Қазақстан Республикасының заңдары бойынша мұрагерліктің сипатын, түрі мен артықшылықтары
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақстан Республикасында нотариаттық іс-әрекеттер жасаудағы мұрагерлік құқықтың орны мен құқықтық жағдайы
1.1 Мұрагерлік туралы түсінік және жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Нотариаттық іс-әрекеттер жасаудың орны мен мерзімі және құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 7
2. ҚР заңдары бойынша өсиеттік бас тарту түсінігі мен өсиеттік жүктеуден айырмашылығы
2.1 Өсиеттік бас тарту (легат) түсінігі мен өсиеттік бас тартуды алудан бас тарту құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Өсиеттік бас тартудың легаттың өсиеттік жүктеуден айырмашылығы
2.3 Өсиеттің орындалуын құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етудің мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3. Мұраға құқық туралы куәлік беру тәртібінің ерекшеліктері
3.1 Мұраға құқық туралы куәлік беру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Мұраны сенімгерлікпен басқаруға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің Қазақстан Республикасы деп аталатын тарихы терең, өзі жас мемлекетіміз даму жолында көптеген заңдарды, кодекстер мен басқа нормативтік-құқықтық актілерді өз азаматтарының игілігі үшін қабылдауда. Адамның құқығы мен бостандығы бойынша мемлекет өзінің басты міндетін құқықтық институттар арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Ата Заңында өзін зайырлы, демократиялық, әлеуметтік мемлекет ретінде жариялады. Сол демократиямызды, зайырлылығымызды сақтау және дамыту мақсатында, қоғамдағы және мемлекеттің дамуындағы тұлғаның рөлін арттыру мақсатында атқарылып жатқан жұмыстар аз емес.
Қай дәуірді алсақ та, бәрінде де адамзат баласы дүниеге келіп, өсіп-өркендеуін қамтамасыз етуде мұра мен мұрагерліктің алатын орны ерекше. Қазақ халқының басқа халықтардан өзгешеленетін, әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттарының ішіндегі ең құндыларының бірі - мұрагерлік. Мұрагерлік институты тақ мұрагерлігі, енші беру, жасау беру, әмеңгерлік, жетімдері мен жесірлерін жатқа жібермеу сияқты ұғымдармен толығып, сомдалып, ширатыла түскен. Әр дәуірдің өркендеп-дамуына, дініне, мәдениетіне орай өзгеріп отырған. Қазақ халқының басынан өткен мұра мен мұрагерлік қағидаларының мәні әлі күнге терең, одан көптеген үлгі-өнеге алуға лайықты.
Өкінішке орай, мұра мен мұрагерліктің әлеуметтік-қоғамдық мәні зор, мемлекет тағдырында алар орнының маңыздылығына қарамай, ұзақ мезгіл елеусіз, ескерусіз қалып келді. Тіпті тәуелсіздігіміз өз қолымызға тигелі бері де бұл мәселе кейін ысырылып, көлеңкеде қалып отыр. Отбасы мен некеде мұра мен мұрагерліктің айырықша орны бар екеніне мән берілмей, батыстық заң қағидалары күнделікті қағида мен дәстүрге еніп, қалыптасар болса, онда сөз жоқ, қазақ халқы өз болмысынан ажырап, дау-дамай көбейіп, туысқандық сезім мүлдем өшіп қалуы мүмкін.
Еліміз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекет болғанына қарамай заңгерлеріміз роман-герман отбасы және неке заңдарына көбірек үңілу үстінде. Оны біз 1998 ж. қабылданған Қазақ Республикасының Неке және отбасы туралы заңынан көре аламыз. Қабылданған заң өз күшіне енсе, қазақ отбасылары даму, бекем болу орнына күйреп кету қаупі бар. Сол себептен халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.
Сол руханияттардың бірі - осы мұрагерлік институты. Оның адамгершілік, ізгілік жағын мемлекетіміздің заңдарына енгізу жолдарын қарастыру қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тақырып осы күннің маңызды мәселесі болғандықтан, зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізіліп, жан-жақты зерттеу міндеті кезек күттірмейтін мәселе екені айқын.
Жұмыс - азаматтық құқық пәні бойынша маңызды институт болып есептелетін мұрагерлік құқық мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, Қазақстанда берілген құқықтық институттың жеткілікті ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі. Мұрагерлік - қайтыс болған адамның (мұра қалдырушының) мүлкінің мұрагерлерге көшуі. Мұра екі түрде қалдырылады: заң және өсиет бойынша.
Мұра қалдырушы қайтыс болар алдында мүлкі жайлы ешкімге өсиет етпесе немесе өсиет еткеннен кейін де мүлік иесіз қалса, мұрагерлер заң бойынша мұраға ие болуға шақырылады.
Бүгінгі таңда мемлекеттер арасы қатынастардың нығайуының нәтижесі сол ел, тіпті дүниежүзінің азаматтарының шетелдермен қатынасын арттыруда. Бұл қатынастар саяси, экономикалық, мәдениет және басқа, салаларда өзін көрсетуде. Сол себепті, адамдар тек өз елі емес, шетелдерде де мүлік иеленіп сол елде жұмыс істеп табыстар табуда.
Әрине мұндай дамуға мүліктік кепілдік берген мемлекеттер арасы келісімдер және көптеген конвенциялар да өз әсерін тигізуде. Осылайша мемлекеттер арасы шекаралар да біртіндеп маңызын жоғалтуда, себебі, азаматтар өздері қалаған мемлекетте табыс тауып, жұмыс істеп, саяхат жасап, тіпті шет мемлекетке жерлесулердің көптігі бүгін таңқаларлық жағдай емес. Осы айтылған себептермен Қазақстан азаматтары да шет елдерде мүлік иеленуде немесе керісінше шет ел азаматтары Қазақстанда мүліктер иеленіп, табыстар табуда. Шетелдік немесе шет елдегі Қазақстан азаматтары табыстарының, яғни мүліктерінің өз қайтыс болғаннан кейінгі жағдайын білуі олар үшін маңызды мәселе. Себебі мүліктік құқтар мен міндеттер адамның қайтыс болуымен басқаларға ауысуда. Осы ауысуларды мұрагерлік құқық реттейтіндіктен мұрагерлік құқықтың маңызы, осы шетел азаматтары арасы қатынастарда, тіпті мемлекеттік тұрғыда экономикаға яғни инвестиция салаларына тікелей болмаса да жанама түрде әсер етуде. Сонымен осы айтылған себептермен, мұрагерлік құқығы халықаралық жеке құқық саласында да өзінің көкейтестілігін көрсетуде.
Мұрагерлік құқық жеке меншік құқығымен тығыз байланысты. Мұрагерліктің негізгі объектісі - мұра қалдырушының өмірі кезінде мұрагерлер пайдаланылатын мүлік азаматтардың жеке меншігі.
Мұрагерлік құқықтың маңыздылығы жеке меншіктің тұтынушылық сипатымен анықталды. Мұра ретінде өтетін мүлік - бұл олардың материалдық және рухани сұраныстарын қанағаттандыратын азаматтардың жеке меншігі. Егер де азамат қайтыс болған жағдайда ешқандай өзінің мүлкіне қатысты өкім жасамаған болса, онда заң мұрагерлікке балаларын, жұбайын, ата-аналарын, жақын туыстарын шақырады. Сонымен мұрагерлік құқық қайтыс болғанның мүлкін отбасында оның мүдделерін қамтамасыз етіп сақтайды және пайдалану мүмкіншілігін тудырады. Бұл азаматтардың жеке меншік құқығын толықтырады және бекітеді, оның қорғауына қызмет етеді.
Мұра қалдыру құқық қатынастары басқа қатынастар сияқты дамыған. Олар қоғамның экономикалық даму өнімі болып табылады. Материалдық құндылықтар өндірісіндегі процесте адамның қарым-қатынасы қоғамның экономикалық базисі болып табылады. Өндірістік күштердің дамуымен бірге экономикалық құрылыс та өзгереді. Экономикалық құрылыстың өзгеруімен қоғамның көзқарасы да өзгереді. Өндірістік күштердің дамуы құқықтың өзгеруіне алып келеді, жекелеп айтқанда мұра қалдыру қатынастарына.
Мұра қалдыру және өзге де қатынастардың өзгеруі, тек қоғам нысанының ауысуы нәтижесімен ғана емес, сонымен қатар бір экономикалық құрылыстың өзі өндірістік күштердің дамуымен белгілі бір өзгерістерге ұшырайды. Құқық нормаларының өзгеруіне және қалыптасуына соның ішінде мұра қалдыру тәртібін реттейтін нормаларына тек экономикалық базис әсер етіп қоймай, сонымен қатар қоғамдық құрылымдарының әр түрлі бөліктері әсер етеді: мемлекет, дін, философия, мораль және тағы басқалар.
Ол өсиет негізінде (егер мұра қалдырушының жазған өсиеті болса) немесе заң бойынша жүзеге асырылатын институт. Мұрагерлік бойынша қатынастар ҚР Азаматтық кодексі және өзге де нормативтік актілермен реттеледі. Ең күрделі салалалардың бірі - азаматтық құқық саласы. Әрбір адам өзінің күнделікті тіршілігінде азаматтық құқық субъектісі болады. Азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мақсатында қарастырылған іс-әрекеттерді жасау кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін саланың бірі - нотариат болып табылады. Осы азаматтық құқықтың ең қызық та, күрделі саласының бірі - ол мұралық қарым-қатынастарды реттеу. Мұралық қарым-қатынастар нотариат саласының ең күрделі, ауқымы кең, күнделікті өмірде жиі кездесетін қарым-қатынастар саласы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының заңдары бойынша мұрагерліктің сипатын, түрі мен артықшылықтарын зерттеу, азаматтық құқықтық қатынастарында мұрагерліктің жүзеге асырылуы негіздерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
1.Қазіргі кездегі мұрагерліктің мәні мен ерекшеліктерін анықтау.
2.Мұрагерлік құқықтың маңыздылығы жеке меншіктің тұтынушылық сипатымен анықтау.
3.Мұрагерлік жазбаша қалдырған өсиет немесе заң бойынша жүзеге асырылады, сонымен ҚР заңдары бойынша өсиеттік бас тарту (легат) негіздерін анықтау және олардың ерекшеліктерін түсіндіру;
5.Мұраға ие болу үшін мұрагер оны қабылдап алуға және мұраға құқық туралы куәлік беру тәртіптерін белгілеу.
Осы мақсатта нотариаттық іс-әрекеттер жасау дегеніміз не, ол қандай заңмен реттеледі, оның ішінде өсиетке қатысты қандай нормалар бар деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру барысында өз азаматтарының құқықтық білімін жетілдіруге, құқықтық сананың өсуіне көптеген ықпал етуде. Осы тұрғыдан, азаматтардың өз мүліктік құқығы мен мүдделерін сақтау мақсатында өсиет жасау, өсиетке бас тарту легат енгізу, өсиеттік жүктеу жасау - секілді мәселелер осы дипломдық жұмыста қарастырылған.
1.Қазақстан Республикасында нотариаттық іс-әрекеттер жасаудағы мұрагерлік құқықтың орны мен құқықтық жағдайы
1.1 Мұрагерлік туралы түсінік және жалпы ережелері
Мұрагерлік құқығы түсінігіне доктринада көптеген анықтамалар берілуде. Мұрагерлік құқық-жеке тұлғаның өлімінен кейін оның жеке құқық қатынастарының жалғасын немесе тағдырын реттейтін құқық деп анықтағандар да бар [1]. Алайда өлген жеке тұлғаның отбасы, жеке ұйымдарға мүшелік, бала асырап алуы сияқты жеке құқық қатынастарын мұрагерлік құқығы реттемейтіндіктен, бұл анықтама мұрагерлік құқығы үшін өте кең анықтама болса керек. Сонымен мұрагерлік құқығына анықтама беретін болсақ, бір жеке тұлғаның өлімімен кейін оның мүлкінің (мүліктік құқ және міндеттерінің) тағдырын белгілейтін құқық институты десек дұрысырақ болар. Бұл жердегі мүліктің (мұра) мағынасы кең болып (Ежелгі Римде қолданылған - hereditas), мұра қалдырушының активтері мен пассивтерін қамтиды.
Қазақстан мұрагерлік құқығы Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің соңы, алтыншы бөлімінде мұрагерлік құқық тақырыбында реттеліп, жалпы ережелер (1038-1045 баптар), өсиет бойынша мұрагерлік (1046-1059 баптар), заңды мұрагерлік (1060-1071 баптар), мұра алу (1072-1083 баптар) деп төрт таратуға бөлінген.
Қазақстан Республикасы азаматтық кодексі ерекше бөлім ережелері бірінші шілде 1999 жылдан кейінгі қатынастарға қолданылады. Бұдан бұрынғы бірінші наурыз 1995 жылға дейінгі қатынастарға АК-тің жалпы ережелерімен бірге 1963 жылғы Қазақ КСР азаматтық кодексі, ерекше бөлім ережелерімен реттеледі. Ал бірінші наурыз 1995 жылдан бұрынғыларға тек 1963 жылғы Қазақ КСР азаматтық кодексі ережелерімен реттеледі. Кодекстен кейін сатылық деңгейіне қарай заң күші бар президент жарлықтары, парламент қаулылары, сенат пен мәжіліс қаулылары, үкімет қаулыларында көрсетілген ережелер қолданылады. Бұл жерде айта кететін жәйт, азаматтық құқықтық қатынастың, азаматтық кодекстің жалпы бөлімінде де ерекше бөлімінде де реттелуі. Яғни жалпы ереже мен ерекше ереже қайшылығы. Бұл туралы азаматтық кодексіміз ашық бір нұсқау көрсетпеген. Мұндай жағдайларда, жеке ереже белгіленген қатынастарды ерекше қарастырғандықтан ерекше бөлім ережелерін қолдану. Ал керісінше, ерекше бөлімде қарастырылмаған қағида жалпы бөлімде қарастырылса, жалпы бөлімдегі ережелерді ерекше бөлімге қолданамыз. Мысалға мұра қалдырушының кредиторларының мұрагерлерден борыштарын талап мерзімі мұрагерлік құқық бөлімінде қарастырылмағандықтан жалпы бөлімдегі талап мерзімі ережелерін (АК-тің 177-187) мәселені шешуде қолданамыз. Осы ережелерді заңдардың (кодекстердің) арасындағы қайшылықта да қолданамыз. Мысалға мұрагердің шетел азаматы болған жағдайда және мұраның құрамында жер учаскесі болса, бұл жағдайда мұрадағы жер учаскесінің мұрагердің иелігіне ауысуында ерекше заң болғандықтан, ҚР Жер кодексі ережелерін қолданамыз .
Мұра дегеніміз - бұл мүліктік немесе басқа да мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің қайтыс болған адамның мұрагерлеріне заңды түрде қалуы. Мұралық мүлікке мұра қалдырушының заң бойынша тиесілі мүліктері ғана кіреді. Егер мұра қалдырушы мүлікті қылмыстық әрекеттер арқылы тапқан болса, мұндай мүлік мұра беруге жатпайды.Азаматтардың меншік оның ішінде жеке меншік құқығының объектілері мұрагерлік мүлік құрамына жатады. Азаматтық кодесінің 1040-бабына сәйкес мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен мiндеттер:
1) егер заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше белгiленбесе, заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
2) өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеу құқығы;
3) алименттiк мiндеттемелерден туындайтын құқықтар мен мiндеттер;
4) зейнетақы төлеу, жәрдемақы және еңбек пен әлеуметтiк қамсыздандыру туралы заң актiлерiнiң негiзiнде басқа да төлемдер төлеу құқығы;
5) мүлiктiк құқықтармен байланысы жоқ жеке мүлiктiк емес құқықтар мұраның құрамына кiрмейдi.
Заң бойынша азаматтардың меншік құқығының объектілері: интеллектуальдық және материалдық қызмет өнімдері, кәсіпорындар, өндіріс құрал-жабдықтары, патенттер, лицензиялар, ақша, тұрғын үйлер, пәтер, саяжай, бау-бақша, өндірілген өнім, одан алынған кіріс және басқа да болып табылады. Өзіне пайдалануға берілген пәтер, саяжай, гараж, өзге де мүліктерге өзінің үлесті жарнасын толық өткізген тұрғын үй құрылыс кооперативінің мүшесі сол мүлікті меншіктену құқығына ие болады. Сонымен қатар пәтерді жалдап алушы адам немесе оның отбасы мүшелері осы пәтерді иемдену құқығына ие болады. Егер ол азамат осы пәтерді сатып алатын болса, онда пәтерді өз қалауынша пайдалануға, сатуға, уақытша жалға беруге, мұрагерлікке қалдыруға және басқа да келісімдер құқығы болады.
Меншік құқығының мазмұнын - меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және билік ету тәрізді өкілеттіктер (элементтер) құрайды. Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады [6]. Сондықтан жоғарыда көрсетілген жеке меншік құқығының объектілері азаматтың мұрагерлік мүлкінің құрамына кіреді, ал азамат қайтыс болғаннан кейін заң бойынша мұрагерлеріне өтеді.
Мұраға ие болу кезектегі мен үлестеріне қарамастан, кәдімгі үй жиһаздары мен бұйымдары мұра қалдырушы ол өлгенге дейін кемінде бір жыл бойы бірге тұрған мұрагерге көшеді. Үй жиһаздары мен бұйымдарына күнделікті тұрмыста пайдаланатын заттар, мысалы: жиһаз, ыдыс-аяқ, көрпе-төсек кіреді. Мұра қалдырушы азаматтың теңге, алтын, күміс, хрусталь бағалы металдар мен қымбат тастар және інжуден жасалған бұйымдары мұрагерлік мүліктің құрамына кіріп, заң бойынша мұрагерлерге тең үлеспен бөлініп беріледі.Ал, автомашина, мотоцикл және басқа да транспорт түрлері қайтыс болған адамның меншігінде болып, сол адамның атына тіркелесе ғана мұрагерлік мүлік болады.
Көп жағдайда тұрғын үй отбасы мүшелеріне ортақ мүлік болып есептеледі. Сондықтан қазіргі күші бар заң бойынша, кәмелетке жастары толған бірнеше баласы бар отағасы баспананы балаларының біріне мұрагерлікке қалдыра алмайды. Өйткені ол ортақ мүлік болып саналады.
Мұрагерлік мүліктің ең көп тарағаны-тұрғын үй. Егер мұралық мүліктің құрамына тұрғын үй болса, нотариус үйдің мұра қалдырушының жеке меншігі екені туралы құқық белгілейтін құжатты, техникалық инвентаризация бюросының анықтамасын талап етеді. Сондай-ақ, тұрғын үй орналасқан жердегі нотариалдық кеңсесінің құжаттары бойынша үйден айыруға тыйым салынғандығын немесе мекен-жайдың бар жоқтығын тексереді.Егер тыйым салыну сауда алуға байланысты болса, нотариус сауда берген мекемеге сауда алушының мұрагерлеріне мұрагерлік құқық куәлік берілгендігін хабарлайды. Тұрғын үйдің мұра қадырушының жеке меншігі екені туралы құқық белгілейтін құжат техникалық инвентаризация бюросында міндетті түрде тіркелуі қажет.
Мұраға ауысу - жер учаскесіне жеке меншік, ұзақ мерзімді жер пайдалану және уақытша қысқа мерзімді жер пайдалану құқығы бар азамат қайтыс болған жағдайда жеке меншік немесе жер пайдалану құқығының (егер уақытша жер пайдалану шартында басқаша көзделмесе) басқаға ауысуы. Мұраның құрамына мұраға берушіге тиесілі, оның қайтыс болуына байланысты тоқтатылмайтын, құқықтар мен міндеттер де кіреді [2].
Мұра қалдырушының барлық құжаттары мұрагерлік арқылы беріле бермейді. Мысалы, мұра қалдырушының отбасылық некелік қатынасқа жататын мүліктік емес құқықтары адам қайтыс болысымен жойылады. Мұрагерлік бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты құқықтары немесеөзіндік меншік құқығы заң бойынша заңды мұрагерлеріне өтеді [3].
Мысалы қайтыс болған адамның авторлық және өнер табыс қатынастарынан туындайтын құқықтары мұрагерлеріне мұралық жолмен ауысады. Авторлық құқыққа қысқартылған мерзім қолданылған күнде, онда авторлық құқық мерзімінің қалған бөлігі мұрагерлерге заң бойынша ауысады.
ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңынын 30-бабына сәйкес авторлық құқық мұрагерлiк тәртiбiмен заң бойынша немесе өсиет бойынша ауысады. Шығарманы бастырып шығарғанда шығарманың өзіне, оның атына және автордың атын көрсеткенде де автордың ризалығынсыз қандай да болсын өзгерістер енгізуге тыйым салынады. Автор өлгеннен кейін оның шығармаларын басқалардың қол сұғуынан қорғауды оның мұрагерлері жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 982- бабына сәйкес, авторлық құқық автордың бүкіл өмір бойына және ол өлгеннен кейін автор өлген жылдан кейінгі жылдың бірінші қаңтарынан бастап 50 жыл бойына күшінде болады. Осы уақыт өткеннен кейін кейбір шығармалар сатып алу арқылы мемлекет қарауына жатқызылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 1080-бабы бойынша мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды , мұра қалдырушыны жерлеуге арналған шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, содай-ақ өсиетті орындаушыға немсе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеу туралы талаптар ол мұрагерлер арасында бөлінгенге дейін мұра есебінен қанағаттандырылуға тиіс. Бұл талаптар барлық басқа, оның ішінде кепілмен қамтамасыз етілген талаптардың алдында мұраның құнынан басымдықпен Заң бойынша қайтыс болған адамның жұмыс орнындағы жалақысы қайтыс болған күнге дейін алынбаса, онда жалақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне беріледі. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жылғы 20 маусымдағы N 136 Заңына сәйкес, жинақтаушы зейнетақы қорында мiндеттi және ерікті зейнетақы жарналары есебiнен жинақталған зейнетақы қаражаты бар адам қайтыс болған жағдайда, олар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен мұраға қалдырылады. Сондай-ақ жұмыс істеп жүріп жалақы алған зейнеткердің зейнетақысы ол адам қайтыс болғаннан кейін мұрагеріне берілмейді, себебі бұл жердегі зейнетақы мұралық мүліктің құрамына кірмейді.
Егер жұмысшы немесе қызметкерге қайтыс болғанға дейін уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы төленетін болса, онда ол мұралық мүліктің құрамына кірмейді. Бұл жәрдемақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне немесе қарауында болған адамдарға төленеді.
Азаматтық кодекстің 1044-бабына сәйкес мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет және заң бойынша мұрагер бола алады. Егер қайтыс болған адам құқық және міндеттерінің өлімінен кейінгі тағдырын белгілеп кеткен болса оған, өсиет қалдырушы дейміз. Осы орайда анықтай кететін жәйт, қайтыс болған деп жарияланған соттың шешімі де адам өлімі салдарын (зардабын) туғызғандықтан осылай жарияланған жеке тұлғалар да мұра қалдырушы болады.
Мұрагер болудың ендігі шарты лайықсыз мұрагер болмауы керек. Бұны мұрагерлік құқығымыз мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету тақырыбымен Азаматтық кодекстің 1045-ші бапта белгілеген. Аталған баптың 3-бөлігінде балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде бұл құқықтарын қалпына келтiрмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны заң бойынша алуға құқығы жоқ екені анықталған. Осы мән-жайлар соттың растауын қажет етпейді және бұл үшін балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылу фактісінің өзі жеткілікті болып соттар лайықсыз мұрагерлердi мұрадан шеттету мәселелерін реттейтін АК-нің 1045-бабының нормаларын негізінен дұрыс қолданады. Лайықсыз мұрагерлерге өсиет бойынша да, сондай-ақ, заң бойынша да мұрагерліктен шеттетуге болатын, мұра қалдырушыны немесе мұрагерлердiң бiреуiн қасақана өлтiрген немесе олардың өмiрiне қастандық жасаған, мұра қалдырушының соңғы еркiн жүзеге асыруына кедергi келтірген және сол арқылы олардың өздерiн немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлiкке шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған адамдарды жатқызуға болады. Бұл мән-жайлар сот арқылы расталуы тиіс.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған адамдар сол арқылы өздерін немесе жақын адамдарын мұрагер болуына немесе үлестерін көбейтуге ықпал жасағандар өсиет, заң бойынша мұрагер бола алмайды (АК-тің 1045-бабы 2-тармағы). Бұл жердегі мұра қалдырушының еркіне кедергі жасайтын әрекет күш көрсету, алдау түрінде болуы мүмкін. Көп жағдайда тұрғын үй отбасы мүшелеріне ортақ мүлік болып есептеледі. Сондықтан қазіргі күші бар заң бойынша, кәмелетке жастары толған бірнеше баласы бар отағасы баспананы балаларының біріне мұрагерлікке қалдыра алмайды. Өйткені ол ортақ мүлік болып саналады.
Мұра қалдырушының барлық құжаттары мұрагерлік арқылы беріле бермейді. Мысалы, мұра қалдырушының отбасылық некелік қатынасқа жататын мүліктік емес құқықтары адам қайтыс болысымен жойылады.Мұрагерлік бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты құқықтары немесеөзіндік меншік құқығы заң бойынша заңды мұрагерлеріне өтеді [4].
Мысалы қайтыс болған адамның авторлық және өнер табыс қатынастарынан туындайтын құқықтары мұрагерлеріне мұралық жолмен ауысады. Авторлық құқыққа қысқартылған мерзім қолданылған күнде, онда авторлық құқық мерзімінің қалған бөлігі мұрагерлерге заң бойынша ауысады.
ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңынын 30-бабына сәйкес авторлық құқық мұрагерлiк тәртiбiмен заң бойынша немесе өсиет бойынша ауысады. Шығарманы бастырып шығарғанда шығарманың өзіне, оның атына және автордың атын көрсеткенде де автордың ризалығынсыз қандай да болсын өзгерістер енгізуге тыйым салынады. Автор өлгеннен кейін оның шығармаларын басқалардың қол сұғуынан қорғауды оның мұрагерлері жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 982- бабына сәйкес, авторлық құқық автордың бүкіл өмір бойына және ол өлгеннен кейін автор өлген жылдан кейінгі жылдың бірінші қаңтарынан бастап 50 жыл бойына күшінде болады. Осы уақыт өткеннен кейін кейбір шығармалар сатып алу арқылы мемлекет қарауына жатқызылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 1080-бабы бойынша мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды , мұра қалдырушыны жерлеуге арналған шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, содай-ақ өсиетті орындаушыға немсе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеу туралы талаптар ол мұрагерлер арасында бөлінгенге дейін мұра есебінен қанағаттандырылуға тиіс. Бұл талаптар барлық басқа, оның ішінде кепілмен қамтамасыз етілген талаптардың алдында мұраның құнынан басымдықпен қанағаттандырылуға тиіс.
Ал, мұра қалдырушының кредит берушілері өздерінің мұра қалдырушының міндеттемелерінен туындайтын талаптарын өсиет орындаушыға (мұраны сенімгерлікпен бсқарушыға) немесе әрбір мұрагерге ауысқан мүлік құнының шегінде ортақ борышқорлар ретінде жауап беретін мұрагерлерге қоюға құқылы.
Заң бойынша қайтыс болған адамның жұмыс орнындағы жалақысы қайтыс болған күнге дейін алынбаса, онда жалақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне беріледі. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жылғы 20 маусымдағы N 136 Заңына сәйкес, жинақтаушы зейнетақы қорында мiндеттi және ерікті зейнетақы жарналары есебiнен жинақталған зейнетақы қаражаты бар адам қайтыс болған жағдайда, олар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен мұраға қалдырылады. Сондай-ақ жұмыс істеп жүріп жалақы алған зейнеткердің зейнетақысы ол адам қайтыс болғаннан кейін мұрагеріне берілмейді, себебі бұл жердегі зейнетақы мұралық мүліктің құрамына кірмейді.
Егер жұмысшы немесе қызметкерге қайтыс болғанға дейін уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы төленетін болса, онда ол мұралық мүліктің құрамына кірмейді. Бұл жәрдемақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне немесе қарауында болған адамдарға төленеді.
Азаматтық кодекстің 1044-бабына сәйкес мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет және заң бойынша мұрагер бола алады. Егер қайтыс болған адам құқық және міндеттерінің өлімінен кейінгі тағдырын белгілеп кеткен болса оған, өсиет қалдырушы дейміз. Осы орайда анықтай кететін жәйт, қайтыс болған деп жарияланған соттың шешімі де адам өлімі салдарын (зардабын) туғызғандықтан осылай жарияланған жеке тұлғалар да мұра қалдырушы болады.
Қайтыс болған адамның өз мүлкінің тағдырын белгілеген еркіне, өсиет дейміз. Осындай өсиет болмаған жағдайда, заңда белгіленген адамдар мұра қалдырушының мұрасына мұрагер болады. Осылайша мұрагерлер өсиет бойынша және заңды мұрагерлер болып екіге бөлінеді. Өсиет бойынша мұрагер жеке тұлғалар, заңды тұлғалар тіпті, мемлекетте бола алады. Ал заңды мұрагер жеке тұлға бола алатындығы анық. Ал Қазақстан мұрагерлік құқығында мемлекет заң бойынша мұрагер бола ала ма, бола алмай ма пікірталасына ашық. Қазақстан мұрагерлік құқығында мемлекеттің заңды мұрагер бола алатындығы ашық айтылмаған [5].
Біздің азаматтық кодексімізде иесіз қалған мұра, мұра ашылған жердегі коммуналдық меншікке өтеді делінген (АК-тің 1083 бап). Біздің құқығымыздың бұл бабын талқыласақ: бірінші тармақта, мұраның қай кезде иесіз мұра деп танылатынын айтқан. Екінші тармағында, иесіз мұра коммуналдық меншікке өтеді деген, керісінше мемлекет мұрагер болады демеген. Мұра иесіз деген, мұраның мұрагері жоқ деумен бір. Олай болса мұрагері жоқ мұраға мұрагер болу деген теріс ұғым болар. Алайда мемлекет мұрагер емес, иесіз мүлік мемлекетке ауысады десек те, мұраның ауысуы, мұраны борыштардан тазартуға (АК-тің 10834, 1071-баптар) мұрагерлік құқық ережелерін қолданатынымыз сөзсіз анық. Мұрагер болудың шарттарынан бірі, мұра ашылған кезде мұрагер болатын адамның тірі, заңды тұлғалардың бар болуы керек.
Азаматтық кодексіміз бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде қайтыс болса, бір мезгілде кайтыс болды деп есептеген. Яғни екеуі бір біріне мұрагер бола алмайды (коммориент), бұған бір мезгілде өлді деп тану ережесі десекте болады (АК-тің 1042-бабы; №11 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының қаулысы.
Мұрагер болудың ендігі шарты лайықсыз мұрагер болмауы керек. Бұны мұрагерлік құқығымыз мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету тақырыбымен Азаматтық кодекстің 1045-ші бапта белгілеген. Аталған баптың 3-бөлігінде балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде бұл құқықтарын қалпына келтiрмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны заң бойынша алуға құқығы жоқ екені анықталған. Осы мән-жайлар соттың растауын қажет етпейді және бұл үшін балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылу фактісінің өзі жеткілікті болып соттар лайықсыз мұрагерлердi мұрадан шеттету мәселелерін реттейтін АК-нің 1045-бабының нормаларын негізінен дұрыс қолданады. Лайықсыз мұрагерлерге өсиет бойынша да, сондай-ақ, заң бойынша да мұрагерліктен шеттетуге болатын, мұра қалдырушыны немесе мұрагерлердiң бiреуiн қасақана өлтiрген немесе олардың өмiрiне қастандық жасаған, мұра қалдырушының соңғы еркiн жүзеге асыруына кедергi келтірген және сол арқылы олардың өздерiн немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлiкке шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған адамдарды жатқызуға болады. Бұл мән-жайлар сот арқылы расталуы тиіс .
Мұрагердiң мұра қалдырушыны қасақана өлтiруі мұрагердi мұрагерлiктен шеттету үшін жеткіліксіз болады, бұл туралы соттың шешімі қажет. Айталық, Ақтөбе қалалық сотының 2003 жылғы 10 сәуірдегі үкімімен Қарабалиев ҚК-нің 103-бабының 3-бөлігімен 9 жылға бас бостандығынан айыруға сотталған. Ол 2003 жылдың 2 қаңтарында мас болып, өз пәтерінде зайыбына қол жұмсап, айтарлықтай зақымдаған. Осының салдарынан жәбірленуші сол жерде мерт болған. Жәбірленушінің әкесі лайықсыз мұрагердi мұрадан шеттету туралы сотқа талап арыз берген. Ақтөбе қаласы №2 сотының 2003 жылғы 1 шілдедегі шешімімен арыз есептеледі. Сонымен қатар, мұра қалдырушыны күту жөнiнде өздерiне заңмен жүктелген мiндеттердi орындаудан жалтарған ата-аналар және кәмелетке толған (асырап алынған) балалар сот шешімі бойынша мұрагерлік құқықтан айырылуы мүмкін.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған адамдар сол арқылы өздерін немесе жақын адамдарын мұрагер болуына немесе үлестерін көбейтуге ықпал жасағандар өсиет, заң бойынша мұрагер бола алмайды (АК-тің 1045-бабы 2-тармағы). Бұл жердегі мұра қалдырушының еркіне кедергі жасайтын әрекет күш көрсету, алдау түрінде болуы мүмкін. Өзін немесе жақынын мұрагер кылу үшін әлде, үлесін көбейту үшін айтылған әрекетті жасаған адам әрине мұрагер бола алмайды. Бірақ мұндай әрекет жасаған адамның жақыны, оның әрекетін білмесе, мұрагер бола алуы керек. Айтылған жағдайлардағы әрекеттер әрдайым қылмыстық іс болмауы мүмкін. Ал сот үкімі болса үкімге қарай белгіленеді, үкім болмаса мұрагерлердің әр біреуі лайықсыз мұрагер екендігін анықтауын соттан талап ете алады (ҚРАК - тің 1045-бабының 4-тармағы).
Ата-аналық кұкықтарынан айрылған және мұра ашылған кезде осы құқтарын қалпына келтірмеген ата-аналар балаларына заң бойынша мұрагері бола алмайды (ҚР АК-тің 1045 бабы 3-тармағы). ҚР Неке және отбасы туралы заңның 67-ші бабында қандай жағдайларда ата-ана құқыктарынан айыру себептері айтылған.
Мұра қалдырушыны күту жөнінде заң күшімен жүктелген міндеттер орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынша мұраны алуга құкы жоқ (ҚРАК-тің 1045 бабының 3-тармағы). Ата-аналардың балаларына қарсы міндеттері Неке және отбасы туралы Заңның 62-64-ші баптарда, ал кәмелетке толған балалардың ата-аналарына қарсы міндеттері аталған заңның 131-ші бабында айтылған. Осы және тағы басқа заңдарда айтылған міндеттерді орындамағандар жоғарыдағы тәртіппен заңды мұрагер бола алмауы әбден мүмкін. ҚР АК-тің 1045 бабында айтылған лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттеу ережелері міндетті үлесі бар мұрагерлерге де колданылады.
Мұра қалдырушының барлық құжаттары мұрагерлік арқылы беріле бермейді. Мысалы, мұра қалдырушының отбасылық некелік қатынасқа жататын мүліктік емес құқықтары адам қайтыс болысымен жойылады.Мұрагерлік бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты құқықтары немесеөзіндік меншік құқығы заң бойынша заңды мұрагерлеріне өтеді [6].
Мысалы қайтыс болған адамның авторлық және өнер табыс қатынастарынан туындайтын құқықтары мұрагерлеріне мұралық жолмен ауысады. Авторлық құқыққа қысқартылған мерзім қолданылған күнде, онда авторлық құқық мерзімінің қалған бөлігі мұрагерлерге заң бойынша ауысады.
ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңынын 30-бабына сәйкес авторлық құқық мұрагерлiк тәртiбiмен заң бойынша немесе өсиет бойынша ауысады [7]. Шығарманы бастырып шығарғанда шығарманың өзіне, оның атына және автордың атын көрсеткенде де автордың ризалығынсыз қандай да болсын өзгерістер енгізуге тыйым салынады. Автор өлгеннен кейін оның шығармаларын басқалардың қол сұғуынан қорғауды оның мұрагерлері жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 982- бабына сәйкес, авторлық құқық автордың бүкіл өмір бойына және ол өлгеннен кейін автор өлген жылдан кейінгі жылдың бірінші қаңтарынан бастап 50 жыл бойына күшінде болады. Осы уақыт өткеннен кейін кейбір шығармалар сатып алу арқылы мемлекет қарауына жатқызылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 1080-бабы бойынша мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды , мұра қалдырушыны жерлеуге арналған шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, содай-ақ өсиетті орындаушыға немсе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеу туралы талаптар ол мұрагерлер арасында бөлінгенге дейін мұра есебінен қанағаттандырылуға тиіс. Бұл талаптар барлық басқа, оның ішінде кепілмен қамтамасыз етілген талаптардың алдында мұраның құнынан басымдықпен қанағаттандырылуға тиіс.
Ал, мұра қалдырушының кредит берушілері өздерінің мұра қалдырушының міндеттемелерінен туындайтын талаптарын өсиет орындаушыға (мұраны сенімгерлікпен бсқарушыға) немесе әрбір мұрагерге ауысқан мүлік құнының шегінде ортақ борышқорлар ретінде жауап беретін мұрагерлерге қоюға құқылы.
Заң бойынша қайтыс болған адамның жұмыс орнындағы жалақысы қайтыс болған күнге дейін алынбаса, онда жалақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне беріледі. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жылғы 20 маусымдағы N 136 Заңына сәйкес, жинақтаушы зейнетақы қорында мiндеттi және ерікті зейнетақы жарналары есебiнен жинақталған зейнетақы қаражаты бар адам қайтыс болған жағдайда, олар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен мұраға қалдырылады. Сондай-ақ жұмыс істеп жүріп жалақы алған зейнеткердің зейнетақысы ол адам қайтыс болғаннан кейін мұрагеріне берілмейді, себебі бұл жердегі зейнетақы мұралық мүліктің құрамына кірмейді.
Егер жұмысшы немесе қызметкерге қайтыс болғанға дейін уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы төленетін болса, онда ол мұралық мүліктің құрамына кірмейді. Бұл жәрдемақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне немесе қарауында болған адамдарға төленеді.
Азаматтық кодекстің 1044-бабына сәйкес мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет және заң бойынша мұрагер бола алады. Егер қайтыс болған адам құқық және міндеттерінің өлімінен кейінгі тағдырын белгілеп кеткен болса оған, өсиет қалдырушы дейміз. Осы орайда анықтай кететін жәйт, қайтыс болған деп жарияланған соттың шешімі де адам өлімі салдарын (зардабын) туғызғандықтан осылай жарияланған жеке тұлғалар да мұра қалдырушы болады.
Қайтыс болған адамның өз мүлкінің тағдырын белгілеген еркіне, өсиет дейміз. Осындай өсиет болмаған жағдайда, заңда белгіленген адамдар мұра қалдырушының мұрасына мұрагер болады. Осылайша мұрагерлер өсиет бойынша және заңды мұрагерлер болып екіге бөлінеді. Өсиет бойынша мұрагер жеке тұлғалар, заңды тұлғалар тіпті, мемлекетте бола алады. Ал заңды мұрагер жеке тұлға бола алатындығы анық. Ал Қазақстан мұрагерлік құқығында мемлекет заң бойынша мұрагер бола ала ма, бола алмай ма пікірталасына ашық. Қазақстан мұрагерлік құқығында мемлекеттің заңды мұрагер бола алатындығы ашық айтылмаған.
Біздің азаматтық кодексімізде иесіз қалған мұра, мұра ашылған жердегі коммуналдық меншікке өтеді делінген (АК-тің 1083 бап). Біздің құқығымыздың бұл бабын талқыласақ: бірінші тармақта, мұраның қай кезде иесіз мұра деп танылатынын айтқан. Екінші тармағында, иесіз мұра коммуналдық меншікке өтеді деген, керісінше мемлекет мұрагер болады демеген. Мұра иесіз деген, мұраның мұрагері жоқ деумен бір. Олай болса мұрагері жоқ мұраға мұрагер болу деген теріс ұғым болар. Алайда мемлекет мұрагер емес, иесіз мүлік мемлекетке ауысады десек те, мұраның ауысуы, мұраны борыштардан тазартуға (АК-тің 10834, 1071-баптар) мұрагерлік құқық ережелерін қолданатынымыз сөзсіз анық [3.1]. Мұрагер болудың шарттарынан бірі, мұра ашылған кезде мұрагер болатын адамның тірі, заңды тұлғалардың бар болуы керек.
Азаматтық кодексіміз бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде қайтыс болса, бір мезгілде кайтыс болды деп есептеген. Яғни екеуі бір біріне мұрагер бола алмайды (коммориент), бұған бір мезгілде өлді деп тану ережесі десекте болады (АК-тің 1042-бабы; №11 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының қаулысы [12].
Мұрагер болудың ендігі шарты лайықсыз мұрагер болмауы керек. Бұны мұрагерлік құқығымыз мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету тақырыбымен Азаматтық кодекстің 1045-ші бапта белгілеген. Аталған баптың 3-бөлігінде балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде бұл құқықтарын қалпына келтiрмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны заң бойынша алуға құқығы жоқ екені анықталған. Осы мән-жайлар соттың растауын қажет етпейді және бұл үшін балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылу фактісінің өзі жеткілікті болып соттар лайықсыз мұрагерлердi мұрадан шеттету мәселелерін реттейтін АК-нің 1045-бабының нормаларын негізінен дұрыс қолданады. Лайықсыз мұрагерлерге өсиет бойынша да, сондай-ақ, заң бойынша да мұрагерліктен шеттетуге болатын, мұра қалдырушыны немесе мұрагерлердiң бiреуiн қасақана өлтiрген немесе олардың өмiрiне қастандық жасаған, мұра қалдырушының соңғы еркiн жүзеге асыруына кедергi келтірген және сол арқылы олардың өздерiн немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлiкке шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған адамдарды жатқызуға болады. Бұл мән-жайлар сот арқылы расталуы тиіс [13].
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған адамдар сол арқылы өздерін немесе жақын адамдарын мұрагер болуына немесе үлестерін көбейтуге ықпал жасағандар өсиет, заң бойынша мұрагер бола алмайды (АК-тің 1045-бабы 2-тармағы). Бұл жердегі мұра қалдырушының еркіне кедергі жасайтын әрекет күш көрсету, алдау түрінде болуы мүмкін. Өзін немесе жақынын мұрагер кылу үшін әлде, үлесін көбейту үшін айтылған әрекетті жасаған адам әрине мұрагер бола алмайды. Бірақ мұндай әрекет жасаған адамның жақыны, оның әрекетін білмесе, мұрагер бола алуы керек. Айтылған жағдайлардағы әрекеттер әрдайым қылмыстық іс болмауы мүмкін. Ал сот үкімі болса үкімге қарай белгіленеді, үкім болмаса мұрагерлердің әр біреуі лайықсыз мұрагер екендігін анықтауын соттан талап ете алады (ҚРАК - тің 1045-бабының 4-тармағы).
Ата-аналық кұкықтарынан айрылған және мұра ашылған кезде осы құқтарын қалпына келтірмеген ата-аналар балаларына заң бойынша мұрагері бола алмайды (ҚР АК-тің 1045 бабы 3-тармағы). ҚР Неке және отбасы туралы заңның 67-ші бабында қандай жағдайларда ата-ана құқыктарынан айыру себептері айтылған.
Мұра қалдырушыны күту жөнінде заң күшімен жүктелген міндеттер орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынша мұраны алуга құкы жоқ (ҚРАК-тің 1045 бабының 3-тармағы). Ата-аналардың балаларына қарсы міндеттері Неке және отбасы туралы Заңның 62-64-ші баптарда, ал кәмелетке толған балалардың ата-аналарына қарсы міндеттері аталған заңның 131-ші бабында айтылған. Осы және тағы басқа заңдарда айтылған міндеттерді орындамағандар жоғарыдағы тәртіппен заңды мұрагер бола алмауы әбден мүмкін. ҚР АК-тің 1045 бабында айтылған лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттеу ережелері міндетті үлесі бар мұрагерлерге де колданылады.
1.2 Нотариаттық іс-әрекеттер жасаудың орны мен мерзімі және құқықтық жағдайы
Нотариаттық іс-әрекеттер жасау тәртібі Нотариат туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 14 шілдедегі Заңымен, басқа да заң актілерімен және Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі бекіткен нотариалдық іс-әрекеттер жасау тәртібі туралы қағидамен белгіленеді.
Аталған Заңның 3-бабына сәйкес, нотариаттық қызмет - бұл нотариустың осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де де заңнамалық актілерінде көзделген нотариаттық іс-әрекеттерді жасауы. Осы заңда белгіленген жағдайдарда және шектерде жекелеген нотариаттық іс-әрекеттерді арнайы уәкілетті лауазымды адамдар жасай алады. Қазақстан Республикасындағы нотариаттық қызмет нотариаттық іс-әрекеттердің заңдылығы, тәуелсіздігі, құпиялылығы қағидаттарына негізделеді.Нотариаттық қызмет кәсіпкерлік қызмет болып табылмайды. Нотариустар мен нотариаттық іс-әрекеттер жасауға уәкілетті басқа да адамдар нотариаттық іс-әрекеттер жасағанда тәуелсіз болады және тек қана заңға бағынады. Бұл орайда олар осы заңды және басқа нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ Қазақстан республикасы бекіткен, осындай қызметті реттейтін халықаралық шарттарды басшылыққа алады. Жеке және заңды тұлғаларға олардың жасаған нотариаттық іс-әрекеттерінің құпиясын сақтауға кепілдік беріледі. Нотариус ретінде қызметін тоқтатқан тұлғалар нотариаттық іс-әрекеттердің құпиясын сақтауға міндетті [14].
Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бөлінісіне сәйкес бір облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың аумағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қазақстан Республикасында нотариаттық іс-әрекеттер жасаудағы мұрагерлік құқықтың орны мен құқықтық жағдайы
1.1 Мұрагерлік туралы түсінік және жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Нотариаттық іс-әрекеттер жасаудың орны мен мерзімі және құқықтық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 7
2. ҚР заңдары бойынша өсиеттік бас тарту түсінігі мен өсиеттік жүктеуден айырмашылығы
2.1 Өсиеттік бас тарту (легат) түсінігі мен өсиеттік бас тартуды алудан бас тарту құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Өсиеттік бас тартудың легаттың өсиеттік жүктеуден айырмашылығы
2.3 Өсиеттің орындалуын құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етудің мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3. Мұраға құқық туралы куәлік беру тәртібінің ерекшеліктері
3.1 Мұраға құқық туралы куәлік беру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Мұраны сенімгерлікпен басқаруға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің Қазақстан Республикасы деп аталатын тарихы терең, өзі жас мемлекетіміз даму жолында көптеген заңдарды, кодекстер мен басқа нормативтік-құқықтық актілерді өз азаматтарының игілігі үшін қабылдауда. Адамның құқығы мен бостандығы бойынша мемлекет өзінің басты міндетін құқықтық институттар арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Ата Заңында өзін зайырлы, демократиялық, әлеуметтік мемлекет ретінде жариялады. Сол демократиямызды, зайырлылығымызды сақтау және дамыту мақсатында, қоғамдағы және мемлекеттің дамуындағы тұлғаның рөлін арттыру мақсатында атқарылып жатқан жұмыстар аз емес.
Қай дәуірді алсақ та, бәрінде де адамзат баласы дүниеге келіп, өсіп-өркендеуін қамтамасыз етуде мұра мен мұрагерліктің алатын орны ерекше. Қазақ халқының басқа халықтардан өзгешеленетін, әрі ежелден келе жатқан дәстүр-салттарының ішіндегі ең құндыларының бірі - мұрагерлік. Мұрагерлік институты тақ мұрагерлігі, енші беру, жасау беру, әмеңгерлік, жетімдері мен жесірлерін жатқа жібермеу сияқты ұғымдармен толығып, сомдалып, ширатыла түскен. Әр дәуірдің өркендеп-дамуына, дініне, мәдениетіне орай өзгеріп отырған. Қазақ халқының басынан өткен мұра мен мұрагерлік қағидаларының мәні әлі күнге терең, одан көптеген үлгі-өнеге алуға лайықты.
Өкінішке орай, мұра мен мұрагерліктің әлеуметтік-қоғамдық мәні зор, мемлекет тағдырында алар орнының маңыздылығына қарамай, ұзақ мезгіл елеусіз, ескерусіз қалып келді. Тіпті тәуелсіздігіміз өз қолымызға тигелі бері де бұл мәселе кейін ысырылып, көлеңкеде қалып отыр. Отбасы мен некеде мұра мен мұрагерліктің айырықша орны бар екеніне мән берілмей, батыстық заң қағидалары күнделікті қағида мен дәстүрге еніп, қалыптасар болса, онда сөз жоқ, қазақ халқы өз болмысынан ажырап, дау-дамай көбейіп, туысқандық сезім мүлдем өшіп қалуы мүмкін.
Еліміз тәуелсіздігіне ие болып, егеменді мемлекет болғанына қарамай заңгерлеріміз роман-герман отбасы және неке заңдарына көбірек үңілу үстінде. Оны біз 1998 ж. қабылданған Қазақ Республикасының Неке және отбасы туралы заңынан көре аламыз. Қабылданған заң өз күшіне енсе, қазақ отбасылары даму, бекем болу орнына күйреп кету қаупі бар. Сол себептен халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн.
Сол руханияттардың бірі - осы мұрагерлік институты. Оның адамгершілік, ізгілік жағын мемлекетіміздің заңдарына енгізу жолдарын қарастыру қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл тақырып осы күннің маңызды мәселесі болғандықтан, зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізіліп, жан-жақты зерттеу міндеті кезек күттірмейтін мәселе екені айқын.
Жұмыс - азаматтық құқық пәні бойынша маңызды институт болып есептелетін мұрагерлік құқық мәселесіне арналған. Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, Қазақстанда берілген құқықтық институттың жеткілікті ғылыми зерттелмегенімен түсіндіріледі. Мұрагерлік - қайтыс болған адамның (мұра қалдырушының) мүлкінің мұрагерлерге көшуі. Мұра екі түрде қалдырылады: заң және өсиет бойынша.
Мұра қалдырушы қайтыс болар алдында мүлкі жайлы ешкімге өсиет етпесе немесе өсиет еткеннен кейін де мүлік иесіз қалса, мұрагерлер заң бойынша мұраға ие болуға шақырылады.
Бүгінгі таңда мемлекеттер арасы қатынастардың нығайуының нәтижесі сол ел, тіпті дүниежүзінің азаматтарының шетелдермен қатынасын арттыруда. Бұл қатынастар саяси, экономикалық, мәдениет және басқа, салаларда өзін көрсетуде. Сол себепті, адамдар тек өз елі емес, шетелдерде де мүлік иеленіп сол елде жұмыс істеп табыстар табуда.
Әрине мұндай дамуға мүліктік кепілдік берген мемлекеттер арасы келісімдер және көптеген конвенциялар да өз әсерін тигізуде. Осылайша мемлекеттер арасы шекаралар да біртіндеп маңызын жоғалтуда, себебі, азаматтар өздері қалаған мемлекетте табыс тауып, жұмыс істеп, саяхат жасап, тіпті шет мемлекетке жерлесулердің көптігі бүгін таңқаларлық жағдай емес. Осы айтылған себептермен Қазақстан азаматтары да шет елдерде мүлік иеленуде немесе керісінше шет ел азаматтары Қазақстанда мүліктер иеленіп, табыстар табуда. Шетелдік немесе шет елдегі Қазақстан азаматтары табыстарының, яғни мүліктерінің өз қайтыс болғаннан кейінгі жағдайын білуі олар үшін маңызды мәселе. Себебі мүліктік құқтар мен міндеттер адамның қайтыс болуымен басқаларға ауысуда. Осы ауысуларды мұрагерлік құқық реттейтіндіктен мұрагерлік құқықтың маңызы, осы шетел азаматтары арасы қатынастарда, тіпті мемлекеттік тұрғыда экономикаға яғни инвестиция салаларына тікелей болмаса да жанама түрде әсер етуде. Сонымен осы айтылған себептермен, мұрагерлік құқығы халықаралық жеке құқық саласында да өзінің көкейтестілігін көрсетуде.
Мұрагерлік құқық жеке меншік құқығымен тығыз байланысты. Мұрагерліктің негізгі объектісі - мұра қалдырушының өмірі кезінде мұрагерлер пайдаланылатын мүлік азаматтардың жеке меншігі.
Мұрагерлік құқықтың маңыздылығы жеке меншіктің тұтынушылық сипатымен анықталды. Мұра ретінде өтетін мүлік - бұл олардың материалдық және рухани сұраныстарын қанағаттандыратын азаматтардың жеке меншігі. Егер де азамат қайтыс болған жағдайда ешқандай өзінің мүлкіне қатысты өкім жасамаған болса, онда заң мұрагерлікке балаларын, жұбайын, ата-аналарын, жақын туыстарын шақырады. Сонымен мұрагерлік құқық қайтыс болғанның мүлкін отбасында оның мүдделерін қамтамасыз етіп сақтайды және пайдалану мүмкіншілігін тудырады. Бұл азаматтардың жеке меншік құқығын толықтырады және бекітеді, оның қорғауына қызмет етеді.
Мұра қалдыру құқық қатынастары басқа қатынастар сияқты дамыған. Олар қоғамның экономикалық даму өнімі болып табылады. Материалдық құндылықтар өндірісіндегі процесте адамның қарым-қатынасы қоғамның экономикалық базисі болып табылады. Өндірістік күштердің дамуымен бірге экономикалық құрылыс та өзгереді. Экономикалық құрылыстың өзгеруімен қоғамның көзқарасы да өзгереді. Өндірістік күштердің дамуы құқықтың өзгеруіне алып келеді, жекелеп айтқанда мұра қалдыру қатынастарына.
Мұра қалдыру және өзге де қатынастардың өзгеруі, тек қоғам нысанының ауысуы нәтижесімен ғана емес, сонымен қатар бір экономикалық құрылыстың өзі өндірістік күштердің дамуымен белгілі бір өзгерістерге ұшырайды. Құқық нормаларының өзгеруіне және қалыптасуына соның ішінде мұра қалдыру тәртібін реттейтін нормаларына тек экономикалық базис әсер етіп қоймай, сонымен қатар қоғамдық құрылымдарының әр түрлі бөліктері әсер етеді: мемлекет, дін, философия, мораль және тағы басқалар.
Ол өсиет негізінде (егер мұра қалдырушының жазған өсиеті болса) немесе заң бойынша жүзеге асырылатын институт. Мұрагерлік бойынша қатынастар ҚР Азаматтық кодексі және өзге де нормативтік актілермен реттеледі. Ең күрделі салалалардың бірі - азаматтық құқық саласы. Әрбір адам өзінің күнделікті тіршілігінде азаматтық құқық субъектісі болады. Азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мақсатында қарастырылған іс-әрекеттерді жасау кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін саланың бірі - нотариат болып табылады. Осы азаматтық құқықтың ең қызық та, күрделі саласының бірі - ол мұралық қарым-қатынастарды реттеу. Мұралық қарым-қатынастар нотариат саласының ең күрделі, ауқымы кең, күнделікті өмірде жиі кездесетін қарым-қатынастар саласы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының заңдары бойынша мұрагерліктің сипатын, түрі мен артықшылықтарын зерттеу, азаматтық құқықтық қатынастарында мұрагерліктің жүзеге асырылуы негіздерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
1.Қазіргі кездегі мұрагерліктің мәні мен ерекшеліктерін анықтау.
2.Мұрагерлік құқықтың маңыздылығы жеке меншіктің тұтынушылық сипатымен анықтау.
3.Мұрагерлік жазбаша қалдырған өсиет немесе заң бойынша жүзеге асырылады, сонымен ҚР заңдары бойынша өсиеттік бас тарту (легат) негіздерін анықтау және олардың ерекшеліктерін түсіндіру;
5.Мұраға ие болу үшін мұрагер оны қабылдап алуға және мұраға құқық туралы куәлік беру тәртіптерін белгілеу.
Осы мақсатта нотариаттық іс-әрекеттер жасау дегеніміз не, ол қандай заңмен реттеледі, оның ішінде өсиетке қатысты қандай нормалар бар деген сұраққа жауап іздеп көрейік.
Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекет құру барысында өз азаматтарының құқықтық білімін жетілдіруге, құқықтық сананың өсуіне көптеген ықпал етуде. Осы тұрғыдан, азаматтардың өз мүліктік құқығы мен мүдделерін сақтау мақсатында өсиет жасау, өсиетке бас тарту легат енгізу, өсиеттік жүктеу жасау - секілді мәселелер осы дипломдық жұмыста қарастырылған.
1.Қазақстан Республикасында нотариаттық іс-әрекеттер жасаудағы мұрагерлік құқықтың орны мен құқықтық жағдайы
1.1 Мұрагерлік туралы түсінік және жалпы ережелері
Мұрагерлік құқығы түсінігіне доктринада көптеген анықтамалар берілуде. Мұрагерлік құқық-жеке тұлғаның өлімінен кейін оның жеке құқық қатынастарының жалғасын немесе тағдырын реттейтін құқық деп анықтағандар да бар [1]. Алайда өлген жеке тұлғаның отбасы, жеке ұйымдарға мүшелік, бала асырап алуы сияқты жеке құқық қатынастарын мұрагерлік құқығы реттемейтіндіктен, бұл анықтама мұрагерлік құқығы үшін өте кең анықтама болса керек. Сонымен мұрагерлік құқығына анықтама беретін болсақ, бір жеке тұлғаның өлімімен кейін оның мүлкінің (мүліктік құқ және міндеттерінің) тағдырын белгілейтін құқық институты десек дұрысырақ болар. Бұл жердегі мүліктің (мұра) мағынасы кең болып (Ежелгі Римде қолданылған - hereditas), мұра қалдырушының активтері мен пассивтерін қамтиды.
Қазақстан мұрагерлік құқығы Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің соңы, алтыншы бөлімінде мұрагерлік құқық тақырыбында реттеліп, жалпы ережелер (1038-1045 баптар), өсиет бойынша мұрагерлік (1046-1059 баптар), заңды мұрагерлік (1060-1071 баптар), мұра алу (1072-1083 баптар) деп төрт таратуға бөлінген.
Қазақстан Республикасы азаматтық кодексі ерекше бөлім ережелері бірінші шілде 1999 жылдан кейінгі қатынастарға қолданылады. Бұдан бұрынғы бірінші наурыз 1995 жылға дейінгі қатынастарға АК-тің жалпы ережелерімен бірге 1963 жылғы Қазақ КСР азаматтық кодексі, ерекше бөлім ережелерімен реттеледі. Ал бірінші наурыз 1995 жылдан бұрынғыларға тек 1963 жылғы Қазақ КСР азаматтық кодексі ережелерімен реттеледі. Кодекстен кейін сатылық деңгейіне қарай заң күші бар президент жарлықтары, парламент қаулылары, сенат пен мәжіліс қаулылары, үкімет қаулыларында көрсетілген ережелер қолданылады. Бұл жерде айта кететін жәйт, азаматтық құқықтық қатынастың, азаматтық кодекстің жалпы бөлімінде де ерекше бөлімінде де реттелуі. Яғни жалпы ереже мен ерекше ереже қайшылығы. Бұл туралы азаматтық кодексіміз ашық бір нұсқау көрсетпеген. Мұндай жағдайларда, жеке ереже белгіленген қатынастарды ерекше қарастырғандықтан ерекше бөлім ережелерін қолдану. Ал керісінше, ерекше бөлімде қарастырылмаған қағида жалпы бөлімде қарастырылса, жалпы бөлімдегі ережелерді ерекше бөлімге қолданамыз. Мысалға мұра қалдырушының кредиторларының мұрагерлерден борыштарын талап мерзімі мұрагерлік құқық бөлімінде қарастырылмағандықтан жалпы бөлімдегі талап мерзімі ережелерін (АК-тің 177-187) мәселені шешуде қолданамыз. Осы ережелерді заңдардың (кодекстердің) арасындағы қайшылықта да қолданамыз. Мысалға мұрагердің шетел азаматы болған жағдайда және мұраның құрамында жер учаскесі болса, бұл жағдайда мұрадағы жер учаскесінің мұрагердің иелігіне ауысуында ерекше заң болғандықтан, ҚР Жер кодексі ережелерін қолданамыз .
Мұра дегеніміз - бұл мүліктік немесе басқа да мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің қайтыс болған адамның мұрагерлеріне заңды түрде қалуы. Мұралық мүлікке мұра қалдырушының заң бойынша тиесілі мүліктері ғана кіреді. Егер мұра қалдырушы мүлікті қылмыстық әрекеттер арқылы тапқан болса, мұндай мүлік мұра беруге жатпайды.Азаматтардың меншік оның ішінде жеке меншік құқығының объектілері мұрагерлік мүлік құрамына жатады. Азаматтық кодесінің 1040-бабына сәйкес мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен мiндеттер:
1) егер заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше белгiленбесе, заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
2) өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеу құқығы;
3) алименттiк мiндеттемелерден туындайтын құқықтар мен мiндеттер;
4) зейнетақы төлеу, жәрдемақы және еңбек пен әлеуметтiк қамсыздандыру туралы заң актiлерiнiң негiзiнде басқа да төлемдер төлеу құқығы;
5) мүлiктiк құқықтармен байланысы жоқ жеке мүлiктiк емес құқықтар мұраның құрамына кiрмейдi.
Заң бойынша азаматтардың меншік құқығының объектілері: интеллектуальдық және материалдық қызмет өнімдері, кәсіпорындар, өндіріс құрал-жабдықтары, патенттер, лицензиялар, ақша, тұрғын үйлер, пәтер, саяжай, бау-бақша, өндірілген өнім, одан алынған кіріс және басқа да болып табылады. Өзіне пайдалануға берілген пәтер, саяжай, гараж, өзге де мүліктерге өзінің үлесті жарнасын толық өткізген тұрғын үй құрылыс кооперативінің мүшесі сол мүлікті меншіктену құқығына ие болады. Сонымен қатар пәтерді жалдап алушы адам немесе оның отбасы мүшелері осы пәтерді иемдену құқығына ие болады. Егер ол азамат осы пәтерді сатып алатын болса, онда пәтерді өз қалауынша пайдалануға, сатуға, уақытша жалға беруге, мұрагерлікке қалдыруға және басқа да келісімдер құқығы болады.
Меншік құқығының мазмұнын - меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және билік ету тәрізді өкілеттіктер (элементтер) құрайды. Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады [6]. Сондықтан жоғарыда көрсетілген жеке меншік құқығының объектілері азаматтың мұрагерлік мүлкінің құрамына кіреді, ал азамат қайтыс болғаннан кейін заң бойынша мұрагерлеріне өтеді.
Мұраға ие болу кезектегі мен үлестеріне қарамастан, кәдімгі үй жиһаздары мен бұйымдары мұра қалдырушы ол өлгенге дейін кемінде бір жыл бойы бірге тұрған мұрагерге көшеді. Үй жиһаздары мен бұйымдарына күнделікті тұрмыста пайдаланатын заттар, мысалы: жиһаз, ыдыс-аяқ, көрпе-төсек кіреді. Мұра қалдырушы азаматтың теңге, алтын, күміс, хрусталь бағалы металдар мен қымбат тастар және інжуден жасалған бұйымдары мұрагерлік мүліктің құрамына кіріп, заң бойынша мұрагерлерге тең үлеспен бөлініп беріледі.Ал, автомашина, мотоцикл және басқа да транспорт түрлері қайтыс болған адамның меншігінде болып, сол адамның атына тіркелесе ғана мұрагерлік мүлік болады.
Көп жағдайда тұрғын үй отбасы мүшелеріне ортақ мүлік болып есептеледі. Сондықтан қазіргі күші бар заң бойынша, кәмелетке жастары толған бірнеше баласы бар отағасы баспананы балаларының біріне мұрагерлікке қалдыра алмайды. Өйткені ол ортақ мүлік болып саналады.
Мұрагерлік мүліктің ең көп тарағаны-тұрғын үй. Егер мұралық мүліктің құрамына тұрғын үй болса, нотариус үйдің мұра қалдырушының жеке меншігі екені туралы құқық белгілейтін құжатты, техникалық инвентаризация бюросының анықтамасын талап етеді. Сондай-ақ, тұрғын үй орналасқан жердегі нотариалдық кеңсесінің құжаттары бойынша үйден айыруға тыйым салынғандығын немесе мекен-жайдың бар жоқтығын тексереді.Егер тыйым салыну сауда алуға байланысты болса, нотариус сауда берген мекемеге сауда алушының мұрагерлеріне мұрагерлік құқық куәлік берілгендігін хабарлайды. Тұрғын үйдің мұра қадырушының жеке меншігі екені туралы құқық белгілейтін құжат техникалық инвентаризация бюросында міндетті түрде тіркелуі қажет.
Мұраға ауысу - жер учаскесіне жеке меншік, ұзақ мерзімді жер пайдалану және уақытша қысқа мерзімді жер пайдалану құқығы бар азамат қайтыс болған жағдайда жеке меншік немесе жер пайдалану құқығының (егер уақытша жер пайдалану шартында басқаша көзделмесе) басқаға ауысуы. Мұраның құрамына мұраға берушіге тиесілі, оның қайтыс болуына байланысты тоқтатылмайтын, құқықтар мен міндеттер де кіреді [2].
Мұра қалдырушының барлық құжаттары мұрагерлік арқылы беріле бермейді. Мысалы, мұра қалдырушының отбасылық некелік қатынасқа жататын мүліктік емес құқықтары адам қайтыс болысымен жойылады. Мұрагерлік бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты құқықтары немесеөзіндік меншік құқығы заң бойынша заңды мұрагерлеріне өтеді [3].
Мысалы қайтыс болған адамның авторлық және өнер табыс қатынастарынан туындайтын құқықтары мұрагерлеріне мұралық жолмен ауысады. Авторлық құқыққа қысқартылған мерзім қолданылған күнде, онда авторлық құқық мерзімінің қалған бөлігі мұрагерлерге заң бойынша ауысады.
ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңынын 30-бабына сәйкес авторлық құқық мұрагерлiк тәртiбiмен заң бойынша немесе өсиет бойынша ауысады. Шығарманы бастырып шығарғанда шығарманың өзіне, оның атына және автордың атын көрсеткенде де автордың ризалығынсыз қандай да болсын өзгерістер енгізуге тыйым салынады. Автор өлгеннен кейін оның шығармаларын басқалардың қол сұғуынан қорғауды оның мұрагерлері жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 982- бабына сәйкес, авторлық құқық автордың бүкіл өмір бойына және ол өлгеннен кейін автор өлген жылдан кейінгі жылдың бірінші қаңтарынан бастап 50 жыл бойына күшінде болады. Осы уақыт өткеннен кейін кейбір шығармалар сатып алу арқылы мемлекет қарауына жатқызылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 1080-бабы бойынша мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды , мұра қалдырушыны жерлеуге арналған шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, содай-ақ өсиетті орындаушыға немсе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеу туралы талаптар ол мұрагерлер арасында бөлінгенге дейін мұра есебінен қанағаттандырылуға тиіс. Бұл талаптар барлық басқа, оның ішінде кепілмен қамтамасыз етілген талаптардың алдында мұраның құнынан басымдықпен Заң бойынша қайтыс болған адамның жұмыс орнындағы жалақысы қайтыс болған күнге дейін алынбаса, онда жалақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне беріледі. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жылғы 20 маусымдағы N 136 Заңына сәйкес, жинақтаушы зейнетақы қорында мiндеттi және ерікті зейнетақы жарналары есебiнен жинақталған зейнетақы қаражаты бар адам қайтыс болған жағдайда, олар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен мұраға қалдырылады. Сондай-ақ жұмыс істеп жүріп жалақы алған зейнеткердің зейнетақысы ол адам қайтыс болғаннан кейін мұрагеріне берілмейді, себебі бұл жердегі зейнетақы мұралық мүліктің құрамына кірмейді.
Егер жұмысшы немесе қызметкерге қайтыс болғанға дейін уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы төленетін болса, онда ол мұралық мүліктің құрамына кірмейді. Бұл жәрдемақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне немесе қарауында болған адамдарға төленеді.
Азаматтық кодекстің 1044-бабына сәйкес мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет және заң бойынша мұрагер бола алады. Егер қайтыс болған адам құқық және міндеттерінің өлімінен кейінгі тағдырын белгілеп кеткен болса оған, өсиет қалдырушы дейміз. Осы орайда анықтай кететін жәйт, қайтыс болған деп жарияланған соттың шешімі де адам өлімі салдарын (зардабын) туғызғандықтан осылай жарияланған жеке тұлғалар да мұра қалдырушы болады.
Мұрагер болудың ендігі шарты лайықсыз мұрагер болмауы керек. Бұны мұрагерлік құқығымыз мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету тақырыбымен Азаматтық кодекстің 1045-ші бапта белгілеген. Аталған баптың 3-бөлігінде балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде бұл құқықтарын қалпына келтiрмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны заң бойынша алуға құқығы жоқ екені анықталған. Осы мән-жайлар соттың растауын қажет етпейді және бұл үшін балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылу фактісінің өзі жеткілікті болып соттар лайықсыз мұрагерлердi мұрадан шеттету мәселелерін реттейтін АК-нің 1045-бабының нормаларын негізінен дұрыс қолданады. Лайықсыз мұрагерлерге өсиет бойынша да, сондай-ақ, заң бойынша да мұрагерліктен шеттетуге болатын, мұра қалдырушыны немесе мұрагерлердiң бiреуiн қасақана өлтiрген немесе олардың өмiрiне қастандық жасаған, мұра қалдырушының соңғы еркiн жүзеге асыруына кедергi келтірген және сол арқылы олардың өздерiн немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлiкке шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған адамдарды жатқызуға болады. Бұл мән-жайлар сот арқылы расталуы тиіс.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған адамдар сол арқылы өздерін немесе жақын адамдарын мұрагер болуына немесе үлестерін көбейтуге ықпал жасағандар өсиет, заң бойынша мұрагер бола алмайды (АК-тің 1045-бабы 2-тармағы). Бұл жердегі мұра қалдырушының еркіне кедергі жасайтын әрекет күш көрсету, алдау түрінде болуы мүмкін. Көп жағдайда тұрғын үй отбасы мүшелеріне ортақ мүлік болып есептеледі. Сондықтан қазіргі күші бар заң бойынша, кәмелетке жастары толған бірнеше баласы бар отағасы баспананы балаларының біріне мұрагерлікке қалдыра алмайды. Өйткені ол ортақ мүлік болып саналады.
Мұра қалдырушының барлық құжаттары мұрагерлік арқылы беріле бермейді. Мысалы, мұра қалдырушының отбасылық некелік қатынасқа жататын мүліктік емес құқықтары адам қайтыс болысымен жойылады.Мұрагерлік бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты құқықтары немесеөзіндік меншік құқығы заң бойынша заңды мұрагерлеріне өтеді [4].
Мысалы қайтыс болған адамның авторлық және өнер табыс қатынастарынан туындайтын құқықтары мұрагерлеріне мұралық жолмен ауысады. Авторлық құқыққа қысқартылған мерзім қолданылған күнде, онда авторлық құқық мерзімінің қалған бөлігі мұрагерлерге заң бойынша ауысады.
ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңынын 30-бабына сәйкес авторлық құқық мұрагерлiк тәртiбiмен заң бойынша немесе өсиет бойынша ауысады. Шығарманы бастырып шығарғанда шығарманың өзіне, оның атына және автордың атын көрсеткенде де автордың ризалығынсыз қандай да болсын өзгерістер енгізуге тыйым салынады. Автор өлгеннен кейін оның шығармаларын басқалардың қол сұғуынан қорғауды оның мұрагерлері жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 982- бабына сәйкес, авторлық құқық автордың бүкіл өмір бойына және ол өлгеннен кейін автор өлген жылдан кейінгі жылдың бірінші қаңтарынан бастап 50 жыл бойына күшінде болады. Осы уақыт өткеннен кейін кейбір шығармалар сатып алу арқылы мемлекет қарауына жатқызылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 1080-бабы бойынша мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды , мұра қалдырушыны жерлеуге арналған шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, содай-ақ өсиетті орындаушыға немсе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеу туралы талаптар ол мұрагерлер арасында бөлінгенге дейін мұра есебінен қанағаттандырылуға тиіс. Бұл талаптар барлық басқа, оның ішінде кепілмен қамтамасыз етілген талаптардың алдында мұраның құнынан басымдықпен қанағаттандырылуға тиіс.
Ал, мұра қалдырушының кредит берушілері өздерінің мұра қалдырушының міндеттемелерінен туындайтын талаптарын өсиет орындаушыға (мұраны сенімгерлікпен бсқарушыға) немесе әрбір мұрагерге ауысқан мүлік құнының шегінде ортақ борышқорлар ретінде жауап беретін мұрагерлерге қоюға құқылы.
Заң бойынша қайтыс болған адамның жұмыс орнындағы жалақысы қайтыс болған күнге дейін алынбаса, онда жалақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне беріледі. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жылғы 20 маусымдағы N 136 Заңына сәйкес, жинақтаушы зейнетақы қорында мiндеттi және ерікті зейнетақы жарналары есебiнен жинақталған зейнетақы қаражаты бар адам қайтыс болған жағдайда, олар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен мұраға қалдырылады. Сондай-ақ жұмыс істеп жүріп жалақы алған зейнеткердің зейнетақысы ол адам қайтыс болғаннан кейін мұрагеріне берілмейді, себебі бұл жердегі зейнетақы мұралық мүліктің құрамына кірмейді.
Егер жұмысшы немесе қызметкерге қайтыс болғанға дейін уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы төленетін болса, онда ол мұралық мүліктің құрамына кірмейді. Бұл жәрдемақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне немесе қарауында болған адамдарға төленеді.
Азаматтық кодекстің 1044-бабына сәйкес мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет және заң бойынша мұрагер бола алады. Егер қайтыс болған адам құқық және міндеттерінің өлімінен кейінгі тағдырын белгілеп кеткен болса оған, өсиет қалдырушы дейміз. Осы орайда анықтай кететін жәйт, қайтыс болған деп жарияланған соттың шешімі де адам өлімі салдарын (зардабын) туғызғандықтан осылай жарияланған жеке тұлғалар да мұра қалдырушы болады.
Қайтыс болған адамның өз мүлкінің тағдырын белгілеген еркіне, өсиет дейміз. Осындай өсиет болмаған жағдайда, заңда белгіленген адамдар мұра қалдырушының мұрасына мұрагер болады. Осылайша мұрагерлер өсиет бойынша және заңды мұрагерлер болып екіге бөлінеді. Өсиет бойынша мұрагер жеке тұлғалар, заңды тұлғалар тіпті, мемлекетте бола алады. Ал заңды мұрагер жеке тұлға бола алатындығы анық. Ал Қазақстан мұрагерлік құқығында мемлекет заң бойынша мұрагер бола ала ма, бола алмай ма пікірталасына ашық. Қазақстан мұрагерлік құқығында мемлекеттің заңды мұрагер бола алатындығы ашық айтылмаған [5].
Біздің азаматтық кодексімізде иесіз қалған мұра, мұра ашылған жердегі коммуналдық меншікке өтеді делінген (АК-тің 1083 бап). Біздің құқығымыздың бұл бабын талқыласақ: бірінші тармақта, мұраның қай кезде иесіз мұра деп танылатынын айтқан. Екінші тармағында, иесіз мұра коммуналдық меншікке өтеді деген, керісінше мемлекет мұрагер болады демеген. Мұра иесіз деген, мұраның мұрагері жоқ деумен бір. Олай болса мұрагері жоқ мұраға мұрагер болу деген теріс ұғым болар. Алайда мемлекет мұрагер емес, иесіз мүлік мемлекетке ауысады десек те, мұраның ауысуы, мұраны борыштардан тазартуға (АК-тің 10834, 1071-баптар) мұрагерлік құқық ережелерін қолданатынымыз сөзсіз анық. Мұрагер болудың шарттарынан бірі, мұра ашылған кезде мұрагер болатын адамның тірі, заңды тұлғалардың бар болуы керек.
Азаматтық кодексіміз бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде қайтыс болса, бір мезгілде кайтыс болды деп есептеген. Яғни екеуі бір біріне мұрагер бола алмайды (коммориент), бұған бір мезгілде өлді деп тану ережесі десекте болады (АК-тің 1042-бабы; №11 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының қаулысы.
Мұрагер болудың ендігі шарты лайықсыз мұрагер болмауы керек. Бұны мұрагерлік құқығымыз мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету тақырыбымен Азаматтық кодекстің 1045-ші бапта белгілеген. Аталған баптың 3-бөлігінде балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде бұл құқықтарын қалпына келтiрмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны заң бойынша алуға құқығы жоқ екені анықталған. Осы мән-жайлар соттың растауын қажет етпейді және бұл үшін балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылу фактісінің өзі жеткілікті болып соттар лайықсыз мұрагерлердi мұрадан шеттету мәселелерін реттейтін АК-нің 1045-бабының нормаларын негізінен дұрыс қолданады. Лайықсыз мұрагерлерге өсиет бойынша да, сондай-ақ, заң бойынша да мұрагерліктен шеттетуге болатын, мұра қалдырушыны немесе мұрагерлердiң бiреуiн қасақана өлтiрген немесе олардың өмiрiне қастандық жасаған, мұра қалдырушының соңғы еркiн жүзеге асыруына кедергi келтірген және сол арқылы олардың өздерiн немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлiкке шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған адамдарды жатқызуға болады. Бұл мән-жайлар сот арқылы расталуы тиіс .
Мұрагердiң мұра қалдырушыны қасақана өлтiруі мұрагердi мұрагерлiктен шеттету үшін жеткіліксіз болады, бұл туралы соттың шешімі қажет. Айталық, Ақтөбе қалалық сотының 2003 жылғы 10 сәуірдегі үкімімен Қарабалиев ҚК-нің 103-бабының 3-бөлігімен 9 жылға бас бостандығынан айыруға сотталған. Ол 2003 жылдың 2 қаңтарында мас болып, өз пәтерінде зайыбына қол жұмсап, айтарлықтай зақымдаған. Осының салдарынан жәбірленуші сол жерде мерт болған. Жәбірленушінің әкесі лайықсыз мұрагердi мұрадан шеттету туралы сотқа талап арыз берген. Ақтөбе қаласы №2 сотының 2003 жылғы 1 шілдедегі шешімімен арыз есептеледі. Сонымен қатар, мұра қалдырушыны күту жөнiнде өздерiне заңмен жүктелген мiндеттердi орындаудан жалтарған ата-аналар және кәмелетке толған (асырап алынған) балалар сот шешімі бойынша мұрагерлік құқықтан айырылуы мүмкін.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған адамдар сол арқылы өздерін немесе жақын адамдарын мұрагер болуына немесе үлестерін көбейтуге ықпал жасағандар өсиет, заң бойынша мұрагер бола алмайды (АК-тің 1045-бабы 2-тармағы). Бұл жердегі мұра қалдырушының еркіне кедергі жасайтын әрекет күш көрсету, алдау түрінде болуы мүмкін. Өзін немесе жақынын мұрагер кылу үшін әлде, үлесін көбейту үшін айтылған әрекетті жасаған адам әрине мұрагер бола алмайды. Бірақ мұндай әрекет жасаған адамның жақыны, оның әрекетін білмесе, мұрагер бола алуы керек. Айтылған жағдайлардағы әрекеттер әрдайым қылмыстық іс болмауы мүмкін. Ал сот үкімі болса үкімге қарай белгіленеді, үкім болмаса мұрагерлердің әр біреуі лайықсыз мұрагер екендігін анықтауын соттан талап ете алады (ҚРАК - тің 1045-бабының 4-тармағы).
Ата-аналық кұкықтарынан айрылған және мұра ашылған кезде осы құқтарын қалпына келтірмеген ата-аналар балаларына заң бойынша мұрагері бола алмайды (ҚР АК-тің 1045 бабы 3-тармағы). ҚР Неке және отбасы туралы заңның 67-ші бабында қандай жағдайларда ата-ана құқыктарынан айыру себептері айтылған.
Мұра қалдырушыны күту жөнінде заң күшімен жүктелген міндеттер орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынша мұраны алуга құкы жоқ (ҚРАК-тің 1045 бабының 3-тармағы). Ата-аналардың балаларына қарсы міндеттері Неке және отбасы туралы Заңның 62-64-ші баптарда, ал кәмелетке толған балалардың ата-аналарына қарсы міндеттері аталған заңның 131-ші бабында айтылған. Осы және тағы басқа заңдарда айтылған міндеттерді орындамағандар жоғарыдағы тәртіппен заңды мұрагер бола алмауы әбден мүмкін. ҚР АК-тің 1045 бабында айтылған лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттеу ережелері міндетті үлесі бар мұрагерлерге де колданылады.
Мұра қалдырушының барлық құжаттары мұрагерлік арқылы беріле бермейді. Мысалы, мұра қалдырушының отбасылық некелік қатынасқа жататын мүліктік емес құқықтары адам қайтыс болысымен жойылады.Мұрагерлік бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты құқықтары немесеөзіндік меншік құқығы заң бойынша заңды мұрагерлеріне өтеді [6].
Мысалы қайтыс болған адамның авторлық және өнер табыс қатынастарынан туындайтын құқықтары мұрагерлеріне мұралық жолмен ауысады. Авторлық құқыққа қысқартылған мерзім қолданылған күнде, онда авторлық құқық мерзімінің қалған бөлігі мұрагерлерге заң бойынша ауысады.
ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңынын 30-бабына сәйкес авторлық құқық мұрагерлiк тәртiбiмен заң бойынша немесе өсиет бойынша ауысады [7]. Шығарманы бастырып шығарғанда шығарманың өзіне, оның атына және автордың атын көрсеткенде де автордың ризалығынсыз қандай да болсын өзгерістер енгізуге тыйым салынады. Автор өлгеннен кейін оның шығармаларын басқалардың қол сұғуынан қорғауды оның мұрагерлері жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 982- бабына сәйкес, авторлық құқық автордың бүкіл өмір бойына және ол өлгеннен кейін автор өлген жылдан кейінгі жылдың бірінші қаңтарынан бастап 50 жыл бойына күшінде болады. Осы уақыт өткеннен кейін кейбір шығармалар сатып алу арқылы мемлекет қарауына жатқызылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 1080-бабы бойынша мұра қалдырушының қайтыс болар алдындағы науқасы туғызған қажетті шығындарды , мұра қалдырушыны жерлеуге арналған шығындарды, мұраны қорғауға, басқаруға, өсиетті орындауға, содай-ақ өсиетті орындаушыға немсе мұраны сенімгерлікпен басқарушыға сыйақы төлеуге байланысты шығындарды өтеу туралы талаптар ол мұрагерлер арасында бөлінгенге дейін мұра есебінен қанағаттандырылуға тиіс. Бұл талаптар барлық басқа, оның ішінде кепілмен қамтамасыз етілген талаптардың алдында мұраның құнынан басымдықпен қанағаттандырылуға тиіс.
Ал, мұра қалдырушының кредит берушілері өздерінің мұра қалдырушының міндеттемелерінен туындайтын талаптарын өсиет орындаушыға (мұраны сенімгерлікпен бсқарушыға) немесе әрбір мұрагерге ауысқан мүлік құнының шегінде ортақ борышқорлар ретінде жауап беретін мұрагерлерге қоюға құқылы.
Заң бойынша қайтыс болған адамның жұмыс орнындағы жалақысы қайтыс болған күнге дейін алынбаса, онда жалақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне беріледі. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жылғы 20 маусымдағы N 136 Заңына сәйкес, жинақтаушы зейнетақы қорында мiндеттi және ерікті зейнетақы жарналары есебiнен жинақталған зейнетақы қаражаты бар адам қайтыс болған жағдайда, олар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен мұраға қалдырылады. Сондай-ақ жұмыс істеп жүріп жалақы алған зейнеткердің зейнетақысы ол адам қайтыс болғаннан кейін мұрагеріне берілмейді, себебі бұл жердегі зейнетақы мұралық мүліктің құрамына кірмейді.
Егер жұмысшы немесе қызметкерге қайтыс болғанға дейін уақытша жұмысқа жарамсыздығына байланысты жәрдемақы төленетін болса, онда ол мұралық мүліктің құрамына кірмейді. Бұл жәрдемақы қайтыс болған адамның бірге тұрған отбасы мүшелеріне немесе қарауында болған адамдарға төленеді.
Азаматтық кодекстің 1044-бабына сәйкес мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет және заң бойынша мұрагер бола алады. Егер қайтыс болған адам құқық және міндеттерінің өлімінен кейінгі тағдырын белгілеп кеткен болса оған, өсиет қалдырушы дейміз. Осы орайда анықтай кететін жәйт, қайтыс болған деп жарияланған соттың шешімі де адам өлімі салдарын (зардабын) туғызғандықтан осылай жарияланған жеке тұлғалар да мұра қалдырушы болады.
Қайтыс болған адамның өз мүлкінің тағдырын белгілеген еркіне, өсиет дейміз. Осындай өсиет болмаған жағдайда, заңда белгіленген адамдар мұра қалдырушының мұрасына мұрагер болады. Осылайша мұрагерлер өсиет бойынша және заңды мұрагерлер болып екіге бөлінеді. Өсиет бойынша мұрагер жеке тұлғалар, заңды тұлғалар тіпті, мемлекетте бола алады. Ал заңды мұрагер жеке тұлға бола алатындығы анық. Ал Қазақстан мұрагерлік құқығында мемлекет заң бойынша мұрагер бола ала ма, бола алмай ма пікірталасына ашық. Қазақстан мұрагерлік құқығында мемлекеттің заңды мұрагер бола алатындығы ашық айтылмаған.
Біздің азаматтық кодексімізде иесіз қалған мұра, мұра ашылған жердегі коммуналдық меншікке өтеді делінген (АК-тің 1083 бап). Біздің құқығымыздың бұл бабын талқыласақ: бірінші тармақта, мұраның қай кезде иесіз мұра деп танылатынын айтқан. Екінші тармағында, иесіз мұра коммуналдық меншікке өтеді деген, керісінше мемлекет мұрагер болады демеген. Мұра иесіз деген, мұраның мұрагері жоқ деумен бір. Олай болса мұрагері жоқ мұраға мұрагер болу деген теріс ұғым болар. Алайда мемлекет мұрагер емес, иесіз мүлік мемлекетке ауысады десек те, мұраның ауысуы, мұраны борыштардан тазартуға (АК-тің 10834, 1071-баптар) мұрагерлік құқық ережелерін қолданатынымыз сөзсіз анық [3.1]. Мұрагер болудың шарттарынан бірі, мұра ашылған кезде мұрагер болатын адамның тірі, заңды тұлғалардың бар болуы керек.
Азаматтық кодексіміз бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде қайтыс болса, бір мезгілде кайтыс болды деп есептеген. Яғни екеуі бір біріне мұрагер бола алмайды (коммориент), бұған бір мезгілде өлді деп тану ережесі десекте болады (АК-тің 1042-бабы; №11 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының қаулысы [12].
Мұрагер болудың ендігі шарты лайықсыз мұрагер болмауы керек. Бұны мұрагерлік құқығымыз мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету тақырыбымен Азаматтық кодекстің 1045-ші бапта белгілеген. Аталған баптың 3-бөлігінде балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде бұл құқықтарын қалпына келтiрмеген ата-аналардың балаларынан қалған мұраны заң бойынша алуға құқығы жоқ екені анықталған. Осы мән-жайлар соттың растауын қажет етпейді және бұл үшін балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылу фактісінің өзі жеткілікті болып соттар лайықсыз мұрагерлердi мұрадан шеттету мәселелерін реттейтін АК-нің 1045-бабының нормаларын негізінен дұрыс қолданады. Лайықсыз мұрагерлерге өсиет бойынша да, сондай-ақ, заң бойынша да мұрагерліктен шеттетуге болатын, мұра қалдырушыны немесе мұрагерлердiң бiреуiн қасақана өлтiрген немесе олардың өмiрiне қастандық жасаған, мұра қалдырушының соңғы еркiн жүзеге асыруына кедергi келтірген және сол арқылы олардың өздерiн немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлiкке шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге ықпал жасаған адамдарды жатқызуға болады. Бұл мән-жайлар сот арқылы расталуы тиіс [13].
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған адамдар сол арқылы өздерін немесе жақын адамдарын мұрагер болуына немесе үлестерін көбейтуге ықпал жасағандар өсиет, заң бойынша мұрагер бола алмайды (АК-тің 1045-бабы 2-тармағы). Бұл жердегі мұра қалдырушының еркіне кедергі жасайтын әрекет күш көрсету, алдау түрінде болуы мүмкін. Өзін немесе жақынын мұрагер кылу үшін әлде, үлесін көбейту үшін айтылған әрекетті жасаған адам әрине мұрагер бола алмайды. Бірақ мұндай әрекет жасаған адамның жақыны, оның әрекетін білмесе, мұрагер бола алуы керек. Айтылған жағдайлардағы әрекеттер әрдайым қылмыстық іс болмауы мүмкін. Ал сот үкімі болса үкімге қарай белгіленеді, үкім болмаса мұрагерлердің әр біреуі лайықсыз мұрагер екендігін анықтауын соттан талап ете алады (ҚРАК - тің 1045-бабының 4-тармағы).
Ата-аналық кұкықтарынан айрылған және мұра ашылған кезде осы құқтарын қалпына келтірмеген ата-аналар балаларына заң бойынша мұрагері бола алмайды (ҚР АК-тің 1045 бабы 3-тармағы). ҚР Неке және отбасы туралы заңның 67-ші бабында қандай жағдайларда ата-ана құқыктарынан айыру себептері айтылған.
Мұра қалдырушыны күту жөнінде заң күшімен жүктелген міндеттер орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынша мұраны алуга құкы жоқ (ҚРАК-тің 1045 бабының 3-тармағы). Ата-аналардың балаларына қарсы міндеттері Неке және отбасы туралы Заңның 62-64-ші баптарда, ал кәмелетке толған балалардың ата-аналарына қарсы міндеттері аталған заңның 131-ші бабында айтылған. Осы және тағы басқа заңдарда айтылған міндеттерді орындамағандар жоғарыдағы тәртіппен заңды мұрагер бола алмауы әбден мүмкін. ҚР АК-тің 1045 бабында айтылған лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттеу ережелері міндетті үлесі бар мұрагерлерге де колданылады.
1.2 Нотариаттық іс-әрекеттер жасаудың орны мен мерзімі және құқықтық жағдайы
Нотариаттық іс-әрекеттер жасау тәртібі Нотариат туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 14 шілдедегі Заңымен, басқа да заң актілерімен және Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі бекіткен нотариалдық іс-әрекеттер жасау тәртібі туралы қағидамен белгіленеді.
Аталған Заңның 3-бабына сәйкес, нотариаттық қызмет - бұл нотариустың осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де де заңнамалық актілерінде көзделген нотариаттық іс-әрекеттерді жасауы. Осы заңда белгіленген жағдайдарда және шектерде жекелеген нотариаттық іс-әрекеттерді арнайы уәкілетті лауазымды адамдар жасай алады. Қазақстан Республикасындағы нотариаттық қызмет нотариаттық іс-әрекеттердің заңдылығы, тәуелсіздігі, құпиялылығы қағидаттарына негізделеді.Нотариаттық қызмет кәсіпкерлік қызмет болып табылмайды. Нотариустар мен нотариаттық іс-әрекеттер жасауға уәкілетті басқа да адамдар нотариаттық іс-әрекеттер жасағанда тәуелсіз болады және тек қана заңға бағынады. Бұл орайда олар осы заңды және басқа нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ Қазақстан республикасы бекіткен, осындай қызметті реттейтін халықаралық шарттарды басшылыққа алады. Жеке және заңды тұлғаларға олардың жасаған нотариаттық іс-әрекеттерінің құпиясын сақтауға кепілдік беріледі. Нотариус ретінде қызметін тоқтатқан тұлғалар нотариаттық іс-әрекеттердің құпиясын сақтауға міндетті [14].
Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бөлінісіне сәйкес бір облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың аумағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz