Қазақтың шешендік өнері туралы пікірлер

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақтың шешендік өнерінің дәл қай уақыттан басталатынын дөп басып айту қиын. Себебі қазақ шешендік сөздері қағазға түспей, ауызша айтылып, халық жадында сақталып келді. Бізге жеткен деректерге сүйене отырып қазақ шешендерінің атасы -- Жиренше деп айтуға болады. Аңыздарда Жиренше әз-Жәнібек хан мен Асан қайғының (ХІV-ХV ғ.) тұстасы ретінде айтылады. "Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би" дейтін сөз бар. Абай сол Майқыны "Шыңғысханның он екі биінің бірі" деп айтады. (А.Құнанбаев, Шығармалар жинағы. Алматы, 1965 ж. 315-бет). Бұл дерекке қарасақ, шешендік сөз тарихы әрі қарай тереңдей түседі.
Майқыби, Аяз би(ХІІ- ХІІІ ғ), Жиренше шешен, Асанқайғы (ХІV-ХV ғ.) есімімен бізге жеткен өсиет, нақыл сөздерде жоқшылықтың, шапқыншылықтың азабын кешкен қазақ халкының бейбіт өмірді, жайлы қонысты, молшылықты көксеген киялшыл арманы, тілек-талабы бейнеленген.
Қазақ шешендік өнерінің кеңірек дамып, биіктеген кезең ХVП-ХVІІІ ғасырлар. Бұл қазақ халқының жоңғар, қалмақ, қытай басқыншыларына, патша өкіметінің озбырлығына қарсы тұрып, өз тәуелсіздігін қорғау жолындағы аламан күрес жүргізген жылдары еді. Тап осы кезеңде билер мен шешендердің, нысындардың халықты жұмылдырып, рухтандырудағы рөлі мен беделі арта түсті. Әлемдік тарихи сахнаға қарасақ, шынайы шешендердің көрінетін орны сот залдары, парламент сарайлары, көпшішк және жекелеген адамдар қатысуымен де болатын дау-жанжалдар шешілер жер екені белгілі. Жоғарыда аты аталған Демосфен, Цицерон, т.б. адвокат әрі парламент мүшелері болған. Ал, қазақтың аты аңызға айналған шешендері -- Төле, Қазыбек, Әйтекелер би болыпты. Сөз өнерін жетік меңгерген адамдар сирек дарын ретінде жоғары бағаланып, қай заманда да, қай қоғамда да үлкен сый-құрметке ие болын отырған.
Шешендік сөздердің кейде билер сөзі деп аталуының өзі де талай сырдың бетін ашады. Шындығында да, шешендік сөздер негізінен билер айтысы, билік шешім үстінде туып отырған. Би -- халықтың көкейіндегісін айтқан, көкірегіндегін жарыққа шығарған шырағы, әділет айтушысы. Биді байлық та, барлық та жасай алмаған. Би өз тұғырынан топты жарып, таразы басын тең ұстап, қара қылды қақ жаратын әділ төрелігімен, асқан кемеңгерлігімен, данышпандығымен, салиқалы сабырлылығымен жеткен. Би -- табиғи дарын, асылтекті ақыл, алыстағыны көре білген көсем, қызыл тілімен бал тамған шешен.
Көшпелі елдің тіршілік жағдайы да шешендіктің дамуының тағы бір факторы болып саналады. Қазақтың мал шаруашылығына байланысты тұрмыс қажеттері шешендіктің қалыптасуында, дамуында үлкен рөл атқарды. Мал мен дәулет, жер, барымта нәтижелері айтыс пен тартыстың, дау-таластың айықпас көзі болған.
Қазақ даласында шешендік өнердің өсіп-өркендеуіне себеп болған фактор -- халықтың сөз бостандығына ерік беріп, еркіндікке жол ашқаны. "Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ" деп, сөзге тиым салмаған, сынға ешқандай шек қоймаған.
Шоқанның пайымдауынша, шешендік сөздер әз-Жәнібек хандығының кезеңінде туып дамыған да, Үш жүздің басын қосқан әз-Тәукенің тұсында, хан Ордасы -- Түркістан қаласында жанданған. Талай ғасырлардан бері ауыздан-ауызға көшіп, халық жадында жасап келе жатқан әдет-ғұрып, қарым-қатынас ережелерін жинақтап қалыптастыратын белгілі "Жеті жарғы" әдет-ғұрып заңы да Түркістанда жасалған. Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін даңқты дала сөз зергерлері Төле, Қазыбек, Әйтеке шешендердің атақ-данқтары да сол кезде шыққан.
Шешендік сөздердің дамуына үлес қосқан Бұхар, Мұрат, Дулат, Шөже, Махамбет, Шернияз, Шал, Қазтуған сынды ақын-жыраулардың шығармаларында кестелі сөз, оралымды ой мол кездеседі.
Сонымен, қазақ шешендік өнерінің тарихын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:
XI -- XIII ғасырлар аралығы (Майқы би, Аяз би);
XIV -- XVI ғасырлар аралығы (Асан қайғы, Жиренше
шешен);
XVIII ғасыр (Төле, Қазыбек, Өйтеке билер).
Қазақтың шешендік өнері туралы пікір айтқан Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаевтар болды. Шешендік сөздің табиғаты туралы А.Байтұрсынов. С.Сейфуллин, Ә.Мәметова. М.Ғабдуллин, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Х.Досмағамбетовтердің еңбектерінде жан-жақты сөз болды. Ал, соңғы жылдары шешендік сөздерді жинап, зерттеп, танытуға үлес қосқан ғалымдар -- Б. Адамбаев, С.Садырбаев, С.Қасқабасов, Ш. Ыбыраев, С.Негімов, т.б. еңбектері ерекше.
ШЕШЕНДІК СӨЗДІҢ ТҮРЛЕРІ
Қазіргі шешендік сөздер мақсатына, мазмұнына, сөйлеу шарттарына қарай бес топқа бөлінеді.
Әлеуметтік-саяси шешендік сөздер. Бұларға осы тақырыптарға жасалатын баяндамалар, сөйленетін сөздер, митинг, конференция, съезд, сессияларда айтылатын сөздер, хабарламалар, радио, теледидардан ауызша жүргізілетін саяси-әлеуметтік шолулар жатады.
Академиялық шешендік. Бұл топты жоғары оқу орындарында оқылатын лекциялар, ғылыми баяндамалар, хабарламалар, шолулар құрайды.
Сот ісінде қолданылатын шешендік сөздерге прокурордың айыптау сөзі, әлеуметтік айыптаушылар мен қорғаушылардың сөздері, адвокаттың сөзі, айыпкердің қорғану сөзі.
Әлеуметтік-тұрмыстық шешендік сөздерге мерейтойларда, салтанатты дастарқан басында, қабір басында көпшілік алдында айтылатын сөздер жатады.
5. Діни қызметте жұмсалатын шешендік (уағыз). Бұл топтағы шешендік сөздер қазақ топырағында енді-енді дәстүрге айналып келеді. Оған уағыз, иман сөздері жатады.
Шешендік сөздерде айтушы мен тыңдаушыны жалғастыратын құралдар сан алуан. Шешендік сөздер мен шешендік өнер қазақтың мәдени дүниесінде дәстүрі мол, болашағы зор әлеуметтік құбылыс болып танылады.
Шешендік сөздердің кез келгенінде жалпылама қолданылатын сөздердін үлесі мол, сондықтан олардағы стильдік нормалар да қатып калған жүйеде көрінбейді, керісінше, олар араласып та келеді. Дегенмен, шешендік сөздердің әр түрінің негізін құрайтын тілдік сипаттар болады. Бұл сипаттар бірыңғай стилистік бояулар жүйесіне тірек болады.
Шешендік сөздердің арасында өзара тығыз байланыстылық бар, олардың шеқаралары да қозғалмалы сипатта келеді. Мысалы, академиялық шешендік пен әлеуметтік-саяси шешендіктің арасында көбінде тақырыптық ортақтық жиі кездеседі. Мәселен, халықтың әлеуметтік жағдайы ресми баяндамаға да, лекцияға да өзек бола алады.
Таным мен білімнің, рухани дүниені дамыту мен адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудың, адамзатты ізгілікке, қайырымдылыққа үндеудің, тәрбиелеудің құралы ретінде қызмет ететін шешендік сөздердің шынайы үлгілері қашан да біздің тарихымыздың, қоғам мен мәдениетіміздің дамуының айнасы іспетті болып қала бермек.
Сын деп адам ісінен шықкан нәрсені тексеріп, баға беруді айтамыз. Сынға салуға болады -- ғылымнан шыққан нәрсені де, өнерден шыққан нәрсені де, кәсіптен өнген нәрсені де, қоғамшылықпен құралған нәрсені де. Ол нәрселер көп адам күшімен, ісімен жасалған мемлекет сияқты ұлы нәрсе болуға да ықтимал. Жалғыз адам ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.