген, санасына ерекше әсер етпген, байланыстарды жаттап алуына әкеледі. Соның нәтижесінде құбылыстың мәнін ойлау және бақылау қабілеті дамымай, жаттауға негізделген есте сақтау дамиды. Бұл - баланы топтастыққа әкелетін, ақырында оқуға деген ынтасын жоятын үлкен кемістік. Баланы білім, ақиқат, ереже мен формулалар қоймасына айналдырмау үшін, оны ойлауға үйрету керек.(В.А.Сухомлинский). Сабақта, жалпы оқу орнында оқушыға жайлы және ыңғайлы болу керек, сонда ғана оқудан жақсы нәтиже шығады, ол тұлға ретінде жан жақты дамитын болады.
Зерттеу тақырыбымыз бойынша, ғылыми әдебиеттерді талдай келе, біздің еліміздегі білім беруді дамытудың қазіргі замаңғы кезеңін − оқытудың дәстүрлі түрінен инновациялық әдістерге ауысатын өтпелі кезең деп сипаттауға болады.
Морфологияны оқытуда жоғары сыныпта оқушыға білім беруде дәстүрлі емес сабақ түрлерінің бірі ретінде лекциялық сабақты немесе оның элементтерін қолдануға болады. Оқыту үдерісін ұйымдастыру формасының бір түрі лекция латынның lectio оқу деген ұғымын білдіреді. Лекция оқытудың басқа түрлерінен ақпараттың молдығымен, кәсіби - теориялық маңыздылығымен, жүйелігімен, ғылымилығымен ерекшеленеді. Лекция ...сабақта айтылмақ ойды тезис-жоспар бойынша күні бұрын жобалап, жоспарлап алып, сол бойынша мұғалімнің баяндау монологі [4,73], көлемі, күрделілігі, логикалық құрылысы жағынан өзгеше, логикалық бірізділікпен баяндалатын сөздік әдісінің бір түрі [5,243], оқытудың дидактикалық бөлігінің басты буыны [6].
Оқыту формалары жүйесінде лекцияның алатын орны ерекше, ол - білім беруде, оны жүйелеп, толықтыруда тиімді, ұтымды жол, теориялық білім берудің қайнар көзі. Лекция оқушылардың логикалық, теориялық ойлау қабілетінің дамуына және оқу материалын өз бетінше жүйелеу білуге, оларды талдауға, жалпылауға үйретеді. Лекцияның тақырыбына, мазмұнына қарай оқыту үдерісінің басты компоненттері, мақсаты, оқыту әдістері, құралдары, түрлері айқындалады.
Дидактика ілімінде лекцияны құрылымына қарай топтастыруда бірізді пікір қалыптаспаған. Бұдан оқытудың формасы лекцияның көп қырлы, күрделі құбылыс екендігін көруге болады. Оқытудың лекциялық түрі туралы С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев, Р.А.Низамов, Н.Д.Никандров т.б. еңбектерінде айтылған. Қалыптасқан пікірлер негізінде (ең орныққан тұжырымдардың бірі) лекцияны сол ғылыми курста алатын орнына, дидактикалық мақсаттарына қарай бөлу.
Осыған орай лекцияның дәстүрлі түрлері кіріспе, тақырыптық бекіту, қорыту, қорытынды, шолу т.б. болып бөлініп жүр. Аталған лекция түрлерінің өзіндік ерекшеліктеріне тоқталайық.
Кіріспе лекцияда тақырыптың мақсат-міндеттері мен оның оқушылар үшін қажеттілігін көрсету көзделеді, ғылымның объектісін анықтай отырып, оның даму тарихы, басқа ғылымдармен байланысы ашылады. Сондай-ақ кіріспе лекция сабағында ғылыми курстың даму бағыты, негізгі теориялық жаңалықтары, даулы, келешек зерттеу мәселелеріне шолу жасалады. Курсты меңгеруге байланысты оқулық, оқу құралдары, анықтағыш пен сөздік т.б. оқу құралдары туралы да айтуға болады. Кіріспе лекция мазмұнындағы мұндай мәліметтер ғылыми курс туралы жалпы түсінік қалыптастырады. Көлемі үлкен болмаса да, оқытуда маңызды буын болып табылады.
Тақырыптық лекциялар курстың негізгі мазмұнын ашуға бағытталады. Мұнда тілдік құбылыстар, яғни морфологиялық ұғымдар, форма, категорияларға түсінік беріледі, жаңа фактілер, тілдік бірлік, сондай-ақ олардың топталуы, даму үдерісі, зерттелу тарихы т.б. қарастырылады.
Бекіту-қорытынды лекциялар игерілген материалды жүйелеу, жинақтау негізінде жүргізіледі. Сондай-ақ маңызды мәселелерге назар аудару қажеттілігі басым болады. Мақсаты -- тақырып бойынша белгілі көлемде білім беріп, оқушыларға бағыт бағдар бере отырып, өз бетінше жұмысқа бағыттау. Құрылымы жағынан шолу лекциясына ұқсас.
Шолу лекциялары негізінен емтихан алдында кеңес беру мақсатында жүргізіледі. Негізгі тақырыптар қысқаша баяндалады, әсіресе ең күрделі оқу материалдары сөз болады. Оқытудың психологиясы дәлелдегендей, оқу материалын жинақтап жүйелеп меңгерту есте берік сақталады, себебі мида шартты байланыстар көбейеді. Сонымен қатар мұнда оқушылар сұрағына жауап беру де ұйымдастырылады.
Проблемалық. лекция проблемалық жағдаят тудырудан басталады. Қойылған мәселені шешу, алдымен, жағдаят факторларына (тілдік материалдарға) талдау жасаудан, оны сезінуден, содан соң болжам жасалуы (мәселені шешу мүмкіндіктерінің әр түрлі тәсілі), әрі қарай проблеманы шешу процесі басталып, қорытындылар мен тұжырымдар жасалады, соңында олар жоққа шығарылады немесе дұрыстығы дәлелденеді. Осының нәтижесінде оқушы өз бетімен жұмыс жасап, алған әр түрлі жағдайларда білім, іскерлік, дағдысын тасымалдап, дұрыс қолдана білуге дағдыланады, өзіне деген сенімі, ерік-жігері, ақыл-ойы, шығармашылық ойлау қабілеті дамиды. Сондай-ақ пәнаралық, пәншілік байланыс жасаудың жүзеге асу мүмкіндігі кеңейеді, ал бұл өз кезегінде оқушының дүниетанымдық көзқарасын ғылыми негізде қалыптастырудың тиімді жолы болып табылады. Проблемалық жағдайларды ауызша немесе грамматикалық кестелер, сызба, тірек, шартты белгілер, мультимедиа түрлерінде жасауға болады.
Пікірталас лекцияның (лекция-дискуссия) мақсаты: оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту, тіл мәдениетіне баулу, материалды қабылдау үдерісін тиімді ету; оқу материалын жан-жақты терең меңгерту. Мұндай лекцияның ерекшелігі оның әрбір логикалық бөліктері арасында сұрақтар қойылып, пікірталастардың жүргізілуі. Қысқа пікірталастың өзі оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, дәлелдеме, қағида, тұжырымдардың оқушы назарынан тыс қалмауына мүмкіндік беріледі.
Кеңес-беру (лекция-консультация) лекциясының мақсаты -- сұрақ қоя білуге үйрету. Дәріскер оқу материалын баяндап, қалған уақытта сабақтың 30 пайызы шамасында тындаушылардың сұрақтарына жауап береді. Алдымен материалды баяндап, сұрақтарға жауап береді де, соңында қорытып, тұжырымдар жасайды. Кей жағдайда сұрақтардың өте аз болу себебі лекцияның оңай тақырыпқа құрылғандығын немесе оқушылардың жеткілікті түсінбегендігін аңғартады.
Лекция-гипермәтіннің (лекция- гипертекст) мақсаты -- кәсіби арнайы пәндік білікті қалыптастыру. Оның негізгі белгілері: а) ақпараттың молдығы;
ә) теориялық білімді оқушының өз бетінше игеруіне жағдай жасау.
Гипермәтінмен жұмыс істеу алгоритмі:
1) гипермәтінді өз бетінше оқу, мағыналық жағынан бөлшектеу, негізгі ойды айқындау;
2) топтық жұмыс: сұрақтар даярлау, сұрақтар алмасу (жауабы мәтінде бар сұрақтар және жауабы мәтінде жоқ сұрақтар даярлау);
3) рефлексиялық өзіндік бақылау-бекіту жүмыстары, мысалы тест (экспресс-тест).
Визуалдық лекция. Жалпы, адамның ақпаратты қабылдауының 80 пайызы көзбен қабылданса (Г.Ф.Бушок докторлық диссертациясында көру арқылы берілген мәліметтің 80 пайызын қабылдау мүмкіндігінің бар екендігі айтылады [7], 7 пайызы ғана естумен қабылданады, сондықтан грамматикаліқ материалдарды көрсетуге арналған мультипроектор немесе графопроектор арқылы динамикалық слайд, транспаранттар. дидактикалық үлестірме материалдар қолдану -- лекция мазмұнын жақсы түсінуге ықпал жасайтын пәрменді қүралдар. Визуалдық лекцияның мақсаты -- грамматикалық көрнекіліктер мен техникалык оқу құралдары негізінде көрсетілетін оқу материалдары арқылы оқушының жаңа материалды жете меңгеруіне мүмкіндік жасау. Қазақ тілі морфологиясын оқытуда графикалық көрнекіліктерден грамматикалық жинақ кестелері, сызба-сұлбалар (слайд, транспаранттар, үнтаспалар, лекцияға қажетті үлестірме пәрменді құралдар (жоспары, тезис, сызба-кестелер, глоссарий т.б.) кешені жасалады.
Алдын ала қателер жіберіп оқу лекциясы -- мәтінді мұқият тыңдауға дағдыландырады, оқушыні сарапшы болып, талдауға қатысуға, пікір айтуға үйретеді. Мақсаты -- қателерді табуға ұмтылған оқу белсенділіктерін арттыру, қателердің болу себебін, табу тәсілдерін меңгертуге үйрету. Мұғалім алдын ала қателермен оқи отырып, жіберілген қателерді тауып отыруға тапсырма береді, соңында қателер жөнделеді.
Конференция лекция. Тақырып бойынша 2-3 оқушы мини-лекция даярлап келіп оқиды (15-20 мин.), тыңдаушылар оларға сұрақтар қояды. Сонан соң мұғалім толықтырады немесе лекция алдында сұрақтар жазбаша беріліп, реттеліп, мазмұнына қарай топтастырылып, жауап беріледі.
Дәстүрлі және бейдәстүрлі лекцияның ерекшеліктері: дәстүрлі лекция "кері байланыстың" жоқтығымен және оқушының пассив отыруымен өзгешеленсе, дәстүрден тыс лекцияларда оқушы -- белсенді тыңдаушы және сөзталасқа қатысушы, проблемалық мәселелерді шешуші. Бейдәстүрлі лекцияның басты ерекшелігі оқу материалын меңгертудің ақыл-ойды дамытуды күшейтетін сұрақ-жауаптарға құрылуы, проблемалық жағдаят туғызу, салыстыру, сергіту сәттерін ойластыру, иллюстрация, дыбыстық-бейнетехниканы, компьютерді қолдану, динамикалық көрнекіліктердің қолданылуы, оқушы пен мұғалім арасындағы қарым-қатынастың субъектілік қатынасқа құрылуы, білімді алғашқы игеру деңгейін бақылаудың үздіксіз жүргізілуі (экспресс-тест, іскери ойын элементтері, сұрақтарға жауап, жарыс т.б.).
Белсенді оқыту технологиясына негізделген лекцияларды жобалаудың ерекшеліктері:
- ғылыми ақпараттың (оқу материалының) баяндалуының пәрменді дидактикалық құралдармен бекітіліп отыруы, осымен байланысты көру көрнекіліктерінің басым қолданылуы (грамматикалық кестелер мен логикалық сызба-сұлбаларды демонстрациялауға арналған слайдтар, дыбыстық-бейне көрнекіліктері, яғни таспа жазуларын, мультимедиа бағдарламаларын қолдану, транспаранттар, жоба, лекция жоспары, тезистері, тақырыпқа байланысты өздік жұмыстарының тапсырмалары мен ұсынылатын негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі, экпресс-тест үлгілері, мақалалар көшірмесі, сурет, мәтін т.б.)
- оқу қарқынын күшейту мақсатында проблемалық, ізденімдік тапсырма сұрақтар жүйесін қолдану, педагогикалық үдерістің субъектілерінің арасында ынтымақтастық орнату;
- кәсіби қызығушылығын қалыптастыру мақсатында лекция тақырыбына сәйкес мектеп бағдарламалары, оқулықтармен сабақтастық жүргізу, соның негізінде топтарға бөліп экспресс-іскери ойын, экспресс-жарыс өткізу, экспресс-сұрақтар даярлау;
- білімді игерудің алғашқы кезеңін бақылау, бекіту мақсатында тексеру тестері мен өзіндік, өзара бақылау (рефлексиялық әрекет), ұжымдық танымдық әрекет туғызатын ми шабуылы ("ой дауылы" [8]) әдісін тиімді қолдану. Қорыта айтқанда, лекция - "іріктелген дидактикалық материал негізінде алдын ала даярланған және тыңдаушының көз алдында олардың қатысымен туындайтын мұғалімнің шығармашылык әрекеті" [9,69]. Лекцияның дидактикалық құндылығын арттыруда мына талаптардың орындалуына ден қойылады: ұйымдастыру кезеңінің жинақы, логикаға құрылуы; міндет-мақсаттарының айқын болуы; жоспарының жасалуы; ғылымилығы мен ақпараттылығы; ой қорытындыларының, дәлелдеме, аргумент, фактілер, мысалдар, тұжырымдардың жеткілікті дәрежеде болуы; логикалық байланыста болуы, мазмұндау бірізділігі; көрнекіліктерді қолдану (графикалық дыбыстық-бейне материалдары т.б.); жазып алатындарын бөліп көрсету, проблемаға құрылуы; мұғалім сөзінің әрлілігі, әсерлілігі, тындаушылардың белсенді оқу әрекетін тудыратын риторикалық, жалпы сұрақтардың болуы (оқушы сұрақтың бәріне жауап бере алмауы мүмкін, алайда ойландырады, қызықтырады, танымдық белсенділігін арттырады); тындауға нұсқаулардың берілуі; дәлелдер мен тұжырымдамалардың, ой түйіндеулерінің болуы; жаңа білімнің алдыңғы біліммен байланыстылығы; тосын, қызықты ой қорытындыларының болуы; тындаушылардың ойына түрткі салатындай сұрақтар; назардан тыс қалмауы; негізгі қағидалар мен қорытындыны атап көрсету, олардың қажетінше бірнеше рет қайталануы; жаңа термин атау, т.б. толық түсініктеме беру; мүмкіндігіне қарай дыбыстық-бейне материалдарын т.б. көрнекі құралдарды тиімді қолдану; тәрбиелік танымдық маңыздылығының болуы.
Лекцияда психологтардың айтуынша, оқу материалын игертуде мыналарды ескерген жөн:
1) оқу материалының өте маңызды бөліктеріне лекция басында және соңыңда баса мән беру;
2) кәсіби практикалық мақсат қою;
3) әрекетпен бекіту;
4) қайталау;
5) логикалық есте сақтауға мүмкіндік беру [10,51].
Лекция құрылымын келесі сызбадан көруге болады (1-сызба).
1-сызба. Лекцияның логикалық-құрылымдық жүйесі
№
Лекция сабағының құрылымдық кезеңдері
Әдістері
Құралдары
1
Кіріспе (бұрынғы білімді
еске түсіру)
Сұрақ-жауап, әңгімелесу, тест
Үлестірме дидактикалық материалдар, лекция жоспары, глоссарий т.б.
2
Жаңа білімді меңгеру
Пікірталас
Түсіндіру
Ми шабуылы
Баяндау
Проблемалық сұрақтар
Көрнекіліктер: иллюстрация
Дидактикалық ойын жарыс
Демонстрация (бейне-дыбыстық материалдар)
Проекторға арналған графикалық материалдар, кесте, сызба, слайд, транспаранттар;
Оқулық, оқу құралдары, ғылыми әдебиеттер, анықтағыш, сөздіктер
3
Кәсіби бағдар беру
Сұрақ-жауап
Көрнекілік
Проблемалық жағдаят (мектеп құжаттарымен жұмыс, оқу бағдарламасы, мектеп оқулығы, оқу құралдары)
Стандарт
Мектеп бағдарламасы
Мектеп оқулықтары мен оқу құралдары (дидактикалық материалдар)
Педагогикалық практика материалдары
4
Қорыту
Екі кезеңнен тұрады:
1.Сұрақ-жауап, ми шабуылы, дидактикалық ойын-жарыс
2.Семинарға тапсырма беру, қажетті әдебиеттер ұсыну
Әдебиеттер тізімі
5
Өздік бақылау, бағалау
Экспресс-тест, өзара сұрақ
Слайд немесе транспарант (мультипроектор, графопроектор) тест шаблонкалары немесе перфокарта
Сонымен, жүйелі ұйымдастырылған лекция - оқушы танымын қанағаттандыратын жаңа білім берудің қайнар бұлағы. Білімді қабылдау, ұғу, ойлау ес-жадымен тығыз байланысты болғандықтан, материалды салыстыру үшін білімді жаңғыртудың жаңаны түсіну үшін неге? не себепті? деген сұрақтарға ойлана жауап беруге талпынудың оқушының оқу-танымдық белсенділігін арттыруға тигізетін ықпалы мол. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы қарастыратын мәселелері бойынша талас тудыратын, басы ашылмаған теориялық мәселелер аз емес. Лекцияда оларға ерекше мән беріледі.
Үлгі ретінде белсенді оқыту технологиясына негізделген бір лекция туралы толық мағлұмат берейік.
Лекция тақырыбы: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары және тілдегі басқа ұқсас құбылыстардан айырмасы.
Лекция мақсаты: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының қалыптасуы, оның құрамы, мағыналары, ұқсас тілдік құбылыстардан айырмасы, грамматикалық категорияларға қатысы туралы түсінік қалыптастыру.
Лекция жоспары:
I. Лекцияны тыңдап-түсінуге уәждеме.
II. Етістіктің аналитикалық форманты және тілдегі басқа құбылыстардан айырмасы.
1.1 Етістіктің аналитикалық формасы, оның белгілері.
1.2 Етістіктің аналитиканың форманттары және етістіктің аналитикалық формасының тілдегі ұқсас құбылыстардан өзіндік айырмашылығы;
а) күрделі етістіктің аналитикалық формалы етістіктен айырмасы;
ә) аналитикалық формалы етістік пен тұрақты тіркестер;
б) аналитикалық формалы етістік пен еркін сөз тіркестері;
в) құранды етістіктер мен етістіктің аналитикалық форманты;
1.3 Етістіктің аналитикалық формантының құрылымы.
1.4 Етістіктің аналитикалық форманттарының грамматикалық категориялар -дағы орны.
II. Кәсіби бағдар беру
III. Қорытынды.
IV. Экспресс-тест (өздік бақылау)
Лекция түрі -- проблемалық
Ғылыми үғымдар мәнін түсіну -- күрделі мәселе және ол ғылыми білімді игерудің алғы шарты. Морфология өзіне тән ғылыми ұғымдар жүйесінен құрылады, сондықтан оқұшының құзіреттілігі сол ұғымдарды меңгеруіне байланысты. Осымен байланысты оқушының оқу, таным белсенділігін арттыру мақсатында проблемалық дәрістің немесе проблемалық-сұхбат лекция үйымдастырудың орны ерекше. Мәселелік жағдаяттар туғызу оқушыларды оқу материалы ішінен негізгі түйінді мәселелерді тауып, өз бетінше ойланып, шешімін тауып, жаңа білім, білік алуға дағдыландырады. М.Махмутов проблемалық тапсырмалардың шешілу кезеңдерінің құрылымын мәселелік жағдаят -- мәселе қою -- ойлап табу немесе жорамалдар жасау -- талдау, дәлелдеу -- дұрыстығын тексеру деп көрсетеді. Келелі мәселе қоя отырып дәріс оқу оқушылардың материалын қабылдау үрдісіңде олардың жоғары дәрежелі белсенділігі негізінде ізденіс әрекетін жандандырып, логикалық, шығармашылық ойлау қабілетін дамытуды көздейді. Mәceлeлiк дәрістер - проблемалық оқытудың құрамдас бір бөлігі. Проблемалық оқу дегеніміз: "бұл мұғалімнің түсіндіргенін қабылдау, проблемалық ситуацияларды өздігінен талдау, проблемаларды тұжырымдап, оларды ұсыныс, гипотезалар жасау арқылы шешу, оларды дәлелдеу жолдарымен, сондай-ақ шешімнің дұрыс-бұрысын тексеру жолымен білімдер мен іс-әрекеттер тәсілдерін меңгеру жоніндегі оқушылардың ой танымдық қызметі" [11,62].
Демек, мәселелік оқытудың психологиялық мәні бар, ол ғылымда танымдық, шығармашылық қабілеттің, ойлау әрекетінің белсенді болған жағдайында ғана дамитындығын түсінеміз. Мәселелік дәріс мазмұнына қарай оның басқа түрлерінен оқушылардың танымдық әрекетін ұйымдастыруымен ерекшеленеді. Мұндай дәріс сипатына қарай мәселелік күрделі мәселеге құрылуымен бірге, оқушыларды қызықтырып, оларды шешуге түрткі жасайды. Танымдық міндетті шешуге деген ынта-жігер оқушыларды ізденіске жүмылдырады, соның негізінде жаңа білім, білік, дағды қалыптасады. Мәселелік дәрісті екі түрлі жолмен жүргізуге болады. Біріншіден, мұғалімнің оқу материалын монологті түрде мәселелік негізде баяндауы, мұнда ол мәселелерді жасап, проблемалық ізденіс жолын өзі көрсете отырып, сұрақ қоя отырып, өзі жауап беріп, білімді меңгеру тәсілдерін керсетеді. Мұндай жағдайда тыңдаушылардың ойлау белсенділігі артады. Екінші түрінде монологті-диалогті түрде жүргізіледі. Мұнда оқушылар өздері проблемалық мәселені шешуге тырысады. Проблемалық сұрақтар қояды, оқушылар мұнда материалды өздері жинақтайды, талдайды, мұғалім -- тек бағыт беруші, оқу әрекетін басқарушы ғана. Проблемалы жағдаят тудыру оқушылардың танымдық әрекетін күшейтеді және оқытудың уәждемесі ретінде маңызды роль атқарады. Ойлау проблема қоюдан басталатыны психологиядан белгілі [12,14-15]. Проблемалық лекция проблемалық жағдаят тудырудан басталады. Қойылған мәселені шешу аддымен жағдаят факторларына (тілдік материалдарға) талдау жасаудан, содан соң болжам жасалуы (мәселені шешу мүмкіндіктерінің әр түрлі тесілі), содан соң проблеманы шешу процесі басталып, қорытынды жасалады, келесі кезекте бұл қорытынды жоққа шығарылады немесе дұрыстығы дәлелденеді. Мұндай жұмыстар оқушының оқу материалын қабылдауын екі есе жақсартады. Сыни тұрғыдан ойлауды дамытуға, сөйтіп тіл мәдениетін арттыруға мүмкіндік береді, теориялық ойлау қалыптасады, оқу пәнінің мазмұнына танымдық қызығушылық артады, сондай-ақ ғылыми білім дамуындағы қарама-қайшылықты мәселелерді танып, шешуге үйренеді. Кәсіби маңызы бар, оку пәнінің маңызды мазмұндық жақтарын құрайтын ғылыми идеялар мен тұжырымдардың логикалық қырларын ашуға мүмкіндік беретін тақырыптар алынады. Тіл білімдік пәндерді оқушылардың болашақ кәсібіне бағыттай отырып, оған сәйкестендіре оқыту бүгінде дидактикадағы оқытудың басты ұстанымдарына жатады. Мұндай лекция сипатына карай проблемалық күрделі мәселеге кұрылуымен бірге, оқушыларды қызықтырып, олардың мәселені шешуге деген ынта-жігерін тудырып, ізденіске жұмылдырады.
Етістіктің аналитикалық форманты -- тілде атқаратын қызметі, статистикалық қолданысы жоғары тілдік құбылыс, демек, тілді игерудегі ең шешуші буын болып табылады. Осы түрғыдан алғанда, оны өзіне ұқсас күрделі етістік, сөз тіркесі, фразалық тіркестерден ажырата білу, олардың тілде қолданыс аясы ерекшеліктерін, ұқсастықтарын айқындап, анықтап алудың маңызы ерекше. Түркі тілдеріндегі, соның ішінде қазақ тілінде аналитикалық фармант- жиі кездесетін тілдік құбылыс. Осымен байланысты оны оқытып үйретудің, игертудің теориялық, практикалық маңызы бар. Етістіктің аналитикалық форманттары тақырыбы мектеп бағдарламасы грамматикасына енгізілмеген, сондықтан оны игеру оқушылар үшін қиындық келтіреді. Осы қиын мәселені жетік меңгерту лекцияны оқушыларды ойландыратын сұрақтар қойып, олардың көңілін мұғалім аналитикалық формалы сөз мөселесіне аудару өте пайдалы. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары грамматикалық категорияларды мына сызбадан көрсетуге болады:
2- сызба. Аналитикалық формалары бар грамматикалық категориялар
Аналитикалық формалы грамматикалық категориялар
Тілдегі көрінісі
1) болымды -- болымсыздық
Келген жоқ, келген емес
2) рай категориясы:
а) ашық райдың анал.форманты
ә) бұйрық райдың анал. форманты
в) қалау райдың анал.форманты
г) шартты райдың анал.форманты
Ол сөйлеп отыр.
Сен жүруші болма
Келсе игі еді, келгей еді
Келсе болды, басталады.
3) қимылдың өту сипаты
Келе бер, кетіп қал, айта баста
4) модаль мағыналы
Келе алмау, білуі тиіс.
Лекцияның өтікізілуіне әдістемелік нұсқау
І Лекцияның кіріспесінде мұғалім тарапынан тақырыптың практикалық маңыздылығын арттыру мақсатында сөйлемдер көрсетіледі. Мысалы, Осыдан соң ұзамай-ақ Қараторғай, Құртогай тұрғындары аттана бастады (Ғ.Сланов), Кәмшатты суыт аттылар келіп алып кетті (М.Әуезов).
1.1 мұғалімнің проблемалық жағдаят тудыруы:
Сөйлемдегі етістіктерді табу. Оларды құрамына талдау. Ұқсастығы мен айырмашылығын анықтау.
Мысалдағы аттана бастады- аналитикалық формалы сөз, алып кетті- күрделі сөз. Әдетте оқушылар аттана бастады, аттанып кетті дегендердің бәрін күрделі етістіктер деп көрсетеді. Міне, осы сұраққа жауап бергенде, күрделі етістіктер деп жауап алудың негізгі себебі, біздіңше, оқушылардың мектеп оқулығынан алған стеоротип білімінің негіз болуы. Мектеп оқулығында етістіктің аналитикалық форманттары, құранды етістік, фразалық етістікті тіркес күрделі етістіктер деп оқытылады. Десек те, мектеп оқулықтарындағы бұл кемшіліктер келешекте ескерілу керек деп есептейміз. Күрделі етістік пен аналитикалық формалы етістікті үйрету меселесінде осылай оқушылардың оқу әрекетіне түрткі салу психологиялық жағынан өте маңызды, себебі белсенді оқу әрекеті уәж болған тұста ғана жүзеге асырылады.
1.2 Проблемалық сұрақ: Соңғы позициядағы етістіктерді түсіріп айтқанда, сөйлемде қандай грамматикалық-лексикалық өзгерістер байқалады? Мысалы, аттана бастады дегенді аттанды, алып кетті дегенді кетті деп айтсақ, сөйлем мағынасында қандай өзгеріс болады? деген сұрақтар арқылы аттанды деп өзгерткенде, сөйлем мағынасы бұзылмағанын, алды деп өзгергенде, бастапқы мағынасынан ауытқығанына оқушылардың көзін жеткізіп, олардың әр түрлі тілдік бірліктер екенін түсіндіруге болады.
1.3 Келесі кезекте мұғалім графопроектор арқылы, слайдқа жазылған мына сөйлемдерді көрсетеді:
Түн ортасы ауа тоңа бастадым да, мылтығымды карағайға сүйеп екі қолымды жеңіме қусырып, бұйығып отырғанмын. (С.Ж). Айғыз сол жолы өз төркінінің тойынан ашуланып аттанды. (М.Ә). Тағы едәуір кешігіп, жыларман халде үш кесе алып келді (Ә. 0.) Кешке қайтып келсем, Аюкенім бетін жастыққа басып алып солқ-солқ жылап жатыр, (Ә.О) Қапыда айырылган күшікке аузын ашып, қайта ұмтылғанда, үй жақтан өзіне қарай тура тартқан адамды көріп еді (.Т.А). Өгізді өрге салма, қанатың талар, наданға көзіңді салма, сағың сынар.(Төле би). Үстел үстінде жатқан кітапты көз ілестірмей біреу қағып кетіпті.
1.4 Мәтінге байланысты мына сұрақтар қойылады:
1.Асты сызылған тіркестер қандай етістіктер?
2. Олардың құрамы қандай?
З.Мысалдардағы сырттай бір-біріне ұқсас біркелкі тілдік құбылыстарды бір-бірінен қалай ажыратуға болады?
Осы сұрақтар төңірегінде проблемалық жағдаятты өрбітуге болады. Мысалдарды оқи отырып, оқушыларға етістіктерді тапқызып 2-позициядағы етістіктерді алып тастағанда, лексикалық грамматикалық деңгейде қандай езгерістер болатындығын, сондай-ақ, жоғарыдағы мысалдардағы тілдік формалар бір тілдік құбылыс па, әлде әр басқа тілдік құбылыс па, оларды қалай ажыратуға болатындығын анықтауды ұсынады. оқушылар назарын олардың тұлғасы, семантикалық, синтаксистік ерекшеліктеріне аудартады. Мұндай проблемалық сұрақтар оқушыларды лекцияны қызыға тындауға жұмылдырады.
мұғалім қазақ тілінің қосымшаға қандай бай болса,- көмекші сөздердің де сондай мол екендігін айта келе, алайда көмекші сөздердің граммматикалық категорияларға қатысы ашылмай, күрделі сөз, күрделі етістік деп танылып келгеніне мән береді.
1.5 Осы мәселеде компьютерде тілдік деректерге мол мысалдар дайын түрады, оны слайд арқылы лекцияда пайдалануға болады. Кейбірін келтірейік: Жұман көштің алдына түсіп алып, қайтсем Игіліктің жанына қаттырақ батырар екенмін деп келе жатыр еді, Ақмола жолымен шұбап келе жатқан көп арбаны көрді. Әуелі ол елдің күздікке құлағанын сезіп, жалт ете түскен Сейткамал саудагер ме екен деп қалып еді. Бай ауылдарға о да осылай көп арбамен бұл әкеліп сатып, күзге қарай тағы бір жебей сауып кететін. Жақындай келе, Жұман бұ да Игіліктің бір тасығандығы екендігін таныды. Төрт ат жегілген ұзын көк арбаға қара пәуеске тіркеліп, озығырақ келе жатыр да, төрт тарантас тіркелген көк арба кейінірек келеді. Сары бұлғарымен жапқан пәуескенің үсті-басы сары ала жез күнге шағылысып жалт-жүлт етеді. Тарантастар да күміспен жаптырғандай жарқырайды. Игіліктің сауда жағыңда жүретін бір алаяғы Батыраш, көк арбаны орталай салып алған шөптің үстінде шалқасынан жатыр да, екі жігіт божы ұстап отыр (Ғ.Мүсірепов).
1.6 Көрсетілген сөйлемдердегі асты сызылған түсіп алып, келе жатыр еді, саудагер ме екен деп қалды, әкеліп сатып, сауып әкететін, келе жатыр, жалт-жұлт етеді, ұстап отыр тіркестер ішінен аналитикалық форманттарды табу тапсырылады.
Мұнда аналитикалық формалы создің моделі көрсетіліп, оның құрамындағы сөздердің бірі негізгі; екіншісі көмекші қызмет атқарып, грамматикалық мағына үстейтінін еске салады. Аталған негізгі белгілері арқылы оқушылар түсіп алып, келе жатыр еді, келе жатыр, ұстап отыр тіркестерін талдай отырып, аналитикалық форманттар екенін анықтайды.
ІІ Аналитикалық форманттардың өзіндік белгілері түсіндіріледі:
1) форманттар қосымша мен көмекші етістіктен тұрады;
2) аналитикалық форманттар тілдің грамматикалық категорияларының мағынасын білдіреді;
3) аналитикалық форманттың косымшасы формантты негізгі сөзбен байланыстырады;
4) форманттың көмекші етістігі түбір сөзден бөлек жазьлады;
5) түбір сөз сөйлемде бірнеше категорияда қолданылғанда, басқа категориялардың көрсеткіштері көмекші етістікке жалғанады: отыр+(а бер)+іңдер, кел+(е қал)+ды +ндар т.б. 6) тілдегі етістіктің аналитикалық форманттары етістіктің грамматикалық категорияларының көрсеткіштері.
Етістіктің аналитикалық форманттары тарихи тұрғыдан ұзақ уакыт ішінде қалыптасып дамыған. Бұлардың қалыптасуына абстракциялану негізгі қызмет атқарған. Аналитикалық форманттар бойынша оқушылар үшін қиын мәселелердің бірі - аналитикалық формант етістіктің тілдегі басқа құбыластармен ұқсастығы. Осымен байланысты қазақ тіліндегі аналитикалық формант етістіктерге ұқсас тіл фактілерінің кездесетінін салыстыра келе, оларды бір-бірінен ажыратудың кәсіби тұрғыдан теориялық та, практикалық та маңызы зор екендігі айтылады, күрделі етістік сөзжасамның категориясы, ол сөз формасы емес, мағыналары тепе-тең сөздерден құралып, жаңа ұғымды білдіретін сөздер.
Қазақ тіліндегі күрделі етістіктерді арнайы зерттеген ғалымдардың бірі- Б.Қасымова [13]. Оның зерттеу еңбегінде күрделі етістіктің зерттелуі, шығуы мен дамуы, қалыптасу тарихы, ұқсас тілдік құбылыстардан айырмашылығы, құрылымы біршама қарастырылған. Ғалым зерттеулеріне жүгінсек, қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің саны шамамен 2000-дай.
Жалпы күрделі етістіктерге жаңаша көзқарас Н.Оралбаеваның еңбектерінен бастау алғаны белгілі. Оның тілдегі ең жиі қолданылатын күрделі етістік пен аналитикалық формант етістіктерді бір-бірінен ажыратып, күрделі етістікті лексикалық тұлға, ал етістіктің аналитикалық формантын грамматикалық категория деп танитыны да аталған еңбекте тұжырымдалады.
а) күрделі етістіктің аналитикалык форманттан айырмашылығы -- құрамындағы компоненттерінің бідіретін лексикалық мағынасында. Күрделі етістіктің құрамындағы жеке сөздер -- лексикалану процесінен өту нәтижесінде пайда болған, ең кемі екі сөзден жасалған, бір лексикалық ұғым білдіретін сөздер, ал аналитикалық етістіктің құрамындағы сыңарлары бірі негізгі, екіншісі (соңғы позицияда тұрғаны) көмекші мағынасында қолданылады. Мысалы, бара жатыр, кіре кет т.б. Мұндағы бара, кіре -- негізгі мағынаны, ал жатыр, кет сол сөздерге грамматикалық мағына (осы шақтық, немқүрайдылық) үстеп тұр. Керісінше алып кетті, барып қайтты мысалдарындағы сыңарлар - бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын тұтастар. Біріншіден, бұлар біртұтас лексикалық мағына білдіріп тұр, екіншіден, құрамы тұрақты, мағыналары тең. Аналитикалық формант етістік тіл білімінде күрделі етістік қатарында қарастырылып келгені белгілі. Осыған орай кейбір грамматикалар мен мектеп оқулықтарында оларды бір-бірінен ажырата алмау -- жиі кездесетін құбылыс. Бұл құбылыс кең тарап, санамызға сіңгені соншалық оларды ажырату оңайға түспейді. Айырмашылықтары турасында "Күрделі сөздердің компоненттері толық мағыналы сөздер болса аналитикалық формант сөздің кұрамындағы сыңарлары толық мағыналы сөз бен көмекші сөзден тұрады" [14,48], күрделі етістік екі қимылдың кірігуінен тұратын бір күрделі қимыл ұғымын білдіреді де, аналитикалық формант аналитикалық форманттан, яғни комекші етістіктің грамматикалық мағынасынан құралады. Мысалы, келіп кетті, кіріп шықты, қайтып кетті, алып кетті, қайтып еді сияқты күрделі етістіктер мен айта caл, келе берді, жығылып қала жазда, келіп қал, келе қой, жығылып кет сияқты аналитикалық формалы етістіктер сырттай ұқсас, бірақ күрделі етістік құрамындағы екі етістік те мағыналы, олардың лексикалық мағынасы құрамындағы етістіктердің мағыналарынан жасалады, сондықтан олар бір сөз болып саналады, бір лексикалық единица болады, бір сөйлемнің бір мүшесі болады. Аналитикалық формалы етістік қосымшалы сөз сияқты лексикалық бірлік пен грамматимакалық керсеткіштен тұрады. Мысалы, айта сал: 1) лексикалық бірлік -- айт, 2) граматикалық көрсеткіш, яғни формант - а сал. Сондықтан аналититикалық формалы сөз лексикалық мағына мен категорияның мағынасын білдіреді. Осы негізгі ерекшелікке қарап, оларды ажыратуға болады. Етістіктің аналитикалық формантының күрделі етістікке ұқсас белгілерінен екеуінің кем дегенде екі сыңардан тұратыны, екеуінің құрамындағы сыңарларының дыбыстық құрамының дербес сөз болуы, сыңарларының көсемше арқылы байланысатыны, сыңарлары бөлек жазылатыны, сөйлемнің бір мүшесі болатыны, сөйлемдегі басқа сөздермен сөз тіркесін жасауындағы ұқсастықтар мысалдармен баса көрсетіледі.
ә) аналитикалық формалы етістік пен тұрақты тіркестер -- бір-біріне сыртқы жағынан ұқсас тілдік құбылыстар. Айырмашылығы: тұрақты тіркестер -- дайын лексикалық бірліктер, сөйлем құраушы элемент болса, аналитикалық формант етістік -- сөз формасын жасайтын элемент; тұрақты тіркестердің сыңарларының орнын ауыстыруға болмайды, ал аналитикалық формалы сөздің бірінші сыңары ауысып отырады; тұрақты тіркестерді сөзбе-сөз аудару мүмкін емес (басқа тілдерге), ал аналитикалық формалы сөзді аударуға болады; тұрақты тіркестерді синоним сөзімен ауыстыруға болады, аналитикалық формалы сөзде ондай қасиет жоқ. Мысалы, жығыла жаздады-аналитикалық формалы етістік, ал жүрек жұтқан -- фразема. Жығыла жаздады дегенде лексикалық мағына жығыл етістігіне, -а жазда қимылдың жасалуға жақындап, жасалмағанын білдіреді, ол- грамматикалық мағына. Жүрек жұтқан лексикалық мағынаны білдіреді, басқаша айтқанда, батыр деген мағынада түсінуге болады.
б) аналитикалық формалы етістік көсемшелі сөз тіркесіне өте ұқсас болып келеді, сондықтан оқушыларды мысалдар арқылы ажырата білуге үйрету қажет. Айырмалары көсемшелі тіркесте етістік алдындағы сөз пысықтауыш болып, дербес лексикалық мағына білдіреді де, аналитикалық формалы сөздің соңғы сыңары дербес лексикалық мағына бере алмайды. Сөз тіркестерінен басты айырмашылықтары: - сөз тіркесі бірі бағыныңқы, екіншісі басыңқы сыңарлардан тұрады, олар дербес сөйлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақ тілі морфологиясын оқытудың теориясы мен практикасы
0.1 Қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың
формалары: теориялық білім, іскерлік, дағды қалыптастыру жүйесі ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ тілі морфологиясын оқытудағы жаттығулар жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 28
2 Қазақ тілі морфологиясын оқытудың әдістемесі
2.1 Оқушының өздігінен орындайтын жұмысы - білім алу негізі ... ... ... ... ... .38
2.2 Қазақ тілі морфологиясынан электронды оқу құралының
мазмұндық құрылымы және оны қолдану әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Қазақ тілі морфологиясын оқытуда оқушының оқу-танымдық
әрекетінің нәтижесін бақылау, бағалаудың рейтингілік жүйесі ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
К і р і с п е
Диплом жұмысының өзекті мәселелері. Қазақстан қоғамы үшін әлеуметтік-экономикалық, саяси-мәдени өзгерістер мен бәсеке үдерісінде адам ресурсын сапалы дамытудың маңызы өте зор. Оны орындау үшін нарықтық экономикаға негізделген бәсекеге лайықты жаңа заманда жаңаша ойлайтын жеке тұлғаны дайындау шарт. Қазақстан Республикасының президенті - елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары туралы: Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек,- деп атап көрсетеді [1].
Қазақстандағы соңғы жылдары болып жатқан әлеуметтік-саяси өзгерістер білім беру жүйесінің барлық салаларына қарқынды өзгерістер алып келді. Білім туралы заң, Білім беру туралы мемлекеттік бағдарлама, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы т.б. мемлекеттік құжаттар білім беру мазмұнын анықтап беріп отыр. Аталмыш құжаттарға сәйкес білім беруді дамытуда көзделетін негізгі мақсат: Оқытудың жоғары сапасын қамтамасыз етуге қабілетті және ғылым, мәдениет, білім беру процесін бірлікте тану негізінде жас ұрпақты тәрбиелейтін жоғары білім берудің тұңғыш жаңа ұлттық моделін қалыптастыру болып табылады [2,7].
Білім берудің жаңа үлгісін жасау - Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер талап етіп отырған міндет. Оқытудың жаңаша құрылуының алғышарттары - маман даярлаудың құзыреттілік (компетенция) моделін қамтамасыз ететін - оқытуды демократияландыру, ізгілендіру, ақпараттандыру, саралау, оқушының жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына мән беру, проблемалық, бағдарламалық оқытуды жетілдіріп, оқыту үдерісіне жаңа педагогикалық технологияларды енгізу, оны білім беруде кеңінен қолдану және оқытудың нәтижелілігі. Оқушы кәсіби-теориялық білім, іскерлік, дағдылармен қаруланып қана қоймай, шығармашылық еңбегімен ізденіп өздігінен білім алуға, ой қорытындысын жасауға қабілетті болуы тиіс.
Білім беру - қоғам мүшелерінің адамгершілік-интелектуалдық, мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тәрбиелеу мен оқыту процесі [3,180].
Мектеп бағдарламасында морфология материалдарын оқытудың өзіндік мақсаты бар. Морфологиялық заңдылықтарды оқыту дидактикалық принцип негізінде іске асырылады. Морфология - сөз және оның грамматикалық көрсеткіштері туралы ілім. Қазақ тілі морфологиясының қарастыратын объектілері тілдің бірден-бір нақты, зерттелген, әбден қалыптасқан актуальды мәселелері болып есептеледі.
Қазіргі таңда білімге ерекше көңіл бөлінгендігі белгілі. Ол бүгінгі өскелең өмірдің талаптарына сай маңыздылығымен ерекшеленеді. Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдымен азаттық пен білім керек деп көрегендікпен Шоқан Уәлиханов айтқандай, халқымызды кемеліне келтіру үшін жастарымызды білімді, мәдениетті, Отанын, тілін шексіз сүйетіндей етіп дайындауға - әрбір ұстаз міндетті. Елбасы жүргізіп отырған парасатты саясаттың арқасында мемлекеттік тіл - қазақ тілі де елімен бірге өзінің қайта өрлеуінің әрбір күні ғасыр жүгін арқалаған ауыр болса да - абыройлы, күрделі кезеңін жүріп өтті. Ендігі мақсат тәуелсіз Қазақстанның өсіп келе жатқан жас ұрпағын өз Отанының мемлекеттігінің кепілі - мемлекеттік тілді құрметтеуге баулу, оны оқып үйренуге деген қызығушылықтарын арттыру болмақ.
Қазақ тілін оқыту - қиын да қызық жұмыс. Қазіргі кезде қазақ тілін оқытатын мамандарға қойылатын талап жаңа технологиялық әдістерді қолдана отырып, сапалы білім беру. Олардың ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін жетілдіру және танымдық күшін қалыптастыруға жағдай жасау, мұғалімнің жеке басының интелектісін, оқу әрекетін, өтетін тақырып мазмұнын аша білу. Білім негізінен пән арқылы берілгендіктен, әр пәнді заман талабына сай өз деңгейінде игерту, қай кезде болмасын, ең маңызды мәселе болып келгені даусыз. Әрине терең білім де, материалдың игеруге қолайлығы да, оқулық деңгейімен шектелу де мүлде нәтижесіз болды деп айта алмаймын. Технология мен әдістеменің мақсаты бір - "қалай оқыту мәселелерін қарастырады". ``Сабақ беру жай ғана шеберлік емес, ол - жаңадан жаңаны табатын өнер деп Ж.Аймауытов айтқандай бүгінгі оқыту жүйесінде әртүрлі жаңа технологияларды пайдалану тәжірибеге еніп, нәтижелер беруде. Бұлар оқушының жеке қасиетін аша отырып, азамат етіп тәрбиелеумен қатар оқушының танымдық күшін қалыптастыру және білімін кеңейтуге, тереңдетуге жағдай жасайды.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау.
Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы және Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының қабылдануына байланысты Қазақстан ғылымы мен білім беру жүйесі өзінің жаңа даму кезеңін және жаңару үрдісін басынан кешіруде. Білім берудің ең негізгі, өзекті мәселесі - адамды жан-жақты етіп тұлғаландыру. Сондықтан бүгінгі білім берудің мақсаты мен мазмұны қазіргі заман талабына сай анықталуы керек.
Қоғамда жаңа экономикалық жағдайда еліміздің өркендеуі мен ғылымның даму ықпалы білім беру құрылымы мен мазмұнын жетілдіру міндетін қояды. Білім мазмұнының ұлттық негізде берілуі мен оқытудың жаңа міндеттері және озат тәжірибелердің жинақталуынан білім беру креативті-педагогикалық өркениетке енуде. Мұндағы ең басты талаптардың бірі: білім беруді дамытудың жаңа бағдары - инновациялық жаңару стратегиясыңда бәсекеге қабілетті тұлға ретіңде оқытып, тәрбиелеуде мұғалімнің кәсіби құзырлығының жоғары дәрежеде болуы.
Қазіргі таңда қоғамдағы болып жатқан өзгерістер ең алдымен білім берудің жаңа бағыттарын, әдіс-тәсілдерін айқындауды алға тартып отыр. Қоғамның қай саласы болмасын мамандардан өз кәсібіне сай терең білімімен қатар оның бойынан күрделі мәселелерді шешудегі ерекше қабілеттілік, тапқырлық, шығармашылық қасиеттер талап етілуде.
Ұстаз табиғаты, оның абырой-беделі туралы ой-пікірлердің іргетасын қалаған классик-ғалымдарымыз - Я.А.Коменский, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов , М.Жұмабаев және т.б. ғалымдардың айтулы еңбектері бүгінгі ғылымның болашағы деуге әбден болады.
Алайда, бұл еңбектерде білім беру үрдісінде инновациялық технологияны енгізудің педагогикалық шарттарының мәселелері ғылыми тұрғыда жеке мәселе ретінде зерттелмеген.
Оқу процесіне инновациялық технологияларды енгізудің негізгі өзекті мәселесі - ғылым негіздерін саналы түрде оқытумен қатар түрлі педагогикалық-психологиялық әдістерді қолдана отырып мақсатты және жүйелі түрде жас жеткіншектердің интеллектілік, шығармашылық ойлауын дамыту, қазіргі өмір талабына сай экономикалық көзқарастары мен белсенділігін қалыптастыру.
Білім беру үрдісінде қазақ тілінің морфологиясын оқытудың озық технологияларының түбегейлі түрде қарастырылмағаны және көтеріліп отырған мәселенің көкейтестілігі біздің тақырыбымызды Қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың формалары деп таңдауымызға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тілі морфологиясын оқытудың әдістемесін негіздеу мақсатында төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
1. Қазақ тілін оқытуды ұйымдастырудың формалары: теориялық білім, іскерлік, дағды қалыптастыру жүйесін айқындау;
2.Қазақ тілін оқытудағы жаттығулар түрлерін жүйелеу;
3. Оқушының өздігінен орындайтын жұмысы - білім алу негізі екенін айқындау;
4.Қазақ тілі морфологиясынан электронды оқу құралының мазмұндық құрылымы және оны қолдану әдістемесін негіздеу.
Зерттеудің нысаны: Қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың формалары.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы. Қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың формалары бойынша теориялық мәліметтерді толықтырумен қатар, білім беру үдерісінде қазіргі қазақ тілі морфологиясын оқытудың әдістемелік негіздері айқындалады, атап айтқанда:
* Қазақ тілін оқытуды ұйымдастырудың формалары: теориялық білім,
іскерлік, дағды қалыптастыру жүйесі айқындалады;
* Қазақ тілін оқытудағы жаттығулар түрлері жүйеленеді;
* Оқушының өздігінен орындайтын жұмысы - білім алу негізі екені айқындалады;
* Қазақ тілі морфологиясынан электронды оқу құралының мазмұндық құрылымы және оны қолдану әдістемесі негізделеді.
Практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелері морфологияны оқыту мәселелеріне байланысты оқу материалдарын толықтыруға жәрдемін тигізеді деп есептейміз.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, зерттеу проблемасына қатысты психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері, білім беру мәселесіне арналған ресми құжаттар, педагогикалық оқулықтар, ғылыми-теориялық материалдар, мерзімді басылымдар жарияланымдарымен қатар жұмыстың зерттелу барысында бірін-бірі толықтырып отыратын теориялық, педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге талдау, жаңа педагогикалық тәжірибелерді жинақтау және зерттеу, отандық зерттеулерге салыстырмалы талдау жасау, әңгімелесу, тестілеу, педагогикалық тәжірибе, оқушылардың іс-әрекет нәтижелерін зерделеу; тәжірибелік жұмыс және оның нәтижелерін талдауда логикалық (салыстыру, талдап қорыту, топтау) әдістері пайдаланылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақ тілі морфологиясын оқытудың теориясы мен практикасы
1.1 Қазіргі қазақ тілі морфологиясын оқытуды ұйымдастырудың формалары: теориялық білім, іскерлік, дағды қалыптастыру жүйесі
Қазіргі уақытта инновациялық педагогикалық технологиялар саны жеткілікті әзірленген. Оларды пайдалану барысында Республикамызда адам, оның өмірі, оның өмірі, құқығы мен бостандығы - жоғары құндылық болып саналатын Қазақстан Республикасының негізгі заңы - Қазақстан Республикасы Конституциясын басшылыққа алу керек. Бұл білім беруді жанартудың негізігі принциптерін: білім берудің ізгілік парадигмасын іске асыруға бағытталған білімді ізгілендіру мен демократияландыру принциптерін анықтайды. Ол білгір адам парадигмасын ауыстыратын өмірге дайындалған адам, іскер адам парадигмасы болып табылады. Парадигмалардың осылай ауысуы − білім берудің барлық мазмұнын терең ойластыруға ықпал етті. Мұғалім дайын ақиқат, түйін, ой қорытындысын балалардың "миына құйғанмен", ойлау мен сөйлеу негіздеріне жақындауға да мүмкіндік бермей, шығармашылық, арман, қиял қанатын байлап қояды. Көптеген жағдайда баланың ой еңбегі өзі де ойлап үлгермеген, санасына ерекше әсер етпген, байланыстарды жаттап алуына әкеледі. Соның нәтижесінде құбылыстың мәнін ойлау және бақылау қабілеті дамымай, жаттауға негізделген есте сақтау дамиды. Бұл - баланы топтастыққа әкелетін, ақырында оқуға деген ынтасын жоятын үлкен кемістік. Баланы білім, ақиқат, ереже мен формулалар қоймасына айналдырмау үшін, оны ойлауға үйрету керек.(В.А.Сухомлинский). Сабақта, жалпы оқу орнында оқушыға жайлы және ыңғайлы болу керек, сонда ғана оқудан жақсы нәтиже шығады, ол тұлға ретінде жан жақты дамитын болады.
Зерттеу тақырыбымыз бойынша, ғылыми әдебиеттерді талдай келе, біздің еліміздегі білім беруді дамытудың қазіргі замаңғы кезеңін − оқытудың дәстүрлі түрінен инновациялық әдістерге ауысатын өтпелі кезең деп сипаттауға болады.
Морфологияны оқытуда жоғары сыныпта оқушыға білім беруде дәстүрлі емес сабақ түрлерінің бірі ретінде лекциялық сабақты немесе оның элементтерін қолдануға болады. Оқыту үдерісін ұйымдастыру формасының бір түрі лекция латынның lectio оқу деген ұғымын білдіреді. Лекция оқытудың басқа түрлерінен ақпараттың молдығымен, кәсіби - теориялық маңыздылығымен, жүйелігімен, ғылымилығымен ерекшеленеді. Лекция ...сабақта айтылмақ ойды тезис-жоспар бойынша күні бұрын жобалап, жоспарлап алып, сол бойынша мұғалімнің баяндау монологі [4,73], көлемі, күрделілігі, логикалық құрылысы жағынан өзгеше, логикалық бірізділікпен баяндалатын сөздік әдісінің бір түрі [5,243], оқытудың дидактикалық бөлігінің басты буыны [6].
Оқыту формалары жүйесінде лекцияның алатын орны ерекше, ол - білім беруде, оны жүйелеп, толықтыруда тиімді, ұтымды жол, теориялық білім берудің қайнар көзі. Лекция оқушылардың логикалық, теориялық ойлау қабілетінің дамуына және оқу материалын өз бетінше жүйелеу білуге, оларды талдауға, жалпылауға үйретеді. Лекцияның тақырыбына, мазмұнына қарай оқыту үдерісінің басты компоненттері, мақсаты, оқыту әдістері, құралдары, түрлері айқындалады.
Дидактика ілімінде лекцияны құрылымына қарай топтастыруда бірізді пікір қалыптаспаған. Бұдан оқытудың формасы лекцияның көп қырлы, күрделі құбылыс екендігін көруге болады. Оқытудың лекциялық түрі туралы С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев, Р.А.Низамов, Н.Д.Никандров т.б. еңбектерінде айтылған. Қалыптасқан пікірлер негізінде (ең орныққан тұжырымдардың бірі) лекцияны сол ғылыми курста алатын орнына, дидактикалық мақсаттарына қарай бөлу.
Осыған орай лекцияның дәстүрлі түрлері кіріспе, тақырыптық бекіту, қорыту, қорытынды, шолу т.б. болып бөлініп жүр. Аталған лекция түрлерінің өзіндік ерекшеліктеріне тоқталайық.
Кіріспе лекцияда тақырыптың мақсат-міндеттері мен оның оқушылар үшін қажеттілігін көрсету көзделеді, ғылымның объектісін анықтай отырып, оның даму тарихы, басқа ғылымдармен байланысы ашылады. Сондай-ақ кіріспе лекция сабағында ғылыми курстың даму бағыты, негізгі теориялық жаңалықтары, даулы, келешек зерттеу мәселелеріне шолу жасалады. Курсты меңгеруге байланысты оқулық, оқу құралдары, анықтағыш пен сөздік т.б. оқу құралдары туралы да айтуға болады. Кіріспе лекция мазмұнындағы мұндай мәліметтер ғылыми курс туралы жалпы түсінік қалыптастырады. Көлемі үлкен болмаса да, оқытуда маңызды буын болып табылады.
Тақырыптық лекциялар курстың негізгі мазмұнын ашуға бағытталады. Мұнда тілдік құбылыстар, яғни морфологиялық ұғымдар, форма, категорияларға түсінік беріледі, жаңа фактілер, тілдік бірлік, сондай-ақ олардың топталуы, даму үдерісі, зерттелу тарихы т.б. қарастырылады.
Бекіту-қорытынды лекциялар игерілген материалды жүйелеу, жинақтау негізінде жүргізіледі. Сондай-ақ маңызды мәселелерге назар аудару қажеттілігі басым болады. Мақсаты -- тақырып бойынша белгілі көлемде білім беріп, оқушыларға бағыт бағдар бере отырып, өз бетінше жұмысқа бағыттау. Құрылымы жағынан шолу лекциясына ұқсас.
Шолу лекциялары негізінен емтихан алдында кеңес беру мақсатында жүргізіледі. Негізгі тақырыптар қысқаша баяндалады, әсіресе ең күрделі оқу материалдары сөз болады. Оқытудың психологиясы дәлелдегендей, оқу материалын жинақтап жүйелеп меңгерту есте берік сақталады, себебі мида шартты байланыстар көбейеді. Сонымен қатар мұнда оқушылар сұрағына жауап беру де ұйымдастырылады.
Проблемалық. лекция проблемалық жағдаят тудырудан басталады. Қойылған мәселені шешу, алдымен, жағдаят факторларына (тілдік материалдарға) талдау жасаудан, оны сезінуден, содан соң болжам жасалуы (мәселені шешу мүмкіндіктерінің әр түрлі тәсілі), әрі қарай проблеманы шешу процесі басталып, қорытындылар мен тұжырымдар жасалады, соңында олар жоққа шығарылады немесе дұрыстығы дәлелденеді. Осының нәтижесінде оқушы өз бетімен жұмыс жасап, алған әр түрлі жағдайларда білім, іскерлік, дағдысын тасымалдап, дұрыс қолдана білуге дағдыланады, өзіне деген сенімі, ерік-жігері, ақыл-ойы, шығармашылық ойлау қабілеті дамиды. Сондай-ақ пәнаралық, пәншілік байланыс жасаудың жүзеге асу мүмкіндігі кеңейеді, ал бұл өз кезегінде оқушының дүниетанымдық көзқарасын ғылыми негізде қалыптастырудың тиімді жолы болып табылады. Проблемалық жағдайларды ауызша немесе грамматикалық кестелер, сызба, тірек, шартты белгілер, мультимедиа түрлерінде жасауға болады.
Пікірталас лекцияның (лекция-дискуссия) мақсаты: оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту, тіл мәдениетіне баулу, материалды қабылдау үдерісін тиімді ету; оқу материалын жан-жақты терең меңгерту. Мұндай лекцияның ерекшелігі оның әрбір логикалық бөліктері арасында сұрақтар қойылып, пікірталастардың жүргізілуі. Қысқа пікірталастың өзі оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, дәлелдеме, қағида, тұжырымдардың оқушы назарынан тыс қалмауына мүмкіндік беріледі.
Кеңес-беру (лекция-консультация) лекциясының мақсаты -- сұрақ қоя білуге үйрету. Дәріскер оқу материалын баяндап, қалған уақытта сабақтың 30 пайызы шамасында тындаушылардың сұрақтарына жауап береді. Алдымен материалды баяндап, сұрақтарға жауап береді де, соңында қорытып, тұжырымдар жасайды. Кей жағдайда сұрақтардың өте аз болу себебі лекцияның оңай тақырыпқа құрылғандығын немесе оқушылардың жеткілікті түсінбегендігін аңғартады.
Лекция-гипермәтіннің (лекция- гипертекст) мақсаты -- кәсіби арнайы пәндік білікті қалыптастыру. Оның негізгі белгілері: а) ақпараттың молдығы;
ә) теориялық білімді оқушының өз бетінше игеруіне жағдай жасау.
Гипермәтінмен жұмыс істеу алгоритмі:
1) гипермәтінді өз бетінше оқу, мағыналық жағынан бөлшектеу, негізгі ойды айқындау;
2) топтық жұмыс: сұрақтар даярлау, сұрақтар алмасу (жауабы мәтінде бар сұрақтар және жауабы мәтінде жоқ сұрақтар даярлау);
3) рефлексиялық өзіндік бақылау-бекіту жүмыстары, мысалы тест (экспресс-тест).
Визуалдық лекция. Жалпы, адамның ақпаратты қабылдауының 80 пайызы көзбен қабылданса (Г.Ф.Бушок докторлық диссертациясында көру арқылы берілген мәліметтің 80 пайызын қабылдау мүмкіндігінің бар екендігі айтылады [7], 7 пайызы ғана естумен қабылданады, сондықтан грамматикаліқ материалдарды көрсетуге арналған мультипроектор немесе графопроектор арқылы динамикалық слайд, транспаранттар. дидактикалық үлестірме материалдар қолдану -- лекция мазмұнын жақсы түсінуге ықпал жасайтын пәрменді қүралдар. Визуалдық лекцияның мақсаты -- грамматикалық көрнекіліктер мен техникалык оқу құралдары негізінде көрсетілетін оқу материалдары арқылы оқушының жаңа материалды жете меңгеруіне мүмкіндік жасау. Қазақ тілі морфологиясын оқытуда графикалық көрнекіліктерден грамматикалық жинақ кестелері, сызба-сұлбалар (слайд, транспаранттар, үнтаспалар, лекцияға қажетті үлестірме пәрменді құралдар (жоспары, тезис, сызба-кестелер, глоссарий т.б.) кешені жасалады.
Алдын ала қателер жіберіп оқу лекциясы -- мәтінді мұқият тыңдауға дағдыландырады, оқушыні сарапшы болып, талдауға қатысуға, пікір айтуға үйретеді. Мақсаты -- қателерді табуға ұмтылған оқу белсенділіктерін арттыру, қателердің болу себебін, табу тәсілдерін меңгертуге үйрету. Мұғалім алдын ала қателермен оқи отырып, жіберілген қателерді тауып отыруға тапсырма береді, соңында қателер жөнделеді.
Конференция лекция. Тақырып бойынша 2-3 оқушы мини-лекция даярлап келіп оқиды (15-20 мин.), тыңдаушылар оларға сұрақтар қояды. Сонан соң мұғалім толықтырады немесе лекция алдында сұрақтар жазбаша беріліп, реттеліп, мазмұнына қарай топтастырылып, жауап беріледі.
Дәстүрлі және бейдәстүрлі лекцияның ерекшеліктері: дәстүрлі лекция "кері байланыстың" жоқтығымен және оқушының пассив отыруымен өзгешеленсе, дәстүрден тыс лекцияларда оқушы -- белсенді тыңдаушы және сөзталасқа қатысушы, проблемалық мәселелерді шешуші. Бейдәстүрлі лекцияның басты ерекшелігі оқу материалын меңгертудің ақыл-ойды дамытуды күшейтетін сұрақ-жауаптарға құрылуы, проблемалық жағдаят туғызу, салыстыру, сергіту сәттерін ойластыру, иллюстрация, дыбыстық-бейнетехниканы, компьютерді қолдану, динамикалық көрнекіліктердің қолданылуы, оқушы пен мұғалім арасындағы қарым-қатынастың субъектілік қатынасқа құрылуы, білімді алғашқы игеру деңгейін бақылаудың үздіксіз жүргізілуі (экспресс-тест, іскери ойын элементтері, сұрақтарға жауап, жарыс т.б.).
Белсенді оқыту технологиясына негізделген лекцияларды жобалаудың ерекшеліктері:
- ғылыми ақпараттың (оқу материалының) баяндалуының пәрменді дидактикалық құралдармен бекітіліп отыруы, осымен байланысты көру көрнекіліктерінің басым қолданылуы (грамматикалық кестелер мен логикалық сызба-сұлбаларды демонстрациялауға арналған слайдтар, дыбыстық-бейне көрнекіліктері, яғни таспа жазуларын, мультимедиа бағдарламаларын қолдану, транспаранттар, жоба, лекция жоспары, тезистері, тақырыпқа байланысты өздік жұмыстарының тапсырмалары мен ұсынылатын негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі, экпресс-тест үлгілері, мақалалар көшірмесі, сурет, мәтін т.б.)
- оқу қарқынын күшейту мақсатында проблемалық, ізденімдік тапсырма сұрақтар жүйесін қолдану, педагогикалық үдерістің субъектілерінің арасында ынтымақтастық орнату;
- кәсіби қызығушылығын қалыптастыру мақсатында лекция тақырыбына сәйкес мектеп бағдарламалары, оқулықтармен сабақтастық жүргізу, соның негізінде топтарға бөліп экспресс-іскери ойын, экспресс-жарыс өткізу, экспресс-сұрақтар даярлау;
- білімді игерудің алғашқы кезеңін бақылау, бекіту мақсатында тексеру тестері мен өзіндік, өзара бақылау (рефлексиялық әрекет), ұжымдық танымдық әрекет туғызатын ми шабуылы ("ой дауылы" [8]) әдісін тиімді қолдану. Қорыта айтқанда, лекция - "іріктелген дидактикалық материал негізінде алдын ала даярланған және тыңдаушының көз алдында олардың қатысымен туындайтын мұғалімнің шығармашылык әрекеті" [9,69]. Лекцияның дидактикалық құндылығын арттыруда мына талаптардың орындалуына ден қойылады: ұйымдастыру кезеңінің жинақы, логикаға құрылуы; міндет-мақсаттарының айқын болуы; жоспарының жасалуы; ғылымилығы мен ақпараттылығы; ой қорытындыларының, дәлелдеме, аргумент, фактілер, мысалдар, тұжырымдардың жеткілікті дәрежеде болуы; логикалық байланыста болуы, мазмұндау бірізділігі; көрнекіліктерді қолдану (графикалық дыбыстық-бейне материалдары т.б.); жазып алатындарын бөліп көрсету, проблемаға құрылуы; мұғалім сөзінің әрлілігі, әсерлілігі, тындаушылардың белсенді оқу әрекетін тудыратын риторикалық, жалпы сұрақтардың болуы (оқушы сұрақтың бәріне жауап бере алмауы мүмкін, алайда ойландырады, қызықтырады, танымдық белсенділігін арттырады); тындауға нұсқаулардың берілуі; дәлелдер мен тұжырымдамалардың, ой түйіндеулерінің болуы; жаңа білімнің алдыңғы біліммен байланыстылығы; тосын, қызықты ой қорытындыларының болуы; тындаушылардың ойына түрткі салатындай сұрақтар; назардан тыс қалмауы; негізгі қағидалар мен қорытындыны атап көрсету, олардың қажетінше бірнеше рет қайталануы; жаңа термин атау, т.б. толық түсініктеме беру; мүмкіндігіне қарай дыбыстық-бейне материалдарын т.б. көрнекі құралдарды тиімді қолдану; тәрбиелік танымдық маңыздылығының болуы.
Лекцияда психологтардың айтуынша, оқу материалын игертуде мыналарды ескерген жөн:
1) оқу материалының өте маңызды бөліктеріне лекция басында және соңыңда баса мән беру;
2) кәсіби практикалық мақсат қою;
3) әрекетпен бекіту;
4) қайталау;
5) логикалық есте сақтауға мүмкіндік беру [10,51].
Лекция құрылымын келесі сызбадан көруге болады (1-сызба).
1-сызба. Лекцияның логикалық-құрылымдық жүйесі
№
Лекция сабағының құрылымдық кезеңдері
Әдістері
Құралдары
1
Кіріспе (бұрынғы білімді
еске түсіру)
Сұрақ-жауап, әңгімелесу, тест
Үлестірме дидактикалық материалдар, лекция жоспары, глоссарий т.б.
2
Жаңа білімді меңгеру
Пікірталас
Түсіндіру
Ми шабуылы
Баяндау
Проблемалық сұрақтар
Көрнекіліктер: иллюстрация
Дидактикалық ойын жарыс
Демонстрация (бейне-дыбыстық материалдар)
Проекторға арналған графикалық материалдар, кесте, сызба, слайд, транспаранттар;
Оқулық, оқу құралдары, ғылыми әдебиеттер, анықтағыш, сөздіктер
3
Кәсіби бағдар беру
Сұрақ-жауап
Көрнекілік
Проблемалық жағдаят (мектеп құжаттарымен жұмыс, оқу бағдарламасы, мектеп оқулығы, оқу құралдары)
Стандарт
Мектеп бағдарламасы
Мектеп оқулықтары мен оқу құралдары (дидактикалық материалдар)
Педагогикалық практика материалдары
4
Қорыту
Екі кезеңнен тұрады:
1.Сұрақ-жауап, ми шабуылы, дидактикалық ойын-жарыс
2.Семинарға тапсырма беру, қажетті әдебиеттер ұсыну
Әдебиеттер тізімі
5
Өздік бақылау, бағалау
Экспресс-тест, өзара сұрақ
Слайд немесе транспарант (мультипроектор, графопроектор) тест шаблонкалары немесе перфокарта
Сонымен, жүйелі ұйымдастырылған лекция - оқушы танымын қанағаттандыратын жаңа білім берудің қайнар бұлағы. Білімді қабылдау, ұғу, ойлау ес-жадымен тығыз байланысты болғандықтан, материалды салыстыру үшін білімді жаңғыртудың жаңаны түсіну үшін неге? не себепті? деген сұрақтарға ойлана жауап беруге талпынудың оқушының оқу-танымдық белсенділігін арттыруға тигізетін ықпалы мол. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы қарастыратын мәселелері бойынша талас тудыратын, басы ашылмаған теориялық мәселелер аз емес. Лекцияда оларға ерекше мән беріледі.
Үлгі ретінде белсенді оқыту технологиясына негізделген бір лекция туралы толық мағлұмат берейік.
Лекция тақырыбы: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары және тілдегі басқа ұқсас құбылыстардан айырмасы.
Лекция мақсаты: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының қалыптасуы, оның құрамы, мағыналары, ұқсас тілдік құбылыстардан айырмасы, грамматикалық категорияларға қатысы туралы түсінік қалыптастыру.
Лекция жоспары:
I. Лекцияны тыңдап-түсінуге уәждеме.
II. Етістіктің аналитикалық форманты және тілдегі басқа құбылыстардан айырмасы.
1.1 Етістіктің аналитикалық формасы, оның белгілері.
1.2 Етістіктің аналитиканың форманттары және етістіктің аналитикалық формасының тілдегі ұқсас құбылыстардан өзіндік айырмашылығы;
а) күрделі етістіктің аналитикалық формалы етістіктен айырмасы;
ә) аналитикалық формалы етістік пен тұрақты тіркестер;
б) аналитикалық формалы етістік пен еркін сөз тіркестері;
в) құранды етістіктер мен етістіктің аналитикалық форманты;
1.3 Етістіктің аналитикалық формантының құрылымы.
1.4 Етістіктің аналитикалық форманттарының грамматикалық категориялар -дағы орны.
II. Кәсіби бағдар беру
III. Қорытынды.
IV. Экспресс-тест (өздік бақылау)
Лекция түрі -- проблемалық
Ғылыми үғымдар мәнін түсіну -- күрделі мәселе және ол ғылыми білімді игерудің алғы шарты. Морфология өзіне тән ғылыми ұғымдар жүйесінен құрылады, сондықтан оқұшының құзіреттілігі сол ұғымдарды меңгеруіне байланысты. Осымен байланысты оқушының оқу, таным белсенділігін арттыру мақсатында проблемалық дәрістің немесе проблемалық-сұхбат лекция үйымдастырудың орны ерекше. Мәселелік жағдаяттар туғызу оқушыларды оқу материалы ішінен негізгі түйінді мәселелерді тауып, өз бетінше ойланып, шешімін тауып, жаңа білім, білік алуға дағдыландырады. М.Махмутов проблемалық тапсырмалардың шешілу кезеңдерінің құрылымын мәселелік жағдаят -- мәселе қою -- ойлап табу немесе жорамалдар жасау -- талдау, дәлелдеу -- дұрыстығын тексеру деп көрсетеді. Келелі мәселе қоя отырып дәріс оқу оқушылардың материалын қабылдау үрдісіңде олардың жоғары дәрежелі белсенділігі негізінде ізденіс әрекетін жандандырып, логикалық, шығармашылық ойлау қабілетін дамытуды көздейді. Mәceлeлiк дәрістер - проблемалық оқытудың құрамдас бір бөлігі. Проблемалық оқу дегеніміз: "бұл мұғалімнің түсіндіргенін қабылдау, проблемалық ситуацияларды өздігінен талдау, проблемаларды тұжырымдап, оларды ұсыныс, гипотезалар жасау арқылы шешу, оларды дәлелдеу жолдарымен, сондай-ақ шешімнің дұрыс-бұрысын тексеру жолымен білімдер мен іс-әрекеттер тәсілдерін меңгеру жоніндегі оқушылардың ой танымдық қызметі" [11,62].
Демек, мәселелік оқытудың психологиялық мәні бар, ол ғылымда танымдық, шығармашылық қабілеттің, ойлау әрекетінің белсенді болған жағдайында ғана дамитындығын түсінеміз. Мәселелік дәріс мазмұнына қарай оның басқа түрлерінен оқушылардың танымдық әрекетін ұйымдастыруымен ерекшеленеді. Мұндай дәріс сипатына қарай мәселелік күрделі мәселеге құрылуымен бірге, оқушыларды қызықтырып, оларды шешуге түрткі жасайды. Танымдық міндетті шешуге деген ынта-жігер оқушыларды ізденіске жүмылдырады, соның негізінде жаңа білім, білік, дағды қалыптасады. Мәселелік дәрісті екі түрлі жолмен жүргізуге болады. Біріншіден, мұғалімнің оқу материалын монологті түрде мәселелік негізде баяндауы, мұнда ол мәселелерді жасап, проблемалық ізденіс жолын өзі көрсете отырып, сұрақ қоя отырып, өзі жауап беріп, білімді меңгеру тәсілдерін керсетеді. Мұндай жағдайда тыңдаушылардың ойлау белсенділігі артады. Екінші түрінде монологті-диалогті түрде жүргізіледі. Мұнда оқушылар өздері проблемалық мәселені шешуге тырысады. Проблемалық сұрақтар қояды, оқушылар мұнда материалды өздері жинақтайды, талдайды, мұғалім -- тек бағыт беруші, оқу әрекетін басқарушы ғана. Проблемалы жағдаят тудыру оқушылардың танымдық әрекетін күшейтеді және оқытудың уәждемесі ретінде маңызды роль атқарады. Ойлау проблема қоюдан басталатыны психологиядан белгілі [12,14-15]. Проблемалық лекция проблемалық жағдаят тудырудан басталады. Қойылған мәселені шешу аддымен жағдаят факторларына (тілдік материалдарға) талдау жасаудан, содан соң болжам жасалуы (мәселені шешу мүмкіндіктерінің әр түрлі тесілі), содан соң проблеманы шешу процесі басталып, қорытынды жасалады, келесі кезекте бұл қорытынды жоққа шығарылады немесе дұрыстығы дәлелденеді. Мұндай жұмыстар оқушының оқу материалын қабылдауын екі есе жақсартады. Сыни тұрғыдан ойлауды дамытуға, сөйтіп тіл мәдениетін арттыруға мүмкіндік береді, теориялық ойлау қалыптасады, оқу пәнінің мазмұнына танымдық қызығушылық артады, сондай-ақ ғылыми білім дамуындағы қарама-қайшылықты мәселелерді танып, шешуге үйренеді. Кәсіби маңызы бар, оку пәнінің маңызды мазмұндық жақтарын құрайтын ғылыми идеялар мен тұжырымдардың логикалық қырларын ашуға мүмкіндік беретін тақырыптар алынады. Тіл білімдік пәндерді оқушылардың болашақ кәсібіне бағыттай отырып, оған сәйкестендіре оқыту бүгінде дидактикадағы оқытудың басты ұстанымдарына жатады. Мұндай лекция сипатына карай проблемалық күрделі мәселеге кұрылуымен бірге, оқушыларды қызықтырып, олардың мәселені шешуге деген ынта-жігерін тудырып, ізденіске жұмылдырады.
Етістіктің аналитикалық форманты -- тілде атқаратын қызметі, статистикалық қолданысы жоғары тілдік құбылыс, демек, тілді игерудегі ең шешуші буын болып табылады. Осы түрғыдан алғанда, оны өзіне ұқсас күрделі етістік, сөз тіркесі, фразалық тіркестерден ажырата білу, олардың тілде қолданыс аясы ерекшеліктерін, ұқсастықтарын айқындап, анықтап алудың маңызы ерекше. Түркі тілдеріндегі, соның ішінде қазақ тілінде аналитикалық фармант- жиі кездесетін тілдік құбылыс. Осымен байланысты оны оқытып үйретудің, игертудің теориялық, практикалық маңызы бар. Етістіктің аналитикалық форманттары тақырыбы мектеп бағдарламасы грамматикасына енгізілмеген, сондықтан оны игеру оқушылар үшін қиындық келтіреді. Осы қиын мәселені жетік меңгерту лекцияны оқушыларды ойландыратын сұрақтар қойып, олардың көңілін мұғалім аналитикалық формалы сөз мөселесіне аудару өте пайдалы. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары грамматикалық категорияларды мына сызбадан көрсетуге болады:
2- сызба. Аналитикалық формалары бар грамматикалық категориялар
Аналитикалық формалы грамматикалық категориялар
Тілдегі көрінісі
1) болымды -- болымсыздық
Келген жоқ, келген емес
2) рай категориясы:
а) ашық райдың анал.форманты
ә) бұйрық райдың анал. форманты
в) қалау райдың анал.форманты
г) шартты райдың анал.форманты
Ол сөйлеп отыр.
Сен жүруші болма
Келсе игі еді, келгей еді
Келсе болды, басталады.
3) қимылдың өту сипаты
Келе бер, кетіп қал, айта баста
4) модаль мағыналы
Келе алмау, білуі тиіс.
Лекцияның өтікізілуіне әдістемелік нұсқау
І Лекцияның кіріспесінде мұғалім тарапынан тақырыптың практикалық маңыздылығын арттыру мақсатында сөйлемдер көрсетіледі. Мысалы, Осыдан соң ұзамай-ақ Қараторғай, Құртогай тұрғындары аттана бастады (Ғ.Сланов), Кәмшатты суыт аттылар келіп алып кетті (М.Әуезов).
1.1 мұғалімнің проблемалық жағдаят тудыруы:
Сөйлемдегі етістіктерді табу. Оларды құрамына талдау. Ұқсастығы мен айырмашылығын анықтау.
Мысалдағы аттана бастады- аналитикалық формалы сөз, алып кетті- күрделі сөз. Әдетте оқушылар аттана бастады, аттанып кетті дегендердің бәрін күрделі етістіктер деп көрсетеді. Міне, осы сұраққа жауап бергенде, күрделі етістіктер деп жауап алудың негізгі себебі, біздіңше, оқушылардың мектеп оқулығынан алған стеоротип білімінің негіз болуы. Мектеп оқулығында етістіктің аналитикалық форманттары, құранды етістік, фразалық етістікті тіркес күрделі етістіктер деп оқытылады. Десек те, мектеп оқулықтарындағы бұл кемшіліктер келешекте ескерілу керек деп есептейміз. Күрделі етістік пен аналитикалық формалы етістікті үйрету меселесінде осылай оқушылардың оқу әрекетіне түрткі салу психологиялық жағынан өте маңызды, себебі белсенді оқу әрекеті уәж болған тұста ғана жүзеге асырылады.
1.2 Проблемалық сұрақ: Соңғы позициядағы етістіктерді түсіріп айтқанда, сөйлемде қандай грамматикалық-лексикалық өзгерістер байқалады? Мысалы, аттана бастады дегенді аттанды, алып кетті дегенді кетті деп айтсақ, сөйлем мағынасында қандай өзгеріс болады? деген сұрақтар арқылы аттанды деп өзгерткенде, сөйлем мағынасы бұзылмағанын, алды деп өзгергенде, бастапқы мағынасынан ауытқығанына оқушылардың көзін жеткізіп, олардың әр түрлі тілдік бірліктер екенін түсіндіруге болады.
1.3 Келесі кезекте мұғалім графопроектор арқылы, слайдқа жазылған мына сөйлемдерді көрсетеді:
Түн ортасы ауа тоңа бастадым да, мылтығымды карағайға сүйеп екі қолымды жеңіме қусырып, бұйығып отырғанмын. (С.Ж). Айғыз сол жолы өз төркінінің тойынан ашуланып аттанды. (М.Ә). Тағы едәуір кешігіп, жыларман халде үш кесе алып келді (Ә. 0.) Кешке қайтып келсем, Аюкенім бетін жастыққа басып алып солқ-солқ жылап жатыр, (Ә.О) Қапыда айырылган күшікке аузын ашып, қайта ұмтылғанда, үй жақтан өзіне қарай тура тартқан адамды көріп еді (.Т.А). Өгізді өрге салма, қанатың талар, наданға көзіңді салма, сағың сынар.(Төле би). Үстел үстінде жатқан кітапты көз ілестірмей біреу қағып кетіпті.
1.4 Мәтінге байланысты мына сұрақтар қойылады:
1.Асты сызылған тіркестер қандай етістіктер?
2. Олардың құрамы қандай?
З.Мысалдардағы сырттай бір-біріне ұқсас біркелкі тілдік құбылыстарды бір-бірінен қалай ажыратуға болады?
Осы сұрақтар төңірегінде проблемалық жағдаятты өрбітуге болады. Мысалдарды оқи отырып, оқушыларға етістіктерді тапқызып 2-позициядағы етістіктерді алып тастағанда, лексикалық грамматикалық деңгейде қандай езгерістер болатындығын, сондай-ақ, жоғарыдағы мысалдардағы тілдік формалар бір тілдік құбылыс па, әлде әр басқа тілдік құбылыс па, оларды қалай ажыратуға болатындығын анықтауды ұсынады. оқушылар назарын олардың тұлғасы, семантикалық, синтаксистік ерекшеліктеріне аудартады. Мұндай проблемалық сұрақтар оқушыларды лекцияны қызыға тындауға жұмылдырады.
мұғалім қазақ тілінің қосымшаға қандай бай болса,- көмекші сөздердің де сондай мол екендігін айта келе, алайда көмекші сөздердің граммматикалық категорияларға қатысы ашылмай, күрделі сөз, күрделі етістік деп танылып келгеніне мән береді.
1.5 Осы мәселеде компьютерде тілдік деректерге мол мысалдар дайын түрады, оны слайд арқылы лекцияда пайдалануға болады. Кейбірін келтірейік: Жұман көштің алдына түсіп алып, қайтсем Игіліктің жанына қаттырақ батырар екенмін деп келе жатыр еді, Ақмола жолымен шұбап келе жатқан көп арбаны көрді. Әуелі ол елдің күздікке құлағанын сезіп, жалт ете түскен Сейткамал саудагер ме екен деп қалып еді. Бай ауылдарға о да осылай көп арбамен бұл әкеліп сатып, күзге қарай тағы бір жебей сауып кететін. Жақындай келе, Жұман бұ да Игіліктің бір тасығандығы екендігін таныды. Төрт ат жегілген ұзын көк арбаға қара пәуеске тіркеліп, озығырақ келе жатыр да, төрт тарантас тіркелген көк арба кейінірек келеді. Сары бұлғарымен жапқан пәуескенің үсті-басы сары ала жез күнге шағылысып жалт-жүлт етеді. Тарантастар да күміспен жаптырғандай жарқырайды. Игіліктің сауда жағыңда жүретін бір алаяғы Батыраш, көк арбаны орталай салып алған шөптің үстінде шалқасынан жатыр да, екі жігіт божы ұстап отыр (Ғ.Мүсірепов).
1.6 Көрсетілген сөйлемдердегі асты сызылған түсіп алып, келе жатыр еді, саудагер ме екен деп қалды, әкеліп сатып, сауып әкететін, келе жатыр, жалт-жұлт етеді, ұстап отыр тіркестер ішінен аналитикалық форманттарды табу тапсырылады.
Мұнда аналитикалық формалы создің моделі көрсетіліп, оның құрамындағы сөздердің бірі негізгі; екіншісі көмекші қызмет атқарып, грамматикалық мағына үстейтінін еске салады. Аталған негізгі белгілері арқылы оқушылар түсіп алып, келе жатыр еді, келе жатыр, ұстап отыр тіркестерін талдай отырып, аналитикалық форманттар екенін анықтайды.
ІІ Аналитикалық форманттардың өзіндік белгілері түсіндіріледі:
1) форманттар қосымша мен көмекші етістіктен тұрады;
2) аналитикалық форманттар тілдің грамматикалық категорияларының мағынасын білдіреді;
3) аналитикалық форманттың косымшасы формантты негізгі сөзбен байланыстырады;
4) форманттың көмекші етістігі түбір сөзден бөлек жазьлады;
5) түбір сөз сөйлемде бірнеше категорияда қолданылғанда, басқа категориялардың көрсеткіштері көмекші етістікке жалғанады: отыр+(а бер)+іңдер, кел+(е қал)+ды +ндар т.б. 6) тілдегі етістіктің аналитикалық форманттары етістіктің грамматикалық категорияларының көрсеткіштері.
Етістіктің аналитикалық форманттары тарихи тұрғыдан ұзақ уакыт ішінде қалыптасып дамыған. Бұлардың қалыптасуына абстракциялану негізгі қызмет атқарған. Аналитикалық форманттар бойынша оқушылар үшін қиын мәселелердің бірі - аналитикалық формант етістіктің тілдегі басқа құбыластармен ұқсастығы. Осымен байланысты қазақ тіліндегі аналитикалық формант етістіктерге ұқсас тіл фактілерінің кездесетінін салыстыра келе, оларды бір-бірінен ажыратудың кәсіби тұрғыдан теориялық та, практикалық та маңызы зор екендігі айтылады, күрделі етістік сөзжасамның категориясы, ол сөз формасы емес, мағыналары тепе-тең сөздерден құралып, жаңа ұғымды білдіретін сөздер.
Қазақ тіліндегі күрделі етістіктерді арнайы зерттеген ғалымдардың бірі- Б.Қасымова [13]. Оның зерттеу еңбегінде күрделі етістіктің зерттелуі, шығуы мен дамуы, қалыптасу тарихы, ұқсас тілдік құбылыстардан айырмашылығы, құрылымы біршама қарастырылған. Ғалым зерттеулеріне жүгінсек, қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің саны шамамен 2000-дай.
Жалпы күрделі етістіктерге жаңаша көзқарас Н.Оралбаеваның еңбектерінен бастау алғаны белгілі. Оның тілдегі ең жиі қолданылатын күрделі етістік пен аналитикалық формант етістіктерді бір-бірінен ажыратып, күрделі етістікті лексикалық тұлға, ал етістіктің аналитикалық формантын грамматикалық категория деп танитыны да аталған еңбекте тұжырымдалады.
а) күрделі етістіктің аналитикалык форманттан айырмашылығы -- құрамындағы компоненттерінің бідіретін лексикалық мағынасында. Күрделі етістіктің құрамындағы жеке сөздер -- лексикалану процесінен өту нәтижесінде пайда болған, ең кемі екі сөзден жасалған, бір лексикалық ұғым білдіретін сөздер, ал аналитикалық етістіктің құрамындағы сыңарлары бірі негізгі, екіншісі (соңғы позицияда тұрғаны) көмекші мағынасында қолданылады. Мысалы, бара жатыр, кіре кет т.б. Мұндағы бара, кіре -- негізгі мағынаны, ал жатыр, кет сол сөздерге грамматикалық мағына (осы шақтық, немқүрайдылық) үстеп тұр. Керісінше алып кетті, барып қайтты мысалдарындағы сыңарлар - бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын тұтастар. Біріншіден, бұлар біртұтас лексикалық мағына білдіріп тұр, екіншіден, құрамы тұрақты, мағыналары тең. Аналитикалық формант етістік тіл білімінде күрделі етістік қатарында қарастырылып келгені белгілі. Осыған орай кейбір грамматикалар мен мектеп оқулықтарында оларды бір-бірінен ажырата алмау -- жиі кездесетін құбылыс. Бұл құбылыс кең тарап, санамызға сіңгені соншалық оларды ажырату оңайға түспейді. Айырмашылықтары турасында "Күрделі сөздердің компоненттері толық мағыналы сөздер болса аналитикалық формант сөздің кұрамындағы сыңарлары толық мағыналы сөз бен көмекші сөзден тұрады" [14,48], күрделі етістік екі қимылдың кірігуінен тұратын бір күрделі қимыл ұғымын білдіреді де, аналитикалық формант аналитикалық форманттан, яғни комекші етістіктің грамматикалық мағынасынан құралады. Мысалы, келіп кетті, кіріп шықты, қайтып кетті, алып кетті, қайтып еді сияқты күрделі етістіктер мен айта caл, келе берді, жығылып қала жазда, келіп қал, келе қой, жығылып кет сияқты аналитикалық формалы етістіктер сырттай ұқсас, бірақ күрделі етістік құрамындағы екі етістік те мағыналы, олардың лексикалық мағынасы құрамындағы етістіктердің мағыналарынан жасалады, сондықтан олар бір сөз болып саналады, бір лексикалық единица болады, бір сөйлемнің бір мүшесі болады. Аналитикалық формалы етістік қосымшалы сөз сияқты лексикалық бірлік пен грамматимакалық керсеткіштен тұрады. Мысалы, айта сал: 1) лексикалық бірлік -- айт, 2) граматикалық көрсеткіш, яғни формант - а сал. Сондықтан аналититикалық формалы сөз лексикалық мағына мен категорияның мағынасын білдіреді. Осы негізгі ерекшелікке қарап, оларды ажыратуға болады. Етістіктің аналитикалық формантының күрделі етістікке ұқсас белгілерінен екеуінің кем дегенде екі сыңардан тұратыны, екеуінің құрамындағы сыңарларының дыбыстық құрамының дербес сөз болуы, сыңарларының көсемше арқылы байланысатыны, сыңарлары бөлек жазылатыны, сөйлемнің бір мүшесі болатыны, сөйлемдегі басқа сөздермен сөз тіркесін жасауындағы ұқсастықтар мысалдармен баса көрсетіледі.
ә) аналитикалық формалы етістік пен тұрақты тіркестер -- бір-біріне сыртқы жағынан ұқсас тілдік құбылыстар. Айырмашылығы: тұрақты тіркестер -- дайын лексикалық бірліктер, сөйлем құраушы элемент болса, аналитикалық формант етістік -- сөз формасын жасайтын элемент; тұрақты тіркестердің сыңарларының орнын ауыстыруға болмайды, ал аналитикалық формалы сөздің бірінші сыңары ауысып отырады; тұрақты тіркестерді сөзбе-сөз аудару мүмкін емес (басқа тілдерге), ал аналитикалық формалы сөзді аударуға болады; тұрақты тіркестерді синоним сөзімен ауыстыруға болады, аналитикалық формалы сөзде ондай қасиет жоқ. Мысалы, жығыла жаздады-аналитикалық формалы етістік, ал жүрек жұтқан -- фразема. Жығыла жаздады дегенде лексикалық мағына жығыл етістігіне, -а жазда қимылдың жасалуға жақындап, жасалмағанын білдіреді, ол- грамматикалық мағына. Жүрек жұтқан лексикалық мағынаны білдіреді, басқаша айтқанда, батыр деген мағынада түсінуге болады.
б) аналитикалық формалы етістік көсемшелі сөз тіркесіне өте ұқсас болып келеді, сондықтан оқушыларды мысалдар арқылы ажырата білуге үйрету қажет. Айырмалары көсемшелі тіркесте етістік алдындағы сөз пысықтауыш болып, дербес лексикалық мағына білдіреді де, аналитикалық формалы сөздің соңғы сыңары дербес лексикалық мағына бере алмайды. Сөз тіркестерінен басты айырмашылықтары: - сөз тіркесі бірі бағыныңқы, екіншісі басыңқы сыңарлардан тұрады, олар дербес сөйлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz