ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫН ЗЕРТТЕУ
ӘОЖ-
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қолжазба құқығында
Султанбекова Жәудір Еркінбекқызы
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ мамандығы бойынша филология ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН - 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
____________ Исаева Ж.И.
(қолы)
_________________2015ж
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
мамандығы: 6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ
Магистрант ___________________ Ж.Е.Султанбекова
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Б.О.Оспанова
(қолы) (аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН - 2015
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл бірліктерін белгілі бір тақырыптар төңірегінде топтастыра отырып, оларды түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс алып келеді. Тіл - тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік (сақтап - жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал.
Тілдің осындай қызметінің арқасында халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осыған байланысты қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау - қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары деп аталатын этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты ғылым салаларының негізгі зерттеу объектісі болып отыр.
Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың ұлттық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі, халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі - жұмбақ жанрының да қызметі орасан зор болған.
Қазақ жұмбақтарының мағынасын этнолингвистикалық тұрғыдан талдап-тарату, сол арқылы ана тіліміздің байлығын, халқымыздың қиыннан қиыстырып, ұрпағымызға кез-келген құбылысты жұмбақтап айтып, оның шешімін тапқызу арқылы логикалық ойлылыққа баулуы - қазақ тілінің және сол тіл иесінің ой оралымдылығын арттыра түсетіні белгілі. Бұл мәселенің өзі - осы зерттеу жұмысының өзектілігін белгілейді.
Қазақ тіліндегі жұмбақтарының қызметі мен оның әлеуметтік табиғатын, құрамын анықтау, сол арқылы жұмбақтардың қоғамдағы атқарар орны мен рөлін айқындау, этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу - арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі тақырыптардың бірі болып табылады.
Қазақ жұмбақтарын этнолингвистикалық тұрғыдан эерделеу барысында уәжділік қасиеттерін анықтауды тілдік және тілдік емес (экстралингвистикалық) мәнділіктермен байланыстыра қарастыру және ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сай этнолингвистикалық бағытта кешенді зерттеу жүргізу де тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі.
Ата-бабамыздан қалған ұлттық құндылықтарымызды этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеп білуге зор мән беріліп отырған бүгінгі таңда, мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруға өз үлесін қоса алатындығы да жұмыстың өзектілігін айқындайтын алғышарттардың бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты - ұлттың рухани мәдениетінің көрінісін айғақтайтын қазақ жұмбақтарының құрылымын, оларға қатысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық табиғатын, олардың тілдік жүйедегі орнын, болмыс-бітімін анықтау.
Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Қазақ жұмбақтарын халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі саладағы зерттеу еңбектерден жинақтау, жүйелеу;
- қазақ тіл біліміндегі жұмбақ жанрының зерттелу тарихы мен қазіргі бағыт-бағдарына шолу жасау;
- жұмбақтардың лексика-семантикалық, тақырыптық топтарын айқындау;
-жұмбақтардың ұлттық құндылығымызды қалыптастырудағы алатын орнына қатысты материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау;
- жұмбақтар мен этнофразеологизмдердің мағына астарындағы этюдтерді ашу;
- этнолингвистиканың теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, жұмбақтарға байланысты атаулардың этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін этнографизмдер негізінде айқындау;
- қазақ жұмбақтарының ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени өмірдегі орнын, этномәдени мазмұнын қарастыру.
Зерттеудің нысаны. Қазақ жұмбақтарының, соған байланысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық сипаты.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу кезеңі мен дереккөздерді жинау барысында сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері, жұмбақтардың этнолингвистикалық сипатын анықтауда лексика-семантикалық талдау, топтастыру, семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ халқының қазына-байлығының бірі болып табылатын жұмбақ жанрының табиғаты көптен бері әдебиетші ғалымдар тарапынан әр қырынан қарастырылып келеді.
Қазақ тіл білімінде ауыз әдебиетінің, фольклор жанрының нақты бір түрі ретінде, жұмбақ жанрының тілдік ерекшеліктеріне, лексикасына байланысты зерттеу жұмыстары жазылғанмен, қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты арнайы түрде қарастырылған емес.
Сондықтан, жұмыстың жаңалығы - олардың алғаш рет этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырылуы болып табылады.
Атап айтқанда, тіл мен этностың, мәдениеттің, рухани-мәдени сабақтастығы, қазақ жұмбақтарының салт-дәстүрдегі, дүниетанымдағы көрінісі этнолингвистикалық талдаулар арқылы сараланып, жұмбақтарға байланысты ұғым-түсініктердің негіздері, уәжді белгілері айқындалады.
Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық табиғатын ашу барысында 10 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен, ғалымдардың еңбектерінен қажетті мәліметтер мен деректер алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт, тіл мен дүниетаным, тіл мен ойлау сабақтастығын қарастыратын этнолингвистика саласының теориялық негіздерін белгілі дәрежеде толықтыра түсіп, қазіргі этнолингвистика бағытындағы зерттеулерге өзіндік үлес қосуға талпыныс жасалды.
Жұмыстың негізгі теориялық және практикалық мәні - осы зерттеудің теориялық тұжырымдары мен нәтижелері негізінде қазақ жұмбақтарына байланысты ұғым-түсініктерді әлі де зерттей отырып, бір жағынан, қазақ тіліндегі жұмбақтардың орны мен рөлін, екінші жағынан, қазақ жұмбақтарының адам мен табиғат, тіл мен мәдениет, заттық мәдениет пен рухани мәдениет сабақтастығы арқылы этнос болмысын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуінде.
Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде семинар және практикалық сабақтар өткізуде, сондай-ақ, жас ерекшеліктеріне байланысты балаларды ұтқырлыққа дайындау, тәрбиелеу барысында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қазақ халқының ата-бабасынан қалған жұмбақ жанры - этностың өткен және қазіргі өміріндегі тұрмыс-тіршілігінің айнасы, ғасырлар бойғы мәдениетінің тұнып тұрған мұражайы;
- жұмбақтар ұлттық сөздік қорымыздың ауқымды қабатын құрайтын күрделі қазына болып табылады;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты - шектес ғылым салалары деректерін пайдалана отырып, кешенді зерттеу арқылы анықталатын этномәдени туынды;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипатын анықтауда жұмбақ болмысын этноспен, этномәдениетпен тұтастықта сипаттайды;
- жұмбақтарға байланысты этнографизмдер мен фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты ұлттық және аймақтық ерекшеліктерді айқындайды;
- жұмбақтардың этнос өміріндегі, мәдениетіндегі орны мәдени реконструкция арқылы, ал олардың тіл жүйесіндегі орны тілдік реконструкция, этнолингвистикалық, семасиологиялық сабақтастықтағы талдаулар арқылы анықталады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ. ЭТНОЛИНГВИСТИКА - ҒЫЛЫМ САЛАСЫ
1.1 Этнолингвистика жөнінде ғалымдар зерттеуіне шолу
Белгілі бір ұлттың тілін зерттеу арқылы сол тілді қолданушы халықтың салт - дәстүрлерінен, тұрмыс - тіршілігінен, рухани - мәдени өмірінен, әдет - ғұрпынан, ауыз әдебиеті үлгілерінен, этностық таным ерекшеліктерінен, қайталанбас кейбір қасиеттерінен көрініс алуға болады. Осыған байланысты мәселелерді зерттейтін ғылым саласын тіл білімінде этнолингвистика деп атайды.
Тіл білімінің саласы этнолингвистика - тілді сол тілдің иесі - халықтың ауыз әдебиеті үлгілерімен, салт - дәстүрімен, мәдениетімен байланыстыра зерттейді.
Тіл байлығын жалпы этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу - тіл ғылымында ежелден-ақ қалыптасқан, яғни XV111-ғасырдың соңы мен X1X ғасырдың басында жасалған И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М.Бреал, В.Вунт, Г.Шухардт, Бодуэн де Куртэнэ, Ж.Гримм т.б. ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
Ғалымдар Т.Гамкралидзе мен В.И.Ивановтың үндіеуропалықтардың рухани-мәдени орталығы-олардың тілінде екендігі жөнінде жазылған көлемді еңбегі (Индоевропейцы и европейские языки Тбилиси, 1997) академик Н.И.Толстой бастаған топтың жасаған сөздігінде славян халықтарының жанды тілінде сақталған байырғы мәдениетіне қатысты көнерген сөздері қарастырылады. (1ТОЛСТОЙ)
Орыс ғалымдары Н.И.Толстой, В.Н.Топоров, В.В.Иванов, А.Ф.Журавлев т.б. осы ғылым саласы туралы былай деп, ортақ тұжырым айтады: Этнолингвистика - көне дүниені зерттеуші ғылым, оларды байырғы халық тілінен, жергілікті тіл ерекшеліктерінен іздеу керек.
Тiл бiлiмi тарихын зерттеушiлер арасында этнолингвистикалық зерттеулердiң кейбiр көрiнiстерi И.Г. Гердер, В. Гумбольдт яғни Гумбольдтовское понятие народного духа лежит в основе этнолингвистики, считающей каждый язык вооплощением особой этнической культуры, народного духа, национального мировозрения и языкового гения, (2...ГУМБОЛЬДТ) - деген пікіріне қатысты болғанын, бiрақ этнолингвистика жаңа бағыт ретiнде XX ғ. басында пайда болғанын жазып, оны жазба тiлi жоқ америкалық үндiстердiң тiлi мен мәдениетiн зерттеген этнограф ғалымдар Ф. Боас және Э. Сепир аттарымен байланыстырады.
Э.Сепир: Чрезвычайно важно, чтобы лингвисты, которых часто обвиняют - и обвиняют справедливо в отказе выйти за пределы предмета своего исследования, наконец, поняли, что может означать их наука для интерпретации человеческого поведения. Нравится ли им или нет,
но они должны будут все больше и больше заниматься различными антропологическими,социологическими и психолингвистическими проблемами которые вторгаются в область языка, - деп көрсеттi .
Э.Сепирдiң ықпалымен этнолингвистика тiл ғылымында термин ретiнде
орнықты.(3..СЕПИР)
Жоғарыда аталған еңбегінде ғалым Н.И.Толстой: Этнолингвистика халықтың рухани байлығының, менталитетінің, шығармашылығының бір-бірімен байланысын, біріне-бірі тәуелділігін, астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Осы тұрғыдан қарағанда, тіл тек қатынас құралы емес, сонымен қатар этникалық (халықтық, ұлттық) мәдениеттің көрнекі позициядағы негізгі формаларының бірі болып табылады, - деп, атап өтеді.
ХХІ ғасырда салыстырмалы тіл білімі мен құрылымдық-жүйелік тіл білімінің заңды жалғасы болып келген анропоөзектік парадигма бағыты тілдің мифтік-танымдық негіздерін анықтауға ұмтылады. Тіл білімі мен мифологияның өзара сыбай, шектес аясы этнолингвистикаға жатады.
Тіл мен мифология арасындағы осы тығыз байланысты кезінде А.А.Потебня да атап көрсеткен болатын: Язык есть главное и первообразное орудие мифического мышления. Мифология создается факторами лингвистическими [4...потебня ].
Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен тарихи категория. Себебі, ол этностың қазіргі күйін ғана емес, өткен дәуірін өзінің зерттеу объектісі етіп алады. Ал, этностың өткен жолы тілдің этномәдени қоры немесе этнолингвистикасында анық білініп тұрады.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі - барлық жағдайда да этнос тілі.
Этнос - өткен дәуірлерде дүниеге келген, белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан , шұғылданған тіршілік - тірлігі бірыңғай, мінез - құлқы ұқсас , діні де, тілі де бір, салт - дәстүрі мен әдет-ғұрпы да ортақ , өзінің ортақ тегін , туыстығын тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық , рулық, тайпалық , ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы болып табылады.
Мұндай этностар жер жүзінде өте көп және олар сан жағынан да, даму сатысы бойынша да әртүрлі, көбісі халық, ұлт дәрежесіне көтерілсе,
ру - тайпа деңгейінде қалып қойғандары да аз емес.
Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі ұрпаққа археологиялық қазбалар мен сәулет кесенелері , тас мүсіндер мен қашалып жазылған тас ескерткіштер арқылы да жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі - этнос басып өткен өмірдің елесі ғана.
Этнос тілі арқылы этностың шынайы бейнесі, болмысы ұрпақ жадында сақталады. Этнос тілінде тек оның өзі туралы ғана емес, өзі жасап келе жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы қарым-қатынастары, жан дүниесі, жүрек сыры, қуануы мен сүйінуі, ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен түйгені , танымы мен талғамы айналадағы құбылысты өзінше бағалап - бағамдауы өз тілінде өрнегін тауып, өзін - өзі көрсететін айна іспеттес.
Этнос болмысы - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы реальды шындық. Басқаша айтқанда, этнос болмысы дегеніміз - этностың сонау балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі өмір - тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып жадында сақталып, ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып ауысып келе жатқан құбылыс.
Тiл фактiлерi тұнып тұрған тарих. Себебi, әртүрлi заттардың, құбылыстардың аты-жөнi, сыр-сипаты, қоғамдық қатынастар, әдет-ғұрып, салт-сана мен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрi де кейiнгi буындарға тек тiл деректерi арқылы ғана, яғни сол халық тiлiндегi сөздер мен сөз тiркестерi, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыз-ертегiлер арқылы келiп жетуi мүмкiн.
Сол халықтың жалпы рухани өмiрiн, талай ғасырлық тағылым жүйесiн, ата-салтын, елдiк қасиетiн, ұлттық болмысқа тiкелей қатысты байырғы сөз қазынасын қайта түрлендiруде ерекше орын алатын тiл бiлiмi саласының бiрi - этнолингвистика болып табылады.
Өйткенi этноспен қатар, жұмбақтардың өмiрге келуi, олардың қолданыс ерекшелiктерi, халықтың өмiр туралы сан алуан пайым-байқауларынан, ойға түйгендерiнен әртүрлi қарым-қатынастар барысында айқындалатын сезiм, айшықты ой, психологиялық жай-күйi т.б. факторлар негiзiнде пайда болуына этнолингвистика ғана толық, жан-жақты жауап бере алады.
1.2. Қазақ этнолингвистикасы жайында
Қазақтың өткен ғасырлардағы этнолингвистикалық қазынасын зерттеуде, тілдік сипатын танып-түсінуде, сол дәуірлерде өмір сүрген шығармашылық өкілдерінің шығармалары баға жетпес рөл атқарады. Олардың қалдырған әдеби мұралары, өткені мен бүгінін жалғастырып тұрған алтын көпір сияқты. Өйткені ғылымы мен мәдениеті кештеу дамып, қалыптасқан елдерде ондай әдебиет үлгілері белгілі бір кезеңдегі халықтың тыныс-тіршілігінен \, әдеби тілдің деңгейінен, материалдық және рухани өмірінен мол хабар, дерек беретін бірден-бір ғылыми көз болып табылады.
Этнолингвистикалық құбылыстар - өткен ғасырларда ғұмыр кешкен ата-бабамыздың ауызекі сөйлеу тілінде, ауызша айту арқылы ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған мұраларында, кейіннен жазба әдебиетінің негізін қалаған ақын-жазушыларымыздың шығармаларының барлығында да кездесіп отыратын тарихи құбылыс. Өйткені халық өмірін, халық тарихын, оның сан алуан тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын жырламайтын, өз шығармаларына арқау етпейтін ақын, не жазушы болмайды. Этнолингвистикалық көріністердің кейбір ақындардың шығармаларында көп, немесе аз болуы, олардың таңдаған тақырыбына, талант-қуатына, шама-шарқына қатысты мәселе.
Алғашында Ш.Уәлиханов , Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастау алып, ХХ ғасырдың соңғы ширегінде ғалымдар Ә.Т.Қайдар,І.Кеңесбаев, Р.Сыздықова, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Ш.Хұсайынов сияқты ғалымдардың зерттеулерінде іргетасы қаланған қазақ этнолингвистикасы, одан кейін Г.Смағұлова, С.Сатенова, А.Жылқыбаева, Б.Уызбаева, Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева, А.Сейілхан сияқты орта және жас буын ғалымдардың зерттеу жұмыстарында өзінің бағыт-бағдарын, мақсат-мүддесін жан-жақты айқындап, зерттеу нысандарын саралап, әдіс-тәсілдерін жетілдіре түсті.
Этнолингвистиканы зерттеу ісі қазақ тіл білімінде 70-жылдардан бастап, академик Ә.Т.Қайдардың басшылығымен қолға алынды. Ғылыми аренада осы ғылым саласы жайында көлтеген ғалымдар көзқарасы пайда болды. Бір тақырыптың бірнеше аясы ретінде, көптеген зерттеулер дүниеге келіп, олардың этнолингвистикалық сипаты ашылды.
Қазақ этнолингвистикасы жайында академик Ә.Т. Қайдар: Ана тiлiнiң ұшан-теңiз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын, мүмкiндiгiнше, толық меңгерiп, ел игiлiгiне айналдыруды мақсат ететiн ғылым салаларының бiрi - осы этнолингвистика - дей келiп, оның мақсатын, тиiмдi тәсiлдерiн алғаш рет талдап, таратады. (..6...) Сонымен қатар, академик былай дейді: Этнолингвистика - этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тiл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретiнде атадан балаға, әулеттен нәсiлге үзiлмей ауысып келе жатқан дәстүрлi мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнiн ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тiл бiлiмiнiң күрделi де құнарлы саласы, - деп нақты, әрi тұжырымды анықтама бередi.
Тіл - әрбір елдің, әрбір ұлттың тарихын, мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігін, тіпті сол ұлттың өз болмысын танытатын, оны сақтап қалатын, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін ұлы қазына ретінде қоғамдағы ең маңызды қажеттіліктердің бірі.
Этнолингвистика - тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін ұлттың тарихынан, халықтың рухани мәдениетінен, халықтың менталитетінен, халықтың шығармашылығынан іздеу арқылы ұлттық менталитетті қалыптастырушы ғылым саласы.
Ә.Т.Қайдардың идеясын жалғастырушы, өзінің шәкірті, осы ғылым саласы жайында көптен бері зерттеп жүрген ғалымдардың бірі Е.Жанпейісов болды. Ғалымның Этнокультурная лексика казахского языка атты еңбегі адамның тілдік факторына, тілдің адамға қызмет ету мәселесіне арналды.( 7)...
1994 жылғы 20 қаңтардаға Ана тілі газетінің санында берілген Этнолингвистика атты ғылыми мақаласында былай деп келтіреді: [ 8 ]: Этнолингвистика - психолингвистика мен социолингвистика сияқты тіл біліміндегі жаңа бір бағыт. Бұл үшеуі бір-бірімен байланысты болғанымен, әрқайсысының дара ерекшеліктері де жоқ емес. Этнолингвистика-тілді этносқа қатысы тұрғысынан сөз етсе, психолингвистика-адам психикасына қатысты жағынан, ал социолингвистика-тілді қоғам дамуына қатысы тұрғысынан алып зерттейді. Этнолингвистика мен социолингвистика белгілі дәрежеде тіл біліміндегі тұтас бір саланың құрамды екі компоненті деп қарауға болады. Біріншісі - этностың ұлттық, халықтық, тайпалық ерекшеліктерін негізге алса, екіншісі - оның тілдік процестерге байланысты кейінгі даму сатысындағы әлеуметтік құрылымына табан тірейді.
Этнолингвистика мен социолингвистика өздерінің хронологиялық сипатына байланысты кейді бір-біріне қарама-қарсы қойылады. Себебі, бұл екеуінің алдыңғысы негізінен тарихи мәнді деректерін пайдаланады, яғни әр түрлі тіл материалын тарихи тұрғыдан жүйелеуге келетіндерін ғана іріктеп тауып алып, оларды тек сол ыңғайда зерделеуге ұмтылады. Екіншісі, таза бүгінгі күннің тілдік материалына арқа сүйейді. Мұндай талдау үлгісі сондай-ақ этнолингвистикаға да тән. Өйткені ол көнелікті айғақтайтын деректермен шектеліп қалмайды, бүгінгіні нышандайтын деректермен де айналысады.
Ғалым Е. Жанпейісов этнолингвистика саласының негізгі ерекшеліктерін баса көрсетіп, ажыратады, өзіндік қасиеттерін даралайды, сонымен бірге этнолингвистиканың этносты тануға бағытталған негізгі мүддесі мен мұратын айқындайды, тіл мен этностың байланысын ғылыми тұрғыдан былай зерделейді: Тіл білімі өзі қаншалықты көне болса, тіл мен этностық арақатынас мәселесі де соншалықты әріден келе жатқан, ежелден бар құбылыс. Тіл - этностың тұрақты, ең бір басы ашық негізгі көрсеткіші. Ал тұрақтылығы бұған қарағанда осалдау, өзгеруге бейім территориялық бірлік, экономикалық-шаруашылық және мәдениет тұтастығы, т.б. этностың қосалқы белгілеріне жатады. Демек, тіл тағдыры мен этнос тағдыры қашанда бір-бірімен тығыз байланысты.
Этномәдени лексика, тәжірибелік-қолданбалы этнолингвистика туралы
ХХ ғасырдың соңында айтылған ойлар мен көтерілген мәселелер күні бүгінге дейін өзектілігін жоймай келеді. Тіл мен ұлтты тұтастықта қарай отырып, халықтың дамуы барысындағы тарихи, әлеуметтік өзгерістердің тілге әсер етпей қоймайтынын есте сақтаған жөн.
Осы тұрғыдан алғанда, тіпті бір территориялық аймақта мекендеген жеке ұлттың, халықтың сөйлейтін тілінде де территориялық ерекшеліктері болады. Бұл іргелі мәселе де, этнолингвистика ғылымының алдағы кезеңде өз алдына зерттеуді керек ететін салмақты жүгінің бірі болмақ.
Тілдің дамуы мен тіл иесі халықтың этникалық дамуы, олардың тілінің түрлі диалектілерге бөлінуі туралы, мәселенің тәжірибелік, тілдік-қолданбалы жағын ғалымдар атап көрсетсе, ғалым Е.Жанпейісов жоғарыдағы еңбегінде былай дейді: Тіл мен этнос арасындағы осы тығыз байланыс лингвистерге, этнографтарға, тарихшыларға жақсы мәлім, бірақ түркологияда күні бүгінге дейін тіл тарихы мен мен халықтың этникалық тарихын ұштастыра отырып зерттеген бір-бір арнайы еңбек жоқ. Тіл біліміндегі бұл олқылықты белгілі бір дәрежеде этнолингвистика ғана толтыра алады.
Қазақ тіл біліміндегі алғашқы этнолингвист-ғалымдардың идеясын жалғастырушы ғалымдардың бірі - Ж.Манкеева. Ғалымның Мәдени лексиканың ұлттық сипаты атты еңбегінде, халық ауыз әдебиеті мен
XV-X1X ғасырлардағы ақын-жыраулар тіліндегі деректерге тарихи-лингвистикалық талдау жасау арқылы, қазақ халқының материалдық мәдениетін бейнелейтін лексикалық-семантикалық топтарға этнолингвистикалық зерттеу жүргізген. (8)
Сонымен қатар, Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері атты еңбегінде, осы ғылым саласының қыры мен сырын әрі қарай дамыта түсті. Ғалым былай дейді: Этнолингвистика - тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін қарастыратын тіл білімінің саласы (9). Демек, этнолингвистика - тек ұлттық сана-сезім, дүниетаным, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің тіл арқылы зерттелуін ғана емес, сол ұлттың мәдени өмірін және ұлт мәдениетінің рухани байлығының дамуын да қарастыратын ғылым саласы.
Этнолингвистика ғылымы бүгінде мақсат-міндеті айқындалған, ұстанатын бағыт-бағдары анық, зерттеу әдіс-тәсілдері бірегейленген, толық та дербес тіл білімінің саласы ретінде дамып отырғаны белгілі.
Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отыр. Мұны белгілі ғалым проф. М. М. Копыленко өзінің Этнолингвистиканың негіздері [10 ] деп аталатын еңбегінде айқын көрсетіп отыр. Онда қазақ топырағында дүниеге келген этнолингвистика ғылымының төңірегінде ғылыми мектеп қалыптасқандығы және бұл салада жұмыс көп жылдар бойы үздіксіз жүргізіліп келе жатқандығына тоқталады.
Қазақ тіл білімінде этнолингвистика ғылымының негізін салушы, теориялық және ғылыми айналымын жасаған ғалым және жоғарыдағы екі бағытқа қоса жеке үшінші бағыт ретінде қарастыруға болатын - Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар және оның ғылыми мектебі.(11)
Бұл бағыт тілді халықтың айнасы ретінде таниды, ешбір пәндердің аралығы ретінде емес, тілді жеке нысан ретінде ала отырып, этнология,тарих, мәдениеттану сияқты лингвистикалық емес пәндер қосымша ретінде танылады.
Халықтың болмысы, танымы, салты, ділі көрінетін кез келген тілдік мағыналық бірлік зерттеледі, материалдық және рухани мәдениеті, тек қана этномәдени лексикасы мен фразеологиясы ғана емес, ономастика, фоносемантикадағы, аялық білімдегі, паралингвистикалық құбылыстардың барлығы дерлік тілдегі халықтың көрінісі ретінде қарастылырып, зерттелінеді.
Ғалымның теориясы бойынша қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулердің барлығы дерлік Тіл әлемін түгел қамтып, Адам, Қоғам, Табиғат деп аталатын үш үлкен салаға жіктеп қарастыру бағытында атқарылуда.
1.3 Жұмбақ жанры - этностың өткені мен болашағының айнасы
Көшпелі ғұмыр кешкен қазақ халқының өткен өміріне көз салғанда, оның рухани дүниесінде жұмбақтардың алатын орны ерекше.
Халық болмысымен ежелден біте қайнасып келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, қазіргі уақытта да тарих сахнасынан түсіп қалмай, жалғасын тауып келе жатқан бағалы жауһарларымыздың бірі - жұмбақтардың өмірдегі орны да ерекше.
Әр халықтың өзіндік мұрасы бар. Сол сияқты қазақ халқының да сонау ата-бабамыздан қалған мол мұраларының бірі - жұмбақтар болып табылады.
Жұмбақтардың дүниеге келуінің себебі, табиғат құбылыстарының өзгеруі мен даму заңдылықтарын танып-білуден, тірлік-тіршілік көздерін меңгеруден, адамдар арасындағы сан алуан қарым-қатынастардығ кыр-сырын терең ұғынудан туындаған ой-тұжырымын, тәжірибе тағылымын көп сөзбен ұзақ баяндаудан гөрі, тұжырымдап, қорытып, қысқа да нұсқа түрінде айтып жеткізу мақсатына байланысты.
Жұмбақтар - халықтың өткен өмір тіршілігі мен бүгінгі болмысын болашағымен жалғастыратын алтын арқау секілді. Себебі, олар - шағын жанр бола тұра, рухани, мәдени салт-дәстүрді жалғастырудың, тез шешім қабылдай білудің, ұтқыр ойлай алудың, тұжырымды да, пайымды жауап бере білудің адамдар санасында, қоғам жадында, тілінде, ділінде сақталуының бірден-бір кепілі. Осындай қазына-байлықтарынан айрылған елдің, этникалық қауымның болашағы да бұлыңғыр болмақ.
Жұмбақ - ауыз әдебиетінің ең байырғы, шағын жанрларының бірі.Сонымен бірге ол жазба әдебиетте де құлашын кеңге жайып, өркендеп, өсуде.
Жұмбақ оқырманның ой-өрісін кеңейтеді, алғырлығын арттырады, байқағыштыққа баулиды. Жұмбақты шығарушыға табиғи талантпен қоса, мол өмір тәжірибесі, жан-жақты білім қажет. Себебі, жұмбаққа халық атамзаманнан ерекше мән берген.
Ұрпақтан-ұрпаққа жеткен айтулы аңыздарда атақты билер, әйгілі хандар өздеріне мұрагер таңдауда да, құрылысы күрделі, мән-мағынасы терең, жұмыр да, ұтымды жұмбақтарды ортаға салып, соны әрі тез, әрі тұтас шеше білуіне қарай таңдалған.
Жұмбақ бүкіл дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі барлық халықтардың көркем әдебиетінде елеулі орынға ие. Бір ғана жер шарында өмір кешетін халықтардың жұмбақ ететін нысаналары бір болғанымен, оны жұмбақ ету әдістері әрқайсысының ұлттық ерекшеліктеріне , тұрмыс-тіршілігіне, өмірге деген көзқарастарына байланысты әр алуан. Мысал үшін әр халықтың жұмыртқаны қалай жұмбаққа айналдырғанын қарастыратын болсақ:
Айдалада ақ отау,
Аузы-мұрны жоқ отау.
Бұл - қазақтың халық жұмбағы. Осы екі жолдан тұратын шағын ғана жұмбақтан қазақ халқының бүкіл көшпелі өмір салты көрінеді.
Халқымыздың ұлттық ерекшелігі саналатын киіз үйі, жай ғана үй емес, отау аталуы -.әр қазақтың жаңадан үйленіп, отау болған жастық шағын еске түсіріп қана қоймай, ендігі жерде өзінің балаларының отау болып, енші алып бөлініп шығуы арқылы мұрагерлік өмірдің алға қарай жалғаса беретіндігінен дерек бергендей.болады.
Мұның бәрі қазақтың жұмбаққа деген көзқарасынан, соған сәйкес пайдаланған сөз тіркестерінен туындаған ой-қиял болып табылады. Ал жұмбақтың шешуі - бар болғаны кәдімгі жұмыртқаның өзі.
1.3.1. Қазақ тіліндегі жұмбақ жанрының зерттелуі
Жұмбақ жанрын зерттеу ісі қай уақытта да ғалымдар назарынан тыс қалмаған, қай ғалым болса да, өзіндік тұжырым-пікірін айта білген.
Қазақ жұмбақтарының қыры-мен сырын М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Әбжанов, Ж.Адамбаева, Н.Оңғарбаева, Ш.Керім сияқты ғалымдар әр тұрғыда қарастырған, көптеген ой-тұжырымдар жасаған.
Қазақ жұмбақтарының тарихын танып-білуде 18-19 ғасырлар шамасында дүниеге келген қыпшақтардың Кодекс-Куманикус атты сөздігі құнды жәдігерлік болып табылады. Аталмыш ескерткіште 47 жұмбақ хатқа түсірілген.
Халқымыздың дарынды ұлы Шоқан Уалиханов хатқа түсірген 20 шумақ өлең-жұмбақ Санкт - Петербург мұрағаттарында сақталған. (12)
Ыбырай Алтынсариннің өзі хатқа түсірген жұмбақтары саны жағынан -64, тақырыбы жағынан алуан түрлі болып келеді.(13)
А.В.Васильев - қазақ жұмбағы хақында ой түйіп, алғаш рет ғылыми пікір айтқан ғалым. Ол жұмбақтардың қазақ арасына кең таралғанын айта келіп: Қырғыздар арасында жұмбақтар жиі кездеседі, әрі құрметке ие. Жастардың жұмбақсыз өтетін кештері де сирек.Жұмбақ сайысына жиналғандар жасыратындар және шешетіндер болып екі топқа бөлінеді. Сайыс көбіне ерлер мен қыздар, не топтан іріктеліп шыққан жеке адамдар арасында болады. Жұмбақ сайысы өлең, хат түрінде де болады. Мұның үлгілері халық жадында ұзақ сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырады. Мұндай түрлерді үлгі жұмбақ деп айтуға болады - дейді (А.В.Васильев. Киргизские загадки. Оренбург. 1900 ,4) (14)
Қазақ жұмбақтарын жинауға белгілі фольклоршы ғалым Г.Н.Потанин де үлкен үлес қосты. Г.Н.Потанин жинаған жұмбақтардың ішінде: Үш нәрсе кішкенеден үлкен болады (от, өлім, дау), сегіз нәрсе тоймайды (көкірек - ақылға, көңіл-ойға, ер-малға, қатын-ерге, от-отынға, жер-адамға, көз-көруге, тіл-сөзге), төрт нәрсеге тоқтау жоқ (кәрілік, ажал, аштық, ұйқы) тәрізді қызықты үлгілерін оқи аламыз.(Казахский фольклор в собраний Г.Н.Потанина. А .,1972 С.189).(15)
Ғұлама ғалым, филолог Махмуд Қашғаридің Диуани лұғат-ат түрк атты еңбегінде де, қыпшақ тілінің сөздігі Кодекс куманикусте де, көне жазба ескерткіштерінде де жұмбақтар өте көп кездеседі. Мәселен, Кодекс куманикус сөздігіндегі (1880 ) Отырғаны оба жер, басқышы-бақыр шанақ(ер мен үзеңгі), Көк лағым көгенде жатып семіреді (қарбыз),Жол үстінде үюлі қайыс (жылан) т.б осы сияқты жұмбақтардың нұсқалары қазіргі қазақ және басқа түркі халықтары тілдеріндегі жұмбақтардан ешбір айырмашылығы жоқ.
Жұмбақтардың даму жолдары дәстүрлі өзгерістері, өзіндік сипаты, бейнелеу қасиеті, басқа жанрлармен байланысы, өзектестігі - бәрі де бүгінге дейінгі ауыз әдебиетінің зерттеу обьектісі болып келеді.
Жұмбақ жанры - халыққа берер тағылым-тәрбиесі мол, логикалық жүйеге құрылған, өзі қатысты обьектілерді бейнелер арқылы суреттейтін, тілі өте құнарлы көркем де, шымыр шығарма болып табылады.
Алғашында, жұмбақтардың бәрі де ділмар шешендер мен көсемдердің, ақын-жыраулардың, ойшыл даналар мен дарынды қаламгерлердің туындысы арқылы дүниеге келген. Кейіннен ел арасына кең тарап, халық жадында жатталып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып ауысуына байланысты, олардың авторлары ұмыт бола бастайды.
Сондықтан да жұмбақ қорында бүгінде авторлары белгілі жұмбақтармен қатар, авторсыз айтылып, халық жұмбақтарының қатарына жатқызылып жүргендері де молынан кездеседі.. Бұл - ауыз әдебиетіне, соның ішінде жұмбақ жанрына тән табиғи құбылыс.
Бүгінге дейін жұмбақтар негізінен ауыз әдебиетінің еншісіндегі дүние деп қаралды, шындығында да солай. Ол жөнінде көптеген әдебиетші -тілші ғалымдар ғылыми зерттеу жұмыстарын жазды. Осы жанрдың алғашқы үлгілерін жинап, түзету, оларды баспасөзде жариялау ісінде көптеген ғалымдардың еңбектері ерекше екені белгілі. Мәселен, орыс ғалымдары А.Лютшты, П.М.Мелиоранскийді, В.В.Васильевті, Г.Н.Потанинді,. қазақ ғалымдары Ы.Алтынсаринді, Ә.Диваевты, Ә.Марғұланды С.Аманжоловты, Т.Жанұзақовты, М.Әуезовті, М.Әбжановты, Ж.Адамбаеваны, Н.Оңғарбаеваны, Ш.Кәрімді жұмбақ жанрының қыры мен сырын, кешегісі мен бүгінін салыстырып зерттей білген ғалымдар ретінде ерекше мойындатқанын, дәйекті тұжырымдар мен пікірлер айтқанын атап өтуге болады.
Жұмбақ жанры - барлық халықтардың ауыз әдебиетіне тән жанр. Олардың табиғаты да ұқсас. Міне, осы жанрдың зерттелуіне әр ғалым өзіндік тұрғыдан келген.
Жазушы Жүсіпбек Аймауытов халқымыздың уақыт, жаратылыс, киім-кешек, мал жайындағы бір топ жұмбақтарын Көк өгіз атты жұмбақ ертегісін жариялаған. ( Ж.Аймауытов.Жаман тымақ. Алматы,1992, 19-20-б) (16)
Көрнекті ағартушы А.Байтұрсынов жұмбақты қазақ фольклорының бір жанры ретінде қарастыра келіп: Жұмбақ деген аты жұмудан шыққан, яғни қолдың ішінде бір нәрсені жасырып, жұмып тұрып таптырмайды. Ойды бүгіп, айтпай қойып, сол нәрселерге ұқсас нәрселерді сипаттап айтып, ұқсастығы бойынша таптырады. Жұмбақ зейінді ұстартуға пайдасы бар нәрсе - деп жазады. (А.Байтұрсынов.Шығармалар. Алматы, 1989. 234-б)
А.Байтұрсынов одан әрі жұмбақтың бейнелеу құралдарына тоқталады (17).
Жұмбақ жанрын мұқият зерттеген ғалымның бірі - Мұхтар Әуезов. Алғаш рет зерттеу мақаласы Әдебиет майданы журналының 1938 жылғы 10-санында жарияланып, кейіннен 1940-1959 жылдары жарық көрген жұмбақтар жинағы ұлы ғалымның беташар сөзімен ашылған.
Ғұлама ол мақаласында жұмбақтың дүниежүзі халықтарының бәрінде бар байырғы жанр екендігін айта келіп, оның кейінгі заманда жақсы дамып, тәрбиенің қуатты құралына айналғандығына көңіл бөледі. Сырт қарағанда соңғы уақыттарда жазба әдебиет күшеюімен қатар, жұмбақ азайған шығар, жаңадан жасалмайтын шығар деген ойлар болушы еді. Анығында бұл теріс болып шықты.Жұмбақ қазақ халқының арасында ла, басқа халықтардың арасында да әлі күнге тыңнан туып, молайып, дамып келеді.
Олай болса, халықтың жұмбақ деген фольклор қорын жинап, басып, тексеріп тану, ғылымдық зор міндет болады- дейді. (М.Әуезов.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы,1959,5-б) (18)
М.Ә .Әуезов жазған Қазақтың халық жұмбақтары атты жинақтың кіріспесінде: Бұл жинақты қазақ тіліндегі жұмбақтардың түрін көрсете алатын еңбек етуге тырыстық. Сондықтан барлық жұмбақтардың мазмұнына қарай (20-дай) тақырыптық топқа жіктеуге бөлді-деп жазған болатын.
1.Аспан туралы;
2.Жер жайында;
3. Хайуанаттар туралы;
4.Құстар туралы;
5. Егіс және өсімдіктер жайында;
6.Жәндіктер жайында;
7. Тамақ және ішімдік туралы;
8. Киім-кешек жайында;
9. Қыстақ және оның саймандары жайында ;
10.От жағу, жарық қылу жайында;
11.Ыдыс-аяқ туралы;
12. Қол ісі жайында;
13.Үй жабтықтары, керек заттар туралы;
14.Шаруашылық құрылыс туралы;
15. Қатынас, жүріс-тұрыс жайында;
16. Оқу- білім туралы;
17. Техника және байланыс туралы;
18. Ойын- сауық ,ән- күй туралы;
19. Уақыт туралы;
20.Түрлі жабдықтар.
М.Әуезов сонымен қатар өз еңбегінде Жұмбақпен айтысты келтіреді. Халық ертегілерінде кездесетін. Жұмбағымды шешкен кісіге тұрмысқа шығамын - деп жарты әлемге жар салған сұлу ханшалар қаншама болған.
Мысалы: Баяғы заманда бір сұлу қызды алам деп жігіт келсе қыз: -Мен жұмбақ айтам, соны тапқан жігітке тиемін, - депті.
- Жақсы айтыңыз жұмбағыңызды, - дейді жігіт. Қыз жұмбақ айтады:
Балқан тауда балқан тау,
Басына шыққан кім екен?
Жолда тұрған жоңышқа,
Ат семірткен кім екен?
Жез бұйдалы нар тайлақ,
Оны көрген бар ма екен?
Желдеп кеткен жеті атан,
Оны көрген бар ма екен?
Егіз қозы сүйіксіз,
Оны көрген бар ма екен?
Айдалада желі арқан
Оны көрген бар ма екен?
Жай, жай кілем, жай кілем,
Оны көрген бар ма екен?
Түр, түр кілем, түр кілем,
Оны көрген бар ма екен?
Жұмбағыңыз онша қиын емес екен,- деп жігіт шешуін айтады.
Балқан да, балқан, балқан тау,
Басына шыққан базаршы,
Жолда тұрған жоңышқа,
Ат семірткен жолаушы.
Жез бұйдалы нар тайлақ,
Бикешіңіз болмаса?
Желдеп жеткен жеті атан,
Жеті ағаңыз болмаса,
Қайта шөккен қара бура,
Қайын атаңыз болмаса,
Егіз қозы сүйіксіз,
Екі емшегің болмаса?
Айдалада желі арқан,
Түлкі бақыр болмаса?
Айдалада қу қазық,
Қояныңыз болмаса,
Жай, жай кілем, жай кілем,
Жазылып жатқан жер болар.
Түр, түр кілем, түр кілем,
Түріліп шыққан күн болар.
- Таптым ба, тәлім қыз жұмбағыңды, енді не амалың бар? - дейді жігіт.
- Таптың, таптың жігітім, енді саған тиемін - дейді қыз.
Бұл - поэзия тілінде көп кездесетін қыз бен жігіттің айтысынан бір де кем емес, қыз бен жігіттің жұмбақ айтысы. Ойдың ұшқырлығы, тез шешім қабылдай білушілік - ұтқыр да, ұтымды жауап берудің негізі болмақ.
М.Әуезовтің жұмбақ жанрын үңіле зерттегені сонша өмірдегі сирек кездесетін қыз бен жігіттің жұмбақтасуының қыры мен сырына мән берген. Міне, тағы да бір қыз бен жігіттің жұмбақтасып айтысуын мысал ретінде келтіре кетейік:
Жігіттің жұмбағы:
Тағы да отырмын мен жұмбақ ойлап,
Дүлдүлді сахараға қойдым байлап.
Басында бұлбұл отыр үйдің сайрап,
Бір гауһар қойныңда тұрар жайнап.
Дарияның жағасында құрағы бар,
Жел тисе жанып кетер өрттей қаулап.
Азар білгіш болсаң да бір сасарсың,
Тауып бер жұмбағымның бәрін ойлап.
Қыздың шешуі:
Болғанда ақыл - дария, кеудең - дүлдүл,
Басыңда сайрап тұрған тілің бұлбұл.
Қойныңнан шыққан ғауһар - екі көзің,
Соққан жел дауылдатып айтқан сөзің.
Дарияның жанып кеткен құрақтары,
Адамның қатты шыққан ашуы дүр
Бәрі де адамзаттың денесі екен,
Таптым ба, жұмбағыңды енді білдір.
Жігіттің жұмбағы:
Бір жайын тынбай жүрер дөп-дөңгелек,
Ұясы үш жүз алпыс болса керек.
Тағы да торға толған асыл шөлмек,
Мәнісін ғылым ғана тауып білмек,
Аспаннан алты арыстан ақырады,
Гүлденіп миуалар алты терек,
Ғаламға он сегіз мың пайда бермек,
Айдаһар Қап тауынан ақырғанда,
Ұяға құмырсқаның бәрі кірмек,
Сөзімді мен сөйледім түйдек-түйдек,
Пендеге қымбат болар мұны білмек.
Тауып бер жұмбағымды бәрін ойлап,
Шешенсің сен бір жүйрік, ақылың зерек.
Қыздың шешуі:
Ай мен Күн тынбай жүрген аспандағы,
Ажалдан құтылмассың қашсаң-дағы.
Ізіне жаратылыс тамаша қыл,
Сол күннің үш жүз алпыс кірер орны.
Жұмыртқа жиырма төрт сағаттарын,
Күн мен түн көрсетеді қанаттарын.
Аспаннан алты арыстан ақырғаны,
Қар жауып, қарлы боран қыс болғаны.
Гүлденсе миуаланып алты терек,
Аспанда торғай шырлап жаз болғаны,
Аспанның жеті қараңғы сарайлары,
Ішінде сансыз жанар жұлдыздары.
Мәнісі осы сөздің болмас па осы,
Таптым ба, жұмбағыңды төрем кәні!
Жұмбақта қиыннан қиыстыру арқылы өмір-тіршіліктің түрлі құбылыстарын тілге тиек етеді. Бұл жерде салыстыру, шендестіру, ирония сарказм әдістері де жоқ емес. Мұның барлығы да өте деректі нәрселер. Осы сияқты адаммен қатысты ғалам бейнесін, оның тылсым құпияларын сөз еткенде, оған қатысты құбылыстарын түгел санамалап, жеке-жеке мәнін түсіндіруді талап ету - жұмбақ жанрының негізгі шарттарының бірі болып табылады..
М.Әуезов сондай-ақ, көптеген халықтардың жұмбақтарының үндесіп жататынына көңіл аударады. Көп елдің жұмбақтарында ұқсас келетін түрі де бар.Ол бұрынғы өткен шақтағы шаруашылық, қоғамдық құрылыстары ұқсас болғандықтан. Сонымен қатар, бүгінгі жаңа жұмбақтардың ішіндегі теңеу, салыстырулардың ұқсас келіп отыратыны тағы бар. Мысалы, жаңа жұмбақтарда трактор мен паровозды өгізге, тұлпарға теңестіру, аэропланды құс деп сипаттау халықтар тіршілігіндегі шаруашылық іргенің бір негізге құрылғандығынан - деп, оның себебін дұрыс айқындап береді. (М.Әуезов. Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы,1959, 7-б) (19)
Әлкей Марғұлан қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихына шолу жасап, тақырыптық ауқымы, образдық жүйесі жөнінде баяндайды, өз тоқтамдарын бұрын жарияланған жұмбақтармен бірге өзі ел аузынан естіген фактілерді келтіру арқылы тиянақтап отырады. Ә.Марғұлан: жұмбақ айтушы көбінесе өзінің істейтін кәсібіне қарай үйлестіріп, не көрсе, не істесе соны жұмбақ ететін болған, мәселен, егінші егін туралы айтса, бақташы мал туралы, пішенші шөп шабатын еңбек құралын жұмбаққа қосады, аңшы жыртқыш аң туралы айтса, мерген атқыштығын айтады - деп бағамдайды. (20)
Әубәкір Диваев жинаған қазақ халқының көл-көсір фольклорлық дүниесінің арасында жұмбақтар бір шоғыр. Бұл жұмбақтардың көпшілігін ол 1880-1890 жылдары Шымкент уезі Ноғайқара болысының тұрғыны Еркінбек Ақынбековтің айтуымен хатқа түсірген. (21)
Қазақ жұмбақтары 1934 жылы баспаға әзірленіп, оған белгілі қаламгер Зейін Шашкин алғысөзін жазып қол қойған. Бірақ халық жауы ретінде ұсталып кеткендіктен, жұмбақ мәтіндерін көпшілікке жеткізу мақсатында, саналы түрде С.Аманжоловқа құрастырушылық міндеті табысталған.
Сөйтіп, 1940 жылы белгілі ғалым-тілші Сәрсен .Аманжоловтың құрастыруымен қазақ жұмбақтары кітап болып басылып шықты. Бұл кітапқа 818 жұмбақ топтастырылып, олар мазмұнына сәйкес жиырма тақырыпқа жіктелген, нөмірленген.
Кейін 1959 жылы ғалым Т.Жанұзақовтың көмегімен қайта толықтырылып, екінші рет басылып шығарылады Бұл кітаптағы жұмбақ саны - 929.
Кітапта халқымыздың бұрыннан келе жатқан дәстүрлі мұраларымен бірге, жаңа өмірді сипаттайтын, ғылым мен техниканы бейнелейтін алуан тақырыптағы жұмбақтар қамтылған.. тақырыптық топтарға жіктелген, олардың жанрлық ерекшеліктеріне мән берілген. (Қазақтың халық жұмбақтары Алматы, 1959құрастырған С.Аманжолов пен Т.Жанұзақов 244-б) (22)
Жұмбақтар туралы айтқанда ерекше айтылатын еңбектер - Машрап Әбжанов пен Жаңыл Адамбаеваның зерттеулері.
М.Әбжанов Қазақ халқының жұмбақтары (А.1966) атты кітабында жұмбақтың тарихи даму жолдары және басқа жанрлармен арақатынасы, тақырыбы, мазмұны турасында сөз етеді. Ғалым жұмбақтарды құрылысы, айтылу, жасалу жолдарына қарай мынадай топқа бөліп қарастырады:
1.Қара сөзбен айтылатын жұмбақтар
2.Жұмбақ ертегілер
3.Өлеңмен айтылатын жұмбақ ертегілер
5.Жұмбақпен айтылатын шешндік сөздер
6.Диалогқа құрылған сұрау, жауап түріндегі жұмбақтар
7.Есеп жұмбақтар
Ғалым Ж.Адамбаеваның Қазақ жұмбақтарының әдеби-стилистикалық және тілдік ерекшеліктері атты еңбегінде жанрдың тілі мен құрылысы, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық ерекшеліктерін нысанаға айналдырумен шектеліп қалмай, оның шығу тегі, поэтикалық-бейнелеу құралдары, мазмұны мен тақырыбы жөнінде сөз қозғайды.
Академик Зәки Ахметов қазақ өлеңі туралы көлемді еңбегінде жұмбақтың ырғақтық құрылымы, ұйқастық жүйесі жөнінде тұжырымдар жасаған. Ол:Халық мақалдары, жұмбақтар, афоризмдер - ырғақты сөйлеудің тамаша үлгісі, олар көлемі жағынан кішкене болуына қарамастан, көбіне нағыз өлең санатына жатады. Егер аса көлемді поэтикалық туындылар (өлең мен поэмалар) қатаң ырғақтық құрылымға иеленіп, аяқталған формасы болса, біз мақал, жұмбақтар мен афоризмдерден сан алуан әрі қарапайым, әрі ырғақтық түрі жағынанеркін өлең үлгілерін табамыз-деген мәнді пікір айтқан. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қолжазба құқығында
Султанбекова Жәудір Еркінбекқызы
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ мамандығы бойынша филология ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН - 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Қазақ филологиясы кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент
____________ Исаева Ж.И.
(қолы)
_________________2015ж
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҰМБАҚТАРДЫҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
мамандығы: 6М020500 - ФИЛОЛОГИЯ
Магистрант ___________________ Ж.Е.Султанбекова
(қолы) (аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Б.О.Оспанова
(қолы) (аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН - 2015
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі тіл білімінде этномәдени тіл бірліктерін белгілі бір тақырыптар төңірегінде топтастыра отырып, оларды түрлі бағытта қарастыру кең үрдіс алып келеді. Тіл - тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол өзінің кумулятивтік (сақтап - жеткізушілік) қасиетінің арқасында адам қолымен жасалған материалдық және рухани мәдениетті болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал.
Тілдің осындай қызметінің арқасында халықтың өмір сүру дағдысының, халықтық тәжірибелік білімнің, дәстүр жалғастығының сабақтастығы сақталып, олар жаңғыртылып, жетілдіріліп отырады. Осыған байланысты қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, материалдық және рухани мәдениеті мен дүниетанымын тіл арқылы зерттеп сипаттау - қазіргі тіл білімінің жаңа бағыттары деп аталатын этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану, когнитивтік лингвистика сияқты ғылым салаларының негізгі зерттеу объектісі болып отыр.
Осы тұрғыдан алғанда, ата-бабаларымыздың ұлттық және рухани мәдениетінің айқын көрінісі, халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі - жұмбақ жанрының да қызметі орасан зор болған.
Қазақ жұмбақтарының мағынасын этнолингвистикалық тұрғыдан талдап-тарату, сол арқылы ана тіліміздің байлығын, халқымыздың қиыннан қиыстырып, ұрпағымызға кез-келген құбылысты жұмбақтап айтып, оның шешімін тапқызу арқылы логикалық ойлылыққа баулуы - қазақ тілінің және сол тіл иесінің ой оралымдылығын арттыра түсетіні белгілі. Бұл мәселенің өзі - осы зерттеу жұмысының өзектілігін белгілейді.
Қазақ тіліндегі жұмбақтарының қызметі мен оның әлеуметтік табиғатын, құрамын анықтау, сол арқылы жұмбақтардың қоғамдағы атқарар орны мен рөлін айқындау, этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу - арнайы зерттеуді қажет ететін күрделі тақырыптардың бірі болып табылады.
Қазақ жұмбақтарын этнолингвистикалық тұрғыдан эерделеу барысында уәжділік қасиеттерін анықтауды тілдік және тілдік емес (экстралингвистикалық) мәнділіктермен байланыстыра қарастыру және ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сай этнолингвистикалық бағытта кешенді зерттеу жүргізу де тақырыптың өзектілігін дәлелдей түседі.
Ата-бабамыздан қалған ұлттық құндылықтарымызды этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеп білуге зор мән беріліп отырған бүгінгі таңда, мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруға өз үлесін қоса алатындығы да жұмыстың өзектілігін айқындайтын алғышарттардың бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты - ұлттың рухани мәдениетінің көрінісін айғақтайтын қазақ жұмбақтарының құрылымын, оларға қатысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық табиғатын, олардың тілдік жүйедегі орнын, болмыс-бітімін анықтау.
Бұл мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Қазақ жұмбақтарын халық ауыз әдебиеті үлгілерінен, түрлі саладағы зерттеу еңбектерден жинақтау, жүйелеу;
- қазақ тіл біліміндегі жұмбақ жанрының зерттелу тарихы мен қазіргі бағыт-бағдарына шолу жасау;
- жұмбақтардың лексика-семантикалық, тақырыптық топтарын айқындау;
-жұмбақтардың ұлттық құндылығымызды қалыптастырудағы алатын орнына қатысты материалдарды кешенді зерттеу арқылы анықтау;
- жұмбақтар мен этнофразеологизмдердің мағына астарындағы этюдтерді ашу;
- этнолингвистиканың теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, жұмбақтарға байланысты атаулардың этномәдени уәждерін, уәждік жүйесін этнографизмдер негізінде айқындау;
- қазақ жұмбақтарының ұлттық сипатта қалыптасуы мен рухани-мәдени өмірдегі орнын, этномәдени мазмұнын қарастыру.
Зерттеудің нысаны. Қазақ жұмбақтарының, соған байланысты ұғым-түсініктердің этнолингвистикалық сипаты.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу кезеңі мен дереккөздерді жинау барысында сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері, жұмбақтардың этнолингвистикалық сипатын анықтауда лексика-семантикалық талдау, топтастыру, семасиологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ халқының қазына-байлығының бірі болып табылатын жұмбақ жанрының табиғаты көптен бері әдебиетші ғалымдар тарапынан әр қырынан қарастырылып келеді.
Қазақ тіл білімінде ауыз әдебиетінің, фольклор жанрының нақты бір түрі ретінде, жұмбақ жанрының тілдік ерекшеліктеріне, лексикасына байланысты зерттеу жұмыстары жазылғанмен, қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты арнайы түрде қарастырылған емес.
Сондықтан, жұмыстың жаңалығы - олардың алғаш рет этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырылуы болып табылады.
Атап айтқанда, тіл мен этностың, мәдениеттің, рухани-мәдени сабақтастығы, қазақ жұмбақтарының салт-дәстүрдегі, дүниетанымдағы көрінісі этнолингвистикалық талдаулар арқылы сараланып, жұмбақтарға байланысты ұғым-түсініктердің негіздері, уәжді белгілері айқындалады.
Зерттеудің дереккөздері. Қазақ тіліндегі жұмбақтардың этнолингвистикалық табиғатын ашу барысында 10 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен, ғалымдардың еңбектерінен қажетті мәліметтер мен деректер алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары тіл мен мәдениет, тіл мен ұлт, тіл мен дүниетаным, тіл мен ойлау сабақтастығын қарастыратын этнолингвистика саласының теориялық негіздерін белгілі дәрежеде толықтыра түсіп, қазіргі этнолингвистика бағытындағы зерттеулерге өзіндік үлес қосуға талпыныс жасалды.
Жұмыстың негізгі теориялық және практикалық мәні - осы зерттеудің теориялық тұжырымдары мен нәтижелері негізінде қазақ жұмбақтарына байланысты ұғым-түсініктерді әлі де зерттей отырып, бір жағынан, қазақ тіліндегі жұмбақтардың орны мен рөлін, екінші жағынан, қазақ жұмбақтарының адам мен табиғат, тіл мен мәдениет, заттық мәдениет пен рухани мәдениет сабақтастығы арқылы этнос болмысын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеуінде.
Зерттеу барысында қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде семинар және практикалық сабақтар өткізуде, сондай-ақ, жас ерекшеліктеріне байланысты балаларды ұтқырлыққа дайындау, тәрбиелеу барысында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қазақ халқының ата-бабасынан қалған жұмбақ жанры - этностың өткен және қазіргі өміріндегі тұрмыс-тіршілігінің айнасы, ғасырлар бойғы мәдениетінің тұнып тұрған мұражайы;
- жұмбақтар ұлттық сөздік қорымыздың ауқымды қабатын құрайтын күрделі қазына болып табылады;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипаты - шектес ғылым салалары деректерін пайдалана отырып, кешенді зерттеу арқылы анықталатын этномәдени туынды;
- қазақ жұмбақтарының этнолингвистикалық сипатын анықтауда жұмбақ болмысын этноспен, этномәдениетпен тұтастықта сипаттайды;
- жұмбақтарға байланысты этнографизмдер мен фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты ұлттық және аймақтық ерекшеліктерді айқындайды;
- жұмбақтардың этнос өміріндегі, мәдениетіндегі орны мәдени реконструкция арқылы, ал олардың тіл жүйесіндегі орны тілдік реконструкция, этнолингвистикалық, семасиологиялық сабақтастықтағы талдаулар арқылы анықталады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қосымшадан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ. ЭТНОЛИНГВИСТИКА - ҒЫЛЫМ САЛАСЫ
1.1 Этнолингвистика жөнінде ғалымдар зерттеуіне шолу
Белгілі бір ұлттың тілін зерттеу арқылы сол тілді қолданушы халықтың салт - дәстүрлерінен, тұрмыс - тіршілігінен, рухани - мәдени өмірінен, әдет - ғұрпынан, ауыз әдебиеті үлгілерінен, этностық таным ерекшеліктерінен, қайталанбас кейбір қасиеттерінен көрініс алуға болады. Осыған байланысты мәселелерді зерттейтін ғылым саласын тіл білімінде этнолингвистика деп атайды.
Тіл білімінің саласы этнолингвистика - тілді сол тілдің иесі - халықтың ауыз әдебиеті үлгілерімен, салт - дәстүрімен, мәдениетімен байланыстыра зерттейді.
Тіл байлығын жалпы этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу - тіл ғылымында ежелден-ақ қалыптасқан, яғни XV111-ғасырдың соңы мен X1X ғасырдың басында жасалған И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М.Бреал, В.Вунт, Г.Шухардт, Бодуэн де Куртэнэ, Ж.Гримм т.б. ғалымдар еңбектерінен көруге болады.
Ғалымдар Т.Гамкралидзе мен В.И.Ивановтың үндіеуропалықтардың рухани-мәдени орталығы-олардың тілінде екендігі жөнінде жазылған көлемді еңбегі (Индоевропейцы и европейские языки Тбилиси, 1997) академик Н.И.Толстой бастаған топтың жасаған сөздігінде славян халықтарының жанды тілінде сақталған байырғы мәдениетіне қатысты көнерген сөздері қарастырылады. (1ТОЛСТОЙ)
Орыс ғалымдары Н.И.Толстой, В.Н.Топоров, В.В.Иванов, А.Ф.Журавлев т.б. осы ғылым саласы туралы былай деп, ортақ тұжырым айтады: Этнолингвистика - көне дүниені зерттеуші ғылым, оларды байырғы халық тілінен, жергілікті тіл ерекшеліктерінен іздеу керек.
Тiл бiлiмi тарихын зерттеушiлер арасында этнолингвистикалық зерттеулердiң кейбiр көрiнiстерi И.Г. Гердер, В. Гумбольдт яғни Гумбольдтовское понятие народного духа лежит в основе этнолингвистики, считающей каждый язык вооплощением особой этнической культуры, народного духа, национального мировозрения и языкового гения, (2...ГУМБОЛЬДТ) - деген пікіріне қатысты болғанын, бiрақ этнолингвистика жаңа бағыт ретiнде XX ғ. басында пайда болғанын жазып, оны жазба тiлi жоқ америкалық үндiстердiң тiлi мен мәдениетiн зерттеген этнограф ғалымдар Ф. Боас және Э. Сепир аттарымен байланыстырады.
Э.Сепир: Чрезвычайно важно, чтобы лингвисты, которых часто обвиняют - и обвиняют справедливо в отказе выйти за пределы предмета своего исследования, наконец, поняли, что может означать их наука для интерпретации человеческого поведения. Нравится ли им или нет,
но они должны будут все больше и больше заниматься различными антропологическими,социологическими и психолингвистическими проблемами которые вторгаются в область языка, - деп көрсеттi .
Э.Сепирдiң ықпалымен этнолингвистика тiл ғылымында термин ретiнде
орнықты.(3..СЕПИР)
Жоғарыда аталған еңбегінде ғалым Н.И.Толстой: Этнолингвистика халықтың рухани байлығының, менталитетінің, шығармашылығының бір-бірімен байланысын, біріне-бірі тәуелділігін, астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Осы тұрғыдан қарағанда, тіл тек қатынас құралы емес, сонымен қатар этникалық (халықтық, ұлттық) мәдениеттің көрнекі позициядағы негізгі формаларының бірі болып табылады, - деп, атап өтеді.
ХХІ ғасырда салыстырмалы тіл білімі мен құрылымдық-жүйелік тіл білімінің заңды жалғасы болып келген анропоөзектік парадигма бағыты тілдің мифтік-танымдық негіздерін анықтауға ұмтылады. Тіл білімі мен мифологияның өзара сыбай, шектес аясы этнолингвистикаға жатады.
Тіл мен мифология арасындағы осы тығыз байланысты кезінде А.А.Потебня да атап көрсеткен болатын: Язык есть главное и первообразное орудие мифического мышления. Мифология создается факторами лингвистическими [4...потебня ].
Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен тарихи категория. Себебі, ол этностың қазіргі күйін ғана емес, өткен дәуірін өзінің зерттеу объектісі етіп алады. Ал, этностың өткен жолы тілдің этномәдени қоры немесе этнолингвистикасында анық білініп тұрады.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі - барлық жағдайда да этнос тілі.
Этнос - өткен дәуірлерде дүниеге келген, белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан , шұғылданған тіршілік - тірлігі бірыңғай, мінез - құлқы ұқсас , діні де, тілі де бір, салт - дәстүрі мен әдет-ғұрпы да ортақ , өзінің ортақ тегін , туыстығын тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық , рулық, тайпалық , ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы болып табылады.
Мұндай этностар жер жүзінде өте көп және олар сан жағынан да, даму сатысы бойынша да әртүрлі, көбісі халық, ұлт дәрежесіне көтерілсе,
ру - тайпа деңгейінде қалып қойғандары да аз емес.
Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі ұрпаққа археологиялық қазбалар мен сәулет кесенелері , тас мүсіндер мен қашалып жазылған тас ескерткіштер арқылы да жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі - этнос басып өткен өмірдің елесі ғана.
Этнос тілі арқылы этностың шынайы бейнесі, болмысы ұрпақ жадында сақталады. Этнос тілінде тек оның өзі туралы ғана емес, өзі жасап келе жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы қарым-қатынастары, жан дүниесі, жүрек сыры, қуануы мен сүйінуі, ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен түйгені , танымы мен талғамы айналадағы құбылысты өзінше бағалап - бағамдауы өз тілінде өрнегін тауып, өзін - өзі көрсететін айна іспеттес.
Этнос болмысы - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы реальды шындық. Басқаша айтқанда, этнос болмысы дегеніміз - этностың сонау балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі өмір - тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып жадында сақталып, ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып ауысып келе жатқан құбылыс.
Тiл фактiлерi тұнып тұрған тарих. Себебi, әртүрлi заттардың, құбылыстардың аты-жөнi, сыр-сипаты, қоғамдық қатынастар, әдет-ғұрып, салт-сана мен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрi де кейiнгi буындарға тек тiл деректерi арқылы ғана, яғни сол халық тiлiндегi сөздер мен сөз тiркестерi, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыз-ертегiлер арқылы келiп жетуi мүмкiн.
Сол халықтың жалпы рухани өмiрiн, талай ғасырлық тағылым жүйесiн, ата-салтын, елдiк қасиетiн, ұлттық болмысқа тiкелей қатысты байырғы сөз қазынасын қайта түрлендiруде ерекше орын алатын тiл бiлiмi саласының бiрi - этнолингвистика болып табылады.
Өйткенi этноспен қатар, жұмбақтардың өмiрге келуi, олардың қолданыс ерекшелiктерi, халықтың өмiр туралы сан алуан пайым-байқауларынан, ойға түйгендерiнен әртүрлi қарым-қатынастар барысында айқындалатын сезiм, айшықты ой, психологиялық жай-күйi т.б. факторлар негiзiнде пайда болуына этнолингвистика ғана толық, жан-жақты жауап бере алады.
1.2. Қазақ этнолингвистикасы жайында
Қазақтың өткен ғасырлардағы этнолингвистикалық қазынасын зерттеуде, тілдік сипатын танып-түсінуде, сол дәуірлерде өмір сүрген шығармашылық өкілдерінің шығармалары баға жетпес рөл атқарады. Олардың қалдырған әдеби мұралары, өткені мен бүгінін жалғастырып тұрған алтын көпір сияқты. Өйткені ғылымы мен мәдениеті кештеу дамып, қалыптасқан елдерде ондай әдебиет үлгілері белгілі бір кезеңдегі халықтың тыныс-тіршілігінен \, әдеби тілдің деңгейінен, материалдық және рухани өмірінен мол хабар, дерек беретін бірден-бір ғылыми көз болып табылады.
Этнолингвистикалық құбылыстар - өткен ғасырларда ғұмыр кешкен ата-бабамыздың ауызекі сөйлеу тілінде, ауызша айту арқылы ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған мұраларында, кейіннен жазба әдебиетінің негізін қалаған ақын-жазушыларымыздың шығармаларының барлығында да кездесіп отыратын тарихи құбылыс. Өйткені халық өмірін, халық тарихын, оның сан алуан тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын жырламайтын, өз шығармаларына арқау етпейтін ақын, не жазушы болмайды. Этнолингвистикалық көріністердің кейбір ақындардың шығармаларында көп, немесе аз болуы, олардың таңдаған тақырыбына, талант-қуатына, шама-шарқына қатысты мәселе.
Алғашында Ш.Уәлиханов , Ә.Марғұлан, М.Әуезов, Қ.Жұбанов еңбектерінен бастау алып, ХХ ғасырдың соңғы ширегінде ғалымдар Ә.Т.Қайдар,І.Кеңесбаев, Р.Сыздықова, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Ж.Манкеева, Ш.Хұсайынов сияқты ғалымдардың зерттеулерінде іргетасы қаланған қазақ этнолингвистикасы, одан кейін Г.Смағұлова, С.Сатенова, А.Жылқыбаева, Б.Уызбаева, Қ.Ғабитханұлы, Б.Ақбердиева, А.Сейілхан сияқты орта және жас буын ғалымдардың зерттеу жұмыстарында өзінің бағыт-бағдарын, мақсат-мүддесін жан-жақты айқындап, зерттеу нысандарын саралап, әдіс-тәсілдерін жетілдіре түсті.
Этнолингвистиканы зерттеу ісі қазақ тіл білімінде 70-жылдардан бастап, академик Ә.Т.Қайдардың басшылығымен қолға алынды. Ғылыми аренада осы ғылым саласы жайында көлтеген ғалымдар көзқарасы пайда болды. Бір тақырыптың бірнеше аясы ретінде, көптеген зерттеулер дүниеге келіп, олардың этнолингвистикалық сипаты ашылды.
Қазақ этнолингвистикасы жайында академик Ә.Т. Қайдар: Ана тiлiнiң ұшан-теңiз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын, мүмкiндiгiнше, толық меңгерiп, ел игiлiгiне айналдыруды мақсат ететiн ғылым салаларының бiрi - осы этнолингвистика - дей келiп, оның мақсатын, тиiмдi тәсiлдерiн алғаш рет талдап, таратады. (..6...) Сонымен қатар, академик былай дейді: Этнолингвистика - этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тiл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретiнде атадан балаға, әулеттен нәсiлге үзiлмей ауысып келе жатқан дәстүрлi мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнiн ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тiл бiлiмiнiң күрделi де құнарлы саласы, - деп нақты, әрi тұжырымды анықтама бередi.
Тіл - әрбір елдің, әрбір ұлттың тарихын, мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігін, тіпті сол ұлттың өз болмысын танытатын, оны сақтап қалатын, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін ұлы қазына ретінде қоғамдағы ең маңызды қажеттіліктердің бірі.
Этнолингвистика - тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін ұлттың тарихынан, халықтың рухани мәдениетінен, халықтың менталитетінен, халықтың шығармашылығынан іздеу арқылы ұлттық менталитетті қалыптастырушы ғылым саласы.
Ә.Т.Қайдардың идеясын жалғастырушы, өзінің шәкірті, осы ғылым саласы жайында көптен бері зерттеп жүрген ғалымдардың бірі Е.Жанпейісов болды. Ғалымның Этнокультурная лексика казахского языка атты еңбегі адамның тілдік факторына, тілдің адамға қызмет ету мәселесіне арналды.( 7)...
1994 жылғы 20 қаңтардаға Ана тілі газетінің санында берілген Этнолингвистика атты ғылыми мақаласында былай деп келтіреді: [ 8 ]: Этнолингвистика - психолингвистика мен социолингвистика сияқты тіл біліміндегі жаңа бір бағыт. Бұл үшеуі бір-бірімен байланысты болғанымен, әрқайсысының дара ерекшеліктері де жоқ емес. Этнолингвистика-тілді этносқа қатысы тұрғысынан сөз етсе, психолингвистика-адам психикасына қатысты жағынан, ал социолингвистика-тілді қоғам дамуына қатысы тұрғысынан алып зерттейді. Этнолингвистика мен социолингвистика белгілі дәрежеде тіл біліміндегі тұтас бір саланың құрамды екі компоненті деп қарауға болады. Біріншісі - этностың ұлттық, халықтық, тайпалық ерекшеліктерін негізге алса, екіншісі - оның тілдік процестерге байланысты кейінгі даму сатысындағы әлеуметтік құрылымына табан тірейді.
Этнолингвистика мен социолингвистика өздерінің хронологиялық сипатына байланысты кейді бір-біріне қарама-қарсы қойылады. Себебі, бұл екеуінің алдыңғысы негізінен тарихи мәнді деректерін пайдаланады, яғни әр түрлі тіл материалын тарихи тұрғыдан жүйелеуге келетіндерін ғана іріктеп тауып алып, оларды тек сол ыңғайда зерделеуге ұмтылады. Екіншісі, таза бүгінгі күннің тілдік материалына арқа сүйейді. Мұндай талдау үлгісі сондай-ақ этнолингвистикаға да тән. Өйткені ол көнелікті айғақтайтын деректермен шектеліп қалмайды, бүгінгіні нышандайтын деректермен де айналысады.
Ғалым Е. Жанпейісов этнолингвистика саласының негізгі ерекшеліктерін баса көрсетіп, ажыратады, өзіндік қасиеттерін даралайды, сонымен бірге этнолингвистиканың этносты тануға бағытталған негізгі мүддесі мен мұратын айқындайды, тіл мен этностың байланысын ғылыми тұрғыдан былай зерделейді: Тіл білімі өзі қаншалықты көне болса, тіл мен этностық арақатынас мәселесі де соншалықты әріден келе жатқан, ежелден бар құбылыс. Тіл - этностың тұрақты, ең бір басы ашық негізгі көрсеткіші. Ал тұрақтылығы бұған қарағанда осалдау, өзгеруге бейім территориялық бірлік, экономикалық-шаруашылық және мәдениет тұтастығы, т.б. этностың қосалқы белгілеріне жатады. Демек, тіл тағдыры мен этнос тағдыры қашанда бір-бірімен тығыз байланысты.
Этномәдени лексика, тәжірибелік-қолданбалы этнолингвистика туралы
ХХ ғасырдың соңында айтылған ойлар мен көтерілген мәселелер күні бүгінге дейін өзектілігін жоймай келеді. Тіл мен ұлтты тұтастықта қарай отырып, халықтың дамуы барысындағы тарихи, әлеуметтік өзгерістердің тілге әсер етпей қоймайтынын есте сақтаған жөн.
Осы тұрғыдан алғанда, тіпті бір территориялық аймақта мекендеген жеке ұлттың, халықтың сөйлейтін тілінде де территориялық ерекшеліктері болады. Бұл іргелі мәселе де, этнолингвистика ғылымының алдағы кезеңде өз алдына зерттеуді керек ететін салмақты жүгінің бірі болмақ.
Тілдің дамуы мен тіл иесі халықтың этникалық дамуы, олардың тілінің түрлі диалектілерге бөлінуі туралы, мәселенің тәжірибелік, тілдік-қолданбалы жағын ғалымдар атап көрсетсе, ғалым Е.Жанпейісов жоғарыдағы еңбегінде былай дейді: Тіл мен этнос арасындағы осы тығыз байланыс лингвистерге, этнографтарға, тарихшыларға жақсы мәлім, бірақ түркологияда күні бүгінге дейін тіл тарихы мен мен халықтың этникалық тарихын ұштастыра отырып зерттеген бір-бір арнайы еңбек жоқ. Тіл біліміндегі бұл олқылықты белгілі бір дәрежеде этнолингвистика ғана толтыра алады.
Қазақ тіл біліміндегі алғашқы этнолингвист-ғалымдардың идеясын жалғастырушы ғалымдардың бірі - Ж.Манкеева. Ғалымның Мәдени лексиканың ұлттық сипаты атты еңбегінде, халық ауыз әдебиеті мен
XV-X1X ғасырлардағы ақын-жыраулар тіліндегі деректерге тарихи-лингвистикалық талдау жасау арқылы, қазақ халқының материалдық мәдениетін бейнелейтін лексикалық-семантикалық топтарға этнолингвистикалық зерттеу жүргізген. (8)
Сонымен қатар, Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері атты еңбегінде, осы ғылым саласының қыры мен сырын әрі қарай дамыта түсті. Ғалым былай дейді: Этнолингвистика - тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін қарастыратын тіл білімінің саласы (9). Демек, этнолингвистика - тек ұлттық сана-сезім, дүниетаным, әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің тіл арқылы зерттелуін ғана емес, сол ұлттың мәдени өмірін және ұлт мәдениетінің рухани байлығының дамуын да қарастыратын ғылым саласы.
Этнолингвистика ғылымы бүгінде мақсат-міндеті айқындалған, ұстанатын бағыт-бағдары анық, зерттеу әдіс-тәсілдері бірегейленген, толық та дербес тіл білімінің саласы ретінде дамып отырғаны белгілі.
Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отыр. Мұны белгілі ғалым проф. М. М. Копыленко өзінің Этнолингвистиканың негіздері [10 ] деп аталатын еңбегінде айқын көрсетіп отыр. Онда қазақ топырағында дүниеге келген этнолингвистика ғылымының төңірегінде ғылыми мектеп қалыптасқандығы және бұл салада жұмыс көп жылдар бойы үздіксіз жүргізіліп келе жатқандығына тоқталады.
Қазақ тіл білімінде этнолингвистика ғылымының негізін салушы, теориялық және ғылыми айналымын жасаған ғалым және жоғарыдағы екі бағытқа қоса жеке үшінші бағыт ретінде қарастыруға болатын - Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар және оның ғылыми мектебі.(11)
Бұл бағыт тілді халықтың айнасы ретінде таниды, ешбір пәндердің аралығы ретінде емес, тілді жеке нысан ретінде ала отырып, этнология,тарих, мәдениеттану сияқты лингвистикалық емес пәндер қосымша ретінде танылады.
Халықтың болмысы, танымы, салты, ділі көрінетін кез келген тілдік мағыналық бірлік зерттеледі, материалдық және рухани мәдениеті, тек қана этномәдени лексикасы мен фразеологиясы ғана емес, ономастика, фоносемантикадағы, аялық білімдегі, паралингвистикалық құбылыстардың барлығы дерлік тілдегі халықтың көрінісі ретінде қарастылырып, зерттелінеді.
Ғалымның теориясы бойынша қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулердің барлығы дерлік Тіл әлемін түгел қамтып, Адам, Қоғам, Табиғат деп аталатын үш үлкен салаға жіктеп қарастыру бағытында атқарылуда.
1.3 Жұмбақ жанры - этностың өткені мен болашағының айнасы
Көшпелі ғұмыр кешкен қазақ халқының өткен өміріне көз салғанда, оның рухани дүниесінде жұмбақтардың алатын орны ерекше.
Халық болмысымен ежелден біте қайнасып келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, қазіргі уақытта да тарих сахнасынан түсіп қалмай, жалғасын тауып келе жатқан бағалы жауһарларымыздың бірі - жұмбақтардың өмірдегі орны да ерекше.
Әр халықтың өзіндік мұрасы бар. Сол сияқты қазақ халқының да сонау ата-бабамыздан қалған мол мұраларының бірі - жұмбақтар болып табылады.
Жұмбақтардың дүниеге келуінің себебі, табиғат құбылыстарының өзгеруі мен даму заңдылықтарын танып-білуден, тірлік-тіршілік көздерін меңгеруден, адамдар арасындағы сан алуан қарым-қатынастардығ кыр-сырын терең ұғынудан туындаған ой-тұжырымын, тәжірибе тағылымын көп сөзбен ұзақ баяндаудан гөрі, тұжырымдап, қорытып, қысқа да нұсқа түрінде айтып жеткізу мақсатына байланысты.
Жұмбақтар - халықтың өткен өмір тіршілігі мен бүгінгі болмысын болашағымен жалғастыратын алтын арқау секілді. Себебі, олар - шағын жанр бола тұра, рухани, мәдени салт-дәстүрді жалғастырудың, тез шешім қабылдай білудің, ұтқыр ойлай алудың, тұжырымды да, пайымды жауап бере білудің адамдар санасында, қоғам жадында, тілінде, ділінде сақталуының бірден-бір кепілі. Осындай қазына-байлықтарынан айрылған елдің, этникалық қауымның болашағы да бұлыңғыр болмақ.
Жұмбақ - ауыз әдебиетінің ең байырғы, шағын жанрларының бірі.Сонымен бірге ол жазба әдебиетте де құлашын кеңге жайып, өркендеп, өсуде.
Жұмбақ оқырманның ой-өрісін кеңейтеді, алғырлығын арттырады, байқағыштыққа баулиды. Жұмбақты шығарушыға табиғи талантпен қоса, мол өмір тәжірибесі, жан-жақты білім қажет. Себебі, жұмбаққа халық атамзаманнан ерекше мән берген.
Ұрпақтан-ұрпаққа жеткен айтулы аңыздарда атақты билер, әйгілі хандар өздеріне мұрагер таңдауда да, құрылысы күрделі, мән-мағынасы терең, жұмыр да, ұтымды жұмбақтарды ортаға салып, соны әрі тез, әрі тұтас шеше білуіне қарай таңдалған.
Жұмбақ бүкіл дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі барлық халықтардың көркем әдебиетінде елеулі орынға ие. Бір ғана жер шарында өмір кешетін халықтардың жұмбақ ететін нысаналары бір болғанымен, оны жұмбақ ету әдістері әрқайсысының ұлттық ерекшеліктеріне , тұрмыс-тіршілігіне, өмірге деген көзқарастарына байланысты әр алуан. Мысал үшін әр халықтың жұмыртқаны қалай жұмбаққа айналдырғанын қарастыратын болсақ:
Айдалада ақ отау,
Аузы-мұрны жоқ отау.
Бұл - қазақтың халық жұмбағы. Осы екі жолдан тұратын шағын ғана жұмбақтан қазақ халқының бүкіл көшпелі өмір салты көрінеді.
Халқымыздың ұлттық ерекшелігі саналатын киіз үйі, жай ғана үй емес, отау аталуы -.әр қазақтың жаңадан үйленіп, отау болған жастық шағын еске түсіріп қана қоймай, ендігі жерде өзінің балаларының отау болып, енші алып бөлініп шығуы арқылы мұрагерлік өмірдің алға қарай жалғаса беретіндігінен дерек бергендей.болады.
Мұның бәрі қазақтың жұмбаққа деген көзқарасынан, соған сәйкес пайдаланған сөз тіркестерінен туындаған ой-қиял болып табылады. Ал жұмбақтың шешуі - бар болғаны кәдімгі жұмыртқаның өзі.
1.3.1. Қазақ тіліндегі жұмбақ жанрының зерттелуі
Жұмбақ жанрын зерттеу ісі қай уақытта да ғалымдар назарынан тыс қалмаған, қай ғалым болса да, өзіндік тұжырым-пікірін айта білген.
Қазақ жұмбақтарының қыры-мен сырын М.Әуезов, Ә.Марғұлан, М.Әбжанов, Ж.Адамбаева, Н.Оңғарбаева, Ш.Керім сияқты ғалымдар әр тұрғыда қарастырған, көптеген ой-тұжырымдар жасаған.
Қазақ жұмбақтарының тарихын танып-білуде 18-19 ғасырлар шамасында дүниеге келген қыпшақтардың Кодекс-Куманикус атты сөздігі құнды жәдігерлік болып табылады. Аталмыш ескерткіште 47 жұмбақ хатқа түсірілген.
Халқымыздың дарынды ұлы Шоқан Уалиханов хатқа түсірген 20 шумақ өлең-жұмбақ Санкт - Петербург мұрағаттарында сақталған. (12)
Ыбырай Алтынсариннің өзі хатқа түсірген жұмбақтары саны жағынан -64, тақырыбы жағынан алуан түрлі болып келеді.(13)
А.В.Васильев - қазақ жұмбағы хақында ой түйіп, алғаш рет ғылыми пікір айтқан ғалым. Ол жұмбақтардың қазақ арасына кең таралғанын айта келіп: Қырғыздар арасында жұмбақтар жиі кездеседі, әрі құрметке ие. Жастардың жұмбақсыз өтетін кештері де сирек.Жұмбақ сайысына жиналғандар жасыратындар және шешетіндер болып екі топқа бөлінеді. Сайыс көбіне ерлер мен қыздар, не топтан іріктеліп шыққан жеке адамдар арасында болады. Жұмбақ сайысы өлең, хат түрінде де болады. Мұның үлгілері халық жадында ұзақ сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырады. Мұндай түрлерді үлгі жұмбақ деп айтуға болады - дейді (А.В.Васильев. Киргизские загадки. Оренбург. 1900 ,4) (14)
Қазақ жұмбақтарын жинауға белгілі фольклоршы ғалым Г.Н.Потанин де үлкен үлес қосты. Г.Н.Потанин жинаған жұмбақтардың ішінде: Үш нәрсе кішкенеден үлкен болады (от, өлім, дау), сегіз нәрсе тоймайды (көкірек - ақылға, көңіл-ойға, ер-малға, қатын-ерге, от-отынға, жер-адамға, көз-көруге, тіл-сөзге), төрт нәрсеге тоқтау жоқ (кәрілік, ажал, аштық, ұйқы) тәрізді қызықты үлгілерін оқи аламыз.(Казахский фольклор в собраний Г.Н.Потанина. А .,1972 С.189).(15)
Ғұлама ғалым, филолог Махмуд Қашғаридің Диуани лұғат-ат түрк атты еңбегінде де, қыпшақ тілінің сөздігі Кодекс куманикусте де, көне жазба ескерткіштерінде де жұмбақтар өте көп кездеседі. Мәселен, Кодекс куманикус сөздігіндегі (1880 ) Отырғаны оба жер, басқышы-бақыр шанақ(ер мен үзеңгі), Көк лағым көгенде жатып семіреді (қарбыз),Жол үстінде үюлі қайыс (жылан) т.б осы сияқты жұмбақтардың нұсқалары қазіргі қазақ және басқа түркі халықтары тілдеріндегі жұмбақтардан ешбір айырмашылығы жоқ.
Жұмбақтардың даму жолдары дәстүрлі өзгерістері, өзіндік сипаты, бейнелеу қасиеті, басқа жанрлармен байланысы, өзектестігі - бәрі де бүгінге дейінгі ауыз әдебиетінің зерттеу обьектісі болып келеді.
Жұмбақ жанры - халыққа берер тағылым-тәрбиесі мол, логикалық жүйеге құрылған, өзі қатысты обьектілерді бейнелер арқылы суреттейтін, тілі өте құнарлы көркем де, шымыр шығарма болып табылады.
Алғашында, жұмбақтардың бәрі де ділмар шешендер мен көсемдердің, ақын-жыраулардың, ойшыл даналар мен дарынды қаламгерлердің туындысы арқылы дүниеге келген. Кейіннен ел арасына кең тарап, халық жадында жатталып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып ауысуына байланысты, олардың авторлары ұмыт бола бастайды.
Сондықтан да жұмбақ қорында бүгінде авторлары белгілі жұмбақтармен қатар, авторсыз айтылып, халық жұмбақтарының қатарына жатқызылып жүргендері де молынан кездеседі.. Бұл - ауыз әдебиетіне, соның ішінде жұмбақ жанрына тән табиғи құбылыс.
Бүгінге дейін жұмбақтар негізінен ауыз әдебиетінің еншісіндегі дүние деп қаралды, шындығында да солай. Ол жөнінде көптеген әдебиетші -тілші ғалымдар ғылыми зерттеу жұмыстарын жазды. Осы жанрдың алғашқы үлгілерін жинап, түзету, оларды баспасөзде жариялау ісінде көптеген ғалымдардың еңбектері ерекше екені белгілі. Мәселен, орыс ғалымдары А.Лютшты, П.М.Мелиоранскийді, В.В.Васильевті, Г.Н.Потанинді,. қазақ ғалымдары Ы.Алтынсаринді, Ә.Диваевты, Ә.Марғұланды С.Аманжоловты, Т.Жанұзақовты, М.Әуезовті, М.Әбжановты, Ж.Адамбаеваны, Н.Оңғарбаеваны, Ш.Кәрімді жұмбақ жанрының қыры мен сырын, кешегісі мен бүгінін салыстырып зерттей білген ғалымдар ретінде ерекше мойындатқанын, дәйекті тұжырымдар мен пікірлер айтқанын атап өтуге болады.
Жұмбақ жанры - барлық халықтардың ауыз әдебиетіне тән жанр. Олардың табиғаты да ұқсас. Міне, осы жанрдың зерттелуіне әр ғалым өзіндік тұрғыдан келген.
Жазушы Жүсіпбек Аймауытов халқымыздың уақыт, жаратылыс, киім-кешек, мал жайындағы бір топ жұмбақтарын Көк өгіз атты жұмбақ ертегісін жариялаған. ( Ж.Аймауытов.Жаман тымақ. Алматы,1992, 19-20-б) (16)
Көрнекті ағартушы А.Байтұрсынов жұмбақты қазақ фольклорының бір жанры ретінде қарастыра келіп: Жұмбақ деген аты жұмудан шыққан, яғни қолдың ішінде бір нәрсені жасырып, жұмып тұрып таптырмайды. Ойды бүгіп, айтпай қойып, сол нәрселерге ұқсас нәрселерді сипаттап айтып, ұқсастығы бойынша таптырады. Жұмбақ зейінді ұстартуға пайдасы бар нәрсе - деп жазады. (А.Байтұрсынов.Шығармалар. Алматы, 1989. 234-б)
А.Байтұрсынов одан әрі жұмбақтың бейнелеу құралдарына тоқталады (17).
Жұмбақ жанрын мұқият зерттеген ғалымның бірі - Мұхтар Әуезов. Алғаш рет зерттеу мақаласы Әдебиет майданы журналының 1938 жылғы 10-санында жарияланып, кейіннен 1940-1959 жылдары жарық көрген жұмбақтар жинағы ұлы ғалымның беташар сөзімен ашылған.
Ғұлама ол мақаласында жұмбақтың дүниежүзі халықтарының бәрінде бар байырғы жанр екендігін айта келіп, оның кейінгі заманда жақсы дамып, тәрбиенің қуатты құралына айналғандығына көңіл бөледі. Сырт қарағанда соңғы уақыттарда жазба әдебиет күшеюімен қатар, жұмбақ азайған шығар, жаңадан жасалмайтын шығар деген ойлар болушы еді. Анығында бұл теріс болып шықты.Жұмбақ қазақ халқының арасында ла, басқа халықтардың арасында да әлі күнге тыңнан туып, молайып, дамып келеді.
Олай болса, халықтың жұмбақ деген фольклор қорын жинап, басып, тексеріп тану, ғылымдық зор міндет болады- дейді. (М.Әуезов.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы,1959,5-б) (18)
М.Ә .Әуезов жазған Қазақтың халық жұмбақтары атты жинақтың кіріспесінде: Бұл жинақты қазақ тіліндегі жұмбақтардың түрін көрсете алатын еңбек етуге тырыстық. Сондықтан барлық жұмбақтардың мазмұнына қарай (20-дай) тақырыптық топқа жіктеуге бөлді-деп жазған болатын.
1.Аспан туралы;
2.Жер жайында;
3. Хайуанаттар туралы;
4.Құстар туралы;
5. Егіс және өсімдіктер жайында;
6.Жәндіктер жайында;
7. Тамақ және ішімдік туралы;
8. Киім-кешек жайында;
9. Қыстақ және оның саймандары жайында ;
10.От жағу, жарық қылу жайында;
11.Ыдыс-аяқ туралы;
12. Қол ісі жайында;
13.Үй жабтықтары, керек заттар туралы;
14.Шаруашылық құрылыс туралы;
15. Қатынас, жүріс-тұрыс жайында;
16. Оқу- білім туралы;
17. Техника және байланыс туралы;
18. Ойын- сауық ,ән- күй туралы;
19. Уақыт туралы;
20.Түрлі жабдықтар.
М.Әуезов сонымен қатар өз еңбегінде Жұмбақпен айтысты келтіреді. Халық ертегілерінде кездесетін. Жұмбағымды шешкен кісіге тұрмысқа шығамын - деп жарты әлемге жар салған сұлу ханшалар қаншама болған.
Мысалы: Баяғы заманда бір сұлу қызды алам деп жігіт келсе қыз: -Мен жұмбақ айтам, соны тапқан жігітке тиемін, - депті.
- Жақсы айтыңыз жұмбағыңызды, - дейді жігіт. Қыз жұмбақ айтады:
Балқан тауда балқан тау,
Басына шыққан кім екен?
Жолда тұрған жоңышқа,
Ат семірткен кім екен?
Жез бұйдалы нар тайлақ,
Оны көрген бар ма екен?
Желдеп кеткен жеті атан,
Оны көрген бар ма екен?
Егіз қозы сүйіксіз,
Оны көрген бар ма екен?
Айдалада желі арқан
Оны көрген бар ма екен?
Жай, жай кілем, жай кілем,
Оны көрген бар ма екен?
Түр, түр кілем, түр кілем,
Оны көрген бар ма екен?
Жұмбағыңыз онша қиын емес екен,- деп жігіт шешуін айтады.
Балқан да, балқан, балқан тау,
Басына шыққан базаршы,
Жолда тұрған жоңышқа,
Ат семірткен жолаушы.
Жез бұйдалы нар тайлақ,
Бикешіңіз болмаса?
Желдеп жеткен жеті атан,
Жеті ағаңыз болмаса,
Қайта шөккен қара бура,
Қайын атаңыз болмаса,
Егіз қозы сүйіксіз,
Екі емшегің болмаса?
Айдалада желі арқан,
Түлкі бақыр болмаса?
Айдалада қу қазық,
Қояныңыз болмаса,
Жай, жай кілем, жай кілем,
Жазылып жатқан жер болар.
Түр, түр кілем, түр кілем,
Түріліп шыққан күн болар.
- Таптым ба, тәлім қыз жұмбағыңды, енді не амалың бар? - дейді жігіт.
- Таптың, таптың жігітім, енді саған тиемін - дейді қыз.
Бұл - поэзия тілінде көп кездесетін қыз бен жігіттің айтысынан бір де кем емес, қыз бен жігіттің жұмбақ айтысы. Ойдың ұшқырлығы, тез шешім қабылдай білушілік - ұтқыр да, ұтымды жауап берудің негізі болмақ.
М.Әуезовтің жұмбақ жанрын үңіле зерттегені сонша өмірдегі сирек кездесетін қыз бен жігіттің жұмбақтасуының қыры мен сырына мән берген. Міне, тағы да бір қыз бен жігіттің жұмбақтасып айтысуын мысал ретінде келтіре кетейік:
Жігіттің жұмбағы:
Тағы да отырмын мен жұмбақ ойлап,
Дүлдүлді сахараға қойдым байлап.
Басында бұлбұл отыр үйдің сайрап,
Бір гауһар қойныңда тұрар жайнап.
Дарияның жағасында құрағы бар,
Жел тисе жанып кетер өрттей қаулап.
Азар білгіш болсаң да бір сасарсың,
Тауып бер жұмбағымның бәрін ойлап.
Қыздың шешуі:
Болғанда ақыл - дария, кеудең - дүлдүл,
Басыңда сайрап тұрған тілің бұлбұл.
Қойныңнан шыққан ғауһар - екі көзің,
Соққан жел дауылдатып айтқан сөзің.
Дарияның жанып кеткен құрақтары,
Адамның қатты шыққан ашуы дүр
Бәрі де адамзаттың денесі екен,
Таптым ба, жұмбағыңды енді білдір.
Жігіттің жұмбағы:
Бір жайын тынбай жүрер дөп-дөңгелек,
Ұясы үш жүз алпыс болса керек.
Тағы да торға толған асыл шөлмек,
Мәнісін ғылым ғана тауып білмек,
Аспаннан алты арыстан ақырады,
Гүлденіп миуалар алты терек,
Ғаламға он сегіз мың пайда бермек,
Айдаһар Қап тауынан ақырғанда,
Ұяға құмырсқаның бәрі кірмек,
Сөзімді мен сөйледім түйдек-түйдек,
Пендеге қымбат болар мұны білмек.
Тауып бер жұмбағымды бәрін ойлап,
Шешенсің сен бір жүйрік, ақылың зерек.
Қыздың шешуі:
Ай мен Күн тынбай жүрген аспандағы,
Ажалдан құтылмассың қашсаң-дағы.
Ізіне жаратылыс тамаша қыл,
Сол күннің үш жүз алпыс кірер орны.
Жұмыртқа жиырма төрт сағаттарын,
Күн мен түн көрсетеді қанаттарын.
Аспаннан алты арыстан ақырғаны,
Қар жауып, қарлы боран қыс болғаны.
Гүлденсе миуаланып алты терек,
Аспанда торғай шырлап жаз болғаны,
Аспанның жеті қараңғы сарайлары,
Ішінде сансыз жанар жұлдыздары.
Мәнісі осы сөздің болмас па осы,
Таптым ба, жұмбағыңды төрем кәні!
Жұмбақта қиыннан қиыстыру арқылы өмір-тіршіліктің түрлі құбылыстарын тілге тиек етеді. Бұл жерде салыстыру, шендестіру, ирония сарказм әдістері де жоқ емес. Мұның барлығы да өте деректі нәрселер. Осы сияқты адаммен қатысты ғалам бейнесін, оның тылсым құпияларын сөз еткенде, оған қатысты құбылыстарын түгел санамалап, жеке-жеке мәнін түсіндіруді талап ету - жұмбақ жанрының негізгі шарттарының бірі болып табылады..
М.Әуезов сондай-ақ, көптеген халықтардың жұмбақтарының үндесіп жататынына көңіл аударады. Көп елдің жұмбақтарында ұқсас келетін түрі де бар.Ол бұрынғы өткен шақтағы шаруашылық, қоғамдық құрылыстары ұқсас болғандықтан. Сонымен қатар, бүгінгі жаңа жұмбақтардың ішіндегі теңеу, салыстырулардың ұқсас келіп отыратыны тағы бар. Мысалы, жаңа жұмбақтарда трактор мен паровозды өгізге, тұлпарға теңестіру, аэропланды құс деп сипаттау халықтар тіршілігіндегі шаруашылық іргенің бір негізге құрылғандығынан - деп, оның себебін дұрыс айқындап береді. (М.Әуезов. Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы,1959, 7-б) (19)
Әлкей Марғұлан қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихына шолу жасап, тақырыптық ауқымы, образдық жүйесі жөнінде баяндайды, өз тоқтамдарын бұрын жарияланған жұмбақтармен бірге өзі ел аузынан естіген фактілерді келтіру арқылы тиянақтап отырады. Ә.Марғұлан: жұмбақ айтушы көбінесе өзінің істейтін кәсібіне қарай үйлестіріп, не көрсе, не істесе соны жұмбақ ететін болған, мәселен, егінші егін туралы айтса, бақташы мал туралы, пішенші шөп шабатын еңбек құралын жұмбаққа қосады, аңшы жыртқыш аң туралы айтса, мерген атқыштығын айтады - деп бағамдайды. (20)
Әубәкір Диваев жинаған қазақ халқының көл-көсір фольклорлық дүниесінің арасында жұмбақтар бір шоғыр. Бұл жұмбақтардың көпшілігін ол 1880-1890 жылдары Шымкент уезі Ноғайқара болысының тұрғыны Еркінбек Ақынбековтің айтуымен хатқа түсірген. (21)
Қазақ жұмбақтары 1934 жылы баспаға әзірленіп, оған белгілі қаламгер Зейін Шашкин алғысөзін жазып қол қойған. Бірақ халық жауы ретінде ұсталып кеткендіктен, жұмбақ мәтіндерін көпшілікке жеткізу мақсатында, саналы түрде С.Аманжоловқа құрастырушылық міндеті табысталған.
Сөйтіп, 1940 жылы белгілі ғалым-тілші Сәрсен .Аманжоловтың құрастыруымен қазақ жұмбақтары кітап болып басылып шықты. Бұл кітапқа 818 жұмбақ топтастырылып, олар мазмұнына сәйкес жиырма тақырыпқа жіктелген, нөмірленген.
Кейін 1959 жылы ғалым Т.Жанұзақовтың көмегімен қайта толықтырылып, екінші рет басылып шығарылады Бұл кітаптағы жұмбақ саны - 929.
Кітапта халқымыздың бұрыннан келе жатқан дәстүрлі мұраларымен бірге, жаңа өмірді сипаттайтын, ғылым мен техниканы бейнелейтін алуан тақырыптағы жұмбақтар қамтылған.. тақырыптық топтарға жіктелген, олардың жанрлық ерекшеліктеріне мән берілген. (Қазақтың халық жұмбақтары Алматы, 1959құрастырған С.Аманжолов пен Т.Жанұзақов 244-б) (22)
Жұмбақтар туралы айтқанда ерекше айтылатын еңбектер - Машрап Әбжанов пен Жаңыл Адамбаеваның зерттеулері.
М.Әбжанов Қазақ халқының жұмбақтары (А.1966) атты кітабында жұмбақтың тарихи даму жолдары және басқа жанрлармен арақатынасы, тақырыбы, мазмұны турасында сөз етеді. Ғалым жұмбақтарды құрылысы, айтылу, жасалу жолдарына қарай мынадай топқа бөліп қарастырады:
1.Қара сөзбен айтылатын жұмбақтар
2.Жұмбақ ертегілер
3.Өлеңмен айтылатын жұмбақ ертегілер
5.Жұмбақпен айтылатын шешндік сөздер
6.Диалогқа құрылған сұрау, жауап түріндегі жұмбақтар
7.Есеп жұмбақтар
Ғалым Ж.Адамбаеваның Қазақ жұмбақтарының әдеби-стилистикалық және тілдік ерекшеліктері атты еңбегінде жанрдың тілі мен құрылысы, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық ерекшеліктерін нысанаға айналдырумен шектеліп қалмай, оның шығу тегі, поэтикалық-бейнелеу құралдары, мазмұны мен тақырыбы жөнінде сөз қозғайды.
Академик Зәки Ахметов қазақ өлеңі туралы көлемді еңбегінде жұмбақтың ырғақтық құрылымы, ұйқастық жүйесі жөнінде тұжырымдар жасаған. Ол:Халық мақалдары, жұмбақтар, афоризмдер - ырғақты сөйлеудің тамаша үлгісі, олар көлемі жағынан кішкене болуына қарамастан, көбіне нағыз өлең санатына жатады. Егер аса көлемді поэтикалық туындылар (өлең мен поэмалар) қатаң ырғақтық құрылымға иеленіп, аяқталған формасы болса, біз мақал, жұмбақтар мен афоризмдерден сан алуан әрі қарапайым, әрі ырғақтық түрі жағынанеркін өлең үлгілерін табамыз-деген мәнді пікір айтқан. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz