Қазақстан Республикасында туристік саланың қонақ үй қызметі аясында дамуы
Мазмұны
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І-тарау
1. Қонақ үй және туристік кешендердегі қызмет көрсету нарығының қалыптасуының негіздері
1.1 Қонақ үй индустриясының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасында туристік саланың қонақ үй қызметі аясында дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Тұтынушыларға қызмет көрсету аясының экономикалық өсуге ықпалы ... .15
ІІ-тарау
2. Қонақүй-туристік кешеннің (ҚТК) ұйымдастыру тиімділігі
2.1 Қонақ үй туристік кешенінің басқару құрылымы мен сипаттама ... ... ... ...21
2.2 Қонақ үй туристік кешенінің әлеуметтік-экономикалық алғы шарттары ... .25
2.3 Қонақ үй туристік кешенінің жүйелілігі мен негізгі қозғаушы факторлары.31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қысқартылған сөздер:
1. ЖҰӨ - Жалпы ұлттық өнімі
2. ТҰ - Туристік ұйым
3. ҚР - Қазақстан Республикасы
4. ДТҰ - Дүниежүзілік туристік ұйым
5. БҰДТҰ - Біріккен ұлттар дүниежүзілік туристік ұйым
6. БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы
7. ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
8. ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
9. КАХА - Көлік авияциясының халықаралық ассоциациясы
10. ТААҚ - Туристік агенттердің Американдық қоғамы
11. ТАДА - Туристік агенттердің дүниежүзілік ассоциациясы
12. КОКП - Кеңес Одағының Комунистік партиясы
13. ОК - Орталық комитет
14. БКҰОҚ - Бүкілодақтық кәсіподақ ұйымдарының орталық кеңесі
15.
16. КСРО - Кеңестік социалистік республикалар одағы
17. ҚТҰБ - Қазақстан туристік ұйымдарының бірлестігі
18. АҚШ - Америка Құрама Штаттары
Кіріспе
Ең алғаш рет қонақ үй өнеркәсібі түсінігі антика заманында қолданыла бастаған. Антика заманы тарихи ғасыр ретінде белгілі. Бұл мәдениет әлемі және қайталанбас тағдырымен және жекелігімен тарихи ортада өмір сүрген адамдар әлемі. Адамдар осыған дейін түрлі антикалық заманда өмір сүріп келген және шығуы, әлеуметтік жағдайы, білімі, ерекшеліктері жөнінен теңдей болған емес. Антиканың алтын шынжыр мұрасы ғасырлар мен халықты бір жерде тоғыстырады.
Еуропалық даму антикалық негізде құрылған. Жерорта теңізі аймағы, Таяу Шығыстағы, Атлант мұхитынан Қара теңізге дейінгі еуропа жерлері, Британиядан Италияға дейінгі кең алқаптар антикалық стилде көптеген ғасырлар бойы дамып келеді. Антикалық дәуір әлемге және адам қауымына саяси және әлеуметтік формалар енгізді. Демократия да Ежелгі Грекияда пайда болған. Рим республикалық қатардың тәсілін берді, сонымен қатар көптеген халықтың, тілдердің, діндердің және жерлердің дамуына ықпал етті. Антика дәуірде көптеген ғылымдардың негізі жатыр.
Антика дәуіріне маңызды естеліктерді гректер мен римдіктер қалдырып кетті.
Ең алғаш рет қонақ үй өнеркәсібі туралы ескі манускриптерде - Вавилонның патшасы Хаммурапидің кодексінде таверналардың иелеріне билік жөнінде әңгімелерді жеткізіп отыруын жүктеген. Келушілердің құрамы әртүрлі болған.
Кейбіреулері қонақжайлық сөзі ескі француз сөзі ospis - біртүрлі қабылдау деп жобаласа, енді біреулері латын сөзі hospitalis дегенді яғни - қонақжайлық дегенді білдіреді деген. Қонақжайлар - дәл осылай антика дәуірінде өз үйінде жанұясымен қоса күтетін адамдарды атаған. Қонақжайлармен шетелдік мемлекеттер қарсылықты көмек, достық және қорғаныс жөнінде келісім құрған.
Қонақжайлық түсінігі адамзат өркениеті сияқты ескі түсінік. Қонақ үйдің ең алғаш шығуы, адамдарға қызмет көрсету кәсібімен, түнгі жатар орнына тоқтау себебтерімен тікелей байланысты.
Қонақ үйлер әдетте бір елмен басқа елдерге баратын басты жолдардың бойында орналасады. Сонымен бірге жолаушыларды күтумен қатар, қонақ үйлерде үкімет қызметкерлерімен өкілдер жұмыс жүргізеді. Қонақ үйлерде адамдарға түнеу, баспана, сол жерде тамқтандырады, аттарын ауыстырады.
Орта ғасырларда Еуропада тұрақты аулалар монастырлар кезінде соғыла бастады. Шіркеу жолаушылары діни қызметкерлерге, әулие жерлерге саяхаттаушыларға арнап қонақ жайлар ұйымдастыруды міндеттеді.
Уақыт өте келе тегін қонақжайлылықтан кіріс табуға есептелінген мекемелерге айналды. Алғашқы қонақ үйлер бастамасы Таяу шығыста, Орталық Азияда және Кавказияда орын ала бастады. Шөл далалар мен таулы үстірттерде саудагерлер тауар керуендерімен жолаушылайды. Олар әдетте шатырларда, кеу кездері керуен сарайларда, әр түрлі қонақжай кешендерінде, адамдардың арнайы түнеу орындарында жайғасты.
1. Қонақ үй және туристік кешендердегі қызмет көрсету нарығының қалыптасуының негіздері
1.1 Қонақ үй индустриясының даму тарихы
XIX ғасырдағы өндірістердің дамуы қонақжайлығы, туризмнің дамуымен байланысты.
Теңіз жағалауларында, минералды су көздері маңында табиғаты керемет орындарда ірі және ұсақ қонақ үйлер құрылыстары бой көтере бастады. Олардың уақыт өте келе техникалық жабдықталуы, қонақтарға арналып өте ыңғайлы жағдай жасалынып қызмет көрсетудің әдістері және түрлері өзгерді. Экономиканың бұл облысында компаниялар, акционерлік қоғамдар, корпорациялар және синдикаттар пайда бола бастады.Осындай біріккен ірі мекемелер өз еліндегі қонақ үй шаруашылықтарын басқара отырып, сондай - ақ басқа мемлекеттерде қонақ үй тұрғызумен айналысты.
Лондонда қонақ үй синдикаты, Францияда Қонақ үй қожайын одағы құрылды. Бұл мекемелердің жеке иегерлері нөмірлерге бағаларын белгілеп, қонақ үй қызметкерлері мен мамандар даярлап туризмнің дамуына жағдай жасады.
1906 жылы Халықаралық қонақ үй иелерінің одағы құрылып, әр түрлі әлем елдерінің 1700 қонақ үй иегерлерін біріктірді.
Еуропаның ең ірі қалаларында қонақ үйлерді басқа бағытта пайдалану басталды. Ол жерлерде казино ойындарын өткізу, прессконференция өткізу қарастырылған.
Қонақ үй шаруашылығының тез қарқынмен дамуы XX ғасырда басталды. Бұған себеп автомашиналардың сапалы және сандық бағытта тез өсуі, әуе және темір жол транспорты, мемлекет аралық сауданың, мәдениеттің, ғылыми - техникалық және спорттық байланыстардың өріс алуы болып табылады.
Қазіргі Қонақжай индустриясы дегеніміз отельдер, мейрамханалар, барлар, курорттар, ойын - сауық үйлері, казино, сауықтыру кешендерін құрайды.
XVIII - XIX ғасырда өнеркәсіп орындары мен сауда байланыстарының өсуімен, қалалар саны артып, қонақ үйлер ашылды. 1818 жылы Мәскеуде жеті қонақ үй жүйесі жұмыс жасады. 1900 жылы Петербургте 325 қонақ үй ашылды. Ал 1910 жылы Ресейде 4685 қонақ үй жұмыс істей бастады. Ол қонақ үйлердің бәрі таза коммерциялық мекемелер мен жеке адамдар меншігіне қарасты еді.
Октябрь ревалюциясынан кейін, Кеңес үкіметінің декретімен, барлық қонақ үйлер ұлттандырылып, қонақ үй шаруашылығы түбегейлі қайта құруға ұшырады. 1940 жылы 669 қалада қонақ үй тұрғызылды. Ал Ұлы Отан соғысы кезеңінде барлық халық шаруашылығына, соның ішінде қонақ үй шаруашылығына үлкен зиян келтірілді. Соғыс жылдарынан кейін қайта қалпына келтіру жұмыстары мен жаңа қонақ үй жұмыстарының құрылыстары, қайта жабдықтау басталды.
1960 жылдарға таяу Кеңес Одағының 1364 қаласында, қонақтарға 1476 қонақ үйде қызмет көрсетті.
Алдағы уақытта елдегі қонақ үй базасының материалдық және техникалық өсуін келесі факторлар анықтайды:
o Қалалардың дамуы және жаңа қалалардың пайда болуы
o өнеркәсіптің өсуі
o ғылымның және мәдениеттің өсуі
o өнердің өсуі
o адамдардың материалдық жағдайының өсуі және т.с.с.
Бұл факторлар ішкі туризмнің дамуына іс - сапарға және демалысқа шығатындардың санының артуының алғышарттары еді. 1980 жылы Мәскеу Олимпиадасының қарсаңында, КСРО - да барлық сыйымдылық орны 700 мың орын алатын 7000 қонақ үй орын алды. Көптеген ірі өте жайлы қонақ үйлер салынды. Ресейдегі өте үлкен қонақ үйдің бірі, 10 мың орындық қонақ үй комплексі Измайлово қонақ үйі болып саналады.
Өкінішке орай еліміздегі 1990 жылдардағы экономикалық және саяси жағдайға байланысты қонақ үй қызметіне деген сұраныс құлдрап кетті. 1990 жылдың аяғында Ресей Федерациясы мемлекеттік комитетінің берілген статистикалық мәліметтері бойынша, Ресей жалпы орын саны 390931 болатын 5043 қонақ үй типіндегі мекемелерді игерген.
Барлығы ресейде қонақ үйлердің 60% - ы қалалық жерлерде, ал 34 % - ы ауылдық жерлерде табылады. Көлемі жағынан қонақ үйдің нөмірлік қоры ең үлкендері Мәскеу мен Санкт - Петербург қалаларында орналасқан. Ресейдің астанасына арнап Мәскеу үкіметі Мәскеудегі халықаралық туризмнің 2005 жылға дейінгі даму концепциясы атты бағдарламада, қонақ үйлерді қайта жабдықтау және 30 мың қонақ үй орнына арналған жаңа құрылыс жоспарлаған. Үкімет қолдауымен сыртқы және ішкі туризмді дамыту бағыттары алға қойылған.
Мемлекеттердің экономикалық дамуы үшін туризмнің рөлі өте жоғары. Туризм XXғ. аяғымен ХХIғ. басында толығымен халықарлық деңгейде болды. Мұндай болуына 2 фактор әсер етті. Біріншіден, үлкен пайда алу мақсатында, кірісін жоғарлату үшін туристік кәсіпорындар, фирмалар саяхаттау географиясын әлем бойынша кеңейтуде. Екіншіден, рентабельді болу үшін туризм халықаралық деңгейде инвестициялану ерек. Қазіргі таңда туризмнің дамуы тұрақты. Жылына туристер саны орта есеппен 4% өсуде. Соңғы кездерде туризмнің интенсивті өсуі мына региондарда байқалады: Африка, Таяу Шығыс,Шығыс Азия, және Тынық мұхит регионы. Туризмнің бұлай даму тенденциясы халықаралық бәсекелестікке жағдай туғызып отыр, яғни жылдан жылға қызмет сапсы жоғары курорттар пайда болуда. Ал, бұрынғы туристік региондар жаңа қызмет түрлерін ұсынуда, жаңа жоспарлар құруда. Осылайша жаңа курорттар, қызмет көрсетудің жаңа түрлері пайда болуда. Туристік ағымды өзіне көптеп тарту үшін, туристік региондарда туристердің жақсы демалуына барлық жағдай жасалуда. Туристік өнімді өткізу үшін, осы өнім туралы ақпараттың клиентке оңай жетуі тиіс, яғни бұқаралық ақпарат көздері арқылы немесе демалыс орындарында болу керек.
Көп елдерде халықтың табысы туристік қызмет саласына жұмсалады. Шығу және ішкі туризм сферасында қонақүй шаруашылығы туристерге толық комплексті қызмет түрін ұсынады. Қонақ үй шаруашылығы Қазақстанда даму преспективасын анықтайтын негізгі фактор болып табылады.
Туристік қызмет, оның ішіндегі қонақүй қызметі әлеуметтік-мәдени қызмет түріне жатады. Туристік қызметтер қазіргі таңғы қонақжайлылық принципіне негізделіп құрылады, яғни Қазақстанда туризмді дамытуда қызмет көрсету саласының рөлі жоғарлайды. Туристік қонақүй сервисіне, кадрларды дайындау жүйесіне арнайы жаңа бағыттағы мәселелер қойылады.
Орналастыру - туризмнің ең негізгі элементі. Қонақүй өндірісі-қонақжайлылық жүйесінің негізі болып табылады. Орналасу жүйесі немесе құралы- бұл әртүрлі сервис деңгейін ұсынатын, уақытша клиенттерді қабылдайтын, түнеуге орын беретін әр түрлі типтегі ғимараттар. Қазіргі таңда қонақжайлылық инфроқұрылымы регионның және туристік орталықтың қарқынды даму үстіндегі қуатты жуйесі және туризм экономикасында маңызды құралы. Қонақжайлылық инфроқұрылымын әртүрлі ұжымдық және жеке орналасу орындары құрайды: отелдер, қонақүй, мотель, жастарға арналған жатақханалар,апартаменттер,туристік приюттар және жеке секторлар.
Республиканың көрікті, көрсетуге болатын маңызды объектілері мемлекеттің оңтүстігінде орналасқан. Олар Қазақстанның алғашқы қалалары: Түркістан, Отрар, Баба-ата, Испиджап (Сайрам), Тараз, Мерке; Талхиз(Талғар), Қойлық(Талдықорған).
Алдағы уақытта қонақ үй бизнесінің дамуы туризмнің дамуымен тікелей байланысты.
Ендігі кезекте Қазақстанның қонақ үйлеріне тоқтала кетсек. Оңтүстік астана қонақ үй индустриясының басты орталығы болып саналады. Бүгінгі күнде республикада 195 қонақ үй жүмыс істейді. Соның 36-сы Алматы қаласында орналасқан. 1990 жылдан бастап Қазақстанның қонақ үй рыногында инвестициялық ағын болды деуге болады. Осы жылдары 10 аса отелдер салынды. Көбісі бірлескен кәсіпорындар болып есептеледі және де әртүрлі халықаралық қонақ үйлер тізбектеріне кіреді. Кейіннен 1990 жылдардың ортасында халықаралық стандарттарға жауап беретін бір қатар отелдер пайда болды. Олардың инвесторлары болып отандық бизнесмендер шықты.
Қонақ үй индустриясына инвестицияның келуіне байланысты, банкротқа ұшыраған конақ үйлер саны да өсті, яғни рынок сұранысындағы дәрежеге сай қолайлы. Мысалы: оған Премьер Медеу отелін жатқызамыз. Ежелгі Медеу шатқалы демалу жұмыс орнына қолайлы. Осының бәрі Алматы орталығынан 15 минуттьқ жерде. Медеу мұз айдынының жанында Қазақ ауылы мейманханасы (Отырар комплексі) орналасқан. Қазақстанда отель бағасы бойынша және қызметтері бойынша әр түрлілігімен көзге түседі. Бір тәулікке 3 доллар, бұнымен көбінесе дүние жүзінің волонтерлері қолданады.
Ал люкс нөмір 1400 долларға дейін жетеді. Бұнымен көбінесе сапарға келген президенттер қолданады. Жергілікті жердің экзотикасына қызығушылар, халықаралық стандартқа үйреніп қалғандар қолданады. Бес жүлдызды отельдерде шетел азаматтарына барлық керек нәрсе бар. Әрине бағасына сай. Жиі келіп тұратын шетел азаматтарына шамалы жеңілдіктер болады.
0.2 Қазақстан Республикасында туристік саланың қонақ үй қызметі аясында дамуы
Терең ғылыми зерттеуді, талдауды және жүйелендіруді қажет етіп отырған, туризм құбылысының, туристік саланың елімізде дамуының, туристік қызметтің жұмылдыра көрсетілуінің басты себеп-салдары ретінде көрінуі және адамдардың әл-ауқатын жақсартудағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді қозғауы, осы бөлімде оларға негізделе тоқталуымызға түрткі болды.
Отандық ғылым туризмді, белгілі бір аймақтарды, елдерді тану мақсатымен жасалатын саяхатты білдіретін белсенді демалыс түрі ретінде сипаттайды. Түсінік берудегі келістерді қорытындыласақ, онда туризмді адамдардың тұрақты мекен-жайларынан тыс жерлерде уақытша тоқталуы немесе саяхат жасауы нәтижесінде пайда болатын қатынастар жүйесі ретінде анықтауға болады. Жалпылама сипат алған бұл анықтама, аталмыш құбылыстың әлеуметтік және экономикалық аспектілерін қозғамай, бейнелеумен ғана шектелген. Алдындағы тарауда қозғаған ойлар мен қарастырылған әдебиеттердің негізінде, диссертант, туризмге өзінің рухани және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыру, дене мен мінезқұлықты саулығын нығайту, қоршаған ортаның жаңаша әсерін тану мақсатымен, туристік қызметті тұтыну негізінде туристің бос уақытты пайдалануы ретінде анықтама береді.
Қазіргі заман ғалымдарының ішінен алғашқылардың бірі болып, туризмге экономикалық құбылыс ретінде назар аударған П.Ротоу, елдер дамуындағы экономикалық кезеңдер мен олардағы туризмнің даму ерекшеліктері арасындағы корреляцияны анықтау арқылы ұсынған үлгісі бүгінгі күнге дейін экономистермен мойындалуда. Халықаралық рынокқа туристік қызметпен шығу, экономикалық әлуеті жоғары, дамыған елдер үлесіне тисе, онда туризм орта кластың өркендеу белгісіне және жаппай тұтыну өніміне айналған. П.Ротоудың болжамына сәйкес, рынок жолына түскен дамушы елдерде, ал бұған біз өз кезегімізбен Қазақстанды енгіземіз, қызметтер аясындағы мультипликативті табыс құралы, тұрғылықты халықты жұмыспен қамту және инфрақұрылымның даму құралы болатын, ішкі туризмнің дамуына жағымды әлеуметтік-экономикалық жағдайлар туындап отыр. Теориялық тұжырымдар мен жорамалдарға сүйенбей, статистикалық мәліметтерге жүгінетін, бүгінгі күнгі туристік қызмет аясының ел экономикасына ықпалын бейнелейтін үлгілер, экономикалық тұрғыдан ғана ұсынылып, әлеуметтік жағы назардан тыс қалған.
Қазақстанның өтпелі кезеңнен кейінгі туризм саласының, халыққа ұсынылатын туристік қызметтер жағдайының әлі де болса тұрақтанбауына қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайын реформалау процесі ауқымды үлесін қосты. Қазіргі туристік аядағы қайшылықтар қайдан пайда болғанын анықтау үшін, өткен бірнеше жыл ішіндегі Қазақстандағы осы саланың даму процесін қарастыру қажет.
Арнайы әдебиеттерде туристік қызметтер аясы Қазақстанда XX ғасырдың бас кезінде пайда болғандығы жайлы сөз етілген. Туристік сала, халық шаруашылығының барлық салалары секілді кешегі күнге дейін орталықпен қатаң түрде басқарылып келген. Қазақстанда халықаралық туристік қызметпен алмасудың бастамасы ретінде, ресми түрде шетелден келген 25 қонақты қабылдауымен ерекшеленген 1956 жыл белгіленеді. Тап осы жылы КСРО, сол кездегі БҰҰ-да әрекет еткен ресми туристік ұйымдардың Халықаралық Одағына мүше болып кірген болатын. Қарастырылып отырған, екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең, туристік саланың индустриализациясы мен монополизациясы кезеңі болып табылады. Экономиканың жалпы дамуы мен соның ішіндегі туристік қызмет саласына тиісті маңызды шешімдерді орталық мемлекеттік органдар қабылдады. Халықаралық және ішкі туризмнің жоспарлы даму міндеттері әртүрлі Орталық органдарға бекітілді: жас өспірімдер және спорттық туризм мүдделері туристік-экскурсиялық, кәсіподақтық және қоғамдық органдардың құзырында болса, ішкі туризм мәселелерін - кәсіподақтар қарастырса, халықаралық - әртүрлі қалаларда өз бөлімшесі және шетелде өкілеті бар жеке ұйымдарға бекітіледі; ал жастар туризмін Орталық жастар ұйымы ұйымдастырады.
1962 жылы туристік-экскурсиялық басқару негізінде, туристік саланы жаппай дамыту міндетін алған, туризм мен экскурсиялар бойынша кеңес жүйесі құрылған болатын. Туризм мен экскурсия бойынша кеңестің қызметі Орталық Кеңеспен реттелініп отырған, ал олардың құрылуы елдегі туристік-экскурсиялық қозғалыс ауқымының кеңеюіне жол ашты. 1965 жылы Қазақстан мен барлық Одақтас республикаларда туризм бойынша Кеңестер ұйымдастырылып, туристік саланың материалдық базасы біршама кеңейтіледі. Алматы, Қарағанды, Орал, Шымкент, Шығыс Қазақстан облыстарында алғашқы кездері тек жалға алынған көлік құралдарымен жұмыс істеген, саяхат пен экскурсия бюролары пайда болған. 70-жылдардың орта кездерінде Қазтур Кеңесінде шетел туристерін қабылдау мен оларға қызмет көрсету бойынша бюролар жүмыс істей бастайды.
Алматы, Жамбыл (қазіргі Тараз), Шымкент, Қарағанды және Целиноград (қазіргі Астана) қалаларында Интурист атты Бүкіл Одақтық акционерлік қоғам агенттіктері ашылды. Ол КСРО-ның Министірлер Кеңесіндегі шетел туризмі бойынша бас басқармасына бағынышты болды. Сол жылдары біздің отандастарымызды Жерорта теңізінің жағалауындағы - Греция, Түркия, Тунис, Мальта, Испания, Франция, Ұлыбритания, Италия елдері арқылы өтетін, социалистік елдерге саяхат; Финляндия, Үндістан бойынша өтетін маршруттар қызықтырды. Туристік саланың дамуының жоспарлы реттелуі елімізден шетел валютасы ағымының мүмкіншілігін мейлінше азайтты, ал айырбастан тыс келген халықаралық топтарға туристік қызмет көрсету шетел валютасының түсімін арттыруға айтарлықтай әсерін тигізді.
Сол кездегі КСРО-дағы туристік қызметтің негізгі аймақтары болып Кавказ, Қрым, Балтық жағалауы, Ресейдің тарихи орталықтары мен Орта Азия саналды. Ал Қазақстанның бірқатар табиғи көрнекті жерлері мен мәдени ескерткіштері, архитектурасы мен археологиясы мүлдем көңілден тыс қалып қойды. Бүл кездері қазақстандық туризм идеологиялық функция атқаратын мәдени-ағартушылық жұмыс жүйесінің элементтерінің бірі ретінде көрінді. Мемлекеттің туристік саланы экономикалық сала ретінде қарастырмауы, кешенді болжаулардың жүргізілмеуі, ұзақ мерзімді жоспарлардың жасалмауы, Қазақстанда туристік қызмет индустриясының артта қалып қоюының негізгі себептерінің біріне айналды. Сондай-ақ, туристік қызметті аумақтық ұйымдастыру мен мемлекеттік емес туристік құрылымдар көңілден тыс қалды.
Постсоветтік уақыттағы халықаралық туристік қызметпен алмасуын шектеу саясаты, оның республикадағы дамуына кедергі жасап, тек ішкі туризм, не болмаса өзара туристік ағымның дамуына әкелді және де ол қалдық принципі бойынша қаржыландырылды.
80-жылдардың орталарына қарай орын алған түбегейлі реформалар, социалистік құрылысты жылдамдатуы бойынша дәстүрлі әкімшілік-әміршілдік шаралар шеңберінде жүргізілді. Реформаторлық ойдың негізі мынадай екі нұсқамадан тұрды:
1. жылдамдатылған қарқынмен бір бесжьлдық ішінде өркениетті батыс елдерін негізгі технологиялық көрсеткіштер бойынша қуып жету.
2. социализм жүйесі өз бетінше батыс елдерінің қоғамына қарағанда кіршіксіз, ал оның экономикалық артта қалуының себебін социализмнің әлуетті мүмкіншіліктерін жеткілікті пайдаланбауында деп сендіре түсіндіру.
Ұлы советтік арманды, яғни Америкаға жету және одан асып түсуін жүзеге асыруды алғашқы кезде социалистік негізге реформалану арқылы болдыруға тырысты. Осыған байланысты, 1990 жылдың басына дейін советтік машина жасау саласын американдық, жапондық және германдық деңгейге дейін жылдамдатып дамыту, міндеттен тыс немесе оңтайлы бағыт болып саналды. Дегенмен, сол кездегі экономиканың машина жасау саласы үшін жабдықтар өндірісін қажетті қарқында дамытуға дайындықсыздығы, аталмыш жобаның іске аспауына әкеліп, басқа да реформалардың кідіруіне себепкер болды. Яғни, дәстүрлі социалистік негізде модернизациялау мүмкіншіліктерінің толық игеріліп болғандығы туралы қорытынды жасауға болатын еді.
Осындай белгісіздік пен үрейлену кезінде туристік сала мәселелері әлі де болса жоспарлы тәртіпте үйлестірілуін жалғастырады. Сол кездері шетелден қонақтарды күтіп алу мен азаматтарымызды шетелге жіберу ісімен Интурист Мемлекеттік комитеті және Спутник халықаралық жастар туризмінің Бюросы айналысты. Шетелден келген туристердің 60%-нан астамын бұрынғы социалистік елдердің азаматтары құрады. Сондағы шетел туристерінің ішінде жүргізілген сауалнама нәтижесіне жүгінетін болсақ, олардың отанына келуінің негізгі мақсаты, саяси және экономикалық өмірдің өзгеруіне байланысты күшейе түскен елдің тарихи-мәдени жағдайына қызығушылықтарының артуы болғандығын байқаймыз.
1987 жылдың қаңтар айындағы КОКП ОК-нің (ЦК КПСС) пленумы реформалаудың жаңа қадамдарын қалайды. Онда әкімшілік-әміршілдік әдіс масқараланып, шетке ысырылып, оның орнына социализм мен демократияны біріктіру стратегиясы қолға алынды. Қайта құрудың демократиялық кезеңінде қалыптасқан жалпы адамзаттық құндылықтардың әмбебап тұжырымдамасын, социализм мен капитализмнің конвергенция теориясының отандық үлгісі ретінде қарастырыруға болар, яғни 1960 жылдардан бастап ол капитализм социализмнің, ал социализм капитализмнің ең жақсы жақтарын игереді және соның нәтижесінде осы екі жүйе әлемнің өркениетіне үлгі болатын - жаңа индустриалды қоғамға трансформацияланады дегенді алға тартқан.
1988 жылы туристік саланы бюджеттен қаржыландыру мен мемлекеттің реттеуі тоқтатылғаннан соң, туристік қызмет индустриясында рыноктық қатынастарды қалыптастыру процесінің нышаны біліне басталғанымен, кәсіпорын қызметін мемлекеттік тапсырыс пен бақылау цифрлары арқылы жоспарлы түрде жоғарыдан реттеу процесі өз жалғасын тапты. Қызмет көрсету мен жұмыс көлемі бойынша мемлекеттік тапсырысты орындау, алғашқыдай, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін бағалаудың негізгі белгісі болып қала берді.
Заңдылықтарға жүгіне отырып, туристік-экскурсиялық кәсіпорындар өз жоспарларын әзірлеп, келісім-шарттар жасасты. Кәсіпорындардың өндірістік, әлеуметтік қызметі, жұмысшылардың еңбекақысының төленуі еңбек ұжымымен атқарылған қаржы есебінен жүзеге асырылды.
Туристік-экскурсиялық мекемелерді көтерме сауда ретінде материалдық ресурстармен жабдықтауға, яғни 1987 жылдың шілде айынан бастап толық шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға көшіруі, алдағы бірнеше жыл ішінде ғана көптеген туристік қызмет кәсіпорындарының (туристік пансионаттар, демалыс үйлерінің, турбазалардың және т.б.) толық жабылуына алып келді.
91-жылдағы түбегейлі экономикалық қайта құрулар: республикадағы мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру, баға белгілеуіндегі либерализация мен басқа да көптеген жағдайлар туристік қызметтер аясына да өз әсерлерін тигізбей қоймады. Әртүрлі меншік формаларындағы туристік қызмет кәсіпорындарының құрылуы салдарынан, туристік қызметтің жоғарғы сапасын қамтамасыз етуге қабілетсіз, көптеген шағын туристік фирмалар пайда болды. Оған қоса, республикадағы қаржылық жағдайдың нашарлауы, халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуі, туристік саладағы дағдарыстық құбылысты тереңдетті. Туристік қызмет саласының материалдық-техникалық базасы үшін апаттық жағдайлар туды.
Экономикалық еркіндікті шектен тыс қолдау демократияға зиянын тигізуі және де керісінше болуы да мүмкін. Осындай көзқарастың нәтижесінде қоғам үшін зиянды келешек кәсіпкерлер менталитеті қалыптасты. Осы жылдары социалистік жүйені жасанды теңестірудің баламасы ретінде алғашқы мүмкіншіліктерін теңестіру идеясы ұсынылды. Мұнда мемлекеттің кез-келген араласуын индивидум жағдайын теңестіруге бағытталғандай етіп көрініс жасауға тырысты. Сонымен қатар, әркім өзінің жеке қабілетінің күшіне байланысты үлесін алуы керек болды. Осылайша, мемлекеттің әлеуметтік ара-қатынасқа қатысуын шектеткеннің нәтижесінде, туристік сала дамуының жылдар бойы жинақтаған тәжірибесі құнсызданды.
Батыс елдерінің стандартын қолдаушы реформаторлар, Қазақстан реформасының мақсатын анықтауда әлемдік ортақ өркениет туралы үкімді ұсынды және оның бір бөлігі болып Қазақстан енуі қажет еді. Бірақ та, онда Қазақстанның негізгі экономикалық көрсеткіштері бойынша артта қалып қойғаны ескерілген жоқ. Орта топты жылдамдатып қалыптастыру қажеттілігі мен мүмкіншілігін жария ете отырып, оны құратын материалдық негіздің болмауын ескермеген. Нәтижесінде мәселен, қазақстандықтардың тек 4-5%-ы ғана туристік индустрияның қызметтерін тұтына отырып, сапалы демалуы мүмкін еді.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекетпен реттелмейтін туристік саланың даму процесі тұрақты даму мәселесін шеше алмайды. Туристік қызмет индустриясының тиімді функциялануы туристік өнімнің өңделу дәрежесі мен туристік ресурстарды пайдалану тиімділігімен анықталады. Туристің тілектері мен тұтынуын қанағаттандыру, шектелген туристік ресурстарды рационалды пайдалану мәселелерін шешуді, туристік рыноктың әлсіз жерлері мен жағымсыз механизмін түзету процесіне мемлекетті қатыстыруын талап етеді.
1991 жылдың жазында Қазақстан Республикасының Президентімен Қазақстанның туристік ұйымдарының жалпылама жұмыстарын реттеу мақсатымен Туризм, дене шынықтыру және спорт Министрлігін құру туралы үкімге қол қойылған болатын. Сол кезде құрылған Министрлік Қазақстанның саяси егемендік алуымен байланысты жаңа өзгерістерге бейімделу қажеттілігіне сәйкес бірнеше рет өзгерістөрге шалдықты.
Бүгінгі күнде әлемдегі бірде-бір мемлекет туристік аяны құрайтын байланыстарсыз өмір сүре алмайды. 1993 жылы Қазақстан Бүкіләлемдік туристік ұйымға кіре отырып, әлемдік туристік қоғамдастықтың бір бөлігіне айналды, яғни халықаралық туризмді дамытудың жаңа жолдары ашылды, ендігі уақытта еліміз жалпыға бірдей қабылданған принциптер бойынша дамуға ұмтылыс жасауда. Ұлы Жібек жолын жаңғырту мәселесіне арналған Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның Ташкенттегі мәжіліс жұмысына (1994, қазан) Қазақстан Республикасының делегациялары осы Ұйымның толық құқықты мүшесі ретінде қатысты. Қазақстан фирмаларының ішінде осы мәжілісте аккредитациядан өткен жалғыз Жібек-Жолы холдингтік компаниясы болатын.
Аталмыш кезеңде шетелге шығу еркіндігі берілгеннен соң, сыртқа шығу туризмі дами бастап, оған Қазақстан халқының шағын көтерме сауда саласындағы кәсіпкерлердің бір бөлігі, яғни шоптуристер айтарлықтай сұраныс білдіреді. Жүргізілген есептер бойынша, ТМД-ның туристі орташа есеппен осы саладағы әйгілі Дубайда күніне қонақүйден басқа шамамен 1026 доллар шығын жұмсайтын болса, оның ішінде 980 доллары шоппинг үлесіне тиесілі. Дубай Эмиратының бюджет табысының 15%-ын мұнай саудасы құрса, туристік саладан түсетін пайда оның 60%-ын көрсетеді.
Осы мысалдың өзінен-ақ басқа елдің экономикасын нығайтуға нақты валюта түрінде қаншама ақша сомасы шетелге кететінін шамамен болжауга болады. Бұдан басқа шоптуристермен алып келінген тауарлар ішкі рынокта отандық тауарларға бәсеке туғызып, экономикаға келтіретін зияны бір басқа.
Қазақстанда қарастырылып отырған туристік сауданың даму кезеңі, Кеңес кезеңі бойындағы басымдылыққа ие болған дәстүрлі ұйымдастырушылық формаларының (жаппай және әлеуметтік туризм) өз жасауын жасап, рынок құрылымына бағытталған жаңа күштердің қалыптасуын бейнелейтін шешуші кезең болды. Қазақстандық туристердің осы жылдары жиі баратын елдерінің қатарына Түркия, Польша, Қытай, БАЭ, Германия, Болгария елдері кірді. Ал Қазақстанға келетін туристердің ағымы көбіне Ұлыбритания, ҚХР, АҚШ, Германия елдерінен. Негізінен осы кезеңдегі сыртқа шығу туризмін ұйымдастыруға бағытталған отандық туристік қызмет кәсіпорындарының кәсіпкерлік пайдасымен, туризмнің қоғамға қосқан үлесінің құндылығын өлшеу мүмкін емес еді. Туристік саланың осылайынан бір жақты жұмыс істеуінен елдің туристік ресурстарының артуын байқай алмаймыз және де ол ұлттық экономиканы көтеру котализаторы бола алмайтындығы айқын. Туристік алмасу саласындағы достастық туралы халықаралық келісім қорытындысы, әлемдік туристік нарығында мемлекеттің имиджін құруды қолдау мен өзіндік туристік мүдделерді жүзеге асыру үшін қосымша ынта берді. Қазақстанды туристік әлуетке бай, перспективті партнер ретінде қарастыра отырып, шет мемлекеттер үкіметінің бірқатар келісімдер жасауға ілтипат білдіргендігін атап өту қажет. Осындай келісімдер Иран, Пәкістан, Молдова республикасы, Венгр республикасы, көршілес Қырқызстан, Өзбекстан елдерімен жасалған, сондай-ақ бұған ТМД елдерімен туризм облысында достастық туралы келісімдерін де жатқызуға болса, бүл өз кезегімен Қазақстан Республикасының әлемдік туристік рынокқа шығуы туралы куәландыруы болар.
Қазақстан Республикасының Президентімен 1997 жылдың 30 сәуіріндегі Қазақстан Республикасында Ұлы-Жібек жолындағы туризмнің инфрақұрылымын дамыту бойынша Бүкіләлемдік Туристік Ұйым мен ЮНЕСКО жобасын, түркі тілдес мемлекет басшыларының Ташкент декларациясын жүзеге асыру туралы және 1998 жылдың 27 ақпанында Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризм инфрақұрылымын жасау атты Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бағдарламасы туралы қабылданған Жарлықтары маңызды рөл атқарды. Аталмыш Мемлекеттік бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің бірінші Жарлығында көрсетілгендерді орындау мақсатында жасалған болатын. Мұнда сонымен қатар, Қазақстан Республикасында туристік қызмет инфрақұрылымын дамыту мен тарихи қалаларды жаңғырту бойынша қажетті ғылыми және өндірістік әлуеттерді біріктіру, жеке тұлғалар мен ұйымдардың өзара әрекетін қамтамасыз- етуін анықтау міндеті, қызметінің негізгі бағдарына айналатын ашық акционерлік Жібек жолы - Қазақстан Ұлттық компаниясын құру ұйғарылған болатын.
1997 жылы БҰҰ-ның дамыту бағдарламасының қолдауымен Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның сарапшыларының техникалық көмек ретінде жүргізген мемлекеттің туристік әлуетінің алдын-ала зерттеуі, Қазақстанда туристік саланы дамыту бойынша туристік сектордың шолуын қамтып, техникалық көмектің қажеттілігін анықтады.
Туристік қызметтің тиімді дамуына елдің немесе өңірдің географиялық ерекшеліктері, табиғи-климаттық жағдайлары, рекреациялық ресурстардың турист үшін тартымдылығы, коммуникация тарапынан ыңғайлылық дәрежесі, туристік саяхат жасауға қажетті уақыт пен қаражат мөлшері, туристік қызметтер индустриясына қажетті ресурстармен қамтамасыздық деңгейі секілді алғышарттар жүйесі септігін тигізеді. Рынок тұрғысынан туристік индустрияның өндіретін қызметтері туристік ұсынымды қалыптастырады, ал осы ұсынымға деген рекреационды сұраным, кейбір қызмет түрлеріне деген сұраным секілді бағаның өзгеруіне сезімтал және табыс бойынша жоғары икемді. Мұнда маусымдық факторының әсерін ескеру қажет, мысалы, демалысқа шығу кезеңі, сұраным өзгерісінің уақытты интервалы (қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді), тұтынушылар қалауларының сегменттелуі және олардың тұрақсыздығы, турөнімнің ассортимент пен сапасы бойьшша саралануы.
Еліміздің туристік-рекреационды әлуетіне негізделген шаруашылық, өндірістік және әлеуметтік қызметтердің сан-қырлы, күрделі жүйесін білдіретін туристік қызметтер индустриясы, адамдардың бос уақытын дұрыс ұйымдастыруға және қоғамның демалу мен көңіл күйін көтеруге деген сұранымын жан-жақты қанағаттандырып, еңбек ресурстарын жұмылдыру қабілеттілігімен халықтың тұрмыс деңгейін көтереді.
Бүгінде ішкі туристік рыноктағы демалыс, туристік-экскурсионды қызметтер, халықтың ақылы қызметтерге деген тұтыну шығындары құрылымында азғантай үлес алады. Бір жылға жан басына шаққандағы орташа көрсеткіші бойынша 1997 жылғы 27 теңгеден 2001 жылы 47 теңгеге ауытқығанымен, бұл шама елеуге тұрарлықтай емес (кесте 1). Тұтыну бағасының жоғарғы қарқынмен өсуі салдарынан халықтың басым көпшілігінің әл-ауқатының жақсармауы, минималды қажеттіліктердің, яғни тек әлеуметті-қажетті қызметтердің кейбіреулерінің ғана қанағаттандыры-луына әкелді, олар өзіндік бір ұдайы өндірмелі ядро болып қалыптасқан, яғни көрсетілген барлық ақылы қызметтер көлемінде жыл сайын (34) үлесін алып отырған. Оны 2001 жылы Қазақстан Республикасының статистика бойынша Агенттігінің 12000 үй шаруашылықтарының арасында жүргізілген таңдамалы зерттеудің нәтижесі көрсетті. Бұл өзгерістер аталған кезең арасында адам үшін осы қызметтердің маңыздылығының артуы үрдісін бейнелемейді. Негізгі себеп баға факторының әрекеті адам мен қоғамның рухани және интеллектуалды өмірімен байланысты қызмет түрлеріне (әлеуметтік-мәдени аясының, тұрмыстық қызметтері, туристік қызметтер) деген сұранымының төмендеуіне бір жақты әкелуінен көрінеді, ал тұрмыстық-коммуналды қызметтердің тұтынылуы өзгеріссіз қалған. Медицина қызметтері бағаның көтерілуінің жалпылама деңгейін статистикалық түрде бейнеледі, бұл салаларда өзіндік қызметке көшу не болмаса оны ауыстыру мейлінше төмен.
Халқының жартысынан көбі жалдамалы жұмыскерлер болып келетін ел экономикасы үшін, еңбек қызметінен түсетін табыстардың жоғарғы үлесі, негізгі жұмыспен қамтылу адамдардың өмір сүруінің қамтамасыздығының негізгі қайнар көзі болып келетіндігіне күмәндандырады. Әлеуметтік сипаттағы төлемдер бойынша қарыздың кейінгі жылдарда жойылуын көрсеткен оңды өзгерістерге қарамастан, соңғы жылдары әлеуметтік трансферттер үлесінің артуы (2000 жылдың 11%-нан 17%-ға) халықтың тұрмыс деңгейінің біршама төмендегеніне көз жеткізеді.
Еңбек қабілетті халықтың басым бөлігінің материалды қамтамасыз етілмеуі, еңбек ақыдағы сала аралық диспропорцияның орын алуының салдары болып келеді. Қаражат қызметі, өнеркәсіп салаларында, құрылыс ұйымдарында жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы жоғары және республика бойынша олар орта деңгейден жоғары әлеуметтік төлемдерді алатын болса, ауыл шаруашылығы, мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету салаларындағы жұмыскерлердің табысы төмен болып қалмақ.
Қазақстан Республикасының статистика бойынша Агенттігінің мәліметтері бойынша 2001 жылы туристік индустрия өз қызметінің 24,6%-ын сыртқа шығу туризміне көрсеткен болса, сырттан кіру туризмінің үлесі тек 1,6%-ды құраған. Егер оның алдындағы жылы аталмыш көрсеткіш сәйкесінше 45,9% және 16,2% болғандығын ескерсек, сыртқа шығу туризмі 21,3 %-ға және сырттан кіру туризмі 14,6%-ға төмендегенін байқаймыз. 2002 жылы туристердің саны өткен жылмен салыстырғанда 9,9%-ға артқан. Туристік қызметтердің көлемі 2 млрд. 430 млн. 771 мың теңгені құрды. Ішкі туризм бойынша 2001 жылы 114053 адамға қызмет көрсетіліп, ол көрсеткіш алдынғы жылмен салыстырғанда 35,9%-ға өскені белгілі. Бұдан отандастарымызда ел табиғатына, халық мұрасына деген қызығушылықтарының және демалу, жергілікті курорттар, т.б. жерлерде денсаулығын түзету мүдделерінің артуын көре аламыз.
Туристік қызмет индустрия кәсіпорындарының шаруашылық қызметтеріндегі оңды өзгерістерге қарамастан, сырттан кіру туризмінің күрт төмендеуі, шетелдіктерді қызықтыра алатындай табиғаты мен тарихи-мәдени орталықтарына бай Қазақстанда заманға сай туристік қызмет инфрақұрылымын құру және істі жоғары дәрежеде ұйымдастыруды қолға алу қажеттілігін көрсетеді.
1.3 Тұтынушыларға қызмет көрсету аясының экономикалық өсуге ықпалы
Қызмет аясының өсу қарқыны мен қызмет көрсетудің тиімділігі экономикалық базистің кеңеюіне септігін тигізіп, қоғамдық өндірістің нәтижелерін жетілдіруге әсер ететін еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады. Мұның барлығы қоғамның барлық мүшелерінің қоғамдық қажеттіліктерін толығырақ және жан-жақты қанағаттандырудың алғы шарты. Қызмет аясының бағдары табиғат және оның күштері емес, адамның өзі. Оның негізгі функциясы тұлғаға, оның түйсігіне, қоғамдық өндіріс процесінде адамдардың қарым-қатынастарына әсер етуінен байқалады.
Қызметтер аясы дами түсе, адамдардың тұрмыс салтының қалыптасуына әсер етеді. Ол еліміздің материалды, еңбек және қаражат ресурстарын үнемдеуге, жұмыскерлердің бос уақытын ұлғайтуға, олардың еңбегінің шығармашылық мазмұнын толықтыруға, әйелдер мен еркектердің шынайы әлеуметтік теңестігіне қол жеткізуге, қоғам мүшелерінің саяхаттау мен араласу қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді және де қоғам мүшелерінің әл-ауқатын көтеруде қомақты маңыздылық алады. Сонымен қатар, рыноктық шаруашылықтану жүйесінде жаңа өндірістік қатынастардың қалыптасуына септігін тигізетіндігін де атап кетеміз. Рухани өсу мен үйлесімді даму жолында кең мүмкіндіктер беру, қызметтер аясының әлеуметтік бағыттылығын айқындаушы аспектілерінің бірін білдіреді. Сөйтіп, қызметтер аясы халықтың тұрмыс деңгейін көтере, халық шаруашылығының экономикалық өсуінің маңызды факторы ретінде көрінеді. Дегенмен де, кері байланыстың маңыздылығын төмендетпейміз, яғни экономикалық өсуді қамтамасыз ететін өндіріс, адам қажеттіліктерінің жиынтығын, даму деңгейін, өндірілетін өнім мен қызметтердің көлемі мен сапасы арқылы оларды қанағаттандыру дәрежесін, алатын табыстар көлемін анықтайды.
Экономикалық әдебиеттер мен басылымдарда, халықтың тұрмыс деңгейін анықтайтын екі келіс кездеседі. Солардың біріншісіне сәйкес, тұрмыс деңгейі адамның барлық немесе басым көпшілік қажеттіліктерімен сипатталады, яғни бұл оны кеңейте түсіндіруі. Екінші қадам аталмыш категорияның жинақталған тар анықтамасына сүйендіреді, онда назарға аса маңызды қажеттіліктердің тек шектелген шеңбері ғана алынады, ал тұрмыс деңгейі адамның өмірлік қызметінің барлық жақтарын бейнелейтін әл-ауқатының маңызды құрамасы ретінде сипатталады. Біздің ойымызша, тұрмыс деңгейін кеңейте түсіндіретін тұжырым, оның неғұрлым мәнді жактарын айқындауға кедергі жасайды, сондықтан тұрмыс деңгейін өзіндік, аяқталған категория ретінде қарастыру орынды. Сонымен бірге, қамту кеңдігімен қатар тұрмыс деңгейін анықтаудағы келістердің ымырашылсыздығы динамикалық аспектіде байқалады. Осыған орай, мақсатты зерттеулер шеңберінде қажеттіліктердің даму деңгейі мен оларды қанағаттандыру дәрежесін анықтау маңыздылығы негізделген болуы мүмкін.
Ал біз өз кезегімізбен, тұрмыс деңгейін адамға қоғамның іскерлі мүшесі болуға мүмкіндік беретін, белгілі бір қажеттіліктер жиынтығының даму деңгейі мен белгілі бір игіліктер арқылы қанағаттандырылу дәрежесі ретінде анықтаймыз.
Жалпы алғанда, қажеттіліктер қоғамның, әлеуметтік топтардың, адам тұлғасының өмірлік қызметін қолдауды және оның табиғи дамуына объективті қажетті мұқтаждықты, бір нәрсенің жетіспеуін білдіреді және де ол белсенділіктің ішкі оятқышы болып келеді. Қажеттіліктердің барлық түрлерінің материалды негізі болады, яғни материалды шығындарды қажет етеді, ал оларды жабу көзі табыс болып табылады. Тұрмыс деңгейіне қатысты табысты, қажеттілік ретінде және қажеттіліктерді қанағаттандыру көзі ретінде де қарастыруға болады. Қоғам қажеттіліктері, ең алдымен қоғамдық өндірістің негізі ретінде көрінетін экономикалық қажеттіліктер, объективті болып келеді. Қоғам және индивидтермен мойындалған қажеттіліктер олардың мүдделері ретінде көрінеді.
Қоғам қажеттілігінің бір бөлігі болып келетін және қанағаттандырылуы үшін қоғамдық ұдайы өндірісті қажет ететін экономикалық қажеттіліктердің пайда болу шарты мен дамуы өндіріспен қалыптасады. Ол өз кезегімен, ұдайы өндіріс қызметінің бағдары ретінде сезілетін экономикалық қажеттіліктердің әсері астында қалады. Экономикалық қажеттіліктердің әлеуметтік байқалу формасы мен қанағаттандырылуы экономикалық жүйе түрімен анықталады.
Тар мағынадағы тұрмыс деңгейін қарастырғанда сөз, әдетте, материалды және маңызды рухани қажеттіліктер жайлы болады. Материалды қажеттіліктерге үйреншікті тамақ, киім, баспана, тұрмыс заттары, денсаулық және де басқаларын жатқызады. Екінші текті қажеттіліктерді анықтау біршама қиындықтар туғызады, олардың қатарына, әдетте, рухани-мәдени дамуды енгізеді. Бірақ та, кейбір қажеттіліктерді қандай да бір нақты разрядқа жатқызуда келеңсіз жағдайлар пайда болып, өз адресіне түсініктеме жасауды қажет етеді. Осылайша, адамның өмірлік қызметінің табиғи да, рухани да негізін құрайтын рекреацияға деген қажеттіліктің өзінің ерекшелігіне қарай, бір жақты руханиға не болмаса материалдыға жатқызылуы орынды болмайды, сондықтан олардың басым табиғи тегін ескеру қажет деп білеміз.
Қажеттіліктер серпінді, өзгермелі, қанағаттандырылғаннын орнына жаңалары, одан да жоғарысы пайда болады, ол әрине тұлғаның түрліше атқарылатын қызметтер аясы мен формаларына жұмылдырылуымен байланысты. Өзінің табиғаты бойынша адамның жеке қажеттіліктері, қоғамдық қажеттіліктер жүйесінде басты орын алады. Ол өз тарапынан белсенді немесе пассивті өмірлік қызметке белгілі әсерін тигізеді. Осыған байланысты, белсенді қызмет әрекеттеріне қатысы жоқ пассивті тұтыну жолымен индивидумдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыруы, олардың жеке қажеттіліктерінің құнсыздануына әкелетіндігін атай кетелік. Керісінше, жеке қажеттіліктер құндылығы белсенді тұрмыс салтын жүргізетін адамдар үшін жоғары болады. Адамдардың жеке қажеттіліктері ұжымның қажеттіліктерімен тығыз байланыста болады.
Игіліктердің бірінші ретті, екінші ретті, үшінші ретті және т.с.с. бөліну иерархиясы, маржинализм теориясында, адамның қоршаған ортасындағы және оның өзін, заттарды, заттар мен өзінің тіршілік ету мақсаттары арасындағы байланысты игеру жағдайларын бейнелейтін, адам қажеттіліктерінің бір деңгейден екіншісіне трансформациялануымен байланыстырылады.
Қажеттіліктердің түрлі деңгейлерінің болуы және оларға қандай-да бір заттар игілігінің сәйкес келуінің орын алуы секілді, қызметтерді де жоғарғы және төменгі тәртіптегі иерархия ретінде қарастыру маңызды болар деп ойлаймыз. Маржинализмнің негізін салушылар, адамның қажеттіліктерін тікелей емес, аралық өте, яғни трансформация (физикалық, уақыт және кеңістікте) арқылы қанағаттандыратын игіліктерді жоғарғы тәртіптегі игіліктер қатарына жатқызған. Дегенмен де, игіліктің субстанционалды иерархиясының өзгеру бағыттылығы индивидтің субъективті бағасы және оның қалауларының жүйесімен анықталатындығын атай кеткеніміз жөн. Сондықтан, игіліктердің бірінші ретті, екінші ретті және үшінші реттілігі жайлы көзқарас бір жақты емес, адамның қоршаған ортадағы жағдайы, оның өзін бағалауы мен даму деңгейіне қарай әрбір субъектілерде әртүрлі болады. Қажеттіліктер динамикасы түрлі факторларды қамтиды, олар игілікті тұтынудың сапасы, санының, түрлілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І-тарау
1. Қонақ үй және туристік кешендердегі қызмет көрсету нарығының қалыптасуының негіздері
1.1 Қонақ үй индустриясының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасында туристік саланың қонақ үй қызметі аясында дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Тұтынушыларға қызмет көрсету аясының экономикалық өсуге ықпалы ... .15
ІІ-тарау
2. Қонақүй-туристік кешеннің (ҚТК) ұйымдастыру тиімділігі
2.1 Қонақ үй туристік кешенінің басқару құрылымы мен сипаттама ... ... ... ...21
2.2 Қонақ үй туристік кешенінің әлеуметтік-экономикалық алғы шарттары ... .25
2.3 Қонақ үй туристік кешенінің жүйелілігі мен негізгі қозғаушы факторлары.31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қысқартылған сөздер:
1. ЖҰӨ - Жалпы ұлттық өнімі
2. ТҰ - Туристік ұйым
3. ҚР - Қазақстан Республикасы
4. ДТҰ - Дүниежүзілік туристік ұйым
5. БҰДТҰ - Біріккен ұлттар дүниежүзілік туристік ұйым
6. БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы
7. ТМД - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
8. ХЕҰ - Халықаралық еңбек ұйымы
9. КАХА - Көлік авияциясының халықаралық ассоциациясы
10. ТААҚ - Туристік агенттердің Американдық қоғамы
11. ТАДА - Туристік агенттердің дүниежүзілік ассоциациясы
12. КОКП - Кеңес Одағының Комунистік партиясы
13. ОК - Орталық комитет
14. БКҰОҚ - Бүкілодақтық кәсіподақ ұйымдарының орталық кеңесі
15.
16. КСРО - Кеңестік социалистік республикалар одағы
17. ҚТҰБ - Қазақстан туристік ұйымдарының бірлестігі
18. АҚШ - Америка Құрама Штаттары
Кіріспе
Ең алғаш рет қонақ үй өнеркәсібі түсінігі антика заманында қолданыла бастаған. Антика заманы тарихи ғасыр ретінде белгілі. Бұл мәдениет әлемі және қайталанбас тағдырымен және жекелігімен тарихи ортада өмір сүрген адамдар әлемі. Адамдар осыған дейін түрлі антикалық заманда өмір сүріп келген және шығуы, әлеуметтік жағдайы, білімі, ерекшеліктері жөнінен теңдей болған емес. Антиканың алтын шынжыр мұрасы ғасырлар мен халықты бір жерде тоғыстырады.
Еуропалық даму антикалық негізде құрылған. Жерорта теңізі аймағы, Таяу Шығыстағы, Атлант мұхитынан Қара теңізге дейінгі еуропа жерлері, Британиядан Италияға дейінгі кең алқаптар антикалық стилде көптеген ғасырлар бойы дамып келеді. Антикалық дәуір әлемге және адам қауымына саяси және әлеуметтік формалар енгізді. Демократия да Ежелгі Грекияда пайда болған. Рим республикалық қатардың тәсілін берді, сонымен қатар көптеген халықтың, тілдердің, діндердің және жерлердің дамуына ықпал етті. Антика дәуірде көптеген ғылымдардың негізі жатыр.
Антика дәуіріне маңызды естеліктерді гректер мен римдіктер қалдырып кетті.
Ең алғаш рет қонақ үй өнеркәсібі туралы ескі манускриптерде - Вавилонның патшасы Хаммурапидің кодексінде таверналардың иелеріне билік жөнінде әңгімелерді жеткізіп отыруын жүктеген. Келушілердің құрамы әртүрлі болған.
Кейбіреулері қонақжайлық сөзі ескі француз сөзі ospis - біртүрлі қабылдау деп жобаласа, енді біреулері латын сөзі hospitalis дегенді яғни - қонақжайлық дегенді білдіреді деген. Қонақжайлар - дәл осылай антика дәуірінде өз үйінде жанұясымен қоса күтетін адамдарды атаған. Қонақжайлармен шетелдік мемлекеттер қарсылықты көмек, достық және қорғаныс жөнінде келісім құрған.
Қонақжайлық түсінігі адамзат өркениеті сияқты ескі түсінік. Қонақ үйдің ең алғаш шығуы, адамдарға қызмет көрсету кәсібімен, түнгі жатар орнына тоқтау себебтерімен тікелей байланысты.
Қонақ үйлер әдетте бір елмен басқа елдерге баратын басты жолдардың бойында орналасады. Сонымен бірге жолаушыларды күтумен қатар, қонақ үйлерде үкімет қызметкерлерімен өкілдер жұмыс жүргізеді. Қонақ үйлерде адамдарға түнеу, баспана, сол жерде тамқтандырады, аттарын ауыстырады.
Орта ғасырларда Еуропада тұрақты аулалар монастырлар кезінде соғыла бастады. Шіркеу жолаушылары діни қызметкерлерге, әулие жерлерге саяхаттаушыларға арнап қонақ жайлар ұйымдастыруды міндеттеді.
Уақыт өте келе тегін қонақжайлылықтан кіріс табуға есептелінген мекемелерге айналды. Алғашқы қонақ үйлер бастамасы Таяу шығыста, Орталық Азияда және Кавказияда орын ала бастады. Шөл далалар мен таулы үстірттерде саудагерлер тауар керуендерімен жолаушылайды. Олар әдетте шатырларда, кеу кездері керуен сарайларда, әр түрлі қонақжай кешендерінде, адамдардың арнайы түнеу орындарында жайғасты.
1. Қонақ үй және туристік кешендердегі қызмет көрсету нарығының қалыптасуының негіздері
1.1 Қонақ үй индустриясының даму тарихы
XIX ғасырдағы өндірістердің дамуы қонақжайлығы, туризмнің дамуымен байланысты.
Теңіз жағалауларында, минералды су көздері маңында табиғаты керемет орындарда ірі және ұсақ қонақ үйлер құрылыстары бой көтере бастады. Олардың уақыт өте келе техникалық жабдықталуы, қонақтарға арналып өте ыңғайлы жағдай жасалынып қызмет көрсетудің әдістері және түрлері өзгерді. Экономиканың бұл облысында компаниялар, акционерлік қоғамдар, корпорациялар және синдикаттар пайда бола бастады.Осындай біріккен ірі мекемелер өз еліндегі қонақ үй шаруашылықтарын басқара отырып, сондай - ақ басқа мемлекеттерде қонақ үй тұрғызумен айналысты.
Лондонда қонақ үй синдикаты, Францияда Қонақ үй қожайын одағы құрылды. Бұл мекемелердің жеке иегерлері нөмірлерге бағаларын белгілеп, қонақ үй қызметкерлері мен мамандар даярлап туризмнің дамуына жағдай жасады.
1906 жылы Халықаралық қонақ үй иелерінің одағы құрылып, әр түрлі әлем елдерінің 1700 қонақ үй иегерлерін біріктірді.
Еуропаның ең ірі қалаларында қонақ үйлерді басқа бағытта пайдалану басталды. Ол жерлерде казино ойындарын өткізу, прессконференция өткізу қарастырылған.
Қонақ үй шаруашылығының тез қарқынмен дамуы XX ғасырда басталды. Бұған себеп автомашиналардың сапалы және сандық бағытта тез өсуі, әуе және темір жол транспорты, мемлекет аралық сауданың, мәдениеттің, ғылыми - техникалық және спорттық байланыстардың өріс алуы болып табылады.
Қазіргі Қонақжай индустриясы дегеніміз отельдер, мейрамханалар, барлар, курорттар, ойын - сауық үйлері, казино, сауықтыру кешендерін құрайды.
XVIII - XIX ғасырда өнеркәсіп орындары мен сауда байланыстарының өсуімен, қалалар саны артып, қонақ үйлер ашылды. 1818 жылы Мәскеуде жеті қонақ үй жүйесі жұмыс жасады. 1900 жылы Петербургте 325 қонақ үй ашылды. Ал 1910 жылы Ресейде 4685 қонақ үй жұмыс істей бастады. Ол қонақ үйлердің бәрі таза коммерциялық мекемелер мен жеке адамдар меншігіне қарасты еді.
Октябрь ревалюциясынан кейін, Кеңес үкіметінің декретімен, барлық қонақ үйлер ұлттандырылып, қонақ үй шаруашылығы түбегейлі қайта құруға ұшырады. 1940 жылы 669 қалада қонақ үй тұрғызылды. Ал Ұлы Отан соғысы кезеңінде барлық халық шаруашылығына, соның ішінде қонақ үй шаруашылығына үлкен зиян келтірілді. Соғыс жылдарынан кейін қайта қалпына келтіру жұмыстары мен жаңа қонақ үй жұмыстарының құрылыстары, қайта жабдықтау басталды.
1960 жылдарға таяу Кеңес Одағының 1364 қаласында, қонақтарға 1476 қонақ үйде қызмет көрсетті.
Алдағы уақытта елдегі қонақ үй базасының материалдық және техникалық өсуін келесі факторлар анықтайды:
o Қалалардың дамуы және жаңа қалалардың пайда болуы
o өнеркәсіптің өсуі
o ғылымның және мәдениеттің өсуі
o өнердің өсуі
o адамдардың материалдық жағдайының өсуі және т.с.с.
Бұл факторлар ішкі туризмнің дамуына іс - сапарға және демалысқа шығатындардың санының артуының алғышарттары еді. 1980 жылы Мәскеу Олимпиадасының қарсаңында, КСРО - да барлық сыйымдылық орны 700 мың орын алатын 7000 қонақ үй орын алды. Көптеген ірі өте жайлы қонақ үйлер салынды. Ресейдегі өте үлкен қонақ үйдің бірі, 10 мың орындық қонақ үй комплексі Измайлово қонақ үйі болып саналады.
Өкінішке орай еліміздегі 1990 жылдардағы экономикалық және саяси жағдайға байланысты қонақ үй қызметіне деген сұраныс құлдрап кетті. 1990 жылдың аяғында Ресей Федерациясы мемлекеттік комитетінің берілген статистикалық мәліметтері бойынша, Ресей жалпы орын саны 390931 болатын 5043 қонақ үй типіндегі мекемелерді игерген.
Барлығы ресейде қонақ үйлердің 60% - ы қалалық жерлерде, ал 34 % - ы ауылдық жерлерде табылады. Көлемі жағынан қонақ үйдің нөмірлік қоры ең үлкендері Мәскеу мен Санкт - Петербург қалаларында орналасқан. Ресейдің астанасына арнап Мәскеу үкіметі Мәскеудегі халықаралық туризмнің 2005 жылға дейінгі даму концепциясы атты бағдарламада, қонақ үйлерді қайта жабдықтау және 30 мың қонақ үй орнына арналған жаңа құрылыс жоспарлаған. Үкімет қолдауымен сыртқы және ішкі туризмді дамыту бағыттары алға қойылған.
Мемлекеттердің экономикалық дамуы үшін туризмнің рөлі өте жоғары. Туризм XXғ. аяғымен ХХIғ. басында толығымен халықарлық деңгейде болды. Мұндай болуына 2 фактор әсер етті. Біріншіден, үлкен пайда алу мақсатында, кірісін жоғарлату үшін туристік кәсіпорындар, фирмалар саяхаттау географиясын әлем бойынша кеңейтуде. Екіншіден, рентабельді болу үшін туризм халықаралық деңгейде инвестициялану ерек. Қазіргі таңда туризмнің дамуы тұрақты. Жылына туристер саны орта есеппен 4% өсуде. Соңғы кездерде туризмнің интенсивті өсуі мына региондарда байқалады: Африка, Таяу Шығыс,Шығыс Азия, және Тынық мұхит регионы. Туризмнің бұлай даму тенденциясы халықаралық бәсекелестікке жағдай туғызып отыр, яғни жылдан жылға қызмет сапсы жоғары курорттар пайда болуда. Ал, бұрынғы туристік региондар жаңа қызмет түрлерін ұсынуда, жаңа жоспарлар құруда. Осылайша жаңа курорттар, қызмет көрсетудің жаңа түрлері пайда болуда. Туристік ағымды өзіне көптеп тарту үшін, туристік региондарда туристердің жақсы демалуына барлық жағдай жасалуда. Туристік өнімді өткізу үшін, осы өнім туралы ақпараттың клиентке оңай жетуі тиіс, яғни бұқаралық ақпарат көздері арқылы немесе демалыс орындарында болу керек.
Көп елдерде халықтың табысы туристік қызмет саласына жұмсалады. Шығу және ішкі туризм сферасында қонақүй шаруашылығы туристерге толық комплексті қызмет түрін ұсынады. Қонақ үй шаруашылығы Қазақстанда даму преспективасын анықтайтын негізгі фактор болып табылады.
Туристік қызмет, оның ішіндегі қонақүй қызметі әлеуметтік-мәдени қызмет түріне жатады. Туристік қызметтер қазіргі таңғы қонақжайлылық принципіне негізделіп құрылады, яғни Қазақстанда туризмді дамытуда қызмет көрсету саласының рөлі жоғарлайды. Туристік қонақүй сервисіне, кадрларды дайындау жүйесіне арнайы жаңа бағыттағы мәселелер қойылады.
Орналастыру - туризмнің ең негізгі элементі. Қонақүй өндірісі-қонақжайлылық жүйесінің негізі болып табылады. Орналасу жүйесі немесе құралы- бұл әртүрлі сервис деңгейін ұсынатын, уақытша клиенттерді қабылдайтын, түнеуге орын беретін әр түрлі типтегі ғимараттар. Қазіргі таңда қонақжайлылық инфроқұрылымы регионның және туристік орталықтың қарқынды даму үстіндегі қуатты жуйесі және туризм экономикасында маңызды құралы. Қонақжайлылық инфроқұрылымын әртүрлі ұжымдық және жеке орналасу орындары құрайды: отелдер, қонақүй, мотель, жастарға арналған жатақханалар,апартаменттер,туристік приюттар және жеке секторлар.
Республиканың көрікті, көрсетуге болатын маңызды объектілері мемлекеттің оңтүстігінде орналасқан. Олар Қазақстанның алғашқы қалалары: Түркістан, Отрар, Баба-ата, Испиджап (Сайрам), Тараз, Мерке; Талхиз(Талғар), Қойлық(Талдықорған).
Алдағы уақытта қонақ үй бизнесінің дамуы туризмнің дамуымен тікелей байланысты.
Ендігі кезекте Қазақстанның қонақ үйлеріне тоқтала кетсек. Оңтүстік астана қонақ үй индустриясының басты орталығы болып саналады. Бүгінгі күнде республикада 195 қонақ үй жүмыс істейді. Соның 36-сы Алматы қаласында орналасқан. 1990 жылдан бастап Қазақстанның қонақ үй рыногында инвестициялық ағын болды деуге болады. Осы жылдары 10 аса отелдер салынды. Көбісі бірлескен кәсіпорындар болып есептеледі және де әртүрлі халықаралық қонақ үйлер тізбектеріне кіреді. Кейіннен 1990 жылдардың ортасында халықаралық стандарттарға жауап беретін бір қатар отелдер пайда болды. Олардың инвесторлары болып отандық бизнесмендер шықты.
Қонақ үй индустриясына инвестицияның келуіне байланысты, банкротқа ұшыраған конақ үйлер саны да өсті, яғни рынок сұранысындағы дәрежеге сай қолайлы. Мысалы: оған Премьер Медеу отелін жатқызамыз. Ежелгі Медеу шатқалы демалу жұмыс орнына қолайлы. Осының бәрі Алматы орталығынан 15 минуттьқ жерде. Медеу мұз айдынының жанында Қазақ ауылы мейманханасы (Отырар комплексі) орналасқан. Қазақстанда отель бағасы бойынша және қызметтері бойынша әр түрлілігімен көзге түседі. Бір тәулікке 3 доллар, бұнымен көбінесе дүние жүзінің волонтерлері қолданады.
Ал люкс нөмір 1400 долларға дейін жетеді. Бұнымен көбінесе сапарға келген президенттер қолданады. Жергілікті жердің экзотикасына қызығушылар, халықаралық стандартқа үйреніп қалғандар қолданады. Бес жүлдызды отельдерде шетел азаматтарына барлық керек нәрсе бар. Әрине бағасына сай. Жиі келіп тұратын шетел азаматтарына шамалы жеңілдіктер болады.
0.2 Қазақстан Республикасында туристік саланың қонақ үй қызметі аясында дамуы
Терең ғылыми зерттеуді, талдауды және жүйелендіруді қажет етіп отырған, туризм құбылысының, туристік саланың елімізде дамуының, туристік қызметтің жұмылдыра көрсетілуінің басты себеп-салдары ретінде көрінуі және адамдардың әл-ауқатын жақсартудағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді қозғауы, осы бөлімде оларға негізделе тоқталуымызға түрткі болды.
Отандық ғылым туризмді, белгілі бір аймақтарды, елдерді тану мақсатымен жасалатын саяхатты білдіретін белсенді демалыс түрі ретінде сипаттайды. Түсінік берудегі келістерді қорытындыласақ, онда туризмді адамдардың тұрақты мекен-жайларынан тыс жерлерде уақытша тоқталуы немесе саяхат жасауы нәтижесінде пайда болатын қатынастар жүйесі ретінде анықтауға болады. Жалпылама сипат алған бұл анықтама, аталмыш құбылыстың әлеуметтік және экономикалық аспектілерін қозғамай, бейнелеумен ғана шектелген. Алдындағы тарауда қозғаған ойлар мен қарастырылған әдебиеттердің негізінде, диссертант, туризмге өзінің рухани және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыру, дене мен мінезқұлықты саулығын нығайту, қоршаған ортаның жаңаша әсерін тану мақсатымен, туристік қызметті тұтыну негізінде туристің бос уақытты пайдалануы ретінде анықтама береді.
Қазіргі заман ғалымдарының ішінен алғашқылардың бірі болып, туризмге экономикалық құбылыс ретінде назар аударған П.Ротоу, елдер дамуындағы экономикалық кезеңдер мен олардағы туризмнің даму ерекшеліктері арасындағы корреляцияны анықтау арқылы ұсынған үлгісі бүгінгі күнге дейін экономистермен мойындалуда. Халықаралық рынокқа туристік қызметпен шығу, экономикалық әлуеті жоғары, дамыған елдер үлесіне тисе, онда туризм орта кластың өркендеу белгісіне және жаппай тұтыну өніміне айналған. П.Ротоудың болжамына сәйкес, рынок жолына түскен дамушы елдерде, ал бұған біз өз кезегімізбен Қазақстанды енгіземіз, қызметтер аясындағы мультипликативті табыс құралы, тұрғылықты халықты жұмыспен қамту және инфрақұрылымның даму құралы болатын, ішкі туризмнің дамуына жағымды әлеуметтік-экономикалық жағдайлар туындап отыр. Теориялық тұжырымдар мен жорамалдарға сүйенбей, статистикалық мәліметтерге жүгінетін, бүгінгі күнгі туристік қызмет аясының ел экономикасына ықпалын бейнелейтін үлгілер, экономикалық тұрғыдан ғана ұсынылып, әлеуметтік жағы назардан тыс қалған.
Қазақстанның өтпелі кезеңнен кейінгі туризм саласының, халыққа ұсынылатын туристік қызметтер жағдайының әлі де болса тұрақтанбауына қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайын реформалау процесі ауқымды үлесін қосты. Қазіргі туристік аядағы қайшылықтар қайдан пайда болғанын анықтау үшін, өткен бірнеше жыл ішіндегі Қазақстандағы осы саланың даму процесін қарастыру қажет.
Арнайы әдебиеттерде туристік қызметтер аясы Қазақстанда XX ғасырдың бас кезінде пайда болғандығы жайлы сөз етілген. Туристік сала, халық шаруашылығының барлық салалары секілді кешегі күнге дейін орталықпен қатаң түрде басқарылып келген. Қазақстанда халықаралық туристік қызметпен алмасудың бастамасы ретінде, ресми түрде шетелден келген 25 қонақты қабылдауымен ерекшеленген 1956 жыл белгіленеді. Тап осы жылы КСРО, сол кездегі БҰҰ-да әрекет еткен ресми туристік ұйымдардың Халықаралық Одағына мүше болып кірген болатын. Қарастырылып отырған, екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең, туристік саланың индустриализациясы мен монополизациясы кезеңі болып табылады. Экономиканың жалпы дамуы мен соның ішіндегі туристік қызмет саласына тиісті маңызды шешімдерді орталық мемлекеттік органдар қабылдады. Халықаралық және ішкі туризмнің жоспарлы даму міндеттері әртүрлі Орталық органдарға бекітілді: жас өспірімдер және спорттық туризм мүдделері туристік-экскурсиялық, кәсіподақтық және қоғамдық органдардың құзырында болса, ішкі туризм мәселелерін - кәсіподақтар қарастырса, халықаралық - әртүрлі қалаларда өз бөлімшесі және шетелде өкілеті бар жеке ұйымдарға бекітіледі; ал жастар туризмін Орталық жастар ұйымы ұйымдастырады.
1962 жылы туристік-экскурсиялық басқару негізінде, туристік саланы жаппай дамыту міндетін алған, туризм мен экскурсиялар бойынша кеңес жүйесі құрылған болатын. Туризм мен экскурсия бойынша кеңестің қызметі Орталық Кеңеспен реттелініп отырған, ал олардың құрылуы елдегі туристік-экскурсиялық қозғалыс ауқымының кеңеюіне жол ашты. 1965 жылы Қазақстан мен барлық Одақтас республикаларда туризм бойынша Кеңестер ұйымдастырылып, туристік саланың материалдық базасы біршама кеңейтіледі. Алматы, Қарағанды, Орал, Шымкент, Шығыс Қазақстан облыстарында алғашқы кездері тек жалға алынған көлік құралдарымен жұмыс істеген, саяхат пен экскурсия бюролары пайда болған. 70-жылдардың орта кездерінде Қазтур Кеңесінде шетел туристерін қабылдау мен оларға қызмет көрсету бойынша бюролар жүмыс істей бастайды.
Алматы, Жамбыл (қазіргі Тараз), Шымкент, Қарағанды және Целиноград (қазіргі Астана) қалаларында Интурист атты Бүкіл Одақтық акционерлік қоғам агенттіктері ашылды. Ол КСРО-ның Министірлер Кеңесіндегі шетел туризмі бойынша бас басқармасына бағынышты болды. Сол жылдары біздің отандастарымызды Жерорта теңізінің жағалауындағы - Греция, Түркия, Тунис, Мальта, Испания, Франция, Ұлыбритания, Италия елдері арқылы өтетін, социалистік елдерге саяхат; Финляндия, Үндістан бойынша өтетін маршруттар қызықтырды. Туристік саланың дамуының жоспарлы реттелуі елімізден шетел валютасы ағымының мүмкіншілігін мейлінше азайтты, ал айырбастан тыс келген халықаралық топтарға туристік қызмет көрсету шетел валютасының түсімін арттыруға айтарлықтай әсерін тигізді.
Сол кездегі КСРО-дағы туристік қызметтің негізгі аймақтары болып Кавказ, Қрым, Балтық жағалауы, Ресейдің тарихи орталықтары мен Орта Азия саналды. Ал Қазақстанның бірқатар табиғи көрнекті жерлері мен мәдени ескерткіштері, архитектурасы мен археологиясы мүлдем көңілден тыс қалып қойды. Бүл кездері қазақстандық туризм идеологиялық функция атқаратын мәдени-ағартушылық жұмыс жүйесінің элементтерінің бірі ретінде көрінді. Мемлекеттің туристік саланы экономикалық сала ретінде қарастырмауы, кешенді болжаулардың жүргізілмеуі, ұзақ мерзімді жоспарлардың жасалмауы, Қазақстанда туристік қызмет индустриясының артта қалып қоюының негізгі себептерінің біріне айналды. Сондай-ақ, туристік қызметті аумақтық ұйымдастыру мен мемлекеттік емес туристік құрылымдар көңілден тыс қалды.
Постсоветтік уақыттағы халықаралық туристік қызметпен алмасуын шектеу саясаты, оның республикадағы дамуына кедергі жасап, тек ішкі туризм, не болмаса өзара туристік ағымның дамуына әкелді және де ол қалдық принципі бойынша қаржыландырылды.
80-жылдардың орталарына қарай орын алған түбегейлі реформалар, социалистік құрылысты жылдамдатуы бойынша дәстүрлі әкімшілік-әміршілдік шаралар шеңберінде жүргізілді. Реформаторлық ойдың негізі мынадай екі нұсқамадан тұрды:
1. жылдамдатылған қарқынмен бір бесжьлдық ішінде өркениетті батыс елдерін негізгі технологиялық көрсеткіштер бойынша қуып жету.
2. социализм жүйесі өз бетінше батыс елдерінің қоғамына қарағанда кіршіксіз, ал оның экономикалық артта қалуының себебін социализмнің әлуетті мүмкіншіліктерін жеткілікті пайдаланбауында деп сендіре түсіндіру.
Ұлы советтік арманды, яғни Америкаға жету және одан асып түсуін жүзеге асыруды алғашқы кезде социалистік негізге реформалану арқылы болдыруға тырысты. Осыған байланысты, 1990 жылдың басына дейін советтік машина жасау саласын американдық, жапондық және германдық деңгейге дейін жылдамдатып дамыту, міндеттен тыс немесе оңтайлы бағыт болып саналды. Дегенмен, сол кездегі экономиканың машина жасау саласы үшін жабдықтар өндірісін қажетті қарқында дамытуға дайындықсыздығы, аталмыш жобаның іске аспауына әкеліп, басқа да реформалардың кідіруіне себепкер болды. Яғни, дәстүрлі социалистік негізде модернизациялау мүмкіншіліктерінің толық игеріліп болғандығы туралы қорытынды жасауға болатын еді.
Осындай белгісіздік пен үрейлену кезінде туристік сала мәселелері әлі де болса жоспарлы тәртіпте үйлестірілуін жалғастырады. Сол кездері шетелден қонақтарды күтіп алу мен азаматтарымызды шетелге жіберу ісімен Интурист Мемлекеттік комитеті және Спутник халықаралық жастар туризмінің Бюросы айналысты. Шетелден келген туристердің 60%-нан астамын бұрынғы социалистік елдердің азаматтары құрады. Сондағы шетел туристерінің ішінде жүргізілген сауалнама нәтижесіне жүгінетін болсақ, олардың отанына келуінің негізгі мақсаты, саяси және экономикалық өмірдің өзгеруіне байланысты күшейе түскен елдің тарихи-мәдени жағдайына қызығушылықтарының артуы болғандығын байқаймыз.
1987 жылдың қаңтар айындағы КОКП ОК-нің (ЦК КПСС) пленумы реформалаудың жаңа қадамдарын қалайды. Онда әкімшілік-әміршілдік әдіс масқараланып, шетке ысырылып, оның орнына социализм мен демократияны біріктіру стратегиясы қолға алынды. Қайта құрудың демократиялық кезеңінде қалыптасқан жалпы адамзаттық құндылықтардың әмбебап тұжырымдамасын, социализм мен капитализмнің конвергенция теориясының отандық үлгісі ретінде қарастырыруға болар, яғни 1960 жылдардан бастап ол капитализм социализмнің, ал социализм капитализмнің ең жақсы жақтарын игереді және соның нәтижесінде осы екі жүйе әлемнің өркениетіне үлгі болатын - жаңа индустриалды қоғамға трансформацияланады дегенді алға тартқан.
1988 жылы туристік саланы бюджеттен қаржыландыру мен мемлекеттің реттеуі тоқтатылғаннан соң, туристік қызмет индустриясында рыноктық қатынастарды қалыптастыру процесінің нышаны біліне басталғанымен, кәсіпорын қызметін мемлекеттік тапсырыс пен бақылау цифрлары арқылы жоспарлы түрде жоғарыдан реттеу процесі өз жалғасын тапты. Қызмет көрсету мен жұмыс көлемі бойынша мемлекеттік тапсырысты орындау, алғашқыдай, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін бағалаудың негізгі белгісі болып қала берді.
Заңдылықтарға жүгіне отырып, туристік-экскурсиялық кәсіпорындар өз жоспарларын әзірлеп, келісім-шарттар жасасты. Кәсіпорындардың өндірістік, әлеуметтік қызметі, жұмысшылардың еңбекақысының төленуі еңбек ұжымымен атқарылған қаржы есебінен жүзеге асырылды.
Туристік-экскурсиялық мекемелерді көтерме сауда ретінде материалдық ресурстармен жабдықтауға, яғни 1987 жылдың шілде айынан бастап толық шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға көшіруі, алдағы бірнеше жыл ішінде ғана көптеген туристік қызмет кәсіпорындарының (туристік пансионаттар, демалыс үйлерінің, турбазалардың және т.б.) толық жабылуына алып келді.
91-жылдағы түбегейлі экономикалық қайта құрулар: республикадағы мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру, баға белгілеуіндегі либерализация мен басқа да көптеген жағдайлар туристік қызметтер аясына да өз әсерлерін тигізбей қоймады. Әртүрлі меншік формаларындағы туристік қызмет кәсіпорындарының құрылуы салдарынан, туристік қызметтің жоғарғы сапасын қамтамасыз етуге қабілетсіз, көптеген шағын туристік фирмалар пайда болды. Оған қоса, республикадағы қаржылық жағдайдың нашарлауы, халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуі, туристік саладағы дағдарыстық құбылысты тереңдетті. Туристік қызмет саласының материалдық-техникалық базасы үшін апаттық жағдайлар туды.
Экономикалық еркіндікті шектен тыс қолдау демократияға зиянын тигізуі және де керісінше болуы да мүмкін. Осындай көзқарастың нәтижесінде қоғам үшін зиянды келешек кәсіпкерлер менталитеті қалыптасты. Осы жылдары социалистік жүйені жасанды теңестірудің баламасы ретінде алғашқы мүмкіншіліктерін теңестіру идеясы ұсынылды. Мұнда мемлекеттің кез-келген араласуын индивидум жағдайын теңестіруге бағытталғандай етіп көрініс жасауға тырысты. Сонымен қатар, әркім өзінің жеке қабілетінің күшіне байланысты үлесін алуы керек болды. Осылайша, мемлекеттің әлеуметтік ара-қатынасқа қатысуын шектеткеннің нәтижесінде, туристік сала дамуының жылдар бойы жинақтаған тәжірибесі құнсызданды.
Батыс елдерінің стандартын қолдаушы реформаторлар, Қазақстан реформасының мақсатын анықтауда әлемдік ортақ өркениет туралы үкімді ұсынды және оның бір бөлігі болып Қазақстан енуі қажет еді. Бірақ та, онда Қазақстанның негізгі экономикалық көрсеткіштері бойынша артта қалып қойғаны ескерілген жоқ. Орта топты жылдамдатып қалыптастыру қажеттілігі мен мүмкіншілігін жария ете отырып, оны құратын материалдық негіздің болмауын ескермеген. Нәтижесінде мәселен, қазақстандықтардың тек 4-5%-ы ғана туристік индустрияның қызметтерін тұтына отырып, сапалы демалуы мүмкін еді.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекетпен реттелмейтін туристік саланың даму процесі тұрақты даму мәселесін шеше алмайды. Туристік қызмет индустриясының тиімді функциялануы туристік өнімнің өңделу дәрежесі мен туристік ресурстарды пайдалану тиімділігімен анықталады. Туристің тілектері мен тұтынуын қанағаттандыру, шектелген туристік ресурстарды рационалды пайдалану мәселелерін шешуді, туристік рыноктың әлсіз жерлері мен жағымсыз механизмін түзету процесіне мемлекетті қатыстыруын талап етеді.
1991 жылдың жазында Қазақстан Республикасының Президентімен Қазақстанның туристік ұйымдарының жалпылама жұмыстарын реттеу мақсатымен Туризм, дене шынықтыру және спорт Министрлігін құру туралы үкімге қол қойылған болатын. Сол кезде құрылған Министрлік Қазақстанның саяси егемендік алуымен байланысты жаңа өзгерістерге бейімделу қажеттілігіне сәйкес бірнеше рет өзгерістөрге шалдықты.
Бүгінгі күнде әлемдегі бірде-бір мемлекет туристік аяны құрайтын байланыстарсыз өмір сүре алмайды. 1993 жылы Қазақстан Бүкіләлемдік туристік ұйымға кіре отырып, әлемдік туристік қоғамдастықтың бір бөлігіне айналды, яғни халықаралық туризмді дамытудың жаңа жолдары ашылды, ендігі уақытта еліміз жалпыға бірдей қабылданған принциптер бойынша дамуға ұмтылыс жасауда. Ұлы Жібек жолын жаңғырту мәселесіне арналған Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның Ташкенттегі мәжіліс жұмысына (1994, қазан) Қазақстан Республикасының делегациялары осы Ұйымның толық құқықты мүшесі ретінде қатысты. Қазақстан фирмаларының ішінде осы мәжілісте аккредитациядан өткен жалғыз Жібек-Жолы холдингтік компаниясы болатын.
Аталмыш кезеңде шетелге шығу еркіндігі берілгеннен соң, сыртқа шығу туризмі дами бастап, оған Қазақстан халқының шағын көтерме сауда саласындағы кәсіпкерлердің бір бөлігі, яғни шоптуристер айтарлықтай сұраныс білдіреді. Жүргізілген есептер бойынша, ТМД-ның туристі орташа есеппен осы саладағы әйгілі Дубайда күніне қонақүйден басқа шамамен 1026 доллар шығын жұмсайтын болса, оның ішінде 980 доллары шоппинг үлесіне тиесілі. Дубай Эмиратының бюджет табысының 15%-ын мұнай саудасы құрса, туристік саладан түсетін пайда оның 60%-ын көрсетеді.
Осы мысалдың өзінен-ақ басқа елдің экономикасын нығайтуға нақты валюта түрінде қаншама ақша сомасы шетелге кететінін шамамен болжауга болады. Бұдан басқа шоптуристермен алып келінген тауарлар ішкі рынокта отандық тауарларға бәсеке туғызып, экономикаға келтіретін зияны бір басқа.
Қазақстанда қарастырылып отырған туристік сауданың даму кезеңі, Кеңес кезеңі бойындағы басымдылыққа ие болған дәстүрлі ұйымдастырушылық формаларының (жаппай және әлеуметтік туризм) өз жасауын жасап, рынок құрылымына бағытталған жаңа күштердің қалыптасуын бейнелейтін шешуші кезең болды. Қазақстандық туристердің осы жылдары жиі баратын елдерінің қатарына Түркия, Польша, Қытай, БАЭ, Германия, Болгария елдері кірді. Ал Қазақстанға келетін туристердің ағымы көбіне Ұлыбритания, ҚХР, АҚШ, Германия елдерінен. Негізінен осы кезеңдегі сыртқа шығу туризмін ұйымдастыруға бағытталған отандық туристік қызмет кәсіпорындарының кәсіпкерлік пайдасымен, туризмнің қоғамға қосқан үлесінің құндылығын өлшеу мүмкін емес еді. Туристік саланың осылайынан бір жақты жұмыс істеуінен елдің туристік ресурстарының артуын байқай алмаймыз және де ол ұлттық экономиканы көтеру котализаторы бола алмайтындығы айқын. Туристік алмасу саласындағы достастық туралы халықаралық келісім қорытындысы, әлемдік туристік нарығында мемлекеттің имиджін құруды қолдау мен өзіндік туристік мүдделерді жүзеге асыру үшін қосымша ынта берді. Қазақстанды туристік әлуетке бай, перспективті партнер ретінде қарастыра отырып, шет мемлекеттер үкіметінің бірқатар келісімдер жасауға ілтипат білдіргендігін атап өту қажет. Осындай келісімдер Иран, Пәкістан, Молдова республикасы, Венгр республикасы, көршілес Қырқызстан, Өзбекстан елдерімен жасалған, сондай-ақ бұған ТМД елдерімен туризм облысында достастық туралы келісімдерін де жатқызуға болса, бүл өз кезегімен Қазақстан Республикасының әлемдік туристік рынокқа шығуы туралы куәландыруы болар.
Қазақстан Республикасының Президентімен 1997 жылдың 30 сәуіріндегі Қазақстан Республикасында Ұлы-Жібек жолындағы туризмнің инфрақұрылымын дамыту бойынша Бүкіләлемдік Туристік Ұйым мен ЮНЕСКО жобасын, түркі тілдес мемлекет басшыларының Ташкент декларациясын жүзеге асыру туралы және 1998 жылдың 27 ақпанында Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризм инфрақұрылымын жасау атты Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бағдарламасы туралы қабылданған Жарлықтары маңызды рөл атқарды. Аталмыш Мемлекеттік бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің бірінші Жарлығында көрсетілгендерді орындау мақсатында жасалған болатын. Мұнда сонымен қатар, Қазақстан Республикасында туристік қызмет инфрақұрылымын дамыту мен тарихи қалаларды жаңғырту бойынша қажетті ғылыми және өндірістік әлуеттерді біріктіру, жеке тұлғалар мен ұйымдардың өзара әрекетін қамтамасыз- етуін анықтау міндеті, қызметінің негізгі бағдарына айналатын ашық акционерлік Жібек жолы - Қазақстан Ұлттық компаниясын құру ұйғарылған болатын.
1997 жылы БҰҰ-ның дамыту бағдарламасының қолдауымен Бүкіләлемдік Туристік Ұйымның сарапшыларының техникалық көмек ретінде жүргізген мемлекеттің туристік әлуетінің алдын-ала зерттеуі, Қазақстанда туристік саланы дамыту бойынша туристік сектордың шолуын қамтып, техникалық көмектің қажеттілігін анықтады.
Туристік қызметтің тиімді дамуына елдің немесе өңірдің географиялық ерекшеліктері, табиғи-климаттық жағдайлары, рекреациялық ресурстардың турист үшін тартымдылығы, коммуникация тарапынан ыңғайлылық дәрежесі, туристік саяхат жасауға қажетті уақыт пен қаражат мөлшері, туристік қызметтер индустриясына қажетті ресурстармен қамтамасыздық деңгейі секілді алғышарттар жүйесі септігін тигізеді. Рынок тұрғысынан туристік индустрияның өндіретін қызметтері туристік ұсынымды қалыптастырады, ал осы ұсынымға деген рекреационды сұраным, кейбір қызмет түрлеріне деген сұраным секілді бағаның өзгеруіне сезімтал және табыс бойынша жоғары икемді. Мұнда маусымдық факторының әсерін ескеру қажет, мысалы, демалысқа шығу кезеңі, сұраным өзгерісінің уақытты интервалы (қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді), тұтынушылар қалауларының сегменттелуі және олардың тұрақсыздығы, турөнімнің ассортимент пен сапасы бойьшша саралануы.
Еліміздің туристік-рекреационды әлуетіне негізделген шаруашылық, өндірістік және әлеуметтік қызметтердің сан-қырлы, күрделі жүйесін білдіретін туристік қызметтер индустриясы, адамдардың бос уақытын дұрыс ұйымдастыруға және қоғамның демалу мен көңіл күйін көтеруге деген сұранымын жан-жақты қанағаттандырып, еңбек ресурстарын жұмылдыру қабілеттілігімен халықтың тұрмыс деңгейін көтереді.
Бүгінде ішкі туристік рыноктағы демалыс, туристік-экскурсионды қызметтер, халықтың ақылы қызметтерге деген тұтыну шығындары құрылымында азғантай үлес алады. Бір жылға жан басына шаққандағы орташа көрсеткіші бойынша 1997 жылғы 27 теңгеден 2001 жылы 47 теңгеге ауытқығанымен, бұл шама елеуге тұрарлықтай емес (кесте 1). Тұтыну бағасының жоғарғы қарқынмен өсуі салдарынан халықтың басым көпшілігінің әл-ауқатының жақсармауы, минималды қажеттіліктердің, яғни тек әлеуметті-қажетті қызметтердің кейбіреулерінің ғана қанағаттандыры-луына әкелді, олар өзіндік бір ұдайы өндірмелі ядро болып қалыптасқан, яғни көрсетілген барлық ақылы қызметтер көлемінде жыл сайын (34) үлесін алып отырған. Оны 2001 жылы Қазақстан Республикасының статистика бойынша Агенттігінің 12000 үй шаруашылықтарының арасында жүргізілген таңдамалы зерттеудің нәтижесі көрсетті. Бұл өзгерістер аталған кезең арасында адам үшін осы қызметтердің маңыздылығының артуы үрдісін бейнелемейді. Негізгі себеп баға факторының әрекеті адам мен қоғамның рухани және интеллектуалды өмірімен байланысты қызмет түрлеріне (әлеуметтік-мәдени аясының, тұрмыстық қызметтері, туристік қызметтер) деген сұранымының төмендеуіне бір жақты әкелуінен көрінеді, ал тұрмыстық-коммуналды қызметтердің тұтынылуы өзгеріссіз қалған. Медицина қызметтері бағаның көтерілуінің жалпылама деңгейін статистикалық түрде бейнеледі, бұл салаларда өзіндік қызметке көшу не болмаса оны ауыстыру мейлінше төмен.
Халқының жартысынан көбі жалдамалы жұмыскерлер болып келетін ел экономикасы үшін, еңбек қызметінен түсетін табыстардың жоғарғы үлесі, негізгі жұмыспен қамтылу адамдардың өмір сүруінің қамтамасыздығының негізгі қайнар көзі болып келетіндігіне күмәндандырады. Әлеуметтік сипаттағы төлемдер бойынша қарыздың кейінгі жылдарда жойылуын көрсеткен оңды өзгерістерге қарамастан, соңғы жылдары әлеуметтік трансферттер үлесінің артуы (2000 жылдың 11%-нан 17%-ға) халықтың тұрмыс деңгейінің біршама төмендегеніне көз жеткізеді.
Еңбек қабілетті халықтың басым бөлігінің материалды қамтамасыз етілмеуі, еңбек ақыдағы сала аралық диспропорцияның орын алуының салдары болып келеді. Қаражат қызметі, өнеркәсіп салаларында, құрылыс ұйымдарында жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысы жоғары және республика бойынша олар орта деңгейден жоғары әлеуметтік төлемдерді алатын болса, ауыл шаруашылығы, мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет көрсету салаларындағы жұмыскерлердің табысы төмен болып қалмақ.
Қазақстан Республикасының статистика бойынша Агенттігінің мәліметтері бойынша 2001 жылы туристік индустрия өз қызметінің 24,6%-ын сыртқа шығу туризміне көрсеткен болса, сырттан кіру туризмінің үлесі тек 1,6%-ды құраған. Егер оның алдындағы жылы аталмыш көрсеткіш сәйкесінше 45,9% және 16,2% болғандығын ескерсек, сыртқа шығу туризмі 21,3 %-ға және сырттан кіру туризмі 14,6%-ға төмендегенін байқаймыз. 2002 жылы туристердің саны өткен жылмен салыстырғанда 9,9%-ға артқан. Туристік қызметтердің көлемі 2 млрд. 430 млн. 771 мың теңгені құрды. Ішкі туризм бойынша 2001 жылы 114053 адамға қызмет көрсетіліп, ол көрсеткіш алдынғы жылмен салыстырғанда 35,9%-ға өскені белгілі. Бұдан отандастарымызда ел табиғатына, халық мұрасына деген қызығушылықтарының және демалу, жергілікті курорттар, т.б. жерлерде денсаулығын түзету мүдделерінің артуын көре аламыз.
Туристік қызмет индустрия кәсіпорындарының шаруашылық қызметтеріндегі оңды өзгерістерге қарамастан, сырттан кіру туризмінің күрт төмендеуі, шетелдіктерді қызықтыра алатындай табиғаты мен тарихи-мәдени орталықтарына бай Қазақстанда заманға сай туристік қызмет инфрақұрылымын құру және істі жоғары дәрежеде ұйымдастыруды қолға алу қажеттілігін көрсетеді.
1.3 Тұтынушыларға қызмет көрсету аясының экономикалық өсуге ықпалы
Қызмет аясының өсу қарқыны мен қызмет көрсетудің тиімділігі экономикалық базистің кеңеюіне септігін тигізіп, қоғамдық өндірістің нәтижелерін жетілдіруге әсер ететін еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды факторы болып табылады. Мұның барлығы қоғамның барлық мүшелерінің қоғамдық қажеттіліктерін толығырақ және жан-жақты қанағаттандырудың алғы шарты. Қызмет аясының бағдары табиғат және оның күштері емес, адамның өзі. Оның негізгі функциясы тұлғаға, оның түйсігіне, қоғамдық өндіріс процесінде адамдардың қарым-қатынастарына әсер етуінен байқалады.
Қызметтер аясы дами түсе, адамдардың тұрмыс салтының қалыптасуына әсер етеді. Ол еліміздің материалды, еңбек және қаражат ресурстарын үнемдеуге, жұмыскерлердің бос уақытын ұлғайтуға, олардың еңбегінің шығармашылық мазмұнын толықтыруға, әйелдер мен еркектердің шынайы әлеуметтік теңестігіне қол жеткізуге, қоғам мүшелерінің саяхаттау мен араласу қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді және де қоғам мүшелерінің әл-ауқатын көтеруде қомақты маңыздылық алады. Сонымен қатар, рыноктық шаруашылықтану жүйесінде жаңа өндірістік қатынастардың қалыптасуына септігін тигізетіндігін де атап кетеміз. Рухани өсу мен үйлесімді даму жолында кең мүмкіндіктер беру, қызметтер аясының әлеуметтік бағыттылығын айқындаушы аспектілерінің бірін білдіреді. Сөйтіп, қызметтер аясы халықтың тұрмыс деңгейін көтере, халық шаруашылығының экономикалық өсуінің маңызды факторы ретінде көрінеді. Дегенмен де, кері байланыстың маңыздылығын төмендетпейміз, яғни экономикалық өсуді қамтамасыз ететін өндіріс, адам қажеттіліктерінің жиынтығын, даму деңгейін, өндірілетін өнім мен қызметтердің көлемі мен сапасы арқылы оларды қанағаттандыру дәрежесін, алатын табыстар көлемін анықтайды.
Экономикалық әдебиеттер мен басылымдарда, халықтың тұрмыс деңгейін анықтайтын екі келіс кездеседі. Солардың біріншісіне сәйкес, тұрмыс деңгейі адамның барлық немесе басым көпшілік қажеттіліктерімен сипатталады, яғни бұл оны кеңейте түсіндіруі. Екінші қадам аталмыш категорияның жинақталған тар анықтамасына сүйендіреді, онда назарға аса маңызды қажеттіліктердің тек шектелген шеңбері ғана алынады, ал тұрмыс деңгейі адамның өмірлік қызметінің барлық жақтарын бейнелейтін әл-ауқатының маңызды құрамасы ретінде сипатталады. Біздің ойымызша, тұрмыс деңгейін кеңейте түсіндіретін тұжырым, оның неғұрлым мәнді жактарын айқындауға кедергі жасайды, сондықтан тұрмыс деңгейін өзіндік, аяқталған категория ретінде қарастыру орынды. Сонымен бірге, қамту кеңдігімен қатар тұрмыс деңгейін анықтаудағы келістердің ымырашылсыздығы динамикалық аспектіде байқалады. Осыған орай, мақсатты зерттеулер шеңберінде қажеттіліктердің даму деңгейі мен оларды қанағаттандыру дәрежесін анықтау маңыздылығы негізделген болуы мүмкін.
Ал біз өз кезегімізбен, тұрмыс деңгейін адамға қоғамның іскерлі мүшесі болуға мүмкіндік беретін, белгілі бір қажеттіліктер жиынтығының даму деңгейі мен белгілі бір игіліктер арқылы қанағаттандырылу дәрежесі ретінде анықтаймыз.
Жалпы алғанда, қажеттіліктер қоғамның, әлеуметтік топтардың, адам тұлғасының өмірлік қызметін қолдауды және оның табиғи дамуына объективті қажетті мұқтаждықты, бір нәрсенің жетіспеуін білдіреді және де ол белсенділіктің ішкі оятқышы болып келеді. Қажеттіліктердің барлық түрлерінің материалды негізі болады, яғни материалды шығындарды қажет етеді, ал оларды жабу көзі табыс болып табылады. Тұрмыс деңгейіне қатысты табысты, қажеттілік ретінде және қажеттіліктерді қанағаттандыру көзі ретінде де қарастыруға болады. Қоғам қажеттіліктері, ең алдымен қоғамдық өндірістің негізі ретінде көрінетін экономикалық қажеттіліктер, объективті болып келеді. Қоғам және индивидтермен мойындалған қажеттіліктер олардың мүдделері ретінде көрінеді.
Қоғам қажеттілігінің бір бөлігі болып келетін және қанағаттандырылуы үшін қоғамдық ұдайы өндірісті қажет ететін экономикалық қажеттіліктердің пайда болу шарты мен дамуы өндіріспен қалыптасады. Ол өз кезегімен, ұдайы өндіріс қызметінің бағдары ретінде сезілетін экономикалық қажеттіліктердің әсері астында қалады. Экономикалық қажеттіліктердің әлеуметтік байқалу формасы мен қанағаттандырылуы экономикалық жүйе түрімен анықталады.
Тар мағынадағы тұрмыс деңгейін қарастырғанда сөз, әдетте, материалды және маңызды рухани қажеттіліктер жайлы болады. Материалды қажеттіліктерге үйреншікті тамақ, киім, баспана, тұрмыс заттары, денсаулық және де басқаларын жатқызады. Екінші текті қажеттіліктерді анықтау біршама қиындықтар туғызады, олардың қатарына, әдетте, рухани-мәдени дамуды енгізеді. Бірақ та, кейбір қажеттіліктерді қандай да бір нақты разрядқа жатқызуда келеңсіз жағдайлар пайда болып, өз адресіне түсініктеме жасауды қажет етеді. Осылайша, адамның өмірлік қызметінің табиғи да, рухани да негізін құрайтын рекреацияға деген қажеттіліктің өзінің ерекшелігіне қарай, бір жақты руханиға не болмаса материалдыға жатқызылуы орынды болмайды, сондықтан олардың басым табиғи тегін ескеру қажет деп білеміз.
Қажеттіліктер серпінді, өзгермелі, қанағаттандырылғаннын орнына жаңалары, одан да жоғарысы пайда болады, ол әрине тұлғаның түрліше атқарылатын қызметтер аясы мен формаларына жұмылдырылуымен байланысты. Өзінің табиғаты бойынша адамның жеке қажеттіліктері, қоғамдық қажеттіліктер жүйесінде басты орын алады. Ол өз тарапынан белсенді немесе пассивті өмірлік қызметке белгілі әсерін тигізеді. Осыған байланысты, белсенді қызмет әрекеттеріне қатысы жоқ пассивті тұтыну жолымен индивидумдардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыруы, олардың жеке қажеттіліктерінің құнсыздануына әкелетіндігін атай кетелік. Керісінше, жеке қажеттіліктер құндылығы белсенді тұрмыс салтын жүргізетін адамдар үшін жоғары болады. Адамдардың жеке қажеттіліктері ұжымның қажеттіліктерімен тығыз байланыста болады.
Игіліктердің бірінші ретті, екінші ретті, үшінші ретті және т.с.с. бөліну иерархиясы, маржинализм теориясында, адамның қоршаған ортасындағы және оның өзін, заттарды, заттар мен өзінің тіршілік ету мақсаттары арасындағы байланысты игеру жағдайларын бейнелейтін, адам қажеттіліктерінің бір деңгейден екіншісіне трансформациялануымен байланыстырылады.
Қажеттіліктердің түрлі деңгейлерінің болуы және оларға қандай-да бір заттар игілігінің сәйкес келуінің орын алуы секілді, қызметтерді де жоғарғы және төменгі тәртіптегі иерархия ретінде қарастыру маңызды болар деп ойлаймыз. Маржинализмнің негізін салушылар, адамның қажеттіліктерін тікелей емес, аралық өте, яғни трансформация (физикалық, уақыт және кеңістікте) арқылы қанағаттандыратын игіліктерді жоғарғы тәртіптегі игіліктер қатарына жатқызған. Дегенмен де, игіліктің субстанционалды иерархиясының өзгеру бағыттылығы индивидтің субъективті бағасы және оның қалауларының жүйесімен анықталатындығын атай кеткеніміз жөн. Сондықтан, игіліктердің бірінші ретті, екінші ретті және үшінші реттілігі жайлы көзқарас бір жақты емес, адамның қоршаған ортадағы жағдайы, оның өзін бағалауы мен даму деңгейіне қарай әрбір субъектілерде әртүрлі болады. Қажеттіліктер динамикасы түрлі факторларды қамтиды, олар игілікті тұтынудың сапасы, санының, түрлілік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz