Жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын қазақтың ұлттық ойындары арқылы дамыту
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі Бүгінгі таңда жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын дене жаттығуларының жаңа технологиясымен дамыту және ұлттық, жалпы адамзаттық құндылық қағидалары арқылы зерттеу - туындап отырған негізгі мәселелердің бірі. Жеке тұлғаны дамытуда дене тәрбиесі жаттығуларымен ұлттық ойындардың маңызы өте зор. Қоғамымыз жасөспірімдердің салауатты өмір сүруіне, денсаулығына қамқорлық жасауға мейлінше мүдделі. Қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, жасөспірімдердің ұлттық тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста айқындау қажеттігі зерттеу тақырыбымыздың маңызын айқындайды.
Дене шынықтыру қозғалысы, дене тәрбиесінің қазіргі заманға сай жүйесі салауатты өмір салтын жүргізуге, жасөспірімдердің денсаулығын нығайтуға, олардың жұмыс қабілеттілігін, Отанды қорғауға дайындығын күшейтуге, жоғары өнегелі қасиеттерді, ұлттық рух сергектігін, күш-жігер мен төзімділікті қалыптастыруға, дені сау және жарқын жас ұрпақты тәрбиелеуге мүмкіндігінше жағдай жасауға үнделген. Бүгінгі жастар жан-жақты білімді ғана емес, сондай-ақ рухани сұлу, денсаулығы мықты, шыныққан болуы керек. Себебі, жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуі, қоғамда тіршілік етуі қимыл іс-әрекеттер барысында жүзеге асады. Бұл іс-әрекеттерді жүзеге асыруда дене тәрбиесіндегі ойындардың орны ерекше. Жасөспірімдердің психикалық даму барысында ойын әрекетінің тәрбиелік маңызы бүгінгі таңдағы тәлім-тәрбие психологиясының көкейкесті мәселелерінің бірі. Ойын жаттығулары барысында жасөспірімдердің жеке тұлғасымен ой-өрісі дамиды және айналасын қоршаған табиғат құбылыстарымен таныс болады.
Елімізде ұлттық ойындарға бағытталған спорт түрлерін дамыту мәселесі қарастырылуда. Бұл Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өзінің халыққа Жолдауында Бұқаралық спортты дамыту халқымыздың денсаулығын нығайтуға, салауатты өмір сүруге бейімдеуге зор үлес қосады, 2050 жылы Қазақстан Орталық Азия Барысына айналады және өзге дамушы елдер үшін үлгі болады, біздің бабаларымыз бен немерелеріміз өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады. Олар бабаларының игі дәстүрлерін, ұлттық құндылықтарын ақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат, жылдам өркендеу үстіндегі, күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоты болады[1,2] - деген сенімді сөздерінен белгілі болып отыр.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.
Дене тәрбиесін жүзеге асыру - денсаулықты нығайту, білім беру, дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық жұмыстардың бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-қуатын нығайту, дене мүшелерін гигиеналық негіздері мен дене-қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын орындап өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке тәжірибелік даярлығының дәрежесіне тікелей байланысты. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі де болуы тиіс.
Ұлттық тәрбиенің теориялық сипаттамасын Отандық ғалымдар жасөспірімдердің мазмұнды, еркін өмір сүруі үшін Отанға деген көз қарасын ояту, ұлттық болмысымызды дамыту мақсатында саралайды.
Біз халқымыздың тарихи болмысы, өзге ұлттан ерекшелігі, ұлттық салт-дәстүрі, ұлттық мәдениетке бай халықпыз. Біз үшін осылардың ең қажеттісі, ардақтысы өзгелерден ерекше ұлттық ойындар. Кез келген ұлт мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде тән сұлулығы, дене тәрбиесі, спорттық ойындардың ерекше маңызы бар. Ұлттық ойындардың өзгелерден ерекшелігі, олар дүние жүзіндегі мәдениетке қосқан әр халықтың өзіндік үлесі деп айта аламыз. Қазіргі таңда спорт әлеміне таралған ойындардың барлығы өз бастамасын ұлттық спорттан таралғаны бәрімізге белгілі.
Жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын ұлттық ойындар арқылы дамыту, ұлттық тәрбие беру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау болған М.Таникеев, Ж.К. Оңалбек, Қ. Т. Жанабаев, Е. Мұхитдинов, А. Қарақов, Бөлеев Қ.Б т.б. [3,4,5,6,7,8].
Қимыл-қозғалыс әрекетіндегі ұлттық ойындар жасөспірімдерді жан-жақты дамытып қана қоймай, ол ата-бабаларымыздың ұлттық психологиялық болмысы мен тәлім-тәрбиесін, рухани адамгершілік сипаттары мен мәдени құндылықтарын өзара ішкі бірлікте денсаулық сақтау межесіне жету мақсатын көздеген. Қазақ халқының өмір тәжірибесінде баланың әралуан ойын түрлері олардың қимыл-қозғалыстарын, ептілігі мен бейімділігін, танымы мен пайымын дамытып, өрістетіп отырады. Жасөспірімдердің денесін шынықтыру мен ақыл-ойының жетілуіне әсер етеді. Сондай-ақ бала ойын барысында қатар құрбыларымен қарым-қатынас жасау нәтижесінде жеке басының қасиеттерін дамыту мүмкіндігіне ие болады.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын тек қазақ ғұламалары емес Италия саяхатшысы Плано Карпини да бүкіл Еуропа елдеріне баяндаған [9].
Отандық қайраткерлер Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров т.б. дене тәрбиесі мәселелерін халықтың ұлттық дәстүрлері, ұлттық ойындары, халықтың мұраларындағы орамды тұстарын дәлелдеп, оның құндылық бағытына тоқталған [10,11,12,13,14.15].
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын қазақтың ұлттық ойындары арқылы дамытудың теориялық негіздерін айқындау
Зерттеу нысаны: жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын дамытудың теориялық және практикалық үдерісі.
Зерттеу пәні: орта мектептерде халық ойындары мен ойын әдістерін дене тәрбиесі мен спорт жұмысында қолдана білушілік - дене тәрбиесі бойынша жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын дамытудың негізгі түрлерінің бірі.
Қазіргі уақытта ұлттық спорт пен ойын түрлері дене тәрбиесі сабағында дербес орын алады. Әрбір дене тәрбиесі сабағында ұлттық ойындардың қайта өрлеуі мен педагогикалық практикада халықтық ойынға аударылып отырған маңызға және жоғары әлеуметтік- мәдени және рухани қуатқа ие ұлттық спорт түрлері мен ойындарының бүтіндей дамуымен тығыз байланысты.
Ұлттық ойындар жасөспірімдердің дене тәрбиесі жөнінен сан алуан жұмыс түрінде бұларды кеңінен пайдалану мақсатымен, ұлттық ойындарды игеруін қарастырады. Дене тәрбиесі сабағында жасөспірімдер қазақ ұлттық ойындарын, ұлттық спорт пен ойын түрлерін, оның дене тәрбиесінде қолдану тиімділігін үйренеді, сондай-ақ ұлттық ойындардың бай фольклорының практикалық әдістерін меңгереді.
1.1. Қазақтың ұлттық ойындарының тарихы
Қазіргі кезде біздің Республикамыз тәуелсізді болғандықтан ежелгі мәдениеттің қайта өрленуі жүріп жатыр, сонымен қатар өздерінің құрамына кіретін бай пласттер, өнер мен әдебиеттегі ұлттық дәстүрлер дамып келеді, қайсыларына халық ойындары да кіреді. Бұлар, ғасырлар бойы өсіп келе жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу құралы ретінде қолданған және мәдени мұра болып келеді.
Ойын адамға сәйкес, тарихи жасалынған қоғамдық туындама және өзара іс-әрекет түрі.
Ойын демалыстың, өзара танудың, денелік және жалпы әлеуметтік тәрбиенің, спорттың құралы бола алады.
Ойын, мәдени элементі сияқты бүкіл мәдени қоғамымен дамиды, сонымен қатар адамдардың демалыстағы, рухани және денелік күштерінің дамуындағы әрбір сұраныстарына сәйкес келеді. Ойын іс-әрекеті мәдени элементі ғана болып келмейді, сонымен қатар мақсатты бағытталған, мақсатты қойылымдармен мотивацияланған іс-әрекеттердің әр түрлілігімен міңезделген және де тәрбиелеудің сауапты құралы болып келеді. Ойындар адамның мәдени мұрасы болып табылады. Бұлардың әр түрлілігі көп. Бұлар, адамның материалдық және рухани қоғамның бүкіл аймақтарын көрсетеді. Әрине ойындарды білімнің көптеген салалары: тарих, этнография, антропология, педагогика, дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі және т.б. зерттеген және зерттеп жатыр. [4,5,8]
Ойын әрекетінде екі ең маңызды фактор объективті сәйкес келеді: бір жағынан, тәжірибелік әрекетке қосылу, денелік даму, өзара іс-әрекеттеуге ыңталандыру, екінші жағынан, бұл іс-әрекеттен өнегелік және эстетикалық қанағаттандыруды алады, бұларды қоршаған ортаның білімділіктерін тереңдетеді. Бұның бәрі аяқ шеніңде жеке басты тәрбиелеуге әсер етеді. Сонымен қатар, ойын - комплексті тәрбиелеудің бір құралы: бұл (ұжымдық іс-әрекеттіліктегі өзгермелі жағдайлардағы қиын іс-әрекеттердің және іс-әрекеттердің негіздерін меңгеру арқылы) әр жақты дене дайындығына, ағзаның функцияларын жетілдіруіне, ойнаушылардың міңез-құлықтарына бағытталған.
Көп ойындардың негізгі ерекше белгісі болып келетін бұлардың сезіну міңезі. Ойнаушылардың алдарына әрқашан мақсат қойылады - бұл ойынның әрбір аяқтайтын тапсырмасын жасау, яғни нәтижеге жету, қайта бұған жетуге анықталған шектеулі әдістері болса да, бірақ бұндайларды, қайсысы тұрақты әр түрлі ауысатын жағдайларға байланысты өздік мүмкіншіліктеріне бейнелі жаңа шешілімдер табуға, ойнаушылардың өзіне жол таңдауға рұқсат береді.
Ойын - өте эмоционалды әрекеттілік, сондықтан, бұл жастармен және балалармен тәрбие жұмысында үлкен бағалы болып келеді. Балалар мен жасөспірімдерде көп әр-түрлілік ойындар арасында қимылды ойындар кең тараған. Қимылды ойындардың міңездік ерекшелігі боп, ойын мазмұнында әрекеттердің көрнекті рөлі болып табылады. Бұл әрекеттер ойын сюжетімен (тақырыбымен, ойымен) мотивацияланған.
Қимылды ойындар жастардың, балалардың жалпы дене тәрбиесінде құралы ретінде, сонымен қатар спорттық ойындарға және басқа спорт түрлеріне дайындық құралы ретінде қолданады.
Халық педагогикасында ойын әрекеттіліктің бір түрі ретінде ерекше маңызды, үлкендермен оқыту, тәрбиелеу мақсатында қолданады. Сонымен қатар, бұл қатынасу құралы. Қазақтың халық ойындарының көбі, жалпы білімдік мектептердің тәрбие құралы ретінде оқу-тәрбиелеу үрдісіне сәтті еңгізілген.
Бұл халық ойындары, мазмұны бойынша көрнекті және қолайлы. Бұлар, ойлаудың қарқынды жұмысын атқарады, айнала-білімін кеңейтуге, айналадүние туралы ойлауларды нақтылауға, бүкіл психикалық үрдістерді жетілдіруге, балалық ағзаны жоғары деңгейге дамуына ауысуына әсер етеді.
Халық ойыны, балалардың ой дамуының тапсырмаларын жүзеге асыру әсер ететін, халық ақылдығының бөлшегі ретінде шығарылады. Е.Сағындықовтың эксперименталды көрсеткіштерінің көрсетуі бойынша, қазақтың халық ойыны логикалық ойлаудың тереңдетуіне әсер етеді және ойдың іздеу мінезін қалыптастырады. [5]
Халықтық қимылдық ойындардың даму тарихы
"Ойын" түсінігі өзіне көптеген ойын фольклордың әр-түрлі формаларын кіргізеді, қайда қайсысы, аяқ шеніңде, балалардың әр-түрлілік: денелік, психикалық, ойлық дамуына әсер етеді. Ұлттық қимылды ойыны да ойын фольклорының бір түрі болып келеді, қайда жоғарланған ориентация әрекеттердің қарқындылығында білдіріледі.
Алғашқыда ойындар тек еңбекшілік және тұрмыстық әрекеттерін ғана білдірген. Кейін бұл түсінік кеңейген және бұған кең мазмұн салынатын.
Қимылды ойындардың алғашқы қалыптасу этапы (адам әрекетінің ең ежелгі формалары ретінде) жинақтау мен аңшылықты имитациялайтын, ұқсас келетін әрекеттерімен міңезделеді. Сондықтан, фольклорлық фондтар құрамында қимылды ойындар болғандықтан, жануарлар мен құстардың қылықтарымен ғана емес, сонымен қатар бұларды ұстауымен байланысты болып міңезделген болып келеді.
Еңбек іс-әрекеттеріне ұқсас ойындары өздерімен дене тәрбиесіндегі объективті бар құралдарын өте ерте көрсете бастады. Қоғамның дамуымен бұл әрекеттерді эмоционалды, ойын және би түрлерін, сонымен қатар эстетикалық қанағаттандыру әкелетін түрлерін жүзеге асыруы керек бола бастайды. Профессор В.К.Никольскийдің пікірі бойынша адамдық мәдениеттің дамуының ерте деңгейінде ойын адамды, оның ұжым мүшесі функцияларына дайындайтын, іштегі дене шынықтыру міңезін қабылдайды.
Ізденістер көрсеткіштері бойынша бір аймақта тұратын бүкіл халықтарға жалпы болатын табиғаттық, климаттық жағрафиялық, шығарушылық, сонымен қатар этникалық және басқа ерекшеліктердің әсері болып табылады. Арқан және нарта міндетті компоненттер қызметін атқаратын, жылқылардың үстінде өткізілетін орта азиялық халықтардың ойындарын мысал түрінде көрсетуге болады. Осымен бірге бұл топографиялық ойындарды ойдан шығармайды (бұлар туралы жалпы айтуға болады), қайсылары бөлек аймақтарға міңезді (мысалы, таулы аудандарда). Сонымен бірге, әсіресе қайда соғыс ұрыстары жиі болып тұратын жерлерде, бала кезіңен шектелген кеңістік жағдайларында соғыс әрекеттеріне дайындалу керек болғандықтан, тұрмыс және мәдениет ерекшеліктерімен ғана белгіленбеген қимылды ойындары.
Көптеген ойындарда, соғыс жағдайларынан дифференция-ланған, аллегориялық түрінде көрсетілген, әскери міңездің көркемділігі сақталған. Балаларға арналған әскери тақырыпты ойындар, қайсылардың үрдісінде, денелік және өнегелі сапалар дамуы, әскери дайындықтын сұраныстарына жауапты қолданбалы дағдылар қалыптасуы, үлкендермен мадақтанған, өйткені өмірге дайындықтың ең жақсы түрі деп саналатын. [5,2]
Егер тарихи жоспарда қимылды ойын өзімен еңбектік, тұрмыстық немесе әскери әрекеттерін жасауға ұқсасқан болса, қазіргі уақытта бұл әрекеттер ойнаушылар арасында сезілмейді.
Балалар құрдастарының және үлкендердің тәжірибелеріне бейнелі ойынды таңдайды, бірақ бұл ескермейді, керісінше, олардың анықталған кішкене өмір тәжірибелеріне, тұрақты шығармашалық кіргізіліп отыруын ұйғарады. Сонымен қатар, сайысты міңезбен аздап байланыстырған, әр түрлі әрекеттерде, дене сапаларында және т.б. асқандықты көрсетуге мақсатталған біртіңдеп абстракция жүріп жатады. Сондықтан қимылды ойындардың сайысты міңездін аңықталған жартысы спорттық ойындардың қалыптасу негіздерінің иықтарына жатады. Дамып келе жатқан халық ойындарында (кейбір ойындарға спорттың бөлек элементтері қосыла басталды) спорттық құрал қолдана басталды. Әр түрлі халықтардың фольклорлық фондтың анализ көрсеткіші бойынша, балалар өздерінің ойындарында үлкендердің мінез-құлықтарына ұқсастық әрекет ғана емес, сонымен қатар жай ғана күнделікті өмірде қолданатын құралдарды қолданады. Бірақ көп жағдайларда ойындарға дайын заттар кіреді, яғни балалар өздерінің қиялдарына сәйкес ойынның сұраныстарына келтіруге тырысады. Әрине, кейде үлкендердің қарамағымен, кеңесімен балалар өздерінің шамаларына сәйкес құралдар жасайды екенің ескертуден шықпайды. Сонымен әр түрлі еңбектік операциялар негізінде туған және оларды көрсетіп, еңбек құралдарына ұқсас құралдар сапасында қолданып, ойындар әрекеттер қалыптасуына әсер етеді, қайсылары ойын құралын өздік жасауға керек іс жүзінде әрбір бала өзінің садақ немесе соғу таяғын жасай білуін және басқаларда бұлардың жоқтығы мақтанышты болатын. Осы жасалғанына қанағаттанған ойынға стимул боп қызметін атқаратын, өйткені ол ойында құралды жасау шеберлігінен кем еместігінен көрсеткісі келмеді. Бірақ сәттік үшін ойында кездеспейтін еңбек дағдыларымен қолдана білу керек екен. Сондықтан халықтық қимылды ойындарында қолданбалылықтын еңбек тәрбиелеумен байланысын қолдануымен бәрінен жарық көрінеді.
Әркез халықтық ойын, басқа айналаға түскенде, тұрмыстын жағдайына байланысты әрі қарай дамуын алады немесе негізгі сюжетін сақтап қалуымен жаңа вариантқа қалыптасады.
Әр түрлі халықтарда көптеген бір түрлі модификацияларды келбеттіретін ойындар саны байқалады, қайсылары локалды жағдайларға қолданбалы қалыптасады. Осының құрметіне көптеген жақын тұратындарда бір, немесе басқа ойынның бөлек этаптары дамуын көруге мүмкіншілік беретін, қимылды ойындардың және дене жаттығулардың түрлері сақталған. Мысалы, ат ойыны "Ешкі тарту" қазақтарда "Көкпар", қырғыздарда - "Ұлақтырыш", өзбектерде - "Улақ", тәжіктерде - "Бұзқашы" деп аталады.
Ойынның қай этнографиялық ауданға немесе аймаққа жататыны, оның алғашқы арнасын толық сақтауы бойынша анықтау керек екен. Бір жағдайларда ойын толықша сақталған, басқаларда - әркез, үшіншілерде тек сюжеті нақты қарастыруында ғана бастамалардың кейбір жақтарын іздстіруіне кілтін бере алады.
Түрлісіз ойындар кездеседі, қайда жартысы уақыттар бойында жергілікті жағдайларға адаптацияланған және де жергілікті терминтану пайда болды ("Асықтар" және басқалар).
Бұрын халықтардың тұрмыс орнығудың әр түрлі құрылуына байланысты тағы бір ойын қылығына тоқталуы жөн. Сол кезде жігіттер қоғамдық міндеттерді атқарып жүргені белгілі, ал үлкен отбасылық міндет әйелдердің иығына қойылған болатын және де ойындар мазмұнында шығарылды. Егер еркектер халықтық сайысты ойындарға ұмтылса, онда әйелдер биге, шаруашылық міңезді сюжеттік ойындарға ұмтылды. Жыныстық түрлілікті әрекет сферасынан байланысты екенің көрсететін тенденциялар балалар ойындарында байқалады. [7,8,9]
Қимылды ойындар дене тәрбиесі құралдарының көзқарасынан қарастырылғандықтан, әрине олардың жастық аспектіндегі мазмұны мен міңездің эволюциясының өзгеруі қызықты. Мысалға "Аяқ арқылы секірулер", "Доптың мектебі", "Секірулер" және басқа ойындарды келтіруге болады, қайсыларында әрекеттер ойнаушылардың дайындығына және олардың жастық ерекшеліктеріне байланысты кезекпенен қиындалады.
Халықтық қимылды ойындардың мазмұны мен түрлерінің анализі оның ұлттық және интернационалдық жақтарының тығыз байланысының диалектикасын көрсетеді. Қимылды ойындардың ұлттық түрі өзінің пайда болуы және дамуы бойынша нақты ұлтқа міңезделген, өзінің тарихи-қоғамдық дамуымен, тұрмыстық өздік бейнесінен, психикалық қоймасының ерекшелігімен және т.б. аңықталған екенің білдіреді. Өз елінің шекараларынан тыс таралса да, (бұл ойын ұлттық болып қалып жатқанға қарамастан) халықаралық болып қала береді.
Ойын әрбір халықтын тарихи-мәдени дамуында адамдардың өмірге алғашқы дайындық үрдісінде тәрбиенің негізгі факторы болып келеді. Бұл дайындықтың негізінде қоршаған ортамен ерекшеліктердің қарым-қатынасы жатыр. Ойын баланы қоршағандармен, табиғатпен әңгімелеуге, өмірге кіргізеді және еңбек дағдыларын, білім алуды, қимыл әрекетін жетілдіруге әсер етеді.
Ойын әрекеті көбінесе объективті шындардын нақты түрлерін көрсетіп, әр түрлі және кеңейтілген тақырыбы бойынша болғандықтан, бұнда тарихи дамуының уақытында, бір халыққа нақты өмірі, әлемге көзқарасы, мәдени даму деңгейі, ұлтаралық мәдени байланысы және көптеген басқалар сияқты маңызды факторлар көрінеді.
Қазіргі цивилизация жағдайларында адамның қимыл іс-әрекетінің күрт төмендеуіне байланысты, дене жаттығуларымен, қимылды ойындарымен жүйелі сабақтардың рөлі жоғарлайды.
Халықтық қимылды ойындардың әр түрлі жастағы адамдарға кең қолайлы болғандықтан ерекше маңызды болып келеді.
Әр түрлі халықтардың қимылды ойындары этникалық және басқа ерекшеліктерімен байланысқан немесе қоршаған ортамен және нағыз шындарды танумен ойнаушылардың қарым-қатынасы сияқты, осы әрекет түріне келетін жалпы міңезділік құлықтарын көрсетеді. Тұрақты өзгеретін және шапшаң пайда болған жағдайлармен байланысқан, кең таңдалған әрекет сұранысымен қойылған мақсатына жеткен кезде, мақсатты және жөнді тәртіп шығармашылық ерекшеліктерді, қарқындылықты, инициативаны көрсетуге қажет етеді. Мүмкіншіліктерді мұндай қолдану кеңістігі өздік және салыстырмалы бостандық әрекеттерде көрінетіндіктен, жеке қызығушылықтың жалпыларға бағынуға және еркін қабылданып қойылған жағдайларды жасаумен сәйкес келсе, эмоцияларды жарық көрсетумен байланысқан. Қимылды ойынды, әдістану көзқарасы жағынан, тәрбиенің педагогикалық құралы көп жоспарлық, комплекстік әсер етуі бойынша міңездейді. Жігірлік-өнегелік және ойлық сапаларының, өмірге қажетті денелік дамуының және жетілдіруінің коплекстігі әрекет дағдыларының қалыптасуында көрсетіледі. Бірақ, бұндай әржақты әсер етуі ұлттық қимылды ойындарды қолдануында таңдалған бағыттылыққа бөгет болмайды.
Нақты әрекет түрлеріндегі сайысты элементтердің бар болғаны, спорттық ойындары сабақтары үшін халықтық қимылды ойындарды қолдануға рұқсат етеді. Ойындарды дұрыс келтіру және дұрыс басқаруы, шұғылданушыларда батылдықты, қойылған мақсатқа жету жігерлікті, сезінген тәртіпшілікті, инициативаны, қарқындылықты, ұжымдық сезімді тәрбиелеуінде шешуші мағына пайда болады. [10,11]
Халықтық қимылдық ойындардың тәрбиелелік әсер ету кеңділігі, әрине бұларда өткізуге анықталған әдістемелік сұраныстарды қажет етеді. Бұлардың ішінен ең жалпы болып табылатын:
1) ойындардың адамдардың өмір бейнесіне, олардың психикалық қоймасына, мәдени деңгейіне, салт дәстүрлеріне сәйкестігі;
2) шұғылданушылардың жастарына қарай, шұғылданушылардың дене сапаларының, дағдыларының, білімділіктерінің, білім және даму деңгейіне қарай мазмұны мен сюжеттің күрделілігіне сәйкестігі;
3) педагогикалық үрдістегі сәтті жүзеге асыру үшін жауапты жағдайларына және дамудың, білімнің, тәрбиелеудің талаптарына сәйкестігі. [10]
Халықтың ойын фольклор мұрасын рационалды қолдану үшін педагогтарға танымал принциптерінің классификациясын жұмсақ қолдануға кеңейтілген мүмкіншіліктер беріледі, бұл өмірдік төжірибелік әрекеті ұсынатын, анықталған бейне түрінде сұраныстарға жауапты әр түрлі қимылдық тапсырмаларын, іскерлікті, жылдам және тұтас жасай білу, денелік әрекеттің темпі мен ритмне жылдам кіре білу, экономды әрекеттерді және координацияланған жетілдіруінде және қалыптасуында немесе дене сапаларының артықшылық дамуының тапсырмасы болса да. Халықтық ұлттық ойындарында, қимыл әрекеттерінің әр түрлілігі, шұғылданушылардың қалыпты денелік дамуына және денсаулықты нығайтуға әсер етеді. Қазіргі дене шынықтыру және спорт жұмысына ерекше бағалы халықтық қимылды ойындарды кіргізу, ғасырлық салт-дәстүрлерің қолдануын және халықтық қимылды ойындарының бүкіл байлығының ғылыми хаттауы және терең оқылуы қажет. [11,15]
Бұл мұраны, қазіргі адамдардың өміріне дұрыс қолдануы өсіп келе жатқан ұрпақтың денелік және рухани тәрбиеленуіне әсер етеді, ал қорытындысында - ұлттық мәдениеттердің жақындауымен өзара бай болуы.
Қазақтың ұлттық қимылдық ойындарының тарихи дамуының ерекшеліктері.
Ежелгі Қазақстанның көпшілік халық бөлшегі ауыл шаруашылығымен айналысқан. Қазақтарда көбінесе көшпенділі және жартылай көшпенділі аң шаруашылығы болатын. Ол Қазақстанға көшіп келген орыс пен украиндық шаруашылықтарында жер игеру болатын.
Қазақ халқының мәдени қалыптасуына, оның салт-дәстүрлеріне, тұрмыстын және өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларына өз әсерін тигізетін. Қазақтардың ойындарында ежелгі заманнан келе жатқан тастан, ағаштан, аң сүйектерінен, кейін металлдан жасалынған құралдар қолданатын. Кең дамыған халықаралық қарым-қатынастар ойын-сауықтың жаңа түрлерін тудырып, жалпы мәдени бойын көтереді.
Ғасырлар бойы балалар мен жастарды ерте жасынан ұлттық ойындарымен тәрбиелеу, қоғамдағы қарым-қатынасқа, қоршаған айналаға дұрыс қатынасуды қалыптасуына әсер етті. Қазақтардың өнегелік-этникалық сұраныстарына сәйкес бозбала жасында күнделікті қоғам өмірінде қарқынды қатынасу тәрбиеленетін.
Қазақтардың салт-дәстүрі бойынша, бозбала тәрбиесімен ерлер айналысатын. Ұлдар ойындарында үлкендерге ұқсасып, олардың шаруашылық әрекеттерін жасайтын, ал қыздардын ойындарында тұрмыстық және отбасылық қатынастар көрінетін.
Көшпенді мал шаруашылығының өмірі жанжақты денелік дамуды қажет етті. Сондықтан ұлттық ойындар ереже түрінде ойнап тұрып өзінің іскерлігі мен күшін көрсетіп, өте қимылды болды.
Ұлттық ойындар қоршаған ортаға, аңларға қастерлеу, қатынасты тәрбиелеп көрсететін. Халық шаруашылығының бір саласы аң аулау болғандықтан, қазақтарда ежелден аңдар мен құстар дауыстары мен құлықтарына ұқсату өнері атақты болған. Аңдардың құлықтарын имитациялайтын ойындар әліде кездеседі.
Қазақтың тайпалары өзінің тәуелсіздігі үшін күресіп, көптеген соғыстарды жүргізуге мәжбүр болды. Жігіттер өз ойындарында шабуылшы және қорғаушы аттыларға бөлініп, әскери әдістерге ұқсатып жасайтын.
Қазіргі уақытта қазақтардың арасында діни ойды, ырымдылықты ойындары әлі бар. Мысалы: "Мырш-мырш" (лақап атауы), "Ханды-қарабасты" (Періште хан), "Жұмақ-тозақ" және т.б. Бірақ шыңында, бұлардың діни бағыттылығы туралы атауымен ғана айтуға болады, ал бұл ойындардың нақты мазмұның жалпыланған түрінде кесірлік пен жақсылықтын арасындағы ғасырлық күресін міңездеуге болады. [5]
Ежелгі заманнан бізге жеткен көптеген ойындардың өздік мазмұны өзгермей сақталды, бірақ тарихи мазмұнының үрдісінде өзінің атауын өзгерткен: "Қарагие" - "Найза лақтыру", "Аң аулау" - "Құспен аулау"(іскерлік құстармен аулау), "Қақпа тас" - "Бес тас", "Садақ ату" - "Жамбы ату"(садақпен ату) және т.б.
Сонымен, ұлттық ойындар спорт түрлері сияқты әр түрлі тарихи кезеңдерінде халықтың өмірінде нақты және объективті болып келеді. Жас ұрпақ бұларда тәрбиелеу мектебінен өтетін.
Ойын мазмұнындағы әрекеттердің жарық көрсетілген рөлі (жүгірістер, секірулер, лақтырулар, доп ұстау және доп берулер және т.б.), ойындардың міңезділік ерекшелігі болып келеді. Бұл қимыл әрекеттері оның сюжетімен (ойымен, тақырыбымен) мотивацияланған. Бұлар ойын мақсатына жету жолындағы қойылған әр түрлі қиыншылықтар мен бөгеттерді өтуге бағытталады.
Қоғамды класстарға бөлгеннен кейін, төменгі және жоғарғы класс халықтары балаларына арналған дене тәрбиесінде, ойындарды қолдануында кейбір түрліліктер пайда болды. Халық тұрмысында қимылды ойындар әрқашан дене тәрбиесінің ең жеткілікті құралы болатын. Көптеген ойындар ұрпақтан ұрпаққа жеткенде түрлерімен ауысып, жаңа қылықтары пайда болатын. Халық ойындарды ойлап табатын, қайда дене күштерін және ерекшеліктерін жанжақты көрсету үшін кеңестік үлкен эмоционалдық және қарапайымдылық ғажайып сәйкес келетін. Осындай ойындар ғасырлар бойы ең кең қоғамның аралығында тұрмыстайтын.
Қимылдық ойындардың тәрбиелілік мақсатында дамуы, адамдардың өмір бейнесімен байланысты. Ойындарда халықтың ерекшеліктері, оның идеологиясы, тәрбиесі, мәдени деңгейі және ғылыми жетістіктері көрінеді. Тәуелсіздік күресі үшін және қатаң көшпенділі өмір жағдайларында қазақ халқында дене тәрбиесінің өздік тұрмыстық жүйесі құрылды. Оның негізінде ұлттық қимылды ойындар жатыр. Олардың сайысты міңезі жастарда көшпенді шаруаға және жуынгер-сарбазға керек, іскерлік пен төзімділікті, қайсар тәрбиені, жанқиярлықты және басқа сапаларды дамытуға әсер етті. Сонымен қатар, кейбір ойындар жағрафиялық және климаттық жағдайларға байланысты аныкталған реңкін табады.
Әрбір үкіметте, оның құрамына және тарихына байланысты өзінің ұлттық ойындар бар. Ұлттық ойындар жергіліктікке байланысты туатын және дамитын, қайда өмір қойылымы мен адамдар тұратын белгіленген ұлттық ойындары.
Жанқиярлықты, іскерлікті, күшті дамытатын ат үстіндегі әр түрлі ойындар мен сайыстар, қазақтардың көшпенділі өмір қойылымының күшіне қарай ең көп таралған. Бүкіл халықтарда сияқты қазақтарда өз қимылды ойындары, спорттық сайыстары бар. Бұларда халықтың шаруашылық әрекеттің және қатынастардың әр түрлі түрлері көрініс тапты. Ұлттық ойындар әрқашан өзара тұрмысты және өзінің ерекшкліктері бар. Ежелгі дәстүрлер бойынша сайыстар мен ойындарды өткізуге мұқият дайындық өтеді, қайда анықталған дене жаттығулары түрлеріне ең мықты қатысушылар іріктеледі. [2,12]
Мәдениетте, сонымен қатар дене шынықтыруда, қалыптасу түрі мен мазмұны әлеуметті-класстық және ұлттық мезгілдерді көрсетеді. Класстар мәдениеттің ойдық-саясатты мазмұның, яғни оның әлеуметтік мағынасын, оның түрін, міңезін, ал ұлт - оның бір немесе өзге халыққа жатқандығы. Мәдени түрі, жалпы көптеген халықтардың мәдениеттеріне арналған жалпы бастамалары бар, көптеген құрамалдық бөліктерден қосылған, мысалы дене шынықтыру, қайсысы ежелгі мәдени түрі болып келеді. Лақтыру, міну, секіру және т.б., сияқты дене жаттығулары, адамның пайда болуы заманынан бастап, қоршаған ортаның бір түрлі жағдайларында біріңғай бағытта табынады.
Мәдениеттің әрбір көрінуі анықталған ұлттық-этникалық спецификасымен және түрімен міңезделеді. Мысалы лақтыру түрін алайық. Бұнда уақыттар бойы әрбір халықтарда әр түрлі міңезі пайда болды. Біреулерде бұл найзаны, басқаларда - дротикті, үшінішілерде - тасты немесе бөренені және т.б. лақтыру болды.
Ұлттық түрін құрайтын жалпы белгілері басқа да ұлттарда кездесіп қайталанады. Соңдықтан, басқа ұлттар мен мәдениеттер әсерінен байланысты емес, абсолютті өзара дамыған ұлт пен ұлттық мәдениеттер ешқашанда болған жоқ. Егер қазақ халқының ұлттық спорт және дене шынықтыру түрлерін алатын болсақ, онда ұлттық міңездің немесе психологиялық қойылымның, өмірдің экономикалық жағдайдарының, Қазақстанның жағрафиялық ортаның немесе аймақтың ерешектерінің әсерін көруге болады. [15,16]
Тарихтың және салт-дәстүрдің дамуымен, сонымен қатар ұлт аралық сырласумен байланысты қазақтарда жаңа ойындары пайда болды, мысалы "қазан" және басқа ойындар, қайсылары нақты шектелген аймақта өткізуге бағдарланған.
Әрбір халықтың өз ойындары мен салт-дәстүрлері бар, қайсылары оның ұлттық мәнің ашып, тек қана оның ұлттық қылықтары мен ерекшеліктерін сипатайды. Әркез халыққа дәстүрлі қатынас түрлерін қарастыратын - бұл абстракция. Ойындар мен дәстүрлер дайын түрде аспаннан түспейді. Бұлар әрбір халықтың мәдени әрекетін және әр түрлі еңбек үрдісіндегі, ұзақ және қиын тарихи дамуында шығарылады. Ұлттық ойындары және ырымдары, тәртіп нормалары, еңбек дағдылары, материалдық және рухани байлықтары, білімдері ұжымнан жеке адамға, ұрпақтан ұрпаққа жүйелі берілуі адам қоғамы пайда болу уақытынан цивилизация прогрессі жүріп жатты.
Ойындар мен дәстүрлер адамның әлеуметтік қатынастары, яғни олардың өзара қарым-қатыныстарын, жүріс-тұрысының көптеген, нақты түрлерінде көрінетін, адамның тума мәні болып тұрып, маңызды тәрбиесі ғана емес, сонымен қатар танушылық маңызы бар. Ойындар мен дәстүрлер адамдарға тән, кейбір түрлер сияқты адамдардан аспайды. Бұлар көптеген түрлерімен әрбір адаммен игеріледі және басқаларға беріледі. Көшпенді қазақ халқының өмірінде ойындар мен дәстүрлер мәні бойынша білімді-тәрбиелік үрдістері ғана емес, сонымен қатар құқықтық нормалары. Сонымен ойындар мен салт-дәстүрлер әлеуметтік тәжірибені беру және сақтау құралын қызмет етіп, тұрақтылған тәртіптер мен өмір түрлерін жарқыратып, адамдардың жүріс-тұрысын объективті регламентпен бақылап отырды. Бүгін біздің халыктың ең жақсы салт-дәстүрлеріне "мейрамдануға" мүмкіншілік уақыты келді. Өйткені еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, біздің қазақ халықының өзіне тән ұлттық қызуғышылықтары дамытатын жолды таңдауға толық құқығы бар.
1.2. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін) аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа - спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап, құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі. [20,21]
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі - орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады. [44,19]
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі - халық данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып, алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды. Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып, өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы - халық ойындары, оның ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген. [20,22]
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған, ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген. [22,23]
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың аты - бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді өз күшін сынап көреді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту барысндағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева, В.Яковлев, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше назар аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту, қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып табылады. [24,25]
М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде Қояндар (2-3 жасарларға), Аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін), Торғай мен мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын зерттеп, қолданысқа түсірген.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері, т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары біздің қарастырып отырған ізденіс тьақырыбымызға орай бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса, А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен түйіндеп айтарымыз, қазақтың ұлттық ойындарының басқа халықтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі Бүгінгі таңда жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын дене жаттығуларының жаңа технологиясымен дамыту және ұлттық, жалпы адамзаттық құндылық қағидалары арқылы зерттеу - туындап отырған негізгі мәселелердің бірі. Жеке тұлғаны дамытуда дене тәрбиесі жаттығуларымен ұлттық ойындардың маңызы өте зор. Қоғамымыз жасөспірімдердің салауатты өмір сүруіне, денсаулығына қамқорлық жасауға мейлінше мүдделі. Қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, жасөспірімдердің ұлттық тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста айқындау қажеттігі зерттеу тақырыбымыздың маңызын айқындайды.
Дене шынықтыру қозғалысы, дене тәрбиесінің қазіргі заманға сай жүйесі салауатты өмір салтын жүргізуге, жасөспірімдердің денсаулығын нығайтуға, олардың жұмыс қабілеттілігін, Отанды қорғауға дайындығын күшейтуге, жоғары өнегелі қасиеттерді, ұлттық рух сергектігін, күш-жігер мен төзімділікті қалыптастыруға, дені сау және жарқын жас ұрпақты тәрбиелеуге мүмкіндігінше жағдай жасауға үнделген. Бүгінгі жастар жан-жақты білімді ғана емес, сондай-ақ рухани сұлу, денсаулығы мықты, шыныққан болуы керек. Себебі, жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуі, қоғамда тіршілік етуі қимыл іс-әрекеттер барысында жүзеге асады. Бұл іс-әрекеттерді жүзеге асыруда дене тәрбиесіндегі ойындардың орны ерекше. Жасөспірімдердің психикалық даму барысында ойын әрекетінің тәрбиелік маңызы бүгінгі таңдағы тәлім-тәрбие психологиясының көкейкесті мәселелерінің бірі. Ойын жаттығулары барысында жасөспірімдердің жеке тұлғасымен ой-өрісі дамиды және айналасын қоршаған табиғат құбылыстарымен таныс болады.
Елімізде ұлттық ойындарға бағытталған спорт түрлерін дамыту мәселесі қарастырылуда. Бұл Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өзінің халыққа Жолдауында Бұқаралық спортты дамыту халқымыздың денсаулығын нығайтуға, салауатты өмір сүруге бейімдеуге зор үлес қосады, 2050 жылы Қазақстан Орталық Азия Барысына айналады және өзге дамушы елдер үшін үлгі болады, біздің бабаларымыз бен немерелеріміз өз ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады. Олар бабаларының игі дәстүрлерін, ұлттық құндылықтарын ақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат, жылдам өркендеу үстіндегі, күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоты болады[1,2] - деген сенімді сөздерінен белгілі болып отыр.
Дене тәрбиесі өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.
Дене тәрбиесін жүзеге асыру - денсаулықты нығайту, білім беру, дамыту, тәрбиелеу міндеттерін шешуге арналған педагогикалық жұмыстардың бірі бола отырып, жеке тұлғаның денсаулық деңгейін арттыру, табиғи күш-қуатын нығайту, дене мүшелерін гигиеналық негіздері мен дене-қозғалыс қабілеті мүмкіндіктеріне сай, өз бетінше қимыл-қозғалыс жаттығуларын орындап өзін-өзі үнемі дамытып, көңілді де сергек жүруге баулиды.
Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты өмір сүруі мектеп мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке тәжірибелік даярлығының дәрежесіне тікелей байланысты. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі де болуы тиіс.
Ұлттық тәрбиенің теориялық сипаттамасын Отандық ғалымдар жасөспірімдердің мазмұнды, еркін өмір сүруі үшін Отанға деген көз қарасын ояту, ұлттық болмысымызды дамыту мақсатында саралайды.
Біз халқымыздың тарихи болмысы, өзге ұлттан ерекшелігі, ұлттық салт-дәстүрі, ұлттық мәдениетке бай халықпыз. Біз үшін осылардың ең қажеттісі, ардақтысы өзгелерден ерекше ұлттық ойындар. Кез келген ұлт мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде тән сұлулығы, дене тәрбиесі, спорттық ойындардың ерекше маңызы бар. Ұлттық ойындардың өзгелерден ерекшелігі, олар дүние жүзіндегі мәдениетке қосқан әр халықтың өзіндік үлесі деп айта аламыз. Қазіргі таңда спорт әлеміне таралған ойындардың барлығы өз бастамасын ұлттық спорттан таралғаны бәрімізге белгілі.
Жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын ұлттық ойындар арқылы дамыту, ұлттық тәрбие беру мәселелері бірқатар ғылыми зерттеулерге арқау болған М.Таникеев, Ж.К. Оңалбек, Қ. Т. Жанабаев, Е. Мұхитдинов, А. Қарақов, Бөлеев Қ.Б т.б. [3,4,5,6,7,8].
Қимыл-қозғалыс әрекетіндегі ұлттық ойындар жасөспірімдерді жан-жақты дамытып қана қоймай, ол ата-бабаларымыздың ұлттық психологиялық болмысы мен тәлім-тәрбиесін, рухани адамгершілік сипаттары мен мәдени құндылықтарын өзара ішкі бірлікте денсаулық сақтау межесіне жету мақсатын көздеген. Қазақ халқының өмір тәжірибесінде баланың әралуан ойын түрлері олардың қимыл-қозғалыстарын, ептілігі мен бейімділігін, танымы мен пайымын дамытып, өрістетіп отырады. Жасөспірімдердің денесін шынықтыру мен ақыл-ойының жетілуіне әсер етеді. Сондай-ақ бала ойын барысында қатар құрбыларымен қарым-қатынас жасау нәтижесінде жеке басының қасиеттерін дамыту мүмкіндігіне ие болады.
Қазақ халқының ұлттық ойындарын тек қазақ ғұламалары емес Италия саяхатшысы Плано Карпини да бүкіл Еуропа елдеріне баяндаған [9].
Отандық қайраткерлер Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров т.б. дене тәрбиесі мәселелерін халықтың ұлттық дәстүрлері, ұлттық ойындары, халықтың мұраларындағы орамды тұстарын дәлелдеп, оның құндылық бағытына тоқталған [10,11,12,13,14.15].
Зерттеудің мақсаты: жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын қазақтың ұлттық ойындары арқылы дамытудың теориялық негіздерін айқындау
Зерттеу нысаны: жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын дамытудың теориялық және практикалық үдерісі.
Зерттеу пәні: орта мектептерде халық ойындары мен ойын әдістерін дене тәрбиесі мен спорт жұмысында қолдана білушілік - дене тәрбиесі бойынша жасөспірімдердің қимыл-қозғалыс дағдыларын дамытудың негізгі түрлерінің бірі.
Қазіргі уақытта ұлттық спорт пен ойын түрлері дене тәрбиесі сабағында дербес орын алады. Әрбір дене тәрбиесі сабағында ұлттық ойындардың қайта өрлеуі мен педагогикалық практикада халықтық ойынға аударылып отырған маңызға және жоғары әлеуметтік- мәдени және рухани қуатқа ие ұлттық спорт түрлері мен ойындарының бүтіндей дамуымен тығыз байланысты.
Ұлттық ойындар жасөспірімдердің дене тәрбиесі жөнінен сан алуан жұмыс түрінде бұларды кеңінен пайдалану мақсатымен, ұлттық ойындарды игеруін қарастырады. Дене тәрбиесі сабағында жасөспірімдер қазақ ұлттық ойындарын, ұлттық спорт пен ойын түрлерін, оның дене тәрбиесінде қолдану тиімділігін үйренеді, сондай-ақ ұлттық ойындардың бай фольклорының практикалық әдістерін меңгереді.
1.1. Қазақтың ұлттық ойындарының тарихы
Қазіргі кезде біздің Республикамыз тәуелсізді болғандықтан ежелгі мәдениеттің қайта өрленуі жүріп жатыр, сонымен қатар өздерінің құрамына кіретін бай пласттер, өнер мен әдебиеттегі ұлттық дәстүрлер дамып келеді, қайсыларына халық ойындары да кіреді. Бұлар, ғасырлар бойы өсіп келе жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу құралы ретінде қолданған және мәдени мұра болып келеді.
Ойын адамға сәйкес, тарихи жасалынған қоғамдық туындама және өзара іс-әрекет түрі.
Ойын демалыстың, өзара танудың, денелік және жалпы әлеуметтік тәрбиенің, спорттың құралы бола алады.
Ойын, мәдени элементі сияқты бүкіл мәдени қоғамымен дамиды, сонымен қатар адамдардың демалыстағы, рухани және денелік күштерінің дамуындағы әрбір сұраныстарына сәйкес келеді. Ойын іс-әрекеті мәдени элементі ғана болып келмейді, сонымен қатар мақсатты бағытталған, мақсатты қойылымдармен мотивацияланған іс-әрекеттердің әр түрлілігімен міңезделген және де тәрбиелеудің сауапты құралы болып келеді. Ойындар адамның мәдени мұрасы болып табылады. Бұлардың әр түрлілігі көп. Бұлар, адамның материалдық және рухани қоғамның бүкіл аймақтарын көрсетеді. Әрине ойындарды білімнің көптеген салалары: тарих, этнография, антропология, педагогика, дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі және т.б. зерттеген және зерттеп жатыр. [4,5,8]
Ойын әрекетінде екі ең маңызды фактор объективті сәйкес келеді: бір жағынан, тәжірибелік әрекетке қосылу, денелік даму, өзара іс-әрекеттеуге ыңталандыру, екінші жағынан, бұл іс-әрекеттен өнегелік және эстетикалық қанағаттандыруды алады, бұларды қоршаған ортаның білімділіктерін тереңдетеді. Бұның бәрі аяқ шеніңде жеке басты тәрбиелеуге әсер етеді. Сонымен қатар, ойын - комплексті тәрбиелеудің бір құралы: бұл (ұжымдық іс-әрекеттіліктегі өзгермелі жағдайлардағы қиын іс-әрекеттердің және іс-әрекеттердің негіздерін меңгеру арқылы) әр жақты дене дайындығына, ағзаның функцияларын жетілдіруіне, ойнаушылардың міңез-құлықтарына бағытталған.
Көп ойындардың негізгі ерекше белгісі болып келетін бұлардың сезіну міңезі. Ойнаушылардың алдарына әрқашан мақсат қойылады - бұл ойынның әрбір аяқтайтын тапсырмасын жасау, яғни нәтижеге жету, қайта бұған жетуге анықталған шектеулі әдістері болса да, бірақ бұндайларды, қайсысы тұрақты әр түрлі ауысатын жағдайларға байланысты өздік мүмкіншіліктеріне бейнелі жаңа шешілімдер табуға, ойнаушылардың өзіне жол таңдауға рұқсат береді.
Ойын - өте эмоционалды әрекеттілік, сондықтан, бұл жастармен және балалармен тәрбие жұмысында үлкен бағалы болып келеді. Балалар мен жасөспірімдерде көп әр-түрлілік ойындар арасында қимылды ойындар кең тараған. Қимылды ойындардың міңездік ерекшелігі боп, ойын мазмұнында әрекеттердің көрнекті рөлі болып табылады. Бұл әрекеттер ойын сюжетімен (тақырыбымен, ойымен) мотивацияланған.
Қимылды ойындар жастардың, балалардың жалпы дене тәрбиесінде құралы ретінде, сонымен қатар спорттық ойындарға және басқа спорт түрлеріне дайындық құралы ретінде қолданады.
Халық педагогикасында ойын әрекеттіліктің бір түрі ретінде ерекше маңызды, үлкендермен оқыту, тәрбиелеу мақсатында қолданады. Сонымен қатар, бұл қатынасу құралы. Қазақтың халық ойындарының көбі, жалпы білімдік мектептердің тәрбие құралы ретінде оқу-тәрбиелеу үрдісіне сәтті еңгізілген.
Бұл халық ойындары, мазмұны бойынша көрнекті және қолайлы. Бұлар, ойлаудың қарқынды жұмысын атқарады, айнала-білімін кеңейтуге, айналадүние туралы ойлауларды нақтылауға, бүкіл психикалық үрдістерді жетілдіруге, балалық ағзаны жоғары деңгейге дамуына ауысуына әсер етеді.
Халық ойыны, балалардың ой дамуының тапсырмаларын жүзеге асыру әсер ететін, халық ақылдығының бөлшегі ретінде шығарылады. Е.Сағындықовтың эксперименталды көрсеткіштерінің көрсетуі бойынша, қазақтың халық ойыны логикалық ойлаудың тереңдетуіне әсер етеді және ойдың іздеу мінезін қалыптастырады. [5]
Халықтық қимылдық ойындардың даму тарихы
"Ойын" түсінігі өзіне көптеген ойын фольклордың әр-түрлі формаларын кіргізеді, қайда қайсысы, аяқ шеніңде, балалардың әр-түрлілік: денелік, психикалық, ойлық дамуына әсер етеді. Ұлттық қимылды ойыны да ойын фольклорының бір түрі болып келеді, қайда жоғарланған ориентация әрекеттердің қарқындылығында білдіріледі.
Алғашқыда ойындар тек еңбекшілік және тұрмыстық әрекеттерін ғана білдірген. Кейін бұл түсінік кеңейген және бұған кең мазмұн салынатын.
Қимылды ойындардың алғашқы қалыптасу этапы (адам әрекетінің ең ежелгі формалары ретінде) жинақтау мен аңшылықты имитациялайтын, ұқсас келетін әрекеттерімен міңезделеді. Сондықтан, фольклорлық фондтар құрамында қимылды ойындар болғандықтан, жануарлар мен құстардың қылықтарымен ғана емес, сонымен қатар бұларды ұстауымен байланысты болып міңезделген болып келеді.
Еңбек іс-әрекеттеріне ұқсас ойындары өздерімен дене тәрбиесіндегі объективті бар құралдарын өте ерте көрсете бастады. Қоғамның дамуымен бұл әрекеттерді эмоционалды, ойын және би түрлерін, сонымен қатар эстетикалық қанағаттандыру әкелетін түрлерін жүзеге асыруы керек бола бастайды. Профессор В.К.Никольскийдің пікірі бойынша адамдық мәдениеттің дамуының ерте деңгейінде ойын адамды, оның ұжым мүшесі функцияларына дайындайтын, іштегі дене шынықтыру міңезін қабылдайды.
Ізденістер көрсеткіштері бойынша бір аймақта тұратын бүкіл халықтарға жалпы болатын табиғаттық, климаттық жағрафиялық, шығарушылық, сонымен қатар этникалық және басқа ерекшеліктердің әсері болып табылады. Арқан және нарта міндетті компоненттер қызметін атқаратын, жылқылардың үстінде өткізілетін орта азиялық халықтардың ойындарын мысал түрінде көрсетуге болады. Осымен бірге бұл топографиялық ойындарды ойдан шығармайды (бұлар туралы жалпы айтуға болады), қайсылары бөлек аймақтарға міңезді (мысалы, таулы аудандарда). Сонымен бірге, әсіресе қайда соғыс ұрыстары жиі болып тұратын жерлерде, бала кезіңен шектелген кеңістік жағдайларында соғыс әрекеттеріне дайындалу керек болғандықтан, тұрмыс және мәдениет ерекшеліктерімен ғана белгіленбеген қимылды ойындары.
Көптеген ойындарда, соғыс жағдайларынан дифференция-ланған, аллегориялық түрінде көрсетілген, әскери міңездің көркемділігі сақталған. Балаларға арналған әскери тақырыпты ойындар, қайсылардың үрдісінде, денелік және өнегелі сапалар дамуы, әскери дайындықтын сұраныстарына жауапты қолданбалы дағдылар қалыптасуы, үлкендермен мадақтанған, өйткені өмірге дайындықтың ең жақсы түрі деп саналатын. [5,2]
Егер тарихи жоспарда қимылды ойын өзімен еңбектік, тұрмыстық немесе әскери әрекеттерін жасауға ұқсасқан болса, қазіргі уақытта бұл әрекеттер ойнаушылар арасында сезілмейді.
Балалар құрдастарының және үлкендердің тәжірибелеріне бейнелі ойынды таңдайды, бірақ бұл ескермейді, керісінше, олардың анықталған кішкене өмір тәжірибелеріне, тұрақты шығармашалық кіргізіліп отыруын ұйғарады. Сонымен қатар, сайысты міңезбен аздап байланыстырған, әр түрлі әрекеттерде, дене сапаларында және т.б. асқандықты көрсетуге мақсатталған біртіңдеп абстракция жүріп жатады. Сондықтан қимылды ойындардың сайысты міңездін аңықталған жартысы спорттық ойындардың қалыптасу негіздерінің иықтарына жатады. Дамып келе жатқан халық ойындарында (кейбір ойындарға спорттың бөлек элементтері қосыла басталды) спорттық құрал қолдана басталды. Әр түрлі халықтардың фольклорлық фондтың анализ көрсеткіші бойынша, балалар өздерінің ойындарында үлкендердің мінез-құлықтарына ұқсастық әрекет ғана емес, сонымен қатар жай ғана күнделікті өмірде қолданатын құралдарды қолданады. Бірақ көп жағдайларда ойындарға дайын заттар кіреді, яғни балалар өздерінің қиялдарына сәйкес ойынның сұраныстарына келтіруге тырысады. Әрине, кейде үлкендердің қарамағымен, кеңесімен балалар өздерінің шамаларына сәйкес құралдар жасайды екенің ескертуден шықпайды. Сонымен әр түрлі еңбектік операциялар негізінде туған және оларды көрсетіп, еңбек құралдарына ұқсас құралдар сапасында қолданып, ойындар әрекеттер қалыптасуына әсер етеді, қайсылары ойын құралын өздік жасауға керек іс жүзінде әрбір бала өзінің садақ немесе соғу таяғын жасай білуін және басқаларда бұлардың жоқтығы мақтанышты болатын. Осы жасалғанына қанағаттанған ойынға стимул боп қызметін атқаратын, өйткені ол ойында құралды жасау шеберлігінен кем еместігінен көрсеткісі келмеді. Бірақ сәттік үшін ойында кездеспейтін еңбек дағдыларымен қолдана білу керек екен. Сондықтан халықтық қимылды ойындарында қолданбалылықтын еңбек тәрбиелеумен байланысын қолдануымен бәрінен жарық көрінеді.
Әркез халықтық ойын, басқа айналаға түскенде, тұрмыстын жағдайына байланысты әрі қарай дамуын алады немесе негізгі сюжетін сақтап қалуымен жаңа вариантқа қалыптасады.
Әр түрлі халықтарда көптеген бір түрлі модификацияларды келбеттіретін ойындар саны байқалады, қайсылары локалды жағдайларға қолданбалы қалыптасады. Осының құрметіне көптеген жақын тұратындарда бір, немесе басқа ойынның бөлек этаптары дамуын көруге мүмкіншілік беретін, қимылды ойындардың және дене жаттығулардың түрлері сақталған. Мысалы, ат ойыны "Ешкі тарту" қазақтарда "Көкпар", қырғыздарда - "Ұлақтырыш", өзбектерде - "Улақ", тәжіктерде - "Бұзқашы" деп аталады.
Ойынның қай этнографиялық ауданға немесе аймаққа жататыны, оның алғашқы арнасын толық сақтауы бойынша анықтау керек екен. Бір жағдайларда ойын толықша сақталған, басқаларда - әркез, үшіншілерде тек сюжеті нақты қарастыруында ғана бастамалардың кейбір жақтарын іздстіруіне кілтін бере алады.
Түрлісіз ойындар кездеседі, қайда жартысы уақыттар бойында жергілікті жағдайларға адаптацияланған және де жергілікті терминтану пайда болды ("Асықтар" және басқалар).
Бұрын халықтардың тұрмыс орнығудың әр түрлі құрылуына байланысты тағы бір ойын қылығына тоқталуы жөн. Сол кезде жігіттер қоғамдық міндеттерді атқарып жүргені белгілі, ал үлкен отбасылық міндет әйелдердің иығына қойылған болатын және де ойындар мазмұнында шығарылды. Егер еркектер халықтық сайысты ойындарға ұмтылса, онда әйелдер биге, шаруашылық міңезді сюжеттік ойындарға ұмтылды. Жыныстық түрлілікті әрекет сферасынан байланысты екенің көрсететін тенденциялар балалар ойындарында байқалады. [7,8,9]
Қимылды ойындар дене тәрбиесі құралдарының көзқарасынан қарастырылғандықтан, әрине олардың жастық аспектіндегі мазмұны мен міңездің эволюциясының өзгеруі қызықты. Мысалға "Аяқ арқылы секірулер", "Доптың мектебі", "Секірулер" және басқа ойындарды келтіруге болады, қайсыларында әрекеттер ойнаушылардың дайындығына және олардың жастық ерекшеліктеріне байланысты кезекпенен қиындалады.
Халықтық қимылды ойындардың мазмұны мен түрлерінің анализі оның ұлттық және интернационалдық жақтарының тығыз байланысының диалектикасын көрсетеді. Қимылды ойындардың ұлттық түрі өзінің пайда болуы және дамуы бойынша нақты ұлтқа міңезделген, өзінің тарихи-қоғамдық дамуымен, тұрмыстық өздік бейнесінен, психикалық қоймасының ерекшелігімен және т.б. аңықталған екенің білдіреді. Өз елінің шекараларынан тыс таралса да, (бұл ойын ұлттық болып қалып жатқанға қарамастан) халықаралық болып қала береді.
Ойын әрбір халықтын тарихи-мәдени дамуында адамдардың өмірге алғашқы дайындық үрдісінде тәрбиенің негізгі факторы болып келеді. Бұл дайындықтың негізінде қоршаған ортамен ерекшеліктердің қарым-қатынасы жатыр. Ойын баланы қоршағандармен, табиғатпен әңгімелеуге, өмірге кіргізеді және еңбек дағдыларын, білім алуды, қимыл әрекетін жетілдіруге әсер етеді.
Ойын әрекеті көбінесе объективті шындардын нақты түрлерін көрсетіп, әр түрлі және кеңейтілген тақырыбы бойынша болғандықтан, бұнда тарихи дамуының уақытында, бір халыққа нақты өмірі, әлемге көзқарасы, мәдени даму деңгейі, ұлтаралық мәдени байланысы және көптеген басқалар сияқты маңызды факторлар көрінеді.
Қазіргі цивилизация жағдайларында адамның қимыл іс-әрекетінің күрт төмендеуіне байланысты, дене жаттығуларымен, қимылды ойындарымен жүйелі сабақтардың рөлі жоғарлайды.
Халықтық қимылды ойындардың әр түрлі жастағы адамдарға кең қолайлы болғандықтан ерекше маңызды болып келеді.
Әр түрлі халықтардың қимылды ойындары этникалық және басқа ерекшеліктерімен байланысқан немесе қоршаған ортамен және нағыз шындарды танумен ойнаушылардың қарым-қатынасы сияқты, осы әрекет түріне келетін жалпы міңезділік құлықтарын көрсетеді. Тұрақты өзгеретін және шапшаң пайда болған жағдайлармен байланысқан, кең таңдалған әрекет сұранысымен қойылған мақсатына жеткен кезде, мақсатты және жөнді тәртіп шығармашылық ерекшеліктерді, қарқындылықты, инициативаны көрсетуге қажет етеді. Мүмкіншіліктерді мұндай қолдану кеңістігі өздік және салыстырмалы бостандық әрекеттерде көрінетіндіктен, жеке қызығушылықтың жалпыларға бағынуға және еркін қабылданып қойылған жағдайларды жасаумен сәйкес келсе, эмоцияларды жарық көрсетумен байланысқан. Қимылды ойынды, әдістану көзқарасы жағынан, тәрбиенің педагогикалық құралы көп жоспарлық, комплекстік әсер етуі бойынша міңездейді. Жігірлік-өнегелік және ойлық сапаларының, өмірге қажетті денелік дамуының және жетілдіруінің коплекстігі әрекет дағдыларының қалыптасуында көрсетіледі. Бірақ, бұндай әржақты әсер етуі ұлттық қимылды ойындарды қолдануында таңдалған бағыттылыққа бөгет болмайды.
Нақты әрекет түрлеріндегі сайысты элементтердің бар болғаны, спорттық ойындары сабақтары үшін халықтық қимылды ойындарды қолдануға рұқсат етеді. Ойындарды дұрыс келтіру және дұрыс басқаруы, шұғылданушыларда батылдықты, қойылған мақсатқа жету жігерлікті, сезінген тәртіпшілікті, инициативаны, қарқындылықты, ұжымдық сезімді тәрбиелеуінде шешуші мағына пайда болады. [10,11]
Халықтық қимылдық ойындардың тәрбиелелік әсер ету кеңділігі, әрине бұларда өткізуге анықталған әдістемелік сұраныстарды қажет етеді. Бұлардың ішінен ең жалпы болып табылатын:
1) ойындардың адамдардың өмір бейнесіне, олардың психикалық қоймасына, мәдени деңгейіне, салт дәстүрлеріне сәйкестігі;
2) шұғылданушылардың жастарына қарай, шұғылданушылардың дене сапаларының, дағдыларының, білімділіктерінің, білім және даму деңгейіне қарай мазмұны мен сюжеттің күрделілігіне сәйкестігі;
3) педагогикалық үрдістегі сәтті жүзеге асыру үшін жауапты жағдайларына және дамудың, білімнің, тәрбиелеудің талаптарына сәйкестігі. [10]
Халықтың ойын фольклор мұрасын рационалды қолдану үшін педагогтарға танымал принциптерінің классификациясын жұмсақ қолдануға кеңейтілген мүмкіншіліктер беріледі, бұл өмірдік төжірибелік әрекеті ұсынатын, анықталған бейне түрінде сұраныстарға жауапты әр түрлі қимылдық тапсырмаларын, іскерлікті, жылдам және тұтас жасай білу, денелік әрекеттің темпі мен ритмне жылдам кіре білу, экономды әрекеттерді және координацияланған жетілдіруінде және қалыптасуында немесе дене сапаларының артықшылық дамуының тапсырмасы болса да. Халықтық ұлттық ойындарында, қимыл әрекеттерінің әр түрлілігі, шұғылданушылардың қалыпты денелік дамуына және денсаулықты нығайтуға әсер етеді. Қазіргі дене шынықтыру және спорт жұмысына ерекше бағалы халықтық қимылды ойындарды кіргізу, ғасырлық салт-дәстүрлерің қолдануын және халықтық қимылды ойындарының бүкіл байлығының ғылыми хаттауы және терең оқылуы қажет. [11,15]
Бұл мұраны, қазіргі адамдардың өміріне дұрыс қолдануы өсіп келе жатқан ұрпақтың денелік және рухани тәрбиеленуіне әсер етеді, ал қорытындысында - ұлттық мәдениеттердің жақындауымен өзара бай болуы.
Қазақтың ұлттық қимылдық ойындарының тарихи дамуының ерекшеліктері.
Ежелгі Қазақстанның көпшілік халық бөлшегі ауыл шаруашылығымен айналысқан. Қазақтарда көбінесе көшпенділі және жартылай көшпенділі аң шаруашылығы болатын. Ол Қазақстанға көшіп келген орыс пен украиндық шаруашылықтарында жер игеру болатын.
Қазақ халқының мәдени қалыптасуына, оның салт-дәстүрлеріне, тұрмыстын және өмірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайларына өз әсерін тигізетін. Қазақтардың ойындарында ежелгі заманнан келе жатқан тастан, ағаштан, аң сүйектерінен, кейін металлдан жасалынған құралдар қолданатын. Кең дамыған халықаралық қарым-қатынастар ойын-сауықтың жаңа түрлерін тудырып, жалпы мәдени бойын көтереді.
Ғасырлар бойы балалар мен жастарды ерте жасынан ұлттық ойындарымен тәрбиелеу, қоғамдағы қарым-қатынасқа, қоршаған айналаға дұрыс қатынасуды қалыптасуына әсер етті. Қазақтардың өнегелік-этникалық сұраныстарына сәйкес бозбала жасында күнделікті қоғам өмірінде қарқынды қатынасу тәрбиеленетін.
Қазақтардың салт-дәстүрі бойынша, бозбала тәрбиесімен ерлер айналысатын. Ұлдар ойындарында үлкендерге ұқсасып, олардың шаруашылық әрекеттерін жасайтын, ал қыздардын ойындарында тұрмыстық және отбасылық қатынастар көрінетін.
Көшпенді мал шаруашылығының өмірі жанжақты денелік дамуды қажет етті. Сондықтан ұлттық ойындар ереже түрінде ойнап тұрып өзінің іскерлігі мен күшін көрсетіп, өте қимылды болды.
Ұлттық ойындар қоршаған ортаға, аңларға қастерлеу, қатынасты тәрбиелеп көрсететін. Халық шаруашылығының бір саласы аң аулау болғандықтан, қазақтарда ежелден аңдар мен құстар дауыстары мен құлықтарына ұқсату өнері атақты болған. Аңдардың құлықтарын имитациялайтын ойындар әліде кездеседі.
Қазақтың тайпалары өзінің тәуелсіздігі үшін күресіп, көптеген соғыстарды жүргізуге мәжбүр болды. Жігіттер өз ойындарында шабуылшы және қорғаушы аттыларға бөлініп, әскери әдістерге ұқсатып жасайтын.
Қазіргі уақытта қазақтардың арасында діни ойды, ырымдылықты ойындары әлі бар. Мысалы: "Мырш-мырш" (лақап атауы), "Ханды-қарабасты" (Періште хан), "Жұмақ-тозақ" және т.б. Бірақ шыңында, бұлардың діни бағыттылығы туралы атауымен ғана айтуға болады, ал бұл ойындардың нақты мазмұның жалпыланған түрінде кесірлік пен жақсылықтын арасындағы ғасырлық күресін міңездеуге болады. [5]
Ежелгі заманнан бізге жеткен көптеген ойындардың өздік мазмұны өзгермей сақталды, бірақ тарихи мазмұнының үрдісінде өзінің атауын өзгерткен: "Қарагие" - "Найза лақтыру", "Аң аулау" - "Құспен аулау"(іскерлік құстармен аулау), "Қақпа тас" - "Бес тас", "Садақ ату" - "Жамбы ату"(садақпен ату) және т.б.
Сонымен, ұлттық ойындар спорт түрлері сияқты әр түрлі тарихи кезеңдерінде халықтың өмірінде нақты және объективті болып келеді. Жас ұрпақ бұларда тәрбиелеу мектебінен өтетін.
Ойын мазмұнындағы әрекеттердің жарық көрсетілген рөлі (жүгірістер, секірулер, лақтырулар, доп ұстау және доп берулер және т.б.), ойындардың міңезділік ерекшелігі болып келеді. Бұл қимыл әрекеттері оның сюжетімен (ойымен, тақырыбымен) мотивацияланған. Бұлар ойын мақсатына жету жолындағы қойылған әр түрлі қиыншылықтар мен бөгеттерді өтуге бағытталады.
Қоғамды класстарға бөлгеннен кейін, төменгі және жоғарғы класс халықтары балаларына арналған дене тәрбиесінде, ойындарды қолдануында кейбір түрліліктер пайда болды. Халық тұрмысында қимылды ойындар әрқашан дене тәрбиесінің ең жеткілікті құралы болатын. Көптеген ойындар ұрпақтан ұрпаққа жеткенде түрлерімен ауысып, жаңа қылықтары пайда болатын. Халық ойындарды ойлап табатын, қайда дене күштерін және ерекшеліктерін жанжақты көрсету үшін кеңестік үлкен эмоционалдық және қарапайымдылық ғажайып сәйкес келетін. Осындай ойындар ғасырлар бойы ең кең қоғамның аралығында тұрмыстайтын.
Қимылдық ойындардың тәрбиелілік мақсатында дамуы, адамдардың өмір бейнесімен байланысты. Ойындарда халықтың ерекшеліктері, оның идеологиясы, тәрбиесі, мәдени деңгейі және ғылыми жетістіктері көрінеді. Тәуелсіздік күресі үшін және қатаң көшпенділі өмір жағдайларында қазақ халқында дене тәрбиесінің өздік тұрмыстық жүйесі құрылды. Оның негізінде ұлттық қимылды ойындар жатыр. Олардың сайысты міңезі жастарда көшпенді шаруаға және жуынгер-сарбазға керек, іскерлік пен төзімділікті, қайсар тәрбиені, жанқиярлықты және басқа сапаларды дамытуға әсер етті. Сонымен қатар, кейбір ойындар жағрафиялық және климаттық жағдайларға байланысты аныкталған реңкін табады.
Әрбір үкіметте, оның құрамына және тарихына байланысты өзінің ұлттық ойындар бар. Ұлттық ойындар жергіліктікке байланысты туатын және дамитын, қайда өмір қойылымы мен адамдар тұратын белгіленген ұлттық ойындары.
Жанқиярлықты, іскерлікті, күшті дамытатын ат үстіндегі әр түрлі ойындар мен сайыстар, қазақтардың көшпенділі өмір қойылымының күшіне қарай ең көп таралған. Бүкіл халықтарда сияқты қазақтарда өз қимылды ойындары, спорттық сайыстары бар. Бұларда халықтың шаруашылық әрекеттің және қатынастардың әр түрлі түрлері көрініс тапты. Ұлттық ойындар әрқашан өзара тұрмысты және өзінің ерекшкліктері бар. Ежелгі дәстүрлер бойынша сайыстар мен ойындарды өткізуге мұқият дайындық өтеді, қайда анықталған дене жаттығулары түрлеріне ең мықты қатысушылар іріктеледі. [2,12]
Мәдениетте, сонымен қатар дене шынықтыруда, қалыптасу түрі мен мазмұны әлеуметті-класстық және ұлттық мезгілдерді көрсетеді. Класстар мәдениеттің ойдық-саясатты мазмұның, яғни оның әлеуметтік мағынасын, оның түрін, міңезін, ал ұлт - оның бір немесе өзге халыққа жатқандығы. Мәдени түрі, жалпы көптеген халықтардың мәдениеттеріне арналған жалпы бастамалары бар, көптеген құрамалдық бөліктерден қосылған, мысалы дене шынықтыру, қайсысы ежелгі мәдени түрі болып келеді. Лақтыру, міну, секіру және т.б., сияқты дене жаттығулары, адамның пайда болуы заманынан бастап, қоршаған ортаның бір түрлі жағдайларында біріңғай бағытта табынады.
Мәдениеттің әрбір көрінуі анықталған ұлттық-этникалық спецификасымен және түрімен міңезделеді. Мысалы лақтыру түрін алайық. Бұнда уақыттар бойы әрбір халықтарда әр түрлі міңезі пайда болды. Біреулерде бұл найзаны, басқаларда - дротикті, үшінішілерде - тасты немесе бөренені және т.б. лақтыру болды.
Ұлттық түрін құрайтын жалпы белгілері басқа да ұлттарда кездесіп қайталанады. Соңдықтан, басқа ұлттар мен мәдениеттер әсерінен байланысты емес, абсолютті өзара дамыған ұлт пен ұлттық мәдениеттер ешқашанда болған жоқ. Егер қазақ халқының ұлттық спорт және дене шынықтыру түрлерін алатын болсақ, онда ұлттық міңездің немесе психологиялық қойылымның, өмірдің экономикалық жағдайдарының, Қазақстанның жағрафиялық ортаның немесе аймақтың ерешектерінің әсерін көруге болады. [15,16]
Тарихтың және салт-дәстүрдің дамуымен, сонымен қатар ұлт аралық сырласумен байланысты қазақтарда жаңа ойындары пайда болды, мысалы "қазан" және басқа ойындар, қайсылары нақты шектелген аймақта өткізуге бағдарланған.
Әрбір халықтың өз ойындары мен салт-дәстүрлері бар, қайсылары оның ұлттық мәнің ашып, тек қана оның ұлттық қылықтары мен ерекшеліктерін сипатайды. Әркез халыққа дәстүрлі қатынас түрлерін қарастыратын - бұл абстракция. Ойындар мен дәстүрлер дайын түрде аспаннан түспейді. Бұлар әрбір халықтың мәдени әрекетін және әр түрлі еңбек үрдісіндегі, ұзақ және қиын тарихи дамуында шығарылады. Ұлттық ойындары және ырымдары, тәртіп нормалары, еңбек дағдылары, материалдық және рухани байлықтары, білімдері ұжымнан жеке адамға, ұрпақтан ұрпаққа жүйелі берілуі адам қоғамы пайда болу уақытынан цивилизация прогрессі жүріп жатты.
Ойындар мен дәстүрлер адамның әлеуметтік қатынастары, яғни олардың өзара қарым-қатыныстарын, жүріс-тұрысының көптеген, нақты түрлерінде көрінетін, адамның тума мәні болып тұрып, маңызды тәрбиесі ғана емес, сонымен қатар танушылық маңызы бар. Ойындар мен дәстүрлер адамдарға тән, кейбір түрлер сияқты адамдардан аспайды. Бұлар көптеген түрлерімен әрбір адаммен игеріледі және басқаларға беріледі. Көшпенді қазақ халқының өмірінде ойындар мен дәстүрлер мәні бойынша білімді-тәрбиелік үрдістері ғана емес, сонымен қатар құқықтық нормалары. Сонымен ойындар мен салт-дәстүрлер әлеуметтік тәжірибені беру және сақтау құралын қызмет етіп, тұрақтылған тәртіптер мен өмір түрлерін жарқыратып, адамдардың жүріс-тұрысын объективті регламентпен бақылап отырды. Бүгін біздің халыктың ең жақсы салт-дәстүрлеріне "мейрамдануға" мүмкіншілік уақыты келді. Өйткені еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, біздің қазақ халықының өзіне тән ұлттық қызуғышылықтары дамытатын жолды таңдауға толық құқығы бар.
1.2. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін) аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа - спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап, құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі. [20,21]
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі - орыс ғалымы А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады. [44,19]
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі, тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән берілуі - халық данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып, алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды. Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып, өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы - халық ойындары, оның ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген. [20,22]
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған, ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген. [22,23]
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың аты - бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам тәрізді өз күшін сынап көреді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту барысндағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева, В.Яковлев, Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше назар аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту, қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып табылады. [24,25]
М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде Қояндар (2-3 жасарларға), Аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін), Торғай мен мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын зерттеп, қолданысқа түсірген.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері, т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары біздің қарастырып отырған ізденіс тьақырыбымызға орай бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса, А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен түйіндеп айтарымыз, қазақтың ұлттық ойындарының басқа халықтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz