Оңтүстік шөл аймағында өсетін өсімдіктердің жайылымды жақсартуға, жерсіндіру мәселелері
мазмұны
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1
әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1
Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат жағдайының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1.1
Орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1.3
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1.4
Өсімдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
2
негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
2.1
Біржылдық шөптесін өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2.1.1
Шытыршық туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2.2
Көпжылдық шөптесін өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
2.2.1
Сасыр туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.2.2
Бидайық туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2.3
Бұршақ туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.2.4
Таспа туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.3
Жартылай бұталы және шалабұта өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
49
2.3.1
Жусан туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ксерофитті өсімдіктер тіршілік түрі бойынша жерсіндіруге қамтылған мал азықтық өсімдік түрлері біржылдық (шытыршық) және көпжылдық шөптесін (бидайық, сасыр, таспа, эспарцет), жартылай бұталы (изен, терсікен, жусан, күйреуік, қараматау), бұташық (шоған, қыша, ақ жүзгін, қызылқұм жүзгіні), бұталар (қызыл жүзгін, медуза жүзгіні, майдажемісті жүзгін, қарабарқын), ағаш тектес (сексеуіл, түкті сабақ жүзгіні) өсімдіктерге жатады.
Әрбір түр сыртқы ортамен белгілі бір қатынаста болады. А.И.Толмачевтың айтуынша әр түрдің таралу ареалын бөлектеуге болмайды. Түрдің таралу аймағын білу олардың жерсіну қасиетін болжаудың алғашқы қадамы болып табылады.
Жүзгін, ақ сексеуіл, құмеркек, таспашөптің кейбір түрлері құмды және құмшауытты, ал қараматау, кейреуік, шоңайна, қара сексеуіл сортаңды топырақтарға тән. Буассье шытыршығы, хорасан мен ферғана эспарцеті таулы аймақтардың сазды-топырақты жерлерінде өседі.
Флоралық аудандардың климат ерекшеліктерін талдау мұндағы мал азықтық өсімдіктердің түрлі ауа райы жайында өсіп-дамитытын көрсетті. Ғылыми мәліметтер бойынша қуаң далалық аймақтың флоралық аудандарының жылдық орта температурасы +6,8-10,2[0]С. Қаңтар айында орташа температура - 3,9-11,[0]С, шілде айында +23,5-25,1[0]С.
Керісінше оңтүстік шөлдің Сырдария, Қарақұм, Қызылқұм флоралық аудандарының басым бөлігінде қыс жұмсақ, жазы аптап ыстық болып келеді. Жылдық орта температура +11,8-16,6[0]С аралығында. Қаңтар айындағы температура - 0,5[0]-дан -5,4[0]С-ға дейін болса, шілде айында ол +25,5-32,3[0]С аралығында. Ең жоғары көрсеткіштер Қарақұм флоралық ауданында байқалады.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы. Осы өңірде өсірілетін өсімдіктер өзіндік экологиялық-биологялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Сонымен жерсіндіру мақсатында әр түрдің тарихи даму кезінде қалыптасқан экотиптерінің түрлі экологиялық-биологиялық және шаруашылық маңыздылығы өзгеше болады. Сондықтан мал азықтық өсімдіктерді экотиптерге бөлуі одан да әрі жетілдіру керек.
Мысалы, шөл аймақтың жазық жерлерінде таралған тамыр жусан солтүстіктұрандық саздақ, солтүстіктұрандық құмдақ және солтүстіктұрандық сортаң экотиптеріне бөлінген. Бірақ, бұл жусан түрі оңтүстіктұран шөлінде де өседі.
А.А.Корчагиннің экотип туралы мәліметтерді талдай келіп, оны климаттық немесе географиялық, эдафиттік, ценотиптік, шалғындық, жайылымдық деп бөлуді ұсынған. Экотип жүйесін флоралық аудандармен байланыстыру кең байтақ жерді алып жатқан, климат-топырақ жағдайы күрделілеу Арал-Каспий экотиптердің табиғи өсетін жерлерінің климаттық қасиеттерін сипаттайды.
Мысалы, таспа, жусан, жүзгін туыстарының кейбір түрлерінің таралу ауқымы тұрандық, памиралайлық, тянь-шаньдік түрлеріне жатады. Ал басты мен киіз жусаны қызылқұм жүзгінінің ареалы шектеулі, яғни олар эндемдік түрлер.
Қазақстанның шөлінің климаты құбылмалы, жауын-шашын жеткіліксіз, ауасы тым құрғақ, күн радиациясынфың молдығымен ерекшеленеді. Мұнда жылдық радиация мөлшері - 140-150 ккалсм[2], орташа температура +10,8-12,6[0]С.
Шілде ең ыстық ай. Ауаның орташа температурасы бұл мезгілде +29,6[0]С, ал кейбір күндері +45-47[0]С-қа дейін көтеріледі.
Қаңтар - жылдың ең суық айы, оның орташа температурасы - 4,3-7,2[0]С, ал кейбір жылдары -30-35[0]С дейін суытады.
Жылдық жауын-шашынның мөлшері 146-302 мм аралығында әр жылы өзгеріп отырады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты. Жоғарыда көрсетілген қатаң, континентальды климатта өсетін табиғи өсімдіктер өзгеше биологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Біз дипломдық жұмысымызда Оңтүстік шөл аймағында өсетін өсімдіктердің кейбіреулерін ғана зерттеп, олардың жайылымды жақсартуға, жерсіндіру мәселелерін қарастырдық.
Практикалық маңызы. Ксерофитті мал азықтық табиғи өсімдіктердің экологиялық және биологиялық ерекшеліктерін білу оларды жайылымды жақсарту жұмыстарында пайдаланады. Екпе жайылымның өнімділігі: еркекшөптен 3,9 ц, эспарцеттен - 12,0 ц, жусаннан - 4,7 ц дейін пішен орылады.
Жұмыстың көлемі және құрылымы. Дипломдық жұмыс 64 бетке компьютерлік мәтінмен терілген, 23 кесте, 17 сурет, кіріспеден, зерттеу нәтижелерінен, қорытынды және 13 әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат-климат жағдайының сипаттамасы
1.1.1 Орналасуы
Қазақстан шөлінің физикалық-географиялық деректері Л.Я.Курочкинаның еңбегінде жан-жақты келтірілген. Шөл мен шөлейтті жерлерінің көлемі 157 млн.гектардан асады, оның ішінде жайылымдық алқаптар шөлде 73,7 млн.га. Олардың шекарасы Оңтүстік Үстірттің теріскей жағымен Арал теңізінің Жаңа-Дария жазығының оңтүстік жағын бойлап Қызылқұм шетімен Қаратауға барып тіреледі. Осы шекараны сақтай отырып В.М.Чупахин Қазақстан шөлін солтүстік және оңтүстік аймақтарға бөлді. Оңтүстік шөлге Үстірттің оңтүстік бөлігін, Қызылқұмның оңтүстігін және сонымен жапсарлас жатқан Қаратау мен Батыс Тянь-Шань бөктеріндегі жазықтар жатқызылады.
Біздер Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми қызметкері, а.ш.ғ.д. Ә.Сейткәрімовтың жасаған картасын пайдаланып, дипломдық жұмысты соның деректеріне сүйене отырып орындадық[4, 11, 12].
Ә.Сейткәрімовтың ғылыми жұмыстар жүргізген алқабы Оңтүстік-Шығыс Сырдария маңы аумағына жатады (1-сурет). Бұл аумақ ені 220 километр, ұзындығы 520 километрге жуық жерді алып жатыр. Географиялық жағынан аумаққа Қызылқұмның оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғар, Қаратау мен Батыс Тянь-Шань бөктеріндегі жазықтар қосылады. Жер бедері Қызылқұмда аласа жалдар мен құм жондарынан тұрса, Сырдариямаңы аңғары некен саяқ белестері бар, ертеректегі жылғалардың шағын арналары қалған жазық жерден тұрады. Ол тауға қарай бірте-бірте көтеріліп ойлы-қырлы жазықтарға ұласады.
Біздің зерттеулеріміз Оңтүстік Қазақстан облысы Арыс ауданының батыс бөлігінде, облыс орталығы Шымкенттен 160 км, аудан орталығынан 70 км қашықтықта Сырдариямаңы аңғары мен Батыс Тянь - Шань тау етегіндегі жазықтардың қиылысында орналасқан Бақтыөлең тәжірибе жайында жүргізілді. Жер бедері біршама жазық, аракідік құм төбешіктері кездеседі. Айта кету керек, тәжірибе жайының оңтүстік жағынан 10 шақырымдай жерде Алқақұм құмды шөлі басталады.
1.1.2 Климаты
Қазақстан шөлінің климаты алуан түрлі. Оңтүстік шөл климаты температурасының құбылмалылығымен, жауын-шашынның жеткіліксіздігі, ауаның тым құрғақтығы, ылғалдың көп булануы және тікелей түсетін күн сәулесінің мол болуымен ерекшеленеді. Мұнда жылдық радиация мөлшері Қазақстан бойынша ең жоғары 140-150 ккалсм[2], ал шілде мен желтоқсан айларында тиісінше 19 және 4 тең.
29 - Маңғышлақ аумағы 32 - Оңтүстік-шығыс Сырдариямаңы аумағы
30 - Үстірт аумағы 45 - Пскем-Шатқал аумағы
31 - Солтүстік-батыс Сырдариямаңы аумағы
1-сурет. Қазақстанның оңтүстік шөлінің орналасуы
Ашық теңіздерден және мұхиттан алыс жатуы бұл өңірдің жаз айларының өте құрғақ болуына әкеп соғады. Күз маусымының екінші жартысынан басталатын жауын-шашын көктемде көп жауады. Оның себебі бұл кезеңдерде оңтүстік шөл мургаб, оңтүстіккаспий және жоғарыамудария циклондарының әсерінде болады.
Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының климат жағдайының тау бөктеріндегі жазықтан құмды шөлге қарай өзгеріп отырады.
Аумақ бойынша ауаның жылдық орташа температурасы +10,8-ден 12,6-ға дейін өзгереді, яғни айырмашылықтары бар-жоғы 1,8[0]С.
Қаңтар - жылдың ең суық айы, оның орташа температурасы - 4,3-тен (Шымкент) -7,2[0]-ға (Түркістан) дейін ауытқиды. Кейбір жылдары температураның төмендеуі -30-35[0]С дейін жетеді.
Шілде ең ыстық ай. Ауаның бұл айдағы орташа температурасы +26,3[0] (Шымкент), +29,6[0] (Қызылқұм) аралығында. Жаз кезінде кейбір күндері температураның 45-47[0]С-ға дейін көтерілуі мүмкін. Бұл кезде оңтүстіктен ыстық аңызақ жел болып тұрады.
Ә.Сейткаримовтың ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілген 1976-2002 жылдары Бақтыөлең тәжірибе мекен жайынан 10 километрдей батыс жақта орналасқан Байырқұм метеорологиялық стансасының мәліметі бойынша +10[0]С жоғары, температураның жылдық қорытындысы +4318[0] (1981 ж.) - +4402[0]-тан (1974 ж.) +4815[0] (1977 ж.) аралығында болды.
Аумақтың жылдық жауын-шашын мөлшерінің орташа температураға қарағанда көп айырмашылығы бар. Егерде орташа температуралардың айырмашылығы 1,8[0]С ғана болса, жауын-шашын мөлшерінің айырмашылығы 302 мм. Оның ең көп мөлшері 448 мм шығысқа қарай тау бөктеріндегі жазықтықта (Шымкент), аз мөлшері 146 мм солтүстікке қарай Сырдариямаңы аңғарында (Жаңақорған) байқалды. Алайда жауын-шашын тұрақты емес, кейбір жылдары оның мөлшері ауытқып тұрады. Мысалы, тәжірибе жүргізген жылдары Байырқұм метеорологиялық стансасының мәліметі бойынша 108,5 миллиметрден 318,0 миллиметрге дейін болды. ал, тәжірибе жайынан 40 километрдей шығыс жақта орналасқан Арыс метеорологиялық стансасында жылдық жауын-шашын мөлшерінің көрсеткіші 157,0 миллиметрден 410,6 миллиметрге дейін ауытқыды. Айта кететін бір жағдай, ол маусым-қыркүйек айларындағы жауын-шашынның мейлінше аз болуы. Жауын-шашынның негізгі үлесі қараша-сәуір айларына тура келеді. Байырқұм стансасы бойынша бұл айлардағы жауын-шашын көлемі 65-100 пайыз,. Арыс стансасында 68-98,1 пайызды құрайды. Мұның өзі көктемге қарай ылғалдың топыраққа тереңдей сіңуіне мүмкіндік тудырады.
Жалпы алғанда зертету жұмыстарын жүргізген жылдарының ауа райы тым қарама-қайшы болып, мұның өзі өсімдік түрлерін жан-жақты сынауға, олардың тіршілік ауқымын анықтауға мүмкіндік туғызды.
Байырқұм стансасы бойынша ең аз жауын-шашын мөлшері (108,5 мм) 1996 жылы байқалды. Сондай-ақ 1974, 1975, 1977, 1986, 1989, 1997 және 2000 жылдары 123,6-169,4 мм болды. 1979, 1993, 1998, 2002 жылдары ылғалды, жауын-шашын мөлшері 265,3-318,0 мм жетті. Қалған жылдары оның мөлшері 175,1-241,0 мм. Ылғалдың топыраққа сіңуі 62 сантиметрден (1996 ж.) - 120 сантиметр (1988 ж) аралығында болды.
Температура жағдайына байланысты аномальдық құбылыстарға 1974 жылы мамырдың үшінші онкүндігінде температураның күрт көтерілуі, 1976 жылы наурыз айындағы үсік және шілденің 13-15 жұлдызындағы соққан ыстық жел, 1983 жылы шілденің соңында температураның +47,5[0]С көтерілуі, 1985 жылы маусымның орта шенінде қатарынан бірнеше күн тұрған күшті жел, 1986, 1989 жылдарының мамыр-маусым айларындағы аптап ыстық, 1996, 1997 жылдарының шілде-тамыз айларындағы аптап ыстық, 1989 жылы сәуірдің 30 жұлдызындағы және 1999 жылы сәуірдің 17-19 жұлдызындағы болған үсік, тағы басқалар жатады.
Сонымен, оңтүстік-шығыс Сырдариямаңы аумағының ауа-райы құбыл-малы - жазы құрғақ, аңызақ, ыстық келеді, ал қысы керісінше жылымыр. Ауа райы тұрақты емес, жылма-жыл ауытқып отырады. Әсіресеғ жылдық жауын-шашын мөлшерінің ауытқуы өте жоғары және жыл бойына біркелкі түспейді.
1.1.3 Топырағы
Қазақстан шөлінде геологиялық, физикалық, химиялық, құрамдық тұрғыдан алғанда алуан түрлі топырақ кездеседі. Қазақстанның оңтүстік шөлін негізінен құмды, сұр және қоңыр топырақтар құрайды. Сондай-ақ тақырлар мен сортаң жерлер де көптеп кездеседі.
Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм шөлі құмнан, Сырдариямаңы аңғары сұр қоңыр, шалғынды сұр, тақырлы мен кебірлі-сортаң, Батыс Тянь-Шань мен Қаратау бөктеріндегші жазықтар ашық және қалыпты сұр топырақтан тұрады.
Бақтыөлең тәжірибе жайы ашық боз топырағы тараған аймақта жатыр. Оның топырақ жамылғысы 1972 жылы анықталып, сипаты мен қасиеті Ә.Сейткәрімов ұзындығы 3,5 км болатын ландшафты-экологиялық кескінін жасады. Кескіннің өсімдік және топырақ жамылғысын анықтау кезінде тәжірибе жайының жазық жерлері механикалық құрамы түрлі боз сұр, ал төбелі жерлер - құмды топырақтардан құралғаны анықталды.
Төменде тәжірибе жайында кездесетін топырақ түрлерінің түрлі қасиеттері келтірілген.
Топырақ түрлерінің химиялық және физикалық-химиялық қасиеттерін талдау ашық сұр топырақтың жоғарғы қабатында шірінді мөлшерінің 0,79-0,82 пайыз, ал құм топырақта - 0,39-0,50 пайыз, яғни ашық сұр топыраққа қарағанда 1,5-1,8 есе аз екенін көрсетті. Мұндай жағдай жалпы азот пен жылжымалы калий мөлшерінде де байқалды. Жылжымалы фосфор мөлшері барлық топырақ түрлерінде бірдей дерлік. Шірінді, жалпы азот және жылжымалы фосфордың мөлшері топырақтың төменгі қабаттарына қарай күрт төмендейді. Жылжымалы калий мөлшері топырақ қабаттарында біркелкі және өзгеруі ерекше емес. Көмірқышқыл кальцийдің (карбонат) мөлшері жоғары қабатта (0-10, 10-20) 2,64 - 4,57%. Оның ең жоғаргы көрсеткіші ашық сұр топырақтың 145-155 және 155-165 қабаттарында байқалды. Борпылдақ құмда карбонаттың мөлшері өте төмен - 2,64-3,84%.
Сіңірімді катиондар қосындысы негізінен кальцийден тұрады. Сіңірімді магний мөлшері өте аз, кейбір қабаттарда ол кездеспейді. Топырақ ортасы барлық түрлерде сәл сілтілі және сілтілі.
Ерітінді заттар мөлшерін анықтау кезінде зерттелген құм топырақтарының төменгі қабатына дейін тұздар қосындысының мөлшері 0,029- 0,031 пайыздан аспады. Ашық сұр топырақтың құрамы бір метр тереңдікке дейін ғана тұзданбаған деуге болады, ал төменгі қабаттарында тұздар қосындысының мөлшері 0,298 пайыздан 0,649 пайызға дейін жоғарылады. Олардың негізгі үлесін сульфат және хлор тұздары құрайды. Бір ерекшелігі төменгі қабаттардағы натрий мөлшерінің көтерілуі.
Механикалық құрамы негізінен құмдауытты. Көлемі 3-1 мм болатын түйірлер жеңіл құмдауытты ашық сұр топырақтың төменгі қабаттарында ғана көзге түседі, басқа топырақ түрлерінде олар кездеспейді.
Көлемі 1,0-0,05 мм түйірлердің жоғары мөлшері 74,8-89,5% құмды топырақтарда болды және бұл түйірлердің мөлшері топырақ қабаттарында ерекше өзгермейді. Ашық сұр топырақта олардың мөлшері тереңдеген сайын төмендей береді. Ең төменгі мөлшері 23,5-27,2% 155-165 см қабаттарда байқалды. Ал 0,01 мм түйірлердің мөлшері керісінше төменгі қабаттарда 31,9-36,1 пайызға дейін көтерілді. Құмды топырақта олардың мөлшері төменгі қабаттарда 7,6-8,7 пайыз ғана болды. Балшықты түйірлердің мөлшері ашық сұр топырақта 2,2-4,0 пайыздан (0-10 см) 16,0-16,5 пайыз (155-185 см) аралығында, құмды топырақта 2,3-3,9 пайыздан (0-10 см) 6,9-8,9 пайыз (40-52 см) аралығында өзгерді.
Жалпы, жауын-шашын мөлшеріне байланысты көктем кезінде ылғалдың қоры топырақтың түрлі қабатында 3,63-11,4 пайыз немесе 112-138 мм болады. Мамырдың ортасынан бастап ылғал мөлшері азая бастайды, ал шілде айында - 0,5-4,7 пайызға дейін төмендейді. Ылғалдың төмендеуі негізінен топырақтың 0-80 см қабатында байқалады.
Қорыта айтқанда Бақтыөлең тәжірибе мекен жайының топырақ жамылғысы Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм шөлі мен тау етегіндегі жазықтардың топырақ жамылғысының ерекшеліктерін біршама сипаттайды. Бұл топырақтардың жоғарғы қабаттарында тұзды заттар мөлшері аз, механикалық құрамы жеңілдеу және эрозияға бейімдеу келеді. Топырақтағы ылғал қоры көктем айларында жоғары, ал жазға қарай күрт төмендейді. Оның өзгеруі негізінен топырақтың жоғары қабаттарында жүреді.
1.1.4 Өсімдігі
Қазақстан шөлінің топырақ және климат жағдайының біркелкі болмауы себебінен мұндағы өсімдіктер құрамы алуан түрлі болып келеді.
Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының өсімдік жамылғысы ботани-калық-географиялық аудандастыруға байланысты Л.Я.Курочкина Оңтүстік Тұран провинция тобының Оңтүстік Қызылқұм провинциясына жатқызды. Өсімдік жамылғысы бойынша Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм алқабында жүзгінді, жусанды-жүзгінді, қылша-жүзгінді, жүзгін, қылша, жусан араласқан ақ сексеуілді, теріскен, жусан, жүзгін араласқан сексеуілді шөлдер кеңінен таралған.
Сырдария аңғарының жазығы баялыш, кейреуік аралас тамыржусанды, бұйырғын, бұйырғын-тасбұйырғынды шөлдер мен бүртікті сораң, қотыр көкпек, сібір сораңшасы аралас өсімдік жамылғысынан тұрады.
Тау бөктеріндегі жазықтарда негізінен қияқөлеңді-қоңырбасты, қоңырбасты-қияқөлеңді қылтанақ араласқан эфемероидты далалар мен Қаратау жусаны, қоңырбас және басқа өсімдік түрлері аралас эфемероидты- қаратаужусан шөлі кездеседі.
Бақтыөлең тәжірибе жайының өсімдік жамылғысы соңғы келтірілген деректер бойынша Батыстяньшаньмаңы бөлігіндегі эфемероидты - біржылдық өсімдіктер-жусанды мен эфемероидты-біржылдық сортаң-жусанды шөліне жатады. Шынында, тәжірибе жайының топырақ жамылғысының ашық сұр мен құмды жерлерден түруы мұнда сазды және құмды алқаптарда өсетін өсімдіктердің тіршілік етуше мүмкіндік береді.
Б.А.Быков келтірген деректер бойынша Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағында өсімдіктердің 830 түрі кездеседі, оның 10 түрі эндемик болып есептеледі.
Бақтыөлең тәжірибе жайы мен айналасындағы жерлердің өсімдік жамылғысын анықтау кезінде 105-тей түрлердің кездесетінін байқадық. Оның ішінде аласа мерендера, Корольков және Леман қызғалдағы, дермене, бәйшешек Қызыл кітапқа енген. Басым көпшілігі өсіп-дамуы көктем мен жаздың алғашқы айларында өтетін біржылдық және көпжылдық шөптерден тұрады. Бұталы және жартылай бұталы тіршілік түрлерінің мүлде аз екенін атап өту керек.
Бұталы өсімдіктерге жалғыз ақ шеңгел, жартылай бұталық өсімдіктерге ашық сұр топырақта өсетін басты жусан мен дермене, құмды жерде кездесетін ақшыл шырмауық, дара жапырақ таспа жатады. Өткен ғасырдың 70 жылдарында аракідік кездесетін шоңайна- Halothamnus sulaphyllus (Aellenia sulaphylla) кәзір жоқ. Керісінше үшгүлді көбенқұйрық, кекре бұрын бұл маңайда кездеспейтін. Бүгінде тәжірибе жайы орналасқан қоршау ішінде үшгүлді көбенқұйрық жаппай өсуде. Қоршау сыртында ол мүлдем кездеспейді. Н.Т.Нечаева бақылаулары Қарақұм шөлінде өсетін Хиуа мен Максимович таспашөптерінің қорықтан тыс жерде тұқым байламайтынын көрсетті, өйткені оларды гүлдеу дәуіріне дейін мал жеп қояды. Сондықтан олардың саны аз, яғни қорықсыз жағдайда өте сирек кездеседі. Мұндай жағдай Бақтыөлең тәжірибе жайында домалақбас және түлкіше таспашөптерінен де байқалады. Қоршау ішінде жақсы өсіп жатқан бұл екі түр айналадағы табиғи жайылымда мүлдем кездеспейді десек болады. Кей-кейде мал тұяғы сирек болатын жол бойларында түлкіше таспашөбі кездесіп қалады[3, 5, 7, 8].
Климат, топырақ және өсімдік жамылғысының әртүрлілігі себебінен Қазақстанның оңтүстік шөлінде жайылымдардың көптеген түрлері қалыптасқан.
Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағына тән жайылымдар түрі мына-лар: Қызылқұм шөлінде шөптесін-бұталы, яғни раңды-сексеуіл-жүзгінді, жусанды-сексеуіл-жүзгінді, жүзгін-раңды-селеулі жайылымдар кеңінен таралған. Мұнда қызылот, қияқөлең, ақселеу, түйесіңір, таспашөптің кейбір түрлері, құм ебелегі, құм құмаршығы көптеп өседі, сондай-ақ аракідік сұр теріскен, қылша кездеседі.
Сырдария аңғарының жазығында сораңды-жусанды, бұйырғын аралас сексеуілді-жусанды жайылымдар жатыр, таза күйреуік өсетін жерлер бар, құмды төбешіктерде теріскен, сор жерлерде - қараматау, сор ажырығы кездеседі. Бұл аймақта кең тараған бағалы мал азығындық өсімдіктерге тамыржусан, баялыш, күйреуік, шоңайна, көкпек, тасбұйырғын жатады.
Шардара даласында раң тәріздес жайылымдар орналасқан. Мұнда мал сүйсініп жейтін өсімдіктерден ноқатек, қоңырбас, қияқөлең өседі.
Тау етегіндегі жазықтарда жусанды-раңды, жусанды-астық тұқымдасты жайылымдар тараған. Негізгі мал азығындық өсімдіктер-тамыржусан, келін-шекбоз, қылтанақты арпабас және басқалар.
Бақтыөлең тәжірибе мекен жайында раңды-жусанды жайылым басым. Ауа райының тұрақсыздығына және жауын-шашынның жыл бойына біркелкі түспеуіне байланысты оның шығымдылығы өзгеріп отырады. С.Әбдіраимов мәліметі бойынша әр он жылдың төрт жылында шөп жөнді өспейді, бес жылында шығымдылығы төмен және орта дәрежеде, бір жыл ғана жоғары болады.
Т.Қ.Рисимбетов шөл аймақтың табиғи жайылымдарының жылдарға байланысты шығымдылығын және жұғымдылығын тексере келіп қолайсыз жылдары орта есеппен өнімділігі 1,58 цга, азықтық өлшемі 76,6 кгга, орта жылдары тиісінше 2,35 және 117,5, қолайлы жылдары 4,55 цга және 225,3 кгга болатынын анықтаған[11].
Сонымен қатар жайылым көктем мен жаздың бас кезінде өте шұрайлы болып, жаздың соңына - күздің басына қарай оты жұтаң тартады. Жусан бұл кезде малға жұғымсыздау келеді. Сондықтан күзге қарай малдың табиғи жемшөпке деген қажеті канағаттандырылмайды.
Тозған жайылымдарда шашақты жусан (бүрген), ақшыл жусан, есекмия сияқты малға жүғымсыз өсімдіктер көптеп өсуде.
Шығымдылығы төмендеген жайылымдардың өздігінен бұрыңғы қалпына келуі оңай емес. Л.Я.Курочкина, Л.Т.Османова, Г.А.Байгозова және басқалардың зерттеулері табиғи жайылымдардың бастапқы қалпына келуі үшін 10-25 жыл уақыт керек болатынын көрсетті. Осыған байланысты жайылымды тиімді пайдаланумен қатар, оларды түбегейлі жақсарту шараларын іске асырудың, яғни өсімдік жамылғысында жетіспейтін немесе сиреп бара жатқан, өнімділігі жоғары, экологиялық төзімді, қоршаған ортаның байлығын толық және тиімді игеретін бағалы өсімдіктерді енгізе отырып екпе жайылымдар жасаудың маңыздылығын атап өтті. Әрине, бұл мәселенің бүгінгі агро-өндірістік салада болып жатқан өзгерістерге байланысты өзектілігін жоғалтпай отырғанын айтуымыз керек. Өйткені мал шаруашылығындағы дамып келе жатқан меншік түрлерінің уақыт өте шаруашылық бағытына, топырақ-климат ерекшелігіне, жер бедеріне, өсімдік қауымдастығына, басқа да әлеуметтік-экологиялық жағдайларға байланысты мал азықтық өсімдіктердің көп түрлілігіне деген сұранысты тудыруы мүмкін. Сондықтан бағалы мал азықтық өсімдіктерді жинау және іріктеу жұмысында жерсіндіру ілімінің алар орны ерекше[1, 2, 6].
Сонымен Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат - климат жағдайын сипаттау нәтижесі оның экологиялық әсерлердің шырқау шегіне жеткен орта екенін көрсетеді. Ауаның тым құрғақтығы, ылғалдың аздығы, жаздың аптап ыстығы мен ыссы аңызақ желдері, көктемде немесе күзде қайталанатын аязды күндер, топырақ құрылымының нашарлығы жөне құнарсыздығы мұнда мал азығындық өсімдіктерді жерсіндіру жұмысына көптеп әсер етеді.
Н.И.Вавиловтың жаңа ортада түрдің мүмкіншілігін анықтау үшін тікелей тәжірибе жүргізу қажет деген қағидасына байланысты Қазақстанның оңтүстік шөлінде мал-азықтық өсімдіктерді дақылдандыру мақсатында олардың тәжірибе жүзінде экологиялық-биологиялық ерекшіліктерін жете зерттеп тіршілік ауқымдылығын анықтау қажеті туындады.
2.2 Көпжылдық шөптесін өсімдіктер
Жерсіндіруге қамтылған көпжылдық шөптесін өсімдіктерге Шатыргүл-дер тұқымдасының Сасыр, Астық тұқымдасының Бидайық, Бұршақ тұқымдасының Таспа мен Эспарцет туыстарына жататын түрлер кірді.
2.2.1 Сасыр туысы
Сырдария флоралыќ ауданына ќарасты Қазақстанның оңтүстік шөлінің жазық жерлеріндегі табиғи жайылымдарда Сасыр туысына жататын түрлерден кең тарағаны сасық сасыр (Ferula foetida), Батыс Тянь-Шань таулы аудандардың қырлы жерлерінде салалы сасыр (Ferula dissecta). Бұрыңғы қалыптасқан жайылым шаруашылығында сасық сасыр мол өсетін табиғи жайылымдар пішендікке орылатын, ал салалы сасыр көптен кездесетін алқаптар сауынды сиырлар үшін сүрлем дайындауға пайдаланылатын. Жылма-жыл орудың себебінен көп алқаптарда бұл түрлердің сиреп бара жатқанын айтқан жөн.
Бақтыөлең тәжірибе жайында сасыр түрлерін зерттеу жұмыстары 1969 жылдан басталған. Сол жылы Түркіменияның Шөл институтынан алынған Бадқыз өңірінде өсетін бадракема (Ferula badrakema К. - Pol) және бадқыз (Ferula badghysi Eug. Kor.) сасырының тұқымдары бірінші рет егілді. Осы жерде ескеретін маңызды бір жай, ол алғашқы егілген бадқыз сасырдың егісі осы күнге дейін сақталып, былайша айтқанда тіршілік ұзақтығы 33 жылдан асып отыр.
Біздің тәжірибелер көрсеткендей сасыр тұқымы 2-3 см тереңдікке егілгенде жақсы өніп шығатынын көрсетті, бірақ егілген тұқымның барлығы дерлік көктемейді. Қалған тұқымдар екінші-үшіншы жылдары да өне береді. Сондықтан болар, сасыр популяциясы түрлі жастағы өсімдіктерден тұрады. Мұның өзі табиғаты қатал шөл жағдайында түрдің сақталып қалуының негізгі бір себебі десек қателеспейміз. Әдетте сасыр бірінші жылы 1-2 жапыраққа дейін ғана дамиды да мамырдың соңына қарай қурап кетеді. Табиғи жағдайда оның жас өскіндерін байқау қиынға түседі.
Жерсіндіру кезінде үшінші-төртінші жылғы өсімдіктердің жапырақ саны көбейіп, бойы өсе бастайтынын байқадық. Орта есеппен әр өсімдікте 3-4 жапырақ болады, бойы 25-30 см дейін өседі. Ерте көктемде көгере бастаған олар маусымның басында құрай бастайды. Генеративтік кезеңге 7-8 жылдары түседі. 4-кестеде көрсетілгендей өсімдіктердің көктеуі наурыздың орта тұсына тура келеді. Шанақтану мен гүлдеу кезеңдері ерте түседі. Сөйтіп, сасыр түрлері көктемдегі ылғалды барынша пайдаланады. Мұның өзі субтропикалық өсімдіктерге тән биологиялық қасиет.
Кесте 4 - Бақтыөлең тәжірибе жайындағы сасыр түрлерінің ұрық салу жылындағы даму кезеңдерінің мезгілі
Түр
Көктеуінің басталуы
Шанақтануының басталуы
Гүлденудің басталуы
Тұқымының пісуі
Сасық
15-20.III
1-3.IV
10-15. IV
25. V-5.VI
Салалы
15-20.III
1-5. IV
20-25. IV
1-10.VI
Бадракема
15-20.III
1-5. IV
10-15. IV
25.V-10.VI
Кестеде келтірілген деректер сасық және бадракема сасырының шанақтану мен гүлдеу кезеңдерінің арасындағы мезгіл қысқа екенін көсетеді.
Шынында да сәуірдің бірінші жартысында гүл шоғырының қалыптасуы сасырдың бұл түрлерінде өте қарқынды жүреді. Гүлдеу мен тұқым байлау кезеңі үш түрде де бірдей уақытта өтеді. Тұқымның толық пісуі және өсіп-дамуы дәуірінің аяқталуы маусымның бірінші онкүндігінде байқалады. Вегетациялық дәуірінің ұзақтығы сасық сасырдікі 100 күнге жуық болса, кейінгі екі түрдікі 105-110 күнге дейін барады.
Біздің көпжылдық зерттеулердің нәтижесі сасыр түрлері популяциясы-ның генеративтік дәуірге тұрақты түсе бермейтінін көрсетті. 5-кестедегі мәліметтер бойынша сасық сасыр популяциясы 10 жылдың ішінде 4 рет, бадракема сасыры 2 рет тұқым салмады. Бір ерекшілігі 1981, 1983 жылдары бадқыз сасыр ғана, 1987 жылы керісінше сасық пен бадракема, ал 1986 жылы үш түрде тұқым байламады.
5-кесте - Сасыр түрлерінің генеративтік және жапырақты сабақтарының биіктігі, см
Жыл
Сасық
Бадракема
Бадқыз
генеративтік
жапырақты
генеративтік
жапырақты
генеративтік
жапырақты
1981
105,8
53,7
87,1
51,4
-
56,1
1982
112,0
49,4
85,6
47,3
80,2
43,4
1983
122,2
57,1
151,1
49,4
-
42,0
1984
112,0
47,6
80,4
54,7
110,0
31,7
1985
138,6
41,4
138,0
43,7
138,0
41,9
1986
-
36,0
-
56,7
-
54,0
1987
-
32,5
-
40,5
147,0
39,3
1988
-
34,4
126,0
32,1
111,6
57,7
1989
-
45,0
94,0
48,4
89,0
43,1
1990
109,0
53,4
125,0
41,0
112,0
54,1
1995
-
-
-
38,2
-
56,0
1998
-
-
129,6
50,4
132,3
64,2
2000
-
-
152,0
49,8
106,8
56,3
2001
-
-
129,0
50,4
130,8
63,7
Орта есеп
116,6
45,0
117,9
46,7
115,7
50,2
Кестеде көрсетілгендей сасық сасырдың генеративтік сабағының орташа биіктігі 116,6 см, бадракема мен бадқыз сасырдікі тиісінше 117,9 және 115,7 см. Жапырақты сабақтарының биіктігі сасық сасырдікі орта есеппен 45,0 см, бадракеманікі - 46,7, бадқыз сасырдікі 50,2 см. Әрине бұл көрсеткіштер ауа райына және өсімдіктердің өзіндік ерекше-ліктеріне байланысты жылма жыл өзгеріп отырады. Дегенде бұл өзгеру-шіліктің ауқымы барлық түрде біркелкі емес. Айталық, сасық сасырдың генеративтік сабағының ұзындығының орта көрсеткіштен төмен және жоға-ры ауытқуы 10,8-22,0 см болса, бадқыздікі 36,5-35,1 см, сасырдікі 35,5-31,1 см, яғни соңғы екі түр көрсеткіштерінің ауытқуы сасық сасырға қарағанда екі есеге жуық жоғары. Ал, жапырақты сабағы ұзындығының орта көрсеткіштен ауытқуы сасық пен бадракема түрлерінде бірдей дерлік - 12,5-12,1, 14,6-10,0 см. Бадқыз сасырдың көрсеткіштері біршама жоғары - 18,5-14,0 см.
Айта кету керек, бадракема сасыры сасық сасыр сияқты бір ғана генера-тивтік сабақ түзеді (4-сурет). Ал, бадқыз сасырда 5-ке дейін генеративтік сабақ болады. Орта есеппен соңғы түрде 2-3 генеративтік сабақ түзелетіні байқалды (6-кесте).
6-кесте - Сасыр түрлерінің генеративтік және жапырақты сабақ саны, дана
Жыл
Сасық
Бадракема
Бадқыз
генеративтік
жапырақты
генеративтік
жапырақты
генеративтік
жапырақты
1984
1,0
7,0
1,0
5,0
3,0
4,0
1988
-
7,0
1,0
7,7
2,9
7,0
1990
1,0
7,0
1,0
8,5
2,3
8,2
1998
-
-
1,0
5,7
2,6
4,9
2000
-
-
1,0
13,0
2,5
11,4
2001
-
-
1,0
5,0
2,0
5,0
Жапырақты сабақ саны сасық сасырда 7, бадракема сасырында 5-8,5 дана, бадқыз сасырда 4,0-9,4 дана аралығында болды.
Сонымен, жоғарыда келтірген зерттеу нәтижелері Қазақстанның оңтүстік шөлі жағдайында бадракема мен салалы сасырдың өзгергіштік қасиеттерінің ауқымды екенін көрсетеді. Бұл дегеніміз олардың бейімделгіштік қасиеттері жоғары деп тұжырым жасауға негіз болады.
Зерттеу нәтижелері сасық және бадракема сасырының тұқым байлаған жылы өздерінің тіршілік ету қабілетін тоқтататынын көрсетті, ал бадқыз сасыры жоғарыда атап өтілгендей 30 жылға дейін өсіп-дамиды және тұқым беру қасиетін жоғалтпайды. Бұл түрлердің мұндай биологиялық ерекшіліктері олардың тамыр жүйесінің дамуымен түсіндірілуі мүмкін. Бұлай деуге негіз, ол сасық және бадракема сасырының тамыры бадқыз сасыр тамырынан мөлшері жағынан да, салмағы жағынан да көп кіші және жәй шомыр тамыр.
5-суретте көрсетілгендей, бадракема сасыры тамырының жуандығы 21 см, ұзындығы 45,5 см, ал бадқыз сасыр тамырының жуандығы 26 см, ұзындығы 60 см және шомыр тамырдың төменгі жағы 3 тамырға тармақталған. Шомыр тамырдан дамыѓан тамырлардыњ терењдігі бадрекама сасырынікі 125 см, бадќыздікі 110 см дейін барады. Тамырлардың құрғақтай салмағы тиісінше 23,7 және 1185 г. Ескеретін бір жағдай, ол бадқыз сасырдың қазып алынған тамыры көктем сайын 3 жыл бойы биіктігі 7-8 сантиметр болатын 3-4 сабақ шығарып отырды. Мұның өзі оның шомыр тамырындағы өсу қажетіне керекті заттардың мол екенін және тез уақытта жойыла қоймайтындығын көрсетеді.
А - бадракема сасыры; Б - бадқыз сасыры
4-сурет. Сасыр түрлерінің тұқым пісу кезеңі
А Б В
А - бадќыз сасыры
Б - бадракема сасыры
В - сасық сасыр
5-сурет. Сасыр түрлерінің тамыр жүйесі
Жер бетіндегі мүшелері, әсіресе генеративтік сабағы керісінше сасық пен бадракема сасырында күшті дамыған және салмақты келеді. Айталық, бадракема сасырының генеративтік сабағының биіктігі 120 см, жуандығы 8-10 см, көктей салмағы 1250 грамм. Бадқыз сасырдың екі генеративтік сабағы бар, биіктігі - 112-114 см, жуандығы 1,5-2,0 см, көктей салмағы бар жоғы 230-280 грамм. Жапырақты сабақтарының көктей салмағы екі түрдікі бірдей дерлік - 935 және 870 грамм.
Сасыр түрлерінің шаруашылық маңыздылығы жапырақты сабақтарының және тұқым шығымдылығымен анықталады. Олардың өнімділігі көктем кезіндегі, әсіресе наурыз - сәуір айларында түсетін жауын-шашын мөлшеріне және температура көрсеткішіне тығыз байланысты.
7-кестеде келтірілген мәліметтерден сасыр түрлері шығымдылығының 1984 және 1989 жылдары төмен болғанын көреміз. 1984 жылдың көктемі ылғалды келді. Наурыз-сәуір айларында 104,5 мм жауын - шашын түсті. Алайда, ақпан айының өте суық (-10,5[0]С) және кейінгі екі айдың салқын болуы (5,7 және 13,3[0]С) сасыр өсімдіктерінің вегетативтік массаның дамуына кері әсер етіп шығымдылығын төмендетті. 1989 жылы наурыз - сәуір бар жоғы 12,6 мм жаңбыр жауды, оның үстіне жақсы өсіп-дамып келе жатқан жапырақтары сәуірдің соңы - мамырдың басында болған суықтан зақымданды. Сондықтан пішен өнімділігі гектарына 5,0 ц, салалы мен сасық сасырдікі тиісінше 7,1 және 8,5 центнерден аспады.
7-кесте - Сасыр түрлерінің көк балаусасының және пішен өнімділігі, цга
Жыл
Сасық
Бадракема
Бадқыз
көк балауса
пішен
көк балауса
пішен
көк балауса
пішен
1981
79,0
17,0
75,0
10,3
77,0
14,6
1982
64,0
14,3
70,8
9,7
60,2
11,3
1983
104,0
23,0
75,5
11,5
68,2
13,0
1984
36,0
7,1
76,0
12,7
36,0
7,2
1985
54,0
10,8
93,0
19,7
61,0
8,8
1986
59,3
11,0
86,5
12,6
56,9
7,5
1987
86,0
19,4
85,0
18,3
104,0
14,1
1988
104,0
24,0
95,0
18,2
107,6
26,0
1989
24,7
8,5
31,0
5,0
55,5
7,5
1990
108,0
31,0
84,0
20,5
101,3
33,8
1998
-
-
50,8
11,7
82,6
18,3
2000
-
-
107,2
23,3
81,1
16,4
Айта кету керек, 2000 жылдың көктемі де аса қуаңшылықты болды. Үш айдағы жауын мөлшері 24,3 мм. Бірақ наурыз - сәуір айлары жылы болып, өсімдіктердің жақсы дамуына қолайлы келді. Осындай аса құрғақшылықты жылдың өзінде бадқыз сасырдың құрғақтай өнімділігі 17,5 цга, бадракема сасырынікі 23,3 цга айналды. 1987, 1988 бен 1990 жылдардың көктем айлары ылғалды және жылы болды. Бұл жылдары сасыр түрлерінің өнімділігі ең жоғары көрсеткішке жетті. Сасық сасырдың өнімділігі гектарына 19,4, 24,0 және 31,0 бадқыз сасырдікі - 14,0, 26,0, 33,8 бадракема - 18,3, 18,2 және 20,5 ц құрады. Осылайша субтропикалық жағдайда қалыптасқан сасыр түрлерінің жақсы өнім беруі жергілікті жердің көктем айларындағы ауа райына байланысты екендігі анықталды. Жалпы, зерттеу жылдары кезінде сасық сасырдың құрғақтай өнімділігі гектарына 7,1-31,0, бадқыз - 5,0-23,3 және бадракема сасырінікі 7,2-3,3 центнер аралығында ауытқыды. Алынған өнімнің таза жапырақ үлесіне сасық сасырдікі 63 %, бадқыздікі - 65 %, бадракеманікі - 49% тиді. М.А. Авуджи [411] мәліметі бойынша сасырдың 1ц пішенінде 87,5 азықтық өлшем болатынын ескерсек, зерттелген сасыр түрлері гектарына жылдарға байланысты 6,1-23,6 ц азықтық өлшем алуға мүмкіндік береді.
Өсімдіктің бар тіршілігі жалпы алғанда түрдің сақталуына және көбеюіне бағытталатыны белгілі. Сондықтан өсімдіктің тұқым салу қабілеті жерсіндіру мүмкіндігін анықтайтын негізгі көрсеткіштер қатарына жатады. Оның маңыздылығын В.Н.Некрасов [289, 30 б.] былайша түсіндіреді: жергілікті жерде өсірілген тұқымның бейімделгіштік қасиеті жоғары болады және ол кейінгі ұрпақтарда тұрақталуы мүмкін дейді.
Сасыр түрлерінің тұқым өнімділігін анықтау кезінде бұл көрсеткіштің көктем айларындағы ауа райына байланысты екендігі байқалды. Әдетте, гүлдеу кезеңі сәуірдің екінші жартысынан басталып маусымның бірінші жартысында аяқталып болғандықтан осы мезгілде түсетін жауын - шашын және күннің жылылығы тұқым байлауға өзіндік әсер етеді.
Жоғарыда атап өтілгендей сасыр түрлері жыл сайын генеративтік дәуірге түсе бермейді және біздің зерттеулер көрсеткендей генеративтік дәуірге түскен өсімдіктердің тұқым байлауы біркелкі боламайды. Мысалы, 1983, 1988 жылдары мамыр айы жаңбарлы болды, оның мөлшері 40,2 және 63,6 мм құрады. Ауаның орташа температурасы басқа жылдарға қарағанда төмендеу келді - 20,1 және 18,4[0]С. Сондықтан болар осы жылдары тұқымдары қарайып, шіреленеді. Гүлдердің ұрық байлауы өте төмен болды. Біздің пікірімізше, мұның басты себебі өсімдіктердің гүлдеу кезінде жәндіктердің аз болуы. Өйткені ауа райы қалыпты жылдары сасырдың күрделі шашақты гүлін айнала ұшып жатқан қанатты жәндіктер көптеп кездеседі, сөйтіп гүлдердің жақсы тозаңдануына себін тигізеді. Ал, салқындау көктем жәндіктердің дамуын тежеп, жаппай ұшуын кешіктірді. Сонымен қатар гүлдеу кезеңіндегі түсетін жаңбырдың әсерінен тозаңдарының шайылуы мүмкін деген ой негізсіз болмас.
Мамыр айы құрғақтау болған 1984, 1985, 1990 жылдары сасыр түрлерінің тұқым өнімділігі жоғары болды. Бір түптен 200-330 грамға дейін тұқым алынды. Гүлдердің тозаңдануы анағұрлым жоғары болды.
Дегенмен 8-кестедегі мәліметтер бадракема және бадқыз сасырдың сасық сасырға қарағанда тұқым байлауының жоғары екенін көрсетеді. Алдыңғы екі түрдің тұқым байлауы 50,0 және 44,5 пайыз болса, сасық сасырдікі 24,6 пайыз. Мың дәннің салмағында да айырмашылық бар. 1984 жылы бадракеманікі 25 г, бадқыздікі - 20, сасық сасырдікі 18 г, 1990 жылы тиісінше 20, 21, 18 г болды.
8-кесте - Сасыр түрлерінің тұқым өнімділігінің құрылымы (1985 жыл)
Түр
Өсімдіктің биіктігі және ені, см
Бірінші сатыдағы сабақ
Екінші сатыдағы сабақ
Гүлдің тұқым байлауы
Н
Р
Р
саны, дана
ұзын-дығы, см
саны, дана
ұзын-дығы, см
жалпы гүл саны, дана
тұқым саны, дана
тұқым байлауы %
Сасық
136,3
69,6
74,6
26,0
22,0
18,6
6,1
13,4
3,3
24,6
Бадра-кема
132,6
53,0
51,6
18,3
16,1
10,2
3,6
15,2
7,6
50,0
Бадқыз
129,5
34,5
37,0
23,5
13,4
17,3
3,9
11,0
4,9
44,5
Өсімдіктің жаңа жерде жерсіну қасиетінің ең жоғарғы көрсеткіші түрдің өздігінен көбеюі және табиғи қауымдастыққа енуі. Бұл тұрғыдан алғанда бадракема сасыры басым келді. Бір шаршы метр жерде орта есеппен 5,5 дана жас өсімдіктері кездеседі, ал бадқыз сасырдікі бар жоғы 0,5 дана. Бір ерекшелігі бадқыз сасырдың өзінше таралуының қашық-тығы 2 метрден 41 метрге дейін, бадракема сасырінікі - 1 метрден 23 метрге дейін жетті. Осылайша, бүгінде бұл екі түр жергілікті өсімдік қауымдастығында өзінше өсіп - көбейіп таралуда, яғни бұл дегеніміз олардың жерсіну мүмкіншілігінің жоғары екенін көрсетеді.
Шаруашылық маңызының тағы бір көрсеткіші пішеннің химиялық құрамы. 9-кестеде келтірілген мағлұматтардан сасыр түрлерінің мал азықтық құнды-лығының жоғары екендігін көруге болады.
9-кесте - Сасыр түрлерінің өсу кезеңіндегі химиялық құрамы, абсолютті-құрғақ затта % есебімен
Түр
Өсу кезеңі
Күл
Протеин
Май
Клетчатка
АЭЗ
1982 жыл
Сасық
жапырақтану
12,1
10,9
3,6
19,9
53,5
Бадракема
жапырақтану
13,6
10,5
3,2
21,7
51,0
Бадқыз
жапырақтану
12,4
11,0
4,0
19,0
53,6
1984 жыл
Бадракема
жапырақтану
15,0
12,7
3,9
25,4
43,0
Салалы
жапырақтану
14,0
15,1
3,5
25,0
42,4
1987 жыл
Сасық
жапырақтану
12,0
11,7
5,1
17,4
53,8
Бадракема
гүлдеу
11,6
12,9
5,7
47,5
22,3
Бадқыз
гүлдеу
12,5
14,3
8,6
23,6
28,0
Ең алдымен протеиннің айтарлықтай екені байқалады, яғни зерттеу жылдары сасық сасырда 10,9-11,7%, бадракема - 10,5-12,9 және бадқыз сасыр-да 11,0-15,1% аралығында болды. Оның мөлшері көктем айлары ылғалды болған 1984 пен 1987 жылдары жауын-шашыны төмендеу 1982 жылға қарағанда жоғары келді. Сондай-ақ өте ылғалды 1987 жылы май мөлшері де басқа жылдарға қарағанда 41-145 % артық болды. Гүлдеу кезеңінде клетчатка мөлшерінің артатыны байқалады. Мысалы, 1987 жылы гүлдеп жатқан бадракема сасырында клетчатка 1,8-2,1, бадқыз сасырда 1,4-1,9 есе көп.
Сонымен жерсіндіруге қамтылған сасырдың екі түрі жергілікті табиғи жайылымның өсімдік байлығын арттыруға кеңінен пайдалануға тұрарлық мал азықтық өсімдіктер қатарына жатқызуға болады. Зерттеу жылдары олардың ауруға шалдыққаны немесе зиянкестермен зақымданғаны байқалмады. Дегенмен жергілікті ауа райының жағымсыз құбылыстарының бірі көктем айларында қайта соғатын суыққа шыдамсыз келді. Мұндай жағдай 1989 және 1999 жылдары байқалды, әсіресе 1999 жылдың 17-19 жұлдызында болған суықтан екі түрдің де гүл сабақтары бүрісіп, жапырақтары түгелдей қарайып кетті. Мамыр айында жүргізілген фенологиялық байқаулар олардың қайта көгермей қурап кеткенін көрсетті. Алайда тамыр жүйесі суыққа шалдықпады, өйткені жоғарыда атап өткендей келесі 2000 жылдың көктемінде олардың өсіп - дамуы ойдағыдай өтті.
2.2.2 Бидайық туысы
Шаруашылық және агротехникалық маңыздылығы жоғары көпжылдық шөптесін өсімдіктердің бірі еркекшөп.
Бұрынғы Кеңес Одағы көлемінде еркек шөптің 13 түрі, соның ішінде Қазақстанның түрлі топырақ - климат аймақтарында 5 түрі таралған. Дақыл ретінде құм еркек (Agropyron fragile), шөлдік немесе жол еркек (A. desertorum), тарақ бидайығы (A. pectiniforme), еркек бидайығының (A. cristatum) көптеген сорттары өсіріледі. Кезінде олардың егістігі елімізде 2,6 млн. гектарға жеткен. Бүгінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс және батыс бөлігінде еркекшөптің селекциялық жұмыстары қарқынды жүргізілуде. Солай бола тұрса да, бұл өсімдік Қазақстанның оңтүстік шөлінде жете зерттелмеген.
Еркекшөп түрлері бидайық туысына жатады. Олар тарихи қалыптасу жағынан голарктикалық - жерортатеңіздік және аркто-үштікке жатады. Еркек бидайығы ең көне, ал құм еркегі жас түр. Соңғы түр бореальмаңы аймағының аңызақ далалы өңірінде қалыптасқан.
Оңтүстік Қазақстанда бұл өсімдіктің еркек бидайық түрі Қаратаудың орта белдеуінде және теріскей жағындағы жазықта, құм еркегі Мойынқұмда таралған. Ал, Қызылқұмның шығыс бөлігінде, Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың оңтүстік бөктеріндегі жазықтарда ол мүлдем кездеспейді. Сондықтан еркекшөптің шаруашылық және агротехникалық маңыздылығын ескере отырып оны Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында жерсіндіру мүмкіндігін анықтау бағытында жұмыстар жүргізіле бастады.
1976 жылы Алматы облысынан алынған еркекшөп тұқымы алғашқы рет Бақтыөлең тәжірибе жайында егілді. Біраќ бірінші жылы 100 шаршы метрдегі тірі uсімдік саны 5-аќ болды. Олардың тіршілік етуі 13-18 жылға созылды. Өсімдігінің биіктігі кей жылдары (1983 ж.) 101 сантиметрге, саны әр түпте 51 данаға дейін жетті. Алайда, жылма-жыл өсуі тұраќты болмады, тұќым байлауы өте нашар және өздігінен көбеюі байќалмады. 1984 жылы осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мазмұны
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1
әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.1
Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат жағдайының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1.1
Орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1.3
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1.4
Өсімдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
2
негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
2.1
Біржылдық шөптесін өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2.1.1
Шытыршық туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2.2
Көпжылдық шөптесін өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
2.2.1
Сасыр туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.2.2
Бидайық туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2.3
Бұршақ туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.2.4
Таспа туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.3
Жартылай бұталы және шалабұта өсімдіктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
49
2.3.1
Жусан туысы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ксерофитті өсімдіктер тіршілік түрі бойынша жерсіндіруге қамтылған мал азықтық өсімдік түрлері біржылдық (шытыршық) және көпжылдық шөптесін (бидайық, сасыр, таспа, эспарцет), жартылай бұталы (изен, терсікен, жусан, күйреуік, қараматау), бұташық (шоған, қыша, ақ жүзгін, қызылқұм жүзгіні), бұталар (қызыл жүзгін, медуза жүзгіні, майдажемісті жүзгін, қарабарқын), ағаш тектес (сексеуіл, түкті сабақ жүзгіні) өсімдіктерге жатады.
Әрбір түр сыртқы ортамен белгілі бір қатынаста болады. А.И.Толмачевтың айтуынша әр түрдің таралу ареалын бөлектеуге болмайды. Түрдің таралу аймағын білу олардың жерсіну қасиетін болжаудың алғашқы қадамы болып табылады.
Жүзгін, ақ сексеуіл, құмеркек, таспашөптің кейбір түрлері құмды және құмшауытты, ал қараматау, кейреуік, шоңайна, қара сексеуіл сортаңды топырақтарға тән. Буассье шытыршығы, хорасан мен ферғана эспарцеті таулы аймақтардың сазды-топырақты жерлерінде өседі.
Флоралық аудандардың климат ерекшеліктерін талдау мұндағы мал азықтық өсімдіктердің түрлі ауа райы жайында өсіп-дамитытын көрсетті. Ғылыми мәліметтер бойынша қуаң далалық аймақтың флоралық аудандарының жылдық орта температурасы +6,8-10,2[0]С. Қаңтар айында орташа температура - 3,9-11,[0]С, шілде айында +23,5-25,1[0]С.
Керісінше оңтүстік шөлдің Сырдария, Қарақұм, Қызылқұм флоралық аудандарының басым бөлігінде қыс жұмсақ, жазы аптап ыстық болып келеді. Жылдық орта температура +11,8-16,6[0]С аралығында. Қаңтар айындағы температура - 0,5[0]-дан -5,4[0]С-ға дейін болса, шілде айында ол +25,5-32,3[0]С аралығында. Ең жоғары көрсеткіштер Қарақұм флоралық ауданында байқалады.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы. Осы өңірде өсірілетін өсімдіктер өзіндік экологиялық-биологялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Сонымен жерсіндіру мақсатында әр түрдің тарихи даму кезінде қалыптасқан экотиптерінің түрлі экологиялық-биологиялық және шаруашылық маңыздылығы өзгеше болады. Сондықтан мал азықтық өсімдіктерді экотиптерге бөлуі одан да әрі жетілдіру керек.
Мысалы, шөл аймақтың жазық жерлерінде таралған тамыр жусан солтүстіктұрандық саздақ, солтүстіктұрандық құмдақ және солтүстіктұрандық сортаң экотиптеріне бөлінген. Бірақ, бұл жусан түрі оңтүстіктұран шөлінде де өседі.
А.А.Корчагиннің экотип туралы мәліметтерді талдай келіп, оны климаттық немесе географиялық, эдафиттік, ценотиптік, шалғындық, жайылымдық деп бөлуді ұсынған. Экотип жүйесін флоралық аудандармен байланыстыру кең байтақ жерді алып жатқан, климат-топырақ жағдайы күрделілеу Арал-Каспий экотиптердің табиғи өсетін жерлерінің климаттық қасиеттерін сипаттайды.
Мысалы, таспа, жусан, жүзгін туыстарының кейбір түрлерінің таралу ауқымы тұрандық, памиралайлық, тянь-шаньдік түрлеріне жатады. Ал басты мен киіз жусаны қызылқұм жүзгінінің ареалы шектеулі, яғни олар эндемдік түрлер.
Қазақстанның шөлінің климаты құбылмалы, жауын-шашын жеткіліксіз, ауасы тым құрғақ, күн радиациясынфың молдығымен ерекшеленеді. Мұнда жылдық радиация мөлшері - 140-150 ккалсм[2], орташа температура +10,8-12,6[0]С.
Шілде ең ыстық ай. Ауаның орташа температурасы бұл мезгілде +29,6[0]С, ал кейбір күндері +45-47[0]С-қа дейін көтеріледі.
Қаңтар - жылдың ең суық айы, оның орташа температурасы - 4,3-7,2[0]С, ал кейбір жылдары -30-35[0]С дейін суытады.
Жылдық жауын-шашынның мөлшері 146-302 мм аралығында әр жылы өзгеріп отырады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мақсаты. Жоғарыда көрсетілген қатаң, континентальды климатта өсетін табиғи өсімдіктер өзгеше биологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Біз дипломдық жұмысымызда Оңтүстік шөл аймағында өсетін өсімдіктердің кейбіреулерін ғана зерттеп, олардың жайылымды жақсартуға, жерсіндіру мәселелерін қарастырдық.
Практикалық маңызы. Ксерофитті мал азықтық табиғи өсімдіктердің экологиялық және биологиялық ерекшеліктерін білу оларды жайылымды жақсарту жұмыстарында пайдаланады. Екпе жайылымның өнімділігі: еркекшөптен 3,9 ц, эспарцеттен - 12,0 ц, жусаннан - 4,7 ц дейін пішен орылады.
Жұмыстың көлемі және құрылымы. Дипломдық жұмыс 64 бетке компьютерлік мәтінмен терілген, 23 кесте, 17 сурет, кіріспеден, зерттеу нәтижелерінен, қорытынды және 13 әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Әдебиеттерге шолу
1.1 Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат-климат жағдайының сипаттамасы
1.1.1 Орналасуы
Қазақстан шөлінің физикалық-географиялық деректері Л.Я.Курочкинаның еңбегінде жан-жақты келтірілген. Шөл мен шөлейтті жерлерінің көлемі 157 млн.гектардан асады, оның ішінде жайылымдық алқаптар шөлде 73,7 млн.га. Олардың шекарасы Оңтүстік Үстірттің теріскей жағымен Арал теңізінің Жаңа-Дария жазығының оңтүстік жағын бойлап Қызылқұм шетімен Қаратауға барып тіреледі. Осы шекараны сақтай отырып В.М.Чупахин Қазақстан шөлін солтүстік және оңтүстік аймақтарға бөлді. Оңтүстік шөлге Үстірттің оңтүстік бөлігін, Қызылқұмның оңтүстігін және сонымен жапсарлас жатқан Қаратау мен Батыс Тянь-Шань бөктеріндегі жазықтар жатқызылады.
Біздер Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми қызметкері, а.ш.ғ.д. Ә.Сейткәрімовтың жасаған картасын пайдаланып, дипломдық жұмысты соның деректеріне сүйене отырып орындадық[4, 11, 12].
Ә.Сейткәрімовтың ғылыми жұмыстар жүргізген алқабы Оңтүстік-Шығыс Сырдария маңы аумағына жатады (1-сурет). Бұл аумақ ені 220 километр, ұзындығы 520 километрге жуық жерді алып жатыр. Географиялық жағынан аумаққа Қызылқұмның оңтүстік-шығыс бөлігі, Сырдария өзенінің орта ағысындағы аңғар, Қаратау мен Батыс Тянь-Шань бөктеріндегі жазықтар қосылады. Жер бедері Қызылқұмда аласа жалдар мен құм жондарынан тұрса, Сырдариямаңы аңғары некен саяқ белестері бар, ертеректегі жылғалардың шағын арналары қалған жазық жерден тұрады. Ол тауға қарай бірте-бірте көтеріліп ойлы-қырлы жазықтарға ұласады.
Біздің зерттеулеріміз Оңтүстік Қазақстан облысы Арыс ауданының батыс бөлігінде, облыс орталығы Шымкенттен 160 км, аудан орталығынан 70 км қашықтықта Сырдариямаңы аңғары мен Батыс Тянь - Шань тау етегіндегі жазықтардың қиылысында орналасқан Бақтыөлең тәжірибе жайында жүргізілді. Жер бедері біршама жазық, аракідік құм төбешіктері кездеседі. Айта кету керек, тәжірибе жайының оңтүстік жағынан 10 шақырымдай жерде Алқақұм құмды шөлі басталады.
1.1.2 Климаты
Қазақстан шөлінің климаты алуан түрлі. Оңтүстік шөл климаты температурасының құбылмалылығымен, жауын-шашынның жеткіліксіздігі, ауаның тым құрғақтығы, ылғалдың көп булануы және тікелей түсетін күн сәулесінің мол болуымен ерекшеленеді. Мұнда жылдық радиация мөлшері Қазақстан бойынша ең жоғары 140-150 ккалсм[2], ал шілде мен желтоқсан айларында тиісінше 19 және 4 тең.
29 - Маңғышлақ аумағы 32 - Оңтүстік-шығыс Сырдариямаңы аумағы
30 - Үстірт аумағы 45 - Пскем-Шатқал аумағы
31 - Солтүстік-батыс Сырдариямаңы аумағы
1-сурет. Қазақстанның оңтүстік шөлінің орналасуы
Ашық теңіздерден және мұхиттан алыс жатуы бұл өңірдің жаз айларының өте құрғақ болуына әкеп соғады. Күз маусымының екінші жартысынан басталатын жауын-шашын көктемде көп жауады. Оның себебі бұл кезеңдерде оңтүстік шөл мургаб, оңтүстіккаспий және жоғарыамудария циклондарының әсерінде болады.
Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының климат жағдайының тау бөктеріндегі жазықтан құмды шөлге қарай өзгеріп отырады.
Аумақ бойынша ауаның жылдық орташа температурасы +10,8-ден 12,6-ға дейін өзгереді, яғни айырмашылықтары бар-жоғы 1,8[0]С.
Қаңтар - жылдың ең суық айы, оның орташа температурасы - 4,3-тен (Шымкент) -7,2[0]-ға (Түркістан) дейін ауытқиды. Кейбір жылдары температураның төмендеуі -30-35[0]С дейін жетеді.
Шілде ең ыстық ай. Ауаның бұл айдағы орташа температурасы +26,3[0] (Шымкент), +29,6[0] (Қызылқұм) аралығында. Жаз кезінде кейбір күндері температураның 45-47[0]С-ға дейін көтерілуі мүмкін. Бұл кезде оңтүстіктен ыстық аңызақ жел болып тұрады.
Ә.Сейткаримовтың ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілген 1976-2002 жылдары Бақтыөлең тәжірибе мекен жайынан 10 километрдей батыс жақта орналасқан Байырқұм метеорологиялық стансасының мәліметі бойынша +10[0]С жоғары, температураның жылдық қорытындысы +4318[0] (1981 ж.) - +4402[0]-тан (1974 ж.) +4815[0] (1977 ж.) аралығында болды.
Аумақтың жылдық жауын-шашын мөлшерінің орташа температураға қарағанда көп айырмашылығы бар. Егерде орташа температуралардың айырмашылығы 1,8[0]С ғана болса, жауын-шашын мөлшерінің айырмашылығы 302 мм. Оның ең көп мөлшері 448 мм шығысқа қарай тау бөктеріндегі жазықтықта (Шымкент), аз мөлшері 146 мм солтүстікке қарай Сырдариямаңы аңғарында (Жаңақорған) байқалды. Алайда жауын-шашын тұрақты емес, кейбір жылдары оның мөлшері ауытқып тұрады. Мысалы, тәжірибе жүргізген жылдары Байырқұм метеорологиялық стансасының мәліметі бойынша 108,5 миллиметрден 318,0 миллиметрге дейін болды. ал, тәжірибе жайынан 40 километрдей шығыс жақта орналасқан Арыс метеорологиялық стансасында жылдық жауын-шашын мөлшерінің көрсеткіші 157,0 миллиметрден 410,6 миллиметрге дейін ауытқыды. Айта кететін бір жағдай, ол маусым-қыркүйек айларындағы жауын-шашынның мейлінше аз болуы. Жауын-шашынның негізгі үлесі қараша-сәуір айларына тура келеді. Байырқұм стансасы бойынша бұл айлардағы жауын-шашын көлемі 65-100 пайыз,. Арыс стансасында 68-98,1 пайызды құрайды. Мұның өзі көктемге қарай ылғалдың топыраққа тереңдей сіңуіне мүмкіндік тудырады.
Жалпы алғанда зертету жұмыстарын жүргізген жылдарының ауа райы тым қарама-қайшы болып, мұның өзі өсімдік түрлерін жан-жақты сынауға, олардың тіршілік ауқымын анықтауға мүмкіндік туғызды.
Байырқұм стансасы бойынша ең аз жауын-шашын мөлшері (108,5 мм) 1996 жылы байқалды. Сондай-ақ 1974, 1975, 1977, 1986, 1989, 1997 және 2000 жылдары 123,6-169,4 мм болды. 1979, 1993, 1998, 2002 жылдары ылғалды, жауын-шашын мөлшері 265,3-318,0 мм жетті. Қалған жылдары оның мөлшері 175,1-241,0 мм. Ылғалдың топыраққа сіңуі 62 сантиметрден (1996 ж.) - 120 сантиметр (1988 ж) аралығында болды.
Температура жағдайына байланысты аномальдық құбылыстарға 1974 жылы мамырдың үшінші онкүндігінде температураның күрт көтерілуі, 1976 жылы наурыз айындағы үсік және шілденің 13-15 жұлдызындағы соққан ыстық жел, 1983 жылы шілденің соңында температураның +47,5[0]С көтерілуі, 1985 жылы маусымның орта шенінде қатарынан бірнеше күн тұрған күшті жел, 1986, 1989 жылдарының мамыр-маусым айларындағы аптап ыстық, 1996, 1997 жылдарының шілде-тамыз айларындағы аптап ыстық, 1989 жылы сәуірдің 30 жұлдызындағы және 1999 жылы сәуірдің 17-19 жұлдызындағы болған үсік, тағы басқалар жатады.
Сонымен, оңтүстік-шығыс Сырдариямаңы аумағының ауа-райы құбыл-малы - жазы құрғақ, аңызақ, ыстық келеді, ал қысы керісінше жылымыр. Ауа райы тұрақты емес, жылма-жыл ауытқып отырады. Әсіресеғ жылдық жауын-шашын мөлшерінің ауытқуы өте жоғары және жыл бойына біркелкі түспейді.
1.1.3 Топырағы
Қазақстан шөлінде геологиялық, физикалық, химиялық, құрамдық тұрғыдан алғанда алуан түрлі топырақ кездеседі. Қазақстанның оңтүстік шөлін негізінен құмды, сұр және қоңыр топырақтар құрайды. Сондай-ақ тақырлар мен сортаң жерлер де көптеп кездеседі.
Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм шөлі құмнан, Сырдариямаңы аңғары сұр қоңыр, шалғынды сұр, тақырлы мен кебірлі-сортаң, Батыс Тянь-Шань мен Қаратау бөктеріндегші жазықтар ашық және қалыпты сұр топырақтан тұрады.
Бақтыөлең тәжірибе жайы ашық боз топырағы тараған аймақта жатыр. Оның топырақ жамылғысы 1972 жылы анықталып, сипаты мен қасиеті Ә.Сейткәрімов ұзындығы 3,5 км болатын ландшафты-экологиялық кескінін жасады. Кескіннің өсімдік және топырақ жамылғысын анықтау кезінде тәжірибе жайының жазық жерлері механикалық құрамы түрлі боз сұр, ал төбелі жерлер - құмды топырақтардан құралғаны анықталды.
Төменде тәжірибе жайында кездесетін топырақ түрлерінің түрлі қасиеттері келтірілген.
Топырақ түрлерінің химиялық және физикалық-химиялық қасиеттерін талдау ашық сұр топырақтың жоғарғы қабатында шірінді мөлшерінің 0,79-0,82 пайыз, ал құм топырақта - 0,39-0,50 пайыз, яғни ашық сұр топыраққа қарағанда 1,5-1,8 есе аз екенін көрсетті. Мұндай жағдай жалпы азот пен жылжымалы калий мөлшерінде де байқалды. Жылжымалы фосфор мөлшері барлық топырақ түрлерінде бірдей дерлік. Шірінді, жалпы азот және жылжымалы фосфордың мөлшері топырақтың төменгі қабаттарына қарай күрт төмендейді. Жылжымалы калий мөлшері топырақ қабаттарында біркелкі және өзгеруі ерекше емес. Көмірқышқыл кальцийдің (карбонат) мөлшері жоғары қабатта (0-10, 10-20) 2,64 - 4,57%. Оның ең жоғаргы көрсеткіші ашық сұр топырақтың 145-155 және 155-165 қабаттарында байқалды. Борпылдақ құмда карбонаттың мөлшері өте төмен - 2,64-3,84%.
Сіңірімді катиондар қосындысы негізінен кальцийден тұрады. Сіңірімді магний мөлшері өте аз, кейбір қабаттарда ол кездеспейді. Топырақ ортасы барлық түрлерде сәл сілтілі және сілтілі.
Ерітінді заттар мөлшерін анықтау кезінде зерттелген құм топырақтарының төменгі қабатына дейін тұздар қосындысының мөлшері 0,029- 0,031 пайыздан аспады. Ашық сұр топырақтың құрамы бір метр тереңдікке дейін ғана тұзданбаған деуге болады, ал төменгі қабаттарында тұздар қосындысының мөлшері 0,298 пайыздан 0,649 пайызға дейін жоғарылады. Олардың негізгі үлесін сульфат және хлор тұздары құрайды. Бір ерекшелігі төменгі қабаттардағы натрий мөлшерінің көтерілуі.
Механикалық құрамы негізінен құмдауытты. Көлемі 3-1 мм болатын түйірлер жеңіл құмдауытты ашық сұр топырақтың төменгі қабаттарында ғана көзге түседі, басқа топырақ түрлерінде олар кездеспейді.
Көлемі 1,0-0,05 мм түйірлердің жоғары мөлшері 74,8-89,5% құмды топырақтарда болды және бұл түйірлердің мөлшері топырақ қабаттарында ерекше өзгермейді. Ашық сұр топырақта олардың мөлшері тереңдеген сайын төмендей береді. Ең төменгі мөлшері 23,5-27,2% 155-165 см қабаттарда байқалды. Ал 0,01 мм түйірлердің мөлшері керісінше төменгі қабаттарда 31,9-36,1 пайызға дейін көтерілді. Құмды топырақта олардың мөлшері төменгі қабаттарда 7,6-8,7 пайыз ғана болды. Балшықты түйірлердің мөлшері ашық сұр топырақта 2,2-4,0 пайыздан (0-10 см) 16,0-16,5 пайыз (155-185 см) аралығында, құмды топырақта 2,3-3,9 пайыздан (0-10 см) 6,9-8,9 пайыз (40-52 см) аралығында өзгерді.
Жалпы, жауын-шашын мөлшеріне байланысты көктем кезінде ылғалдың қоры топырақтың түрлі қабатында 3,63-11,4 пайыз немесе 112-138 мм болады. Мамырдың ортасынан бастап ылғал мөлшері азая бастайды, ал шілде айында - 0,5-4,7 пайызға дейін төмендейді. Ылғалдың төмендеуі негізінен топырақтың 0-80 см қабатында байқалады.
Қорыта айтқанда Бақтыөлең тәжірибе мекен жайының топырақ жамылғысы Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм шөлі мен тау етегіндегі жазықтардың топырақ жамылғысының ерекшеліктерін біршама сипаттайды. Бұл топырақтардың жоғарғы қабаттарында тұзды заттар мөлшері аз, механикалық құрамы жеңілдеу және эрозияға бейімдеу келеді. Топырақтағы ылғал қоры көктем айларында жоғары, ал жазға қарай күрт төмендейді. Оның өзгеруі негізінен топырақтың жоғары қабаттарында жүреді.
1.1.4 Өсімдігі
Қазақстан шөлінің топырақ және климат жағдайының біркелкі болмауы себебінен мұндағы өсімдіктер құрамы алуан түрлі болып келеді.
Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының өсімдік жамылғысы ботани-калық-географиялық аудандастыруға байланысты Л.Я.Курочкина Оңтүстік Тұран провинция тобының Оңтүстік Қызылқұм провинциясына жатқызды. Өсімдік жамылғысы бойынша Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағының Қызылқұм алқабында жүзгінді, жусанды-жүзгінді, қылша-жүзгінді, жүзгін, қылша, жусан араласқан ақ сексеуілді, теріскен, жусан, жүзгін араласқан сексеуілді шөлдер кеңінен таралған.
Сырдария аңғарының жазығы баялыш, кейреуік аралас тамыржусанды, бұйырғын, бұйырғын-тасбұйырғынды шөлдер мен бүртікті сораң, қотыр көкпек, сібір сораңшасы аралас өсімдік жамылғысынан тұрады.
Тау бөктеріндегі жазықтарда негізінен қияқөлеңді-қоңырбасты, қоңырбасты-қияқөлеңді қылтанақ араласқан эфемероидты далалар мен Қаратау жусаны, қоңырбас және басқа өсімдік түрлері аралас эфемероидты- қаратаужусан шөлі кездеседі.
Бақтыөлең тәжірибе жайының өсімдік жамылғысы соңғы келтірілген деректер бойынша Батыстяньшаньмаңы бөлігіндегі эфемероидты - біржылдық өсімдіктер-жусанды мен эфемероидты-біржылдық сортаң-жусанды шөліне жатады. Шынында, тәжірибе жайының топырақ жамылғысының ашық сұр мен құмды жерлерден түруы мұнда сазды және құмды алқаптарда өсетін өсімдіктердің тіршілік етуше мүмкіндік береді.
Б.А.Быков келтірген деректер бойынша Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағында өсімдіктердің 830 түрі кездеседі, оның 10 түрі эндемик болып есептеледі.
Бақтыөлең тәжірибе жайы мен айналасындағы жерлердің өсімдік жамылғысын анықтау кезінде 105-тей түрлердің кездесетінін байқадық. Оның ішінде аласа мерендера, Корольков және Леман қызғалдағы, дермене, бәйшешек Қызыл кітапқа енген. Басым көпшілігі өсіп-дамуы көктем мен жаздың алғашқы айларында өтетін біржылдық және көпжылдық шөптерден тұрады. Бұталы және жартылай бұталы тіршілік түрлерінің мүлде аз екенін атап өту керек.
Бұталы өсімдіктерге жалғыз ақ шеңгел, жартылай бұталық өсімдіктерге ашық сұр топырақта өсетін басты жусан мен дермене, құмды жерде кездесетін ақшыл шырмауық, дара жапырақ таспа жатады. Өткен ғасырдың 70 жылдарында аракідік кездесетін шоңайна- Halothamnus sulaphyllus (Aellenia sulaphylla) кәзір жоқ. Керісінше үшгүлді көбенқұйрық, кекре бұрын бұл маңайда кездеспейтін. Бүгінде тәжірибе жайы орналасқан қоршау ішінде үшгүлді көбенқұйрық жаппай өсуде. Қоршау сыртында ол мүлдем кездеспейді. Н.Т.Нечаева бақылаулары Қарақұм шөлінде өсетін Хиуа мен Максимович таспашөптерінің қорықтан тыс жерде тұқым байламайтынын көрсетті, өйткені оларды гүлдеу дәуіріне дейін мал жеп қояды. Сондықтан олардың саны аз, яғни қорықсыз жағдайда өте сирек кездеседі. Мұндай жағдай Бақтыөлең тәжірибе жайында домалақбас және түлкіше таспашөптерінен де байқалады. Қоршау ішінде жақсы өсіп жатқан бұл екі түр айналадағы табиғи жайылымда мүлдем кездеспейді десек болады. Кей-кейде мал тұяғы сирек болатын жол бойларында түлкіше таспашөбі кездесіп қалады[3, 5, 7, 8].
Климат, топырақ және өсімдік жамылғысының әртүрлілігі себебінен Қазақстанның оңтүстік шөлінде жайылымдардың көптеген түрлері қалыптасқан.
Оңтүстік-Шығыс Сырдариямаңы аумағына тән жайылымдар түрі мына-лар: Қызылқұм шөлінде шөптесін-бұталы, яғни раңды-сексеуіл-жүзгінді, жусанды-сексеуіл-жүзгінді, жүзгін-раңды-селеулі жайылымдар кеңінен таралған. Мұнда қызылот, қияқөлең, ақселеу, түйесіңір, таспашөптің кейбір түрлері, құм ебелегі, құм құмаршығы көптеп өседі, сондай-ақ аракідік сұр теріскен, қылша кездеседі.
Сырдария аңғарының жазығында сораңды-жусанды, бұйырғын аралас сексеуілді-жусанды жайылымдар жатыр, таза күйреуік өсетін жерлер бар, құмды төбешіктерде теріскен, сор жерлерде - қараматау, сор ажырығы кездеседі. Бұл аймақта кең тараған бағалы мал азығындық өсімдіктерге тамыржусан, баялыш, күйреуік, шоңайна, көкпек, тасбұйырғын жатады.
Шардара даласында раң тәріздес жайылымдар орналасқан. Мұнда мал сүйсініп жейтін өсімдіктерден ноқатек, қоңырбас, қияқөлең өседі.
Тау етегіндегі жазықтарда жусанды-раңды, жусанды-астық тұқымдасты жайылымдар тараған. Негізгі мал азығындық өсімдіктер-тамыржусан, келін-шекбоз, қылтанақты арпабас және басқалар.
Бақтыөлең тәжірибе мекен жайында раңды-жусанды жайылым басым. Ауа райының тұрақсыздығына және жауын-шашынның жыл бойына біркелкі түспеуіне байланысты оның шығымдылығы өзгеріп отырады. С.Әбдіраимов мәліметі бойынша әр он жылдың төрт жылында шөп жөнді өспейді, бес жылында шығымдылығы төмен және орта дәрежеде, бір жыл ғана жоғары болады.
Т.Қ.Рисимбетов шөл аймақтың табиғи жайылымдарының жылдарға байланысты шығымдылығын және жұғымдылығын тексере келіп қолайсыз жылдары орта есеппен өнімділігі 1,58 цга, азықтық өлшемі 76,6 кгга, орта жылдары тиісінше 2,35 және 117,5, қолайлы жылдары 4,55 цга және 225,3 кгга болатынын анықтаған[11].
Сонымен қатар жайылым көктем мен жаздың бас кезінде өте шұрайлы болып, жаздың соңына - күздің басына қарай оты жұтаң тартады. Жусан бұл кезде малға жұғымсыздау келеді. Сондықтан күзге қарай малдың табиғи жемшөпке деген қажеті канағаттандырылмайды.
Тозған жайылымдарда шашақты жусан (бүрген), ақшыл жусан, есекмия сияқты малға жүғымсыз өсімдіктер көптеп өсуде.
Шығымдылығы төмендеген жайылымдардың өздігінен бұрыңғы қалпына келуі оңай емес. Л.Я.Курочкина, Л.Т.Османова, Г.А.Байгозова және басқалардың зерттеулері табиғи жайылымдардың бастапқы қалпына келуі үшін 10-25 жыл уақыт керек болатынын көрсетті. Осыған байланысты жайылымды тиімді пайдаланумен қатар, оларды түбегейлі жақсарту шараларын іске асырудың, яғни өсімдік жамылғысында жетіспейтін немесе сиреп бара жатқан, өнімділігі жоғары, экологиялық төзімді, қоршаған ортаның байлығын толық және тиімді игеретін бағалы өсімдіктерді енгізе отырып екпе жайылымдар жасаудың маңыздылығын атап өтті. Әрине, бұл мәселенің бүгінгі агро-өндірістік салада болып жатқан өзгерістерге байланысты өзектілігін жоғалтпай отырғанын айтуымыз керек. Өйткені мал шаруашылығындағы дамып келе жатқан меншік түрлерінің уақыт өте шаруашылық бағытына, топырақ-климат ерекшелігіне, жер бедеріне, өсімдік қауымдастығына, басқа да әлеуметтік-экологиялық жағдайларға байланысты мал азықтық өсімдіктердің көп түрлілігіне деген сұранысты тудыруы мүмкін. Сондықтан бағалы мал азықтық өсімдіктерді жинау және іріктеу жұмысында жерсіндіру ілімінің алар орны ерекше[1, 2, 6].
Сонымен Қазақстанның оңтүстік шөлінің табиғат - климат жағдайын сипаттау нәтижесі оның экологиялық әсерлердің шырқау шегіне жеткен орта екенін көрсетеді. Ауаның тым құрғақтығы, ылғалдың аздығы, жаздың аптап ыстығы мен ыссы аңызақ желдері, көктемде немесе күзде қайталанатын аязды күндер, топырақ құрылымының нашарлығы жөне құнарсыздығы мұнда мал азығындық өсімдіктерді жерсіндіру жұмысына көптеп әсер етеді.
Н.И.Вавиловтың жаңа ортада түрдің мүмкіншілігін анықтау үшін тікелей тәжірибе жүргізу қажет деген қағидасына байланысты Қазақстанның оңтүстік шөлінде мал-азықтық өсімдіктерді дақылдандыру мақсатында олардың тәжірибе жүзінде экологиялық-биологиялық ерекшіліктерін жете зерттеп тіршілік ауқымдылығын анықтау қажеті туындады.
2.2 Көпжылдық шөптесін өсімдіктер
Жерсіндіруге қамтылған көпжылдық шөптесін өсімдіктерге Шатыргүл-дер тұқымдасының Сасыр, Астық тұқымдасының Бидайық, Бұршақ тұқымдасының Таспа мен Эспарцет туыстарына жататын түрлер кірді.
2.2.1 Сасыр туысы
Сырдария флоралыќ ауданына ќарасты Қазақстанның оңтүстік шөлінің жазық жерлеріндегі табиғи жайылымдарда Сасыр туысына жататын түрлерден кең тарағаны сасық сасыр (Ferula foetida), Батыс Тянь-Шань таулы аудандардың қырлы жерлерінде салалы сасыр (Ferula dissecta). Бұрыңғы қалыптасқан жайылым шаруашылығында сасық сасыр мол өсетін табиғи жайылымдар пішендікке орылатын, ал салалы сасыр көптен кездесетін алқаптар сауынды сиырлар үшін сүрлем дайындауға пайдаланылатын. Жылма-жыл орудың себебінен көп алқаптарда бұл түрлердің сиреп бара жатқанын айтқан жөн.
Бақтыөлең тәжірибе жайында сасыр түрлерін зерттеу жұмыстары 1969 жылдан басталған. Сол жылы Түркіменияның Шөл институтынан алынған Бадқыз өңірінде өсетін бадракема (Ferula badrakema К. - Pol) және бадқыз (Ferula badghysi Eug. Kor.) сасырының тұқымдары бірінші рет егілді. Осы жерде ескеретін маңызды бір жай, ол алғашқы егілген бадқыз сасырдың егісі осы күнге дейін сақталып, былайша айтқанда тіршілік ұзақтығы 33 жылдан асып отыр.
Біздің тәжірибелер көрсеткендей сасыр тұқымы 2-3 см тереңдікке егілгенде жақсы өніп шығатынын көрсетті, бірақ егілген тұқымның барлығы дерлік көктемейді. Қалған тұқымдар екінші-үшіншы жылдары да өне береді. Сондықтан болар, сасыр популяциясы түрлі жастағы өсімдіктерден тұрады. Мұның өзі табиғаты қатал шөл жағдайында түрдің сақталып қалуының негізгі бір себебі десек қателеспейміз. Әдетте сасыр бірінші жылы 1-2 жапыраққа дейін ғана дамиды да мамырдың соңына қарай қурап кетеді. Табиғи жағдайда оның жас өскіндерін байқау қиынға түседі.
Жерсіндіру кезінде үшінші-төртінші жылғы өсімдіктердің жапырақ саны көбейіп, бойы өсе бастайтынын байқадық. Орта есеппен әр өсімдікте 3-4 жапырақ болады, бойы 25-30 см дейін өседі. Ерте көктемде көгере бастаған олар маусымның басында құрай бастайды. Генеративтік кезеңге 7-8 жылдары түседі. 4-кестеде көрсетілгендей өсімдіктердің көктеуі наурыздың орта тұсына тура келеді. Шанақтану мен гүлдеу кезеңдері ерте түседі. Сөйтіп, сасыр түрлері көктемдегі ылғалды барынша пайдаланады. Мұның өзі субтропикалық өсімдіктерге тән биологиялық қасиет.
Кесте 4 - Бақтыөлең тәжірибе жайындағы сасыр түрлерінің ұрық салу жылындағы даму кезеңдерінің мезгілі
Түр
Көктеуінің басталуы
Шанақтануының басталуы
Гүлденудің басталуы
Тұқымының пісуі
Сасық
15-20.III
1-3.IV
10-15. IV
25. V-5.VI
Салалы
15-20.III
1-5. IV
20-25. IV
1-10.VI
Бадракема
15-20.III
1-5. IV
10-15. IV
25.V-10.VI
Кестеде келтірілген деректер сасық және бадракема сасырының шанақтану мен гүлдеу кезеңдерінің арасындағы мезгіл қысқа екенін көсетеді.
Шынында да сәуірдің бірінші жартысында гүл шоғырының қалыптасуы сасырдың бұл түрлерінде өте қарқынды жүреді. Гүлдеу мен тұқым байлау кезеңі үш түрде де бірдей уақытта өтеді. Тұқымның толық пісуі және өсіп-дамуы дәуірінің аяқталуы маусымның бірінші онкүндігінде байқалады. Вегетациялық дәуірінің ұзақтығы сасық сасырдікі 100 күнге жуық болса, кейінгі екі түрдікі 105-110 күнге дейін барады.
Біздің көпжылдық зерттеулердің нәтижесі сасыр түрлері популяциясы-ның генеративтік дәуірге тұрақты түсе бермейтінін көрсетті. 5-кестедегі мәліметтер бойынша сасық сасыр популяциясы 10 жылдың ішінде 4 рет, бадракема сасыры 2 рет тұқым салмады. Бір ерекшілігі 1981, 1983 жылдары бадқыз сасыр ғана, 1987 жылы керісінше сасық пен бадракема, ал 1986 жылы үш түрде тұқым байламады.
5-кесте - Сасыр түрлерінің генеративтік және жапырақты сабақтарының биіктігі, см
Жыл
Сасық
Бадракема
Бадқыз
генеративтік
жапырақты
генеративтік
жапырақты
генеративтік
жапырақты
1981
105,8
53,7
87,1
51,4
-
56,1
1982
112,0
49,4
85,6
47,3
80,2
43,4
1983
122,2
57,1
151,1
49,4
-
42,0
1984
112,0
47,6
80,4
54,7
110,0
31,7
1985
138,6
41,4
138,0
43,7
138,0
41,9
1986
-
36,0
-
56,7
-
54,0
1987
-
32,5
-
40,5
147,0
39,3
1988
-
34,4
126,0
32,1
111,6
57,7
1989
-
45,0
94,0
48,4
89,0
43,1
1990
109,0
53,4
125,0
41,0
112,0
54,1
1995
-
-
-
38,2
-
56,0
1998
-
-
129,6
50,4
132,3
64,2
2000
-
-
152,0
49,8
106,8
56,3
2001
-
-
129,0
50,4
130,8
63,7
Орта есеп
116,6
45,0
117,9
46,7
115,7
50,2
Кестеде көрсетілгендей сасық сасырдың генеративтік сабағының орташа биіктігі 116,6 см, бадракема мен бадқыз сасырдікі тиісінше 117,9 және 115,7 см. Жапырақты сабақтарының биіктігі сасық сасырдікі орта есеппен 45,0 см, бадракеманікі - 46,7, бадқыз сасырдікі 50,2 см. Әрине бұл көрсеткіштер ауа райына және өсімдіктердің өзіндік ерекше-ліктеріне байланысты жылма жыл өзгеріп отырады. Дегенде бұл өзгеру-шіліктің ауқымы барлық түрде біркелкі емес. Айталық, сасық сасырдың генеративтік сабағының ұзындығының орта көрсеткіштен төмен және жоға-ры ауытқуы 10,8-22,0 см болса, бадқыздікі 36,5-35,1 см, сасырдікі 35,5-31,1 см, яғни соңғы екі түр көрсеткіштерінің ауытқуы сасық сасырға қарағанда екі есеге жуық жоғары. Ал, жапырақты сабағы ұзындығының орта көрсеткіштен ауытқуы сасық пен бадракема түрлерінде бірдей дерлік - 12,5-12,1, 14,6-10,0 см. Бадқыз сасырдың көрсеткіштері біршама жоғары - 18,5-14,0 см.
Айта кету керек, бадракема сасыры сасық сасыр сияқты бір ғана генера-тивтік сабақ түзеді (4-сурет). Ал, бадқыз сасырда 5-ке дейін генеративтік сабақ болады. Орта есеппен соңғы түрде 2-3 генеративтік сабақ түзелетіні байқалды (6-кесте).
6-кесте - Сасыр түрлерінің генеративтік және жапырақты сабақ саны, дана
Жыл
Сасық
Бадракема
Бадқыз
генеративтік
жапырақты
генеративтік
жапырақты
генеративтік
жапырақты
1984
1,0
7,0
1,0
5,0
3,0
4,0
1988
-
7,0
1,0
7,7
2,9
7,0
1990
1,0
7,0
1,0
8,5
2,3
8,2
1998
-
-
1,0
5,7
2,6
4,9
2000
-
-
1,0
13,0
2,5
11,4
2001
-
-
1,0
5,0
2,0
5,0
Жапырақты сабақ саны сасық сасырда 7, бадракема сасырында 5-8,5 дана, бадқыз сасырда 4,0-9,4 дана аралығында болды.
Сонымен, жоғарыда келтірген зерттеу нәтижелері Қазақстанның оңтүстік шөлі жағдайында бадракема мен салалы сасырдың өзгергіштік қасиеттерінің ауқымды екенін көрсетеді. Бұл дегеніміз олардың бейімделгіштік қасиеттері жоғары деп тұжырым жасауға негіз болады.
Зерттеу нәтижелері сасық және бадракема сасырының тұқым байлаған жылы өздерінің тіршілік ету қабілетін тоқтататынын көрсетті, ал бадқыз сасыры жоғарыда атап өтілгендей 30 жылға дейін өсіп-дамиды және тұқым беру қасиетін жоғалтпайды. Бұл түрлердің мұндай биологиялық ерекшіліктері олардың тамыр жүйесінің дамуымен түсіндірілуі мүмкін. Бұлай деуге негіз, ол сасық және бадракема сасырының тамыры бадқыз сасыр тамырынан мөлшері жағынан да, салмағы жағынан да көп кіші және жәй шомыр тамыр.
5-суретте көрсетілгендей, бадракема сасыры тамырының жуандығы 21 см, ұзындығы 45,5 см, ал бадқыз сасыр тамырының жуандығы 26 см, ұзындығы 60 см және шомыр тамырдың төменгі жағы 3 тамырға тармақталған. Шомыр тамырдан дамыѓан тамырлардыњ терењдігі бадрекама сасырынікі 125 см, бадќыздікі 110 см дейін барады. Тамырлардың құрғақтай салмағы тиісінше 23,7 және 1185 г. Ескеретін бір жағдай, ол бадқыз сасырдың қазып алынған тамыры көктем сайын 3 жыл бойы биіктігі 7-8 сантиметр болатын 3-4 сабақ шығарып отырды. Мұның өзі оның шомыр тамырындағы өсу қажетіне керекті заттардың мол екенін және тез уақытта жойыла қоймайтындығын көрсетеді.
А - бадракема сасыры; Б - бадқыз сасыры
4-сурет. Сасыр түрлерінің тұқым пісу кезеңі
А Б В
А - бадќыз сасыры
Б - бадракема сасыры
В - сасық сасыр
5-сурет. Сасыр түрлерінің тамыр жүйесі
Жер бетіндегі мүшелері, әсіресе генеративтік сабағы керісінше сасық пен бадракема сасырында күшті дамыған және салмақты келеді. Айталық, бадракема сасырының генеративтік сабағының биіктігі 120 см, жуандығы 8-10 см, көктей салмағы 1250 грамм. Бадқыз сасырдың екі генеративтік сабағы бар, биіктігі - 112-114 см, жуандығы 1,5-2,0 см, көктей салмағы бар жоғы 230-280 грамм. Жапырақты сабақтарының көктей салмағы екі түрдікі бірдей дерлік - 935 және 870 грамм.
Сасыр түрлерінің шаруашылық маңыздылығы жапырақты сабақтарының және тұқым шығымдылығымен анықталады. Олардың өнімділігі көктем кезіндегі, әсіресе наурыз - сәуір айларында түсетін жауын-шашын мөлшеріне және температура көрсеткішіне тығыз байланысты.
7-кестеде келтірілген мәліметтерден сасыр түрлері шығымдылығының 1984 және 1989 жылдары төмен болғанын көреміз. 1984 жылдың көктемі ылғалды келді. Наурыз-сәуір айларында 104,5 мм жауын - шашын түсті. Алайда, ақпан айының өте суық (-10,5[0]С) және кейінгі екі айдың салқын болуы (5,7 және 13,3[0]С) сасыр өсімдіктерінің вегетативтік массаның дамуына кері әсер етіп шығымдылығын төмендетті. 1989 жылы наурыз - сәуір бар жоғы 12,6 мм жаңбыр жауды, оның үстіне жақсы өсіп-дамып келе жатқан жапырақтары сәуірдің соңы - мамырдың басында болған суықтан зақымданды. Сондықтан пішен өнімділігі гектарына 5,0 ц, салалы мен сасық сасырдікі тиісінше 7,1 және 8,5 центнерден аспады.
7-кесте - Сасыр түрлерінің көк балаусасының және пішен өнімділігі, цга
Жыл
Сасық
Бадракема
Бадқыз
көк балауса
пішен
көк балауса
пішен
көк балауса
пішен
1981
79,0
17,0
75,0
10,3
77,0
14,6
1982
64,0
14,3
70,8
9,7
60,2
11,3
1983
104,0
23,0
75,5
11,5
68,2
13,0
1984
36,0
7,1
76,0
12,7
36,0
7,2
1985
54,0
10,8
93,0
19,7
61,0
8,8
1986
59,3
11,0
86,5
12,6
56,9
7,5
1987
86,0
19,4
85,0
18,3
104,0
14,1
1988
104,0
24,0
95,0
18,2
107,6
26,0
1989
24,7
8,5
31,0
5,0
55,5
7,5
1990
108,0
31,0
84,0
20,5
101,3
33,8
1998
-
-
50,8
11,7
82,6
18,3
2000
-
-
107,2
23,3
81,1
16,4
Айта кету керек, 2000 жылдың көктемі де аса қуаңшылықты болды. Үш айдағы жауын мөлшері 24,3 мм. Бірақ наурыз - сәуір айлары жылы болып, өсімдіктердің жақсы дамуына қолайлы келді. Осындай аса құрғақшылықты жылдың өзінде бадқыз сасырдың құрғақтай өнімділігі 17,5 цга, бадракема сасырынікі 23,3 цга айналды. 1987, 1988 бен 1990 жылдардың көктем айлары ылғалды және жылы болды. Бұл жылдары сасыр түрлерінің өнімділігі ең жоғары көрсеткішке жетті. Сасық сасырдың өнімділігі гектарына 19,4, 24,0 және 31,0 бадқыз сасырдікі - 14,0, 26,0, 33,8 бадракема - 18,3, 18,2 және 20,5 ц құрады. Осылайша субтропикалық жағдайда қалыптасқан сасыр түрлерінің жақсы өнім беруі жергілікті жердің көктем айларындағы ауа райына байланысты екендігі анықталды. Жалпы, зерттеу жылдары кезінде сасық сасырдың құрғақтай өнімділігі гектарына 7,1-31,0, бадқыз - 5,0-23,3 және бадракема сасырінікі 7,2-3,3 центнер аралығында ауытқыды. Алынған өнімнің таза жапырақ үлесіне сасық сасырдікі 63 %, бадқыздікі - 65 %, бадракеманікі - 49% тиді. М.А. Авуджи [411] мәліметі бойынша сасырдың 1ц пішенінде 87,5 азықтық өлшем болатынын ескерсек, зерттелген сасыр түрлері гектарына жылдарға байланысты 6,1-23,6 ц азықтық өлшем алуға мүмкіндік береді.
Өсімдіктің бар тіршілігі жалпы алғанда түрдің сақталуына және көбеюіне бағытталатыны белгілі. Сондықтан өсімдіктің тұқым салу қабілеті жерсіндіру мүмкіндігін анықтайтын негізгі көрсеткіштер қатарына жатады. Оның маңыздылығын В.Н.Некрасов [289, 30 б.] былайша түсіндіреді: жергілікті жерде өсірілген тұқымның бейімделгіштік қасиеті жоғары болады және ол кейінгі ұрпақтарда тұрақталуы мүмкін дейді.
Сасыр түрлерінің тұқым өнімділігін анықтау кезінде бұл көрсеткіштің көктем айларындағы ауа райына байланысты екендігі байқалды. Әдетте, гүлдеу кезеңі сәуірдің екінші жартысынан басталып маусымның бірінші жартысында аяқталып болғандықтан осы мезгілде түсетін жауын - шашын және күннің жылылығы тұқым байлауға өзіндік әсер етеді.
Жоғарыда атап өтілгендей сасыр түрлері жыл сайын генеративтік дәуірге түсе бермейді және біздің зерттеулер көрсеткендей генеративтік дәуірге түскен өсімдіктердің тұқым байлауы біркелкі боламайды. Мысалы, 1983, 1988 жылдары мамыр айы жаңбарлы болды, оның мөлшері 40,2 және 63,6 мм құрады. Ауаның орташа температурасы басқа жылдарға қарағанда төмендеу келді - 20,1 және 18,4[0]С. Сондықтан болар осы жылдары тұқымдары қарайып, шіреленеді. Гүлдердің ұрық байлауы өте төмен болды. Біздің пікірімізше, мұның басты себебі өсімдіктердің гүлдеу кезінде жәндіктердің аз болуы. Өйткені ауа райы қалыпты жылдары сасырдың күрделі шашақты гүлін айнала ұшып жатқан қанатты жәндіктер көптеп кездеседі, сөйтіп гүлдердің жақсы тозаңдануына себін тигізеді. Ал, салқындау көктем жәндіктердің дамуын тежеп, жаппай ұшуын кешіктірді. Сонымен қатар гүлдеу кезеңіндегі түсетін жаңбырдың әсерінен тозаңдарының шайылуы мүмкін деген ой негізсіз болмас.
Мамыр айы құрғақтау болған 1984, 1985, 1990 жылдары сасыр түрлерінің тұқым өнімділігі жоғары болды. Бір түптен 200-330 грамға дейін тұқым алынды. Гүлдердің тозаңдануы анағұрлым жоғары болды.
Дегенмен 8-кестедегі мәліметтер бадракема және бадқыз сасырдың сасық сасырға қарағанда тұқым байлауының жоғары екенін көрсетеді. Алдыңғы екі түрдің тұқым байлауы 50,0 және 44,5 пайыз болса, сасық сасырдікі 24,6 пайыз. Мың дәннің салмағында да айырмашылық бар. 1984 жылы бадракеманікі 25 г, бадқыздікі - 20, сасық сасырдікі 18 г, 1990 жылы тиісінше 20, 21, 18 г болды.
8-кесте - Сасыр түрлерінің тұқым өнімділігінің құрылымы (1985 жыл)
Түр
Өсімдіктің биіктігі және ені, см
Бірінші сатыдағы сабақ
Екінші сатыдағы сабақ
Гүлдің тұқым байлауы
Н
Р
Р
саны, дана
ұзын-дығы, см
саны, дана
ұзын-дығы, см
жалпы гүл саны, дана
тұқым саны, дана
тұқым байлауы %
Сасық
136,3
69,6
74,6
26,0
22,0
18,6
6,1
13,4
3,3
24,6
Бадра-кема
132,6
53,0
51,6
18,3
16,1
10,2
3,6
15,2
7,6
50,0
Бадқыз
129,5
34,5
37,0
23,5
13,4
17,3
3,9
11,0
4,9
44,5
Өсімдіктің жаңа жерде жерсіну қасиетінің ең жоғарғы көрсеткіші түрдің өздігінен көбеюі және табиғи қауымдастыққа енуі. Бұл тұрғыдан алғанда бадракема сасыры басым келді. Бір шаршы метр жерде орта есеппен 5,5 дана жас өсімдіктері кездеседі, ал бадқыз сасырдікі бар жоғы 0,5 дана. Бір ерекшелігі бадқыз сасырдың өзінше таралуының қашық-тығы 2 метрден 41 метрге дейін, бадракема сасырінікі - 1 метрден 23 метрге дейін жетті. Осылайша, бүгінде бұл екі түр жергілікті өсімдік қауымдастығында өзінше өсіп - көбейіп таралуда, яғни бұл дегеніміз олардың жерсіну мүмкіншілігінің жоғары екенін көрсетеді.
Шаруашылық маңызының тағы бір көрсеткіші пішеннің химиялық құрамы. 9-кестеде келтірілген мағлұматтардан сасыр түрлерінің мал азықтық құнды-лығының жоғары екендігін көруге болады.
9-кесте - Сасыр түрлерінің өсу кезеңіндегі химиялық құрамы, абсолютті-құрғақ затта % есебімен
Түр
Өсу кезеңі
Күл
Протеин
Май
Клетчатка
АЭЗ
1982 жыл
Сасық
жапырақтану
12,1
10,9
3,6
19,9
53,5
Бадракема
жапырақтану
13,6
10,5
3,2
21,7
51,0
Бадқыз
жапырақтану
12,4
11,0
4,0
19,0
53,6
1984 жыл
Бадракема
жапырақтану
15,0
12,7
3,9
25,4
43,0
Салалы
жапырақтану
14,0
15,1
3,5
25,0
42,4
1987 жыл
Сасық
жапырақтану
12,0
11,7
5,1
17,4
53,8
Бадракема
гүлдеу
11,6
12,9
5,7
47,5
22,3
Бадқыз
гүлдеу
12,5
14,3
8,6
23,6
28,0
Ең алдымен протеиннің айтарлықтай екені байқалады, яғни зерттеу жылдары сасық сасырда 10,9-11,7%, бадракема - 10,5-12,9 және бадқыз сасыр-да 11,0-15,1% аралығында болды. Оның мөлшері көктем айлары ылғалды болған 1984 пен 1987 жылдары жауын-шашыны төмендеу 1982 жылға қарағанда жоғары келді. Сондай-ақ өте ылғалды 1987 жылы май мөлшері де басқа жылдарға қарағанда 41-145 % артық болды. Гүлдеу кезеңінде клетчатка мөлшерінің артатыны байқалады. Мысалы, 1987 жылы гүлдеп жатқан бадракема сасырында клетчатка 1,8-2,1, бадқыз сасырда 1,4-1,9 есе көп.
Сонымен жерсіндіруге қамтылған сасырдың екі түрі жергілікті табиғи жайылымның өсімдік байлығын арттыруға кеңінен пайдалануға тұрарлық мал азықтық өсімдіктер қатарына жатқызуға болады. Зерттеу жылдары олардың ауруға шалдыққаны немесе зиянкестермен зақымданғаны байқалмады. Дегенмен жергілікті ауа райының жағымсыз құбылыстарының бірі көктем айларында қайта соғатын суыққа шыдамсыз келді. Мұндай жағдай 1989 және 1999 жылдары байқалды, әсіресе 1999 жылдың 17-19 жұлдызында болған суықтан екі түрдің де гүл сабақтары бүрісіп, жапырақтары түгелдей қарайып кетті. Мамыр айында жүргізілген фенологиялық байқаулар олардың қайта көгермей қурап кеткенін көрсетті. Алайда тамыр жүйесі суыққа шалдықпады, өйткені жоғарыда атап өткендей келесі 2000 жылдың көктемінде олардың өсіп - дамуы ойдағыдай өтті.
2.2.2 Бидайық туысы
Шаруашылық және агротехникалық маңыздылығы жоғары көпжылдық шөптесін өсімдіктердің бірі еркекшөп.
Бұрынғы Кеңес Одағы көлемінде еркек шөптің 13 түрі, соның ішінде Қазақстанның түрлі топырақ - климат аймақтарында 5 түрі таралған. Дақыл ретінде құм еркек (Agropyron fragile), шөлдік немесе жол еркек (A. desertorum), тарақ бидайығы (A. pectiniforme), еркек бидайығының (A. cristatum) көптеген сорттары өсіріледі. Кезінде олардың егістігі елімізде 2,6 млн. гектарға жеткен. Бүгінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс және батыс бөлігінде еркекшөптің селекциялық жұмыстары қарқынды жүргізілуде. Солай бола тұрса да, бұл өсімдік Қазақстанның оңтүстік шөлінде жете зерттелмеген.
Еркекшөп түрлері бидайық туысына жатады. Олар тарихи қалыптасу жағынан голарктикалық - жерортатеңіздік және аркто-үштікке жатады. Еркек бидайығы ең көне, ал құм еркегі жас түр. Соңғы түр бореальмаңы аймағының аңызақ далалы өңірінде қалыптасқан.
Оңтүстік Қазақстанда бұл өсімдіктің еркек бидайық түрі Қаратаудың орта белдеуінде және теріскей жағындағы жазықта, құм еркегі Мойынқұмда таралған. Ал, Қызылқұмның шығыс бөлігінде, Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың оңтүстік бөктеріндегі жазықтарда ол мүлдем кездеспейді. Сондықтан еркекшөптің шаруашылық және агротехникалық маңыздылығын ескере отырып оны Қазақстанның оңтүстік шөлі аймағында жерсіндіру мүмкіндігін анықтау бағытында жұмыстар жүргізіле бастады.
1976 жылы Алматы облысынан алынған еркекшөп тұқымы алғашқы рет Бақтыөлең тәжірибе жайында егілді. Біраќ бірінші жылы 100 шаршы метрдегі тірі uсімдік саны 5-аќ болды. Олардың тіршілік етуі 13-18 жылға созылды. Өсімдігінің биіктігі кей жылдары (1983 ж.) 101 сантиметрге, саны әр түпте 51 данаға дейін жетті. Алайда, жылма-жыл өсуі тұраќты болмады, тұќым байлауы өте нашар және өздігінен көбеюі байќалмады. 1984 жылы осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz