МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА СЕНСОРЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Ф-ОБ-001033
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі Қазақстанның егемендік алып, өзінің ғылым мен техникалық дәрежесінің өсуі, экономикалық-әлеуметтік, саяси саладағы өркендеуі бүгінгі таңда білім беру мазмұнының уақыт талабына сай өзгеруіне әкеліп соқтырды.
ХХІ ғасырда Қазақстанның білім беру жүйесіндегі жалпы және орта 12-жылдық білім беру жүйесінің енгізілуі уақыт талабы болып отыр. 12 жылдық білім беру жүйесі бойынша мектепке дейінгі балалардың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріне келер болсақ, баланың жеке тұлғасының даму мәселесін ойдағыдай шешу мектепке дейінгі балалардың 12 жылдық мектепте оқуының дайындық деңгейін ескере отырып, дұрыс бағытта жұмыс жасай білу маңызды [1].
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылады. Бала - біздің болашағымыз. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі.
Қазақстанда мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық мәселелерін қарастырған отандық ғалымдар Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко, Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева, А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, М.Т.Турскельдина, Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова және М.Оспанбаеваның Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерін атап көрсетуге болады. [2]
Ұрпақ тәрбиесін жаңа құндылықтар негізінде жетілдіру қоғам алдында тұрған ауқымды істердің бірі, сол себепті де мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ақыл-ойын дамытуды жаңа көзқарастар негізінде талдау - кезек күттірмейтін іс.
Баланың алғашқы бес-алты жас кезеңі оның дамуындағы ең жауапты кезең, себебі осы кезде баланың ақыл-ой қабілеттері, сенсорлық дамуы, эстетикалық сезімдері қалыптасады. Бала тұлғасының мұндай қасиеттері қызықты да мазмұнды сабақ, еңбек және ойын әрекетінде қалыптасады.
Қоғамның негiзгi бағыты бiлiмдi де дарынды балалар даярлау болса, ал мектепке дейінгі мекемелердің негiзгi көкейкестi мәселелерiнiң бiрi сенсорлық тәрбие беру, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерден бастап ақыл-ойы дамыған, ойлау мәдениетi жоғары деңгейдегi балалар тәрбиелеу. Жас ұрпақ бойына ақыл - ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл - ой еңбек мәдениетін дарыту ең алдымен балаға сенсорлық тәрбие беруден бастау алады. Осы тақырып төңiрегiнде көптеген ғұлама ғалымдар пiкiрлер айтып, зерттеулер жазған. Балалардың сенсорлық тәрбиесін қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне дидактикалық ойын материалдары да жатады. Қазiргi таңдағы мектепке дейінгі педагогиканың мiндетi - адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, баланың білуге деген құштарлығын, ақыл-ой қабілетін дамыту, байқаған құбылыстардын талдауға, салыстыруға, қорытынды жасай білуге үйрету, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге , сөйлеуге үйрету. [3]
Жас бала - жас шыбық тәрiздi қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзiнің алғышарттары осы мектепалды кезеңінде қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi көңiл бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Кеңес дәуіріндегі педагогика сенсорлық тәрбие мәселелерінде Мария Монтессоридің сенсорлық тәрбие жүйесінде өз бейнесін тапқан позициядан принципиалды айырмашылығы бар позицияны ұстанады. Оның пайдаланған дидактикалық материалдар өзін-өзі бақылау принципіне сәйкес жасалған, мұның өзі балаларға педагогтың катысуынсыз, өз бетімен шұғылдануына мүмкіндік береді.
Кеңес педагогикасы сенсорлық тәрбиені іс-әрекеттің әр түрі: бейнелеу, құрастыру, музыкалық-қимыл үдерісінде, балаларды қоршаған ортамен таныстырғанда жүзеге асыру керек деп есептейді. Мәселен, Е. И. Тихеева сезім органдарын жетілдіру жұмысын бала тілінің дамуымен, қоршаған заттар дүниесімен таныстырумен байланыстырды. Ол жасаған дидактикалық материалдар, ойындар (әсіресе табиғи материалдармен ойындар) да түсті көлемді, форманы ажырата білуге бағытталған, бірақ балаларды заттардың қасиетімен, сапасымен таныстыру ойын әрекеті үстінде жүргізіледі, оның өзі білім мен ұғымды жақсы игеруге көмектеседі [4].
Мектепке дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беру, заттардың формасын, түсін, көлемі мен басқа да ерекшеліктері мен қатынастарын зерттеуге бағытталған қабылдау әрекеттерінің нәтижесінде қалыптасқан кез-келген түсініктер, келешекте кейіп мәніне айналуы қажет. Бірақ бұл жеткіліксіз. Себебі, әртүрлі заттардың әртүрлі ерекшеліктерінің ішінен салыстыра отырып, ортақ белгілеріне сәйкес заттардың қасиеттерінің негзгілерін айқындай білуі керек.
Біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігі, адамның қоршаған ортаны тануынан, түйсіну (сезім органдарына қоршаған ортаның заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің бөліктерінің тікелей әсер етуінің бейнеленуі) және қабылдауы (сезім органдарына қоршаған ортаның жалпы заттары мен құбылыстарының тікелей әсер етуінің) арқылы айқындалуында. Түйсіну мен қабылдауға тәрбиелеу - басқа барлық едәуір күрделі танымдық процестердің (есте сақтау, ойлау, қиял) пайда болуына қажетті алғышарттарды құрады. Дамыған сенсорика - қазіргі адамның практикалық іс-әрекетін жетілдірудің негізі. Б.Г.Ананьевтің айтуынша, ғылым мен техниканың ең озық жетістіктері тек терең ойлайтынға емес, терең түйсінетін адамға да есептелген.
Мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беру мәселелерін зерттеумен көптеген отандық және шетелдік ғалымдар айналысқан. Соңғы кездері әдіскерлер өз назарларын көбірек шетелдік авторларға аударуда. Орыс ғалымдары А.П.Усова, А.В. Запорожец, А.Г. Рузская, Н.А. Ветлугина, Л.А. Венгер, В.П. Зинченко және т.б. осы сенсорлық тәрбие беру мәселеріне едәуір өз үлестерін қосты [4,5,6,7].
Жоғарыда аталған ғылыми зерттеу жұмыстарының құндылық беделін түсірмейтінімізді айта отырып, зерттеулердің бағыттары балаларға сенсорлық тәрбие берудің нақты мәселесін шешуге бағытталғанымен, бүгінгі күні сенсорлық тәрбие мәселесін әлі де зерттеу және толықтыру қажет деп санаймыз.
Ойын - тәрбиенің ең тиімді құралдарының бірі. Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту бағдарламасында баланың ақыл-ой тәрбиесі және сенсорлық дамуына, оның дербестігінің, балалар ортасының қалыптасуына ойынның әсерінің үлкен маңызы атап көрсетілген. А.П.Усова ойын іс-әрекетінің мүмкіншіліктеріне сүйене отырып, ойынды тәрбие құралы ретінде қарастырды. Осыған сәйкес, бағдарлама әр ойынның түріне қарай тәрбие міндеттерін айқындап отыр: қимылды ойындар баланың қимылын дамытуға, дидактикалық ойындар - ақыл-ой әрекетін қалыптастыруға, қоғамдағы адамдардың еңбегі мен өмірін бейнелейтін сюжетті-рольдік ойындар - моральдық қасиеттерді тәрбиелеуге бағытталған және т.б. [4]
Ойынды білім беру үдерісінде пайдалану мәселелері философтар, педагогтар және психологтардың көптеген еңбектерінде орын алып отыр. И.Г.Пестолоцци, Р.Оуен, Ф.Фребель, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және т.б. ойынның педагогикалық дамытушы мүмкіншіліктерін жоғары бағалаған. [8,9]
Ойынның теориясы мен практикасы мәселелерімен белгілі психологтар Л.С.Выготский, А.Н.Льеонтев, Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец, П.П.Блонский, т.б. ойынның бала дамуы мен оның тұлғасының қалыптасуында алатын орны туралы өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. баланың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы айтып кеткен.
Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?- деп ұлы Абай да ойынның бала өміріндегі мәнін ашып көрсеткен. [10]
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның iшiнде мектеп жасына дейінгі балаларға интеллектуалдық бiлiм беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды қалыптастыруды талап етедi.
Осы айтылғандардың барлығы алынып отырған тақырыптың күрделiлiгiнiң, ғылыми және тәрбиелiк жағынан маңыздылығының, көкейтестiлiгiнiң дәлелi бола алады. Бүгінгі мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беру қажеттілігі мен ұлттық тәрбиедегі балаларды сенсорлық дамытудың озық дәстүрлердің жүйелі түрде зерттелмеуі арасында; бүгінгі заман балаларына заманауи озық дәстүрлерін меңгерту қажеттілігі мен оны пайдалануға байланысты бірегей тұжырымдама мен кешенді оқу-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық байқалады.
Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие берудің ерекшеліктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беруде дидактикалық ойындарды пайдалануды теориялық тұрғыдан негіздеу және оның тиімді әдіс-тәсілдерін iздестiру.
Зерттеу нысанасы: Мектепке дейінгі мекемедегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәнi: Мектепалды балаларға сенсорлық тәрбие беру үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдалану.
Зерттеу мiндеттерi:
1. Балаларға сенсорлық тәрбие беру мәселесі бойынша педагогикалық- психологиялық, әдiстемелiк ой-пікірлерге шолу жасау;
2. Сенсорлық тәрбие түсінігіне анықтама бере отырып, оның ерекшелiктерiн қарастыру;
3. Дидактикалық ойындарды пайдалана отырып балаларға сенсорлық тәрбие берудің жолдарын, әдiс-тәсiлдерін анықтап, педагогикалық эксперимент арқылы тиімділігін тексеру.
Зерттеу болжамы:
Егер, мектепке дейінгі мекемелерде сенсорлық тәрбие беруде дидактикалық ойындар тиімді қолданылса, онда балаларға сенсорлық тәрбие беру құралына айналып, дүниетанымдары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді, заттардың формасын, түсін, көлемі мен басқа да ерекшеліктері мен қатынастарынтуралы білімдері кеңейіп, басқа барлық едәуір күрделі танымдық процестердің (есте сақтау, ойлау, қиял) пайда болуынаықпал етеді. Өйткені дидактикалық ойындардың балаларға сенсорлық тәрбие беруде мүмкіншілігі ерекше.
Зерттеу әдiстерi:
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, Алия балабақшасы.
Диплом жұмысының құрылымы: кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
І
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА СЕНСОРЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Сенсорлық тәрбие түсінігінің теориялық сипаты
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымының маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негiзi мектепалды кезеңнен бастап қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Балабақшадан бастап балаларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ. Сондықтан да балабақшадан бастап баланың жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Осы міндеттерді жүзеге асыру балаларға сенсорлық тәрбие беруді тиімді ұйымдастыруға жол ашады, себебі соңғы жылдары мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің түрлері көбейіп, олардағы оқу-тәрбие үдерісін басқарудың икемді, көп функционалды жүйесі құрылып отыр. Міне сондықтанда, осы өзгерістер балалардың ақыл - ойын тәрбиелеп дамытуға қажет.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда балаларға білім берудің негізгі құралы болып табылады. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңнен әрдайым орын алады. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді . Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Ақылды сатып ала алмайсың, Ақыл- тозбас киім, білім - сарқылмас бұлақ деген халықтың даналық сөздерінен - ақ байқауға болады [11].
Сенсорлық тәрбие ақыл-ой тәрбиесінің негізі болып табылады, ол баланың сезімдік тәжірибесінің дамуын және баюын қамтамасыз етеді, заттардың қасиеті мен сапасы туралы түсінігін қалыптастырады. Сенсорлық тәрбие дегеніміз бұл түйсік пен қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы. Сенсор сөзі латынның Sensus - сезім, түйсік, қабылдау, түйсіну қабілеті деген сөздерінен шыққан [12]. Дүниені тану түйсінуден, қабылдаудан басталады. Түйсігі мен қабылдауы мол адамның қоршаған дүние жайлы көзқарасы кең, жан-жақты келеді. Сөйтіп, баланың сенсорлық мәдениеті, оның түйсігі мен қабылдауының даму деңгейі ойдағыдай дамыған таным қызметінің алғы шарты болып табылады.
Педагогикалық сөздікте сенсор ұғымына келесідей анықтама берілген ... 1) жеке рецептор, 2) рецеторлы мүшедеп атап көрсетілген. Сенсорлық бейімделу- организмнің сыртқы ортаның әр түрлі жағдайына бейімделу қабілеттілігі.
Сенсорлық бөлік - орталық жүйке жүйесінің өрлеме нейрондардың ұштары болып табылатын бөлігі. Мыс.: көру аймағы, соматосенсорлық бөлік және т.б.
Сенсорлық ес - сезім органдарына түсетін ақпараттарды сенсорлық өңдеудің өнімдерін өте қысқа уақыт бойында есте ұстауды қамтамасыз ететін гипотезалық ес жүйкешесі. [13].
Сенсорлық тәрбиеге екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл - ой күштері.
Ойлау дегеніміз не? Ойлау деп - заттар мен құбылыстардың арасындағы табиғи байланыстарды және қатынастарды бейнелейтін психикалық процесті айтады. Ойлау - таным іс-әрекетіндегі күрделі үдеріс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалыстың адам миында бейнеленуі [14].
Ой - түйсіну, қабылдау, елестетуден алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өңделуі, мәнге айналуы. Ойлау - барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму процесінде тәрбиеге қоятын міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың нақты жақтарын немесе түрлерін қалыптастырады. Тәрбиешінің міндеті ойлау түрлерінің мәнін терең түсінуі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі, балалардың ақыл- ой қабілетінің дамуын әсер ету тәсілдерін жете зерттеу қажет.
Енді әрбір ойлау түрлерінің тұлғаның даму үдерісінде алатын орны туралы сөз етейік .
Нақты логикалық ойлау - біздің затты тікелей қабылдауымыз. Мұны кейде көрнекі ойлау деп те атауға болады. Нақты логикалық ойлау балалардың ойлау және оқу процесінде, адамдардың еңбек іс- әрекетінде байқалады.
Сенсорлық даму және ойлау білігінің негізі ойлау операцияларын меңгеріде қажет етеді . Негізгі ойлау операцияларына ғылымда белгілі анализ, синтез, салыстыру, классификация жатады .
Анализ дегеніміз бүтінді бөліктерге ойша жіктеу немесе бүтіннің жеке қасиеттерін ойша бөлу болып табылады .
Синтез - заттың бөліктерін ойша үйлестіре біріктіру немесе құбылыстардың жеке жақтарын олардың белгілері мен қасиеттерін біріктіру. Анализ бен синтез біріне - бірі қарама- қайшы ойлау операциялары болғаны мен, олар бір- бірімен үздіксіз байланыста болады.
Белгілі бір сабақтастықта нақты белгілі немесе бірқатар белгілер бойынша олардың ұқсастықтарын немесе айырмашылықтарын анықтауды салыстыру деп аталады .
Салыстыру - жинақтаудың қажетті алғы шарты .
Араларындағы ұқсастық немесе айырмашылыққа тәуелді заттар немесе құбылыстарды топтарға ажыратуды жіктеу (классификация) деп атайды.
Негізгі ойлау операцияларын тұтас педагогикалық процесте меңгере және нәтижелі қолдана білу тәрбиешінің шеберлігін, біліктілігін, білімдарлығын көрсетеді [15].
Сенсорлық тәрбиенің тағыда бір маңызды міндеті балалардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Мұның негізінде әлем танымдылығын түсіну, табиғат пен қоғам дамуының заңдарын ұғыну. Жинақты етіп айтсақ, балалар барлық оқу іс-әрекетінде негізгі дүниетанымдық жұмысты бекітеді, баянды етуді талаптандырады. Ақыл - ой тәрбиесінің маңызды міндеті - ақыл - ой қызметінде, білімді үнемі молайтуға қажеттілікті дамыту. Ғылымның, техниканың және мәдениеттің қарқынды дамуы мен байланысты бұл міндет ерекше үлкен мәнге ие болып отыр. Оны шешпейінше талаптылық пен білуге құштарлықты дамыту, ауқымды ғылыми информациядан бағдар табуды қалыптастыру мүмкін емес .
Сенсорлық даму - бұл бала жасына, тәжірибесінің молаюы мен тәрбиелілік ықпалдарының әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шақта білімнің қорлануы шапшаң қарқынмен жүреді . Таным процестері жетіледі, бала сенсорлық әрекеттің қарапайым әдістерін меңгереді. Баланың сенсорлық дамуын қамтамасыз ету оның барлық кейінгі іс-әрекеті үшін зор маңызы бар. Сенсорлық дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу барысында тілді қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланып, сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Сенсорлық тәрбиені неғұрлым тиімді дамыту оқыту мен тәрбиелеу негізінде жүзеге асырылады. Қазіргі педагогика ғылыми ақыл- ой дамуының негізгі көрсеткіштері - білімдер жүйесін игеру, олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және жаңа білімдер алуға танымдық қызмет әдістерін меңгереді деп есептейді .
Сенсорлық тәрбие - балалардың белсенді ойлау қызметінің дамуына ересектердің мақсатты ықпалы . Ол қоршаған дүние туралы түсінікке жеңіл білімдерді хабарлауы, оларды жүйелеп отыруды, танымдық мүдделерді зияткерлік дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды, танымдық қабілеттерді дамытуды қамтиды.
Сенсорлық тәрбие - адамның таным қабілетін дамытып, білім қорын игеруіне жол ашатын тәлім - тәрбиенің негізгі бір саласы. Сенсорлық тәрбие арқылы балалардың оқып білім алуына іс - әрекетін бағыттау - сана сезімінің дамуына, ғылыми негіздерін меңгеруіне бағыт - бағдар бере отырып жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай жан - жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі.
Сенсорлық тәрбие - тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Сенсорлық даму еңбек өнімділігін арттыруға, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуының қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Қорыта айтқанда, сенсорлық тәрбие - адам зиялылығының негізі. [15]
1.2
Мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беру мәселесiнiң педагогикалық - психологиялық әдебиеттерде зерттелуі
Баланың ойы, ойлауы, сөйлеуі, бақылауы - олар мектеп жасына дейінгі балаларға ең керегі. Оларды дамытып отыру керек, бірақ олардың жиынтығы баланы жеке тұлға ретінде көрсете алмайды.
Ақыл-ой тәрбиесі іс-әрекет үдерісінде: адамдармен қарым-қатынас, ойын, еңбек, сурет, жапсыру, құрау, құрастыру, тәрбие, оқу, т.б. үдерістерде жүзеге асырылады.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды сенсорлық дамытуды дұрыс ұйымдастыру үшін олардың ақыл-ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін білу керек. Осыларды ескере отырып, сенсорлық тәрбие беру міндеттері, мазмұны, ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді. Серсорлық тәрбиені шешу жолдары: бір жағынан баланың мүмкіндігін барынша пайдалану және екінші жағынан баланы шаршататын немесе қажытатын, шамадан тыс міндеттерді жүктеуді болдырмау болып табылады . Бізге білім дайын түрінде келмейді, - деп Пиаже айтады [16].
М.Монтессоридің өздігінен даму технологиясы алдыңғы мақсаты -
баланы сенсорлық дамыту. Дербестікке тәрбиелеу, бала санасында нәрселер әлемі мен ойлау әрекетінің бірігуі. Оқыту баланың дамуына сәйкес табиғи (жанды емес) болуы керек, сонда бала өзі дамиды.
Монтессори педагогикасының ұраны баланың мұғалімге: Менің өзімнің жасауыма көмектесіп жібер деуіне жету. Баланы туғанынан азамат болғанға дейінгі барлық өмірі - оның еркіндігі мен дербестігінің дамуы болып табылады.
XX ғасырдың басында Монтессори талдап жасаған сенсорлық тәрбие жүйесі балалардың түстер мен реңктерді, формалар мен көлемдерді ажырату дәрежесі жоғары болуына қол жеткізуді өз алдына мақсат етіп қояды. Ол пайдаланған дидактикалық материалдар өзін-өзі бақылау принципіне сәйкес жасалған, мұның өзі балаларға педагогтың катысуынсыз, өз бетімен шұғылдануына мүмкіндік береді. Алайда бұл кезде сезім органдарының дамуы тіл дамуымен, өнімді қызметпен байланысты болған жоқ. Бұл қолдың ұсақ бұлшық еттерін дамытуға, көлем мен формадағы болмашы айырмашылықтарды сипап анықтау қабілетін қалыптастыруға, түстің реңктеріндегі елеусіз айырмашылықтарды тап басуға негізделді, Монтес-сори балалардан білімді адамдар жасауды өз мақсаты етіп қойған жоқ. Алғашқы бағыт Монтессори жүйесіне тән, осы жүйеде неғұрлым айқын көрінген ерекшелік болды. Тәрбиені бала күшін дамытушы күш деп қараған Монтессори пе-дагогикалық міндеттерді еркіндік принципіне негіздеп шешеді. Ол жасаған дидактикалық материалдар жүйесі геометриялық форма, түс, шама ұғымдарын танытумен шектелетін балаларды дамытудың психологиялық-сенсорлық тар шеңберінен әрі аса алмайды. Дидактикалық материалдармен жұмыс істей отырып, өз қателерін табуға және түзеуге көмектесетін материалдардың көмегімен дұрыс жолды өзі таба біледі. Сонымен интеллектік даму бағыты өте тар шеңбер аясында болады, ал мұны Монтессори қазіргі өндіріс орындары ас қажет етіп отырған жұмысшы кадрларды дайындау міндетіне байланысты деп түсіндіреді. Коменский, Песталоцци дидактикасында айқын көрініс тапқан балаларды айналадағы өмір құбылыстарымен, заттармен таныстыру -- мұнда басқа принциппен -- балаларды жанды әлем әсерінен бөлектеу принципімен -- ауыстырылады. Сауаттылыққа, жазуға, есептеуге үйрету Монтессорида сол баяғы сенсорлық
емес сонымен қатар топтағы барлық балалар үшін де бірлесіп жұмыс істеу тілегін, жұмыста жолдасына көмектесу тілегін өзара достық қарым-қатынаста тапсырылған іс үшін жауцапкершілік сезімін өз жұмысы мен жолдастарының жұмысына, бәріне тән нәрсеге ұқыпты көзқарасты тәрбиелеу жайында жазады.
Тәрбиешінің көрсетіп жүргеніндей, фребельдік сыйлықтардың заттық көрнекілігі Монтессоридың сөзімдік түйсіну туралы дидактикалық материалы балаларға жалпы бір жақты әсер еткен, балалардың елестету, ақыл-ойы және тілі сияқты ең маңызды психикасын дамытпаған. Мектепке дейінгі жастағы балалардың дерексіз ақыл-ой элементтерін мектепке барғанда оқуға бет бұруы үшін дамыту қажет. Заттарды санауға үйрету баланың белгілі сатыдағы дамуын тежейді, сурет бойынша әңгімелеп беру тек белгілі дәрежеде ғана пайдалы және көзге елестету бойынша әңгімелеп беруді ауыстыра алмайды[17].
Ресейлік ғалым Н.М.Щелованов нәресте кезеңді сенсорлық тәрбие берудің алтын кезеңі деп атап көрсеткен
Мектепке дейінгі педагогика тарихының әртүрлі даму кезеңдерінде бұл мәселе бойынша көптеген ғалымдар (Я.А.Коменский, Ф.Фребель, М.Монтессори, О.Декроли, Е.И.Тихеева және т.б.) балаларды заттардың қасиеттері мен ерекшілтерін таныстыратын әртүрлі дидактикалық ойындар мен жаттығуларды жасады.
Ғалымдар А.В.Запорожец, А.П.Усова, Н.П.Сакулина, Л.А.Венгер, Н.Н.Поддъяков және т.б. жалпы сенсорлық тәрбие бойынша көптеген ой-пікірлерін айқындай отырып сенсорлық тәрбие жүйесінің қалыптасуына өз ықпалдарын тигізді. Соның ішінде балаларға сенсорлық тәрбие беру ұйымдастырудың негізін құрайтын дидактикалық принциптерді айқындады:
oo сенсорлық тәрбие мазмұнын толықтыра отырып байыту және тереңдету принципі;
oo балаларға сенсорлық әрекеттерді басқа да мазмұндық іс-әрекеттерімен үйлестіру;
oo қоршаған ортада бағдарлануымен байланысты балаларға жинақталған білім мен біліктерді ұсыну;
oo заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен сапасы туралы балаларда жүйелі түсініктерді қалыптастыру [18].
Белгілі ғалым А.Меңжанова мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты - балаларды табиғат пен қоғамдық өмірдің сан қилы қарапайым құбылыстары жайлы біліммен қаруландыру, сезім мен қабылдау ерекшеліктерін жетілдіру арқылы ақыл-ой қабілетін (зейін, ой, ес, қиял, тез және дұрыс шешім қабылдау, тұжырымдау, игерген әдет пен дағдыны, білімді іс-әрекет үдерісінде туған міндеттерді шешуге пайдалана білу, өз еңбегнің сапасын, оның қорытындысын, ынта-ықыласын болжай алу) дамытуды қамтамасыз ету, - деп анықтаған. [3]
Г.Исмағұлова ақыл-ой тәрбиесі дегеніміз балалардың белсенді ақыл-ойының дамуына үлкендердің мақсат көздей отырып ықпал етуі, яғни балалар ұғымыныа түсінікті тілмен қоршаған дүние, әлем жайлы білімді жүйелі хабарлау, қызығушылығын, интеллектуалдық әдет пен дағдысын, танымдық қабілетін дамытуды айтады. [3]
Ойлау құрылымының механизмін түсіну үшін ақыл - ой қызметінің репродуктивті және продуктивті бөліктері қатынастарының қағидасы ерекше маңызды. "Ойлау - шындықты танудың қорытындыланған және жанама түрдегі үрдісі, бірақ оның диалектикалық, қарама - қайшылықтық бірлігінде продуктивті және репродуктивті бөліктері тұтасып кеткен" деп көрсетеді З.Калмыкова.
Н.Менчинская өз еңбегінде "Жақсы дағдыланған және нық бекітілген тәсілдерді қалыптастыру балалардың ақыл - ой дамуына елеулі әсер береді" деп, оның дамытушылық функциясының жоғарлауын, оқыту тәсілдерінің рөлін анықтайды. [19].
Интеллектуалдық әрекетке адам қабілеттерін дамыту ой еңбегінің мәдениетін игерумен де мейлінше тығыз байланысты. Ой еңбегі мәдениетінің ұғымына, әдетте, ой жұмысының режимін тиімді ұйымдастыра білу туралы ұғым, белгілі бір жүйе жасап алу, ұқыпты жұмыс істеу қабілеті жатады.
Ой жұмысының нәтижелігі жұмыста адам белгілі бір жүйені ұсынатын болса едәуір артады, бұл әрекет жасаудың белгілі бір дәйектілігін таңдап алудан, жұмыс орнының белгілі бір ұйымдастырылуынан, осы матеиалдарды және оқу құралдарын, т.б. орналастыру жүйесімен жазба жұмыстарды жазып алуды жүргізу жүйесінен көрінеді. Нақ осы ой еңбегінің мәдениеті интеллектуалдық қызметпен ұзақ шұғылдана білуге жол ашады.
Дербес танымдық қызметке қабілетті дамытуда ақыл - ой міндетінен саналады. Дербес танымдық қызметке қабілеттілік жалпы мәдени ой - өрісін ұлғайтып, өздігінен білім алу және адамды жан - жақты дамыту үшін де керек. Дербес танымдық қызмет ақыл - ой дамуының жеткілікті дәрежесін дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдыларын игеруді, сондай - ақ белгілі бір мотивтердің болуын көздейді. Дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары ой еңбегінің мәдениетімен де байланысты, өйткені бұл жұмыстың нәтижелі болуы үшін оны тиімді ойластырып ұйымдастыру керек болады.
Дербес жұмыс істеудің іскерлігі мен дағдыларының өзін алатын болсақ, ең алдымен, қандай салада болса да білімді игеру үшін қажетті бірқатар жалпы қасиеттерді қалыптастыру көзделеді. Бұлардың қатарына мұқият жұмыс істей білу, қиыншылықтарды жеңудегі табандылық, дамыған ес және оның түрлі формаларын қисынды қимылға келтіру, көру формаларын пайдалану, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жүргізе білу, ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білу жатады.
Дербес танымдық қызметке қабілеттілікті қалыптастыру үшін қажетті жалпы қасиеттер, ең алдымен, оқу - тәрбие ықпалдарының барлық кешені арқылы жасалады. Ой еңбегінің мәдениеті мен дербес жұмыс істей білу іскерлігін игеруге байланысты қасиеттер жеке тұлғаның дербес нәтижелі жұмыс істеу үшін қажетті алғышарттар болып табылады.
Алайда дербес жұмыс балаларға берген матеиалдардың, олардың мақсат пен міндеттері, оның тәжірибелік маңызы айқын болғанда және тапсырманы орындауда дербес жұмыс істеу әдістерін меңгергенде ғана оқушылардың ақыл - ой белсенділігі туады. [20].
Ақыл - ой қабілеттерін дамыту тұрғысынан алғанда, дербес жұмыс оқушының алдына мәселе қойылып, мәселелік жағдаят жасалғанда анағұрлым тиімді бола түседі. Мәселелік жағдаяттар тек күрделі де елеулі міндеттер мен мәселелердің айналасында жасалып қана қоймайды, қандай да болсын танымдық міндеттерді шешуге барудың өзі де өзекті бола алады.
Балаларды білім, іскерлік және дағдылар жүйесімен қаруландырудың мақсат көздеген үрдісі ретінде ақыл - ой жетекші рөл атқарады. Оқыту жеке тұлғаның ақыл - ойының дамуында жетекші болып саналады. Себебі, интеллектуалдылық және белсенді танымдық қызмет үшін керекті ақыл - ойдың бірде - бір бағалы қасиеті жүйеге келтірілген білімдердің қорынсыз дами алмайды.
Даму, ең алдымен, білімдерді меңгергенде бала жасайтын ой операциялары мен әрекеттердің сипаты арқылы анықталады.
Ақыл - ой тапқырлығына, қабілеттілік ісіне тәрбиелеуде едәуір мөлшерде оқытуға зерттеушілік тұрғысынан қарау ісі жәрдем ете алады. Оқытудағы зерттеушілік ұстанымы өздері зерттеп отырған ғылымдарда қолданылатын зерттеулердің негізгі әдістері арқылы жаңа білімдерді өз бетімен меңгере ала білуді оқу үрдісінде ұйымдастыру жағы көзделеді. Яғни, олардың қисынды ойлауын дамытып және сенімдерін қалыптастыру үшін оқушыларды дәлелдерге және өз көзқарасын негіздеуге үйрету жөніндегі жұмыстары өте пайдалы болып табылады.
Мектепке дейінгі мекеме бүлдіршіндерінің ойлау ережесі мен іс - әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан - жақты жағдай жасап, балабақшада берілетін білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың танымдық іс - әрекетін дамытуға тікелей байланысты.
Көрсетілген міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың сенсорлық тәрбие берумен тікелей байланысты десек қателеспейміз. Бұл тұжырымдамадағы негізгі мақсат - мектепке дейінгі білім беруді ұлғайту жолымен балалардың білім алуына бастапқы мүмкіндіктері бірдей қамтамасыз ету болып табылады. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамыту олардың сенсорлық дамуының басты бағыты болып саналады.
Қазіргі кездегі педагогтар мен психологтардың ересек топ балаларын оқытудың әр түрлі аспектілерін зерделеуге бағытталған зерттеулеріне сүйенетін болсақ, балалардың интеллектуалдық дамуының нәтижелілігі тек оқыту мен тәрбиелеудегі жалпы ұйымдастыру үдерісіне байланысты ғана емес, ол баланың танымдық іс-әрекетіне, белсенділігіне байланысты екенін көрсетеді.
Біздің ойымызша, мектепке дейінгі баланың сенсорлық тәрбие берудегі танымдық іс-әрекеті оның үлкендерден танымдық міндеттерді қабылдай білуінде, өзіне мақсат - міндет белгілей білуінде, іс-әрекеттің жоспарын, оны жүзеге асыру жолдары мен тәсілдерін, құралдарын таңдауында, белгілі операцияларды жүзеге асыруында, оның нәтижесін алып, оны талдау қажеттілігін түсінуінде айқындалады.
Танымдық іс-әрекет - баланың білімге деген өте белсенді сенсорлық әрекеті. Ересек адам мектепке дейінгі балаға күшті педагогикалық әсер етеді, балаларды ойлауға, зейінділікке, сөйлеуге, есте сақтауға, өзіне сенімді болуына және ынталылыққа тәрбиелей отырып, олардың белсенді танымдық іс-әрекет пен шығармашылыққа бой алуына көмектеседі.
А.Н.Леонтьев: Таным - әрекет түрлерінің бірі болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік күші таным әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде байланысты деп жорамалдауға болады, - деп түсінік береді [21].
Бұл проблеманың кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алады. Сократтың өзі -ақ оқыту барысында шәкірттің танымдық іс-әрекетін арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен еді.
Танымдық іс-әрекетті дамытудың маңыздылығы жөнінде құнды пікірлерді Ф.Бэкон, Ф.Рабле, М.Монтень, Дж. Локк, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Г.Песталоцций, Л.Ловуазье, И.Кант, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев және т.б. еңбектерінде көрсеткен [22]
Қазақтың аса көрнекті ағартушысы Ы.Алтынсарин шәкірттің танымдық іс-әрекетінде оқыту әдістері мен тәсілдерінің маңыздылығына ерекше тоқталды: Оқыту әдістері - балалардың жүре келетін мектепке, сабаққа, кейіннен ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол - деп атап көрсетті. Оның пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде, балалармен дұрыс сөйлесе білуінде. Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа типті мектеп оқушыларды қызықтырып, оларды мәдениетке, жұмысқа және айналасын, өз ортасын тануға, ой еңбегін үйретуге тиіс, - деп атап көрсетті [23].
Сезімнің бұл түрі - балалардың білім, білік алуға, дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруға және т.б. деген көңіл күй қатынасы. Баланың шындықты тануға деген сенсорлық сезімі ең алдымен таңданудан бастайды. Таңдану баланың әрбір нәрсенің, құбылыстың, оқиғаның мән - жайын жан - жақты танып, оларды тереңірек түсінуге жетелейді, оның ізденпаздық әрекетін тудырады. Сенсорлық сезімі адамның кез келген іс - әрекетіндегі рухтандырушылық маңызы зор көңіл күй болып табылады. Ал осындай сенсорлық сезімі кейбір балаларда жетілмей, артта қалып қояды. Оның себебі негізінен тұқым қуалаушылық, ортаның, экологияның әсері, отбасының әлеуметтік жағдайы, кейбір ата - аналардың араққа салынып, нашақорлықтың соңына түскен және басқа да осындай келеңсіз жағдайлардың әсері. Мұндай адамдарды ерекше оқытып үйретпесе, олардың сана - сезімі мен адамдық ақыл - ойы дамымайды.
1.3
Дидактикалық ойындардың балаларға сенсорлық тәрбие берудегі мүмкіндіктері
Қазіргі кезде оқытудың жаңа формалары мен тәсілдерін іздестіріп қарастыру заңды да, қажет құбылыс. Себебі, жаңа білім беру жүйесінде әрбір адам өз тұлғасының барлық мүмкіншіліктерін пайдалана отырып еңбек етуі керек. Сондықтан да білім беру жүйесінің әрбір сатысына қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған, сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсатты жүзеге асыру балабақшадан бастап жас бүлдіршіндерді мектепте оқуға даярлаудан басталары сөзсіз. Балабақшада болашақ мектеп оқушысы тұлғасының негізі қаланады.
Балаларға сенсорлық тәрбие беруде, олардың жан-жақты үйлесімді дамуында ойын маңызды орын алады. Қай заманда, қай халықтың өмірінде болсын бала мүмкіндігіне, шамасына қарай ойын ойнайды. Халық мектепке дейінгі жастағы баланы ойын баласы деп тегін айтпаған.
Ойын - балаларға ең тиімді әрі қолайлы іс-әрекеттің түрі, қоршаған ортадан алған әсерлерін ойын барысында өңдейді, қарым-қатынас жасайды. Ойынның мазмұны баланың тікелей байқағанын, болмаса үлкендердің қызметін қайта жаңғыртумен байланысты. Ойын барысында балалардың ойлауы және қиялы, оның эмоционалдылығы, белсенділігі, қарым-қатынас қажеттілігінің ерекшеліктері көрініс табады. Ойын балаларда келешекте оқу әрекеті мен еңбекте қажет ақыл-ойын дамытады, оның тұлғасының қалыптасуына ықпал етеді, қасиеттері қалыптасады. Өз кезегінде ойын ойнаушыдан ақылдылықты, төзімділікті, дербестілікті, белсенділікті, эмоционалдылықты талап етеді.
Ойын - адамның іс-әрекетінің бір түрі. Ойын, ойнау көпмағыналы ұғым. Мысалы, ертеде гректер ойынды тек балаларға тән іс-әрекеттер десе, еврейлерде қалжың мен күлкі мағынасында қолданылған, кейінірек келе, барлық европалық мемлекеттердің тілдерінде ойын бір жағынан ауыр еңбектен айырмашылығы бар адамдардың кең ауқымды әрекеттері ретінде, ал екінші жағынан адамдарды қуантатын, сауықтыратын және рақаттандыратын әрекеттері ретінде қолданылып келеді. Сонымен, бұл ұғым бала ойынынан бастап сахнада кейіпкерлерді сомдау әрекеттерінің барлығын қамтып отыр.
Ойын ғылыми зерттеулердің пәні ретінде қарастырыла бастағанға дейін, балаларды тәрбиелеудің бір құралы ретінде ғана қолданылып келген. Қазіргі кезде ойынды - адамның дүниетанымының алғашқы қадамы ретінде қарастырып отырмыз. Ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін толықтырып жетілдіреді.
Соңғы жылдары дидактикалық ойындардың теориялық және практикалық мәселелері көптеген ғалымдармен зерттеліп зерделенген: А.П.Усова, Е.И.Радина, Ф.Н.Блехер, Б.И.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, Е.Ф.Иваницкая, А.И.Сорокина, Е.И.Удальцова, В.Н.Аванесова, А.К.Бондаренко, Л.А.Венгер. Барлық зерттеулерде оқыту мен ойын арасындағы өзара байланыс, ойын үдерісінің құрылымы, дидактикалық мақсаттағы ойындарды басқарудың формалары мен әдістері анықталды.
Қазақ халқының ұлттық ойындары да ғалымдардың зерттеу нысаны болып отыр. М.Т.Таникеев, Т.Тотенаев, Ж.Төлегенов, Т.Ж.Бекботчаев, Е.Сағындықов, Қ.Б.Жарықбаев, Х.К.Байрамқұлова, С.А.Ұзақбаева, Н.К.Ахметов, А.Айтбаева, К.Т.Жаңабаев, Н.Ж.Баримбекова, М.Т.Тұрыскелдина және т.б. қазақтың ұлттық ойындарының оқу-тәрбиелік мәнін ашып айқындап отыр.
Осы кезге дейін ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне байланысты
ойын-сауық;
коммуникативтік;
диагностикалық;
коррекциялық;
әлеуметтендіру - сияқты әртүрлі функциялары анықталуда[24].
Кеңес педагогы В.А.Сухомлинский ойын - баланың рухани өміріне қоршаған орта және құбылыстар туралы ұғымдар, көзқарастар құйылатын үлкен жарық терезе деп атап көрсетсе, Н.К.Крупская өзінің көптеген ғылыми мақалаларында ойынның баланы адамгершілікке тәрбиелеудегі, дүниетанудағы маңызы туралы айтып кеткен. Мұндай көзқараспен келісе отырып А.М.Горький Ойын - баланың өздері өмір сүріп отырған дүниені тану жолы... деп қарастырады [25].
Н.К.Крупская педагогикада ең алғаш болып ойын мен еңбектің байланысы туралы мәселені көтерді. Ол балалардың бұл іс-әрекеттердің арасында ешқандай шектеу қоймай қарайтынын дәлелдеп көрсетті; ойында - еңбектегідей, ең бастысы - мақсат қою және оны орындау[3].
Бұл ойды әрі қарай А.С.Макаренко дамытып, жақсы ойын жақсы еңбекке ұқсайды, балаларды ойлау әрекеті, еңбектену әрекеті, шығармашылық қуанышы, жауапкершілік сезімдері біріктіреді деп айқындаған [26].
Ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген қазақстандық ғалым Н.Құлжанова педагогикалық үдерісті жетілдірудегі ойынның алар орнын жоғары бағалаған.
Сенсорлық тәрбиенің басты құралы - айналадағы адамдар, заттар, табиғат, қоғамдық құбылыстары. Осылардың әсерінен баланың дүниеге деген көзқарасы кеңейіп, танымы дамиды.
Сенсорлық тәрбиенің негізгі құралдарының бірі - ойын. Ол баланың ерекше әрекеті. Әр ойын баланың ерекше дамуына әр қилы әсер етеді. Мазмұнды рөлді ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп, сөзін дамытады. Драмалық ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең түсінуіне, тілінің дамуына әсер етеді .
Ойын өсіп келе жатқан бала организмінің қажеттілігі. Ойын барысында балада тапқырлық, төзімділік, ұжымшылдық, күштілік, табандалық, белсенділік сияқты қасиеттері мен ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі бала өмірінде ойын аса үлкен маңызға ие: ойын - оларға оқу; ойын - еңбек; ойын - тәрбие формасы. Ойын қабылдаудың, зейіннің, есте сақтау мен ойлаудың, шығармашылық қабілеттердің дамуына әсерін тигізеді, баланың ақыл-ойын дамытуға бағыттайды. Үлкендерге белгілі нәрсені бала ойын ойнау арқылы өзіне жаңалық етіп ашады.
Сол себепті мектеп жасына дейінгі баланың ойын ойнау қажеттілігі мен ойынға құштарлығын белгілі бір оқу міндеттерін шешу үшін бағыттап пайдалану қажет.
Қазіргі кезде педагогика ғылымында ойынды мектеп жасына дейінгі балаларды және бастауыш сынып оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің әдісі деп санайтын - ойын педагогикасы деген бағыт пайда болды, ойын (ойын әрекеті, ойын формасы, ойын технологиясы, тәсілі) - балаларды оқу еңбегіне ендірудің маңызды жолы.
Балабақшада оқу-тәрбие үдерісін ұйым-дастырудың формалары
Отбасындағы тәрбиелік жұмыстар
Қарым-қатынас, дидактикалық ойын, еңбек, сурет, жапсыру, құрау, құрастыру, сабақ
- Серуен, еңбек, көркем, шығарма оқу, ойындар, құрастыру
сенсорлық тәрбие
әдіс-құралдары
Бақылау,
Талап қою
Жаттықтыру
Дағдыландыру
әңгіме,көркем әдебиет оқу
сенсорлық тәрбиеге әсер ететін факторлар
Объективті фактор
Субъективті фактор
Қоғамның тарихи дамуы
Салт-дәстүрлер
Оқыту
Тәрбие
Отбасы
Уақыт
Сенім
Дүниеге көзқарас
Қабілет
Мінез
Қызығуы
Арман
тұқымқуалаушылық
Қарым-қатынас
Тәрбие
әлеуметтік орта
Мақсаты: сенсорлық тәрбие - адамның таным қабілетін дамытып, ер жетіп, есеюіне, білім қорын игеруіне жол аша-тын тәлім-тәрбиенің негізгі бір саласы, Дидактикалық ойын арқылы баланың түйсік пен қабылдауының дұрыс бағытта дамуына, танымдық іс-әрекетін бағыт-тап,сана-сезімінің дамуына, ғылым негіз-дерін меңгеруіне бағыт - бағдар беріледі
Ұлттық ойындар
түсіндіру
Мектепке дейінгі жастағы балаларға сенсорлық тәрбие беру үдерісінде дидактикалық ойындарды қолданудың жүйелік сипаты
Сурет-1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойындарды қолданудың жүйелік сипаты
Ақыл-ой тәрбиесінің әдістері: табиғат пен қоғам құбылыстарын бақылауды дұрыс және жүйелі ұйымдастыру, әңгіме әдісі, көркем сөзбен әңгімелеу, көрнекіліктер пайдалану, қызықтыру т.б . Ақыл- ойды дамытуда сезім ( сенсорлық) тәрбиесінің алатын орны ерекше . Сенсорлық тәрбие ақыл - ой тәрбиесінің негізі. Сенсорлық процестер мен таным - ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы. Сенсорлық тәрбиенің басты міндеттері - ақыл- ой дамуының негізін салу және эстетикалық тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде көріну. Айналадағы дүниені тану түйсік пен қабылдаудан басталады. Сенсорлық тәрбие дегеніміз - түйсік пен қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы. Баланың сенсорлық процестерінің дамуына мүмкіндік тудыратын іс- әрекеттің тиімді түрі - көркем сурет салу , саз балшықтан, ермексаздан мүсіндер жасау , салынған суреттерді , өрнектерді қиып желімдеу әрекеттері, бірлескен дидактикалық ойындар, педагогикалық басшылықпен ұйымдастырылған іс- әрекет болып табылады .
Сенсорлық тәрбие мазмұны - баланың түстерді ажырата алуы, олардың реңктері туралы, яғни бояуларды араластыру арқылы түс немесе реңк пайда болатынын үйрету. Сондай - ақ, суретті қараған кезде бейненің түс арқылы қалайша көркемдік сипат алатынын көре білу қабілетін дамытады . Мектепке дейінгі шақта алға - артқа, жоғары - төмен,
алыс- жақын, солдан-оңға т.б . кеңістік туралы түсініктерді игереді. Уақыт туралы ұғымдарды: кеше, бүгін, ертең т.б. арнайы мақсатты оқыту нәтижесінде қол жеткізеді. Сенсорлық тәрбие мазмұнына есту сезімділігін дамыту, қоршаған жағдайда дыбысты мұқият тыңдап, ажырата білуі музыкалық есту қабілеті енеді. Сондай-ақ , заттың сапасын сипап сезу арқылы ажырата білуі және оларды: тегіс, мамық, кедір - бұдыр, жұмсақ, қатты, ауыр, жеңіл, суық, жылы, т.б. деп дұрыс айта білуге үйренеді [27]
Мектепке дейінгі шақтағы баланы түсті ажыратып, атауға үйретеді, олардың реңктері туралы, яғни бояуларды араластырғанда түс немесе жаңа реңк пайда болатыны туралы түсініктерді қалыптастырады, сондай-ақ заттарды түсіне қарай салыстыруға үйретеді, суретті қараған кезде бейненің түс арқылы қалайша көркемдік сипат алатынын көре білу қабілетін дамытады.
Мектепке дейінгі шақта балалар алға-кейін, жоғары-төмен, алыс-жақын, солдан-оңнан тағы басқадай кеңістікке қатысты түсініктерді игереді және оларды өмірдегі түрлі жағдайларда басшылыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі Қазақстанның егемендік алып, өзінің ғылым мен техникалық дәрежесінің өсуі, экономикалық-әлеуметтік, саяси саладағы өркендеуі бүгінгі таңда білім беру мазмұнының уақыт талабына сай өзгеруіне әкеліп соқтырды.
ХХІ ғасырда Қазақстанның білім беру жүйесіндегі жалпы және орта 12-жылдық білім беру жүйесінің енгізілуі уақыт талабы болып отыр. 12 жылдық білім беру жүйесі бойынша мектепке дейінгі балалардың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріне келер болсақ, баланың жеке тұлғасының даму мәселесін ойдағыдай шешу мектепке дейінгі балалардың 12 жылдық мектепте оқуының дайындық деңгейін ескере отырып, дұрыс бағытта жұмыс жасай білу маңызды [1].
Мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі ұлттық даму стратегиясымен тығыз байланысты мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылады. Бала - біздің болашағымыз. Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту баланың ғана емес, еліміздің де жарқын болашағының кепілі.
Қазақстанда мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық мәселелерін қарастырған отандық ғалымдар Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко, Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева, А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, М.Т.Турскельдина, Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев, Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова және М.Оспанбаеваның Ғ.З.Таубаева және т.б. еңбектерін атап көрсетуге болады. [2]
Ұрпақ тәрбиесін жаңа құндылықтар негізінде жетілдіру қоғам алдында тұрған ауқымды істердің бірі, сол себепті де мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ақыл-ойын дамытуды жаңа көзқарастар негізінде талдау - кезек күттірмейтін іс.
Баланың алғашқы бес-алты жас кезеңі оның дамуындағы ең жауапты кезең, себебі осы кезде баланың ақыл-ой қабілеттері, сенсорлық дамуы, эстетикалық сезімдері қалыптасады. Бала тұлғасының мұндай қасиеттері қызықты да мазмұнды сабақ, еңбек және ойын әрекетінде қалыптасады.
Қоғамның негiзгi бағыты бiлiмдi де дарынды балалар даярлау болса, ал мектепке дейінгі мекемелердің негiзгi көкейкестi мәселелерiнiң бiрi сенсорлық тәрбие беру, мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерден бастап ақыл-ойы дамыған, ойлау мәдениетi жоғары деңгейдегi балалар тәрбиелеу. Жас ұрпақ бойына ақыл - ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл - ой еңбек мәдениетін дарыту ең алдымен балаға сенсорлық тәрбие беруден бастау алады. Осы тақырып төңiрегiнде көптеген ғұлама ғалымдар пiкiрлер айтып, зерттеулер жазған. Балалардың сенсорлық тәрбиесін қалыптастырудың тиiмдi тәсiлдерiне дидактикалық ойын материалдары да жатады. Қазiргi таңдағы мектепке дейінгі педагогиканың мiндетi - адам бойындағы жақсы қасиеттердi жас ұрпаққа үйрету, баланың білуге деген құштарлығын, ақыл-ой қабілетін дамыту, байқаған құбылыстардын талдауға, салыстыруға, қорытынды жасай білуге үйрету, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге , сөйлеуге үйрету. [3]
Жас бала - жас шыбық тәрiздi қалай исең солай майысады. Сондықтан да бiлiм негiзiнің алғышарттары осы мектепалды кезеңінде қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi көңiл бөлу керек екенiн заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Кеңес дәуіріндегі педагогика сенсорлық тәрбие мәселелерінде Мария Монтессоридің сенсорлық тәрбие жүйесінде өз бейнесін тапқан позициядан принципиалды айырмашылығы бар позицияны ұстанады. Оның пайдаланған дидактикалық материалдар өзін-өзі бақылау принципіне сәйкес жасалған, мұның өзі балаларға педагогтың катысуынсыз, өз бетімен шұғылдануына мүмкіндік береді.
Кеңес педагогикасы сенсорлық тәрбиені іс-әрекеттің әр түрі: бейнелеу, құрастыру, музыкалық-қимыл үдерісінде, балаларды қоршаған ортамен таныстырғанда жүзеге асыру керек деп есептейді. Мәселен, Е. И. Тихеева сезім органдарын жетілдіру жұмысын бала тілінің дамуымен, қоршаған заттар дүниесімен таныстырумен байланыстырды. Ол жасаған дидактикалық материалдар, ойындар (әсіресе табиғи материалдармен ойындар) да түсті көлемді, форманы ажырата білуге бағытталған, бірақ балаларды заттардың қасиетімен, сапасымен таныстыру ойын әрекеті үстінде жүргізіледі, оның өзі білім мен ұғымды жақсы игеруге көмектеседі [4].
Мектепке дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беру, заттардың формасын, түсін, көлемі мен басқа да ерекшеліктері мен қатынастарын зерттеуге бағытталған қабылдау әрекеттерінің нәтижесінде қалыптасқан кез-келген түсініктер, келешекте кейіп мәніне айналуы қажет. Бірақ бұл жеткіліксіз. Себебі, әртүрлі заттардың әртүрлі ерекшеліктерінің ішінен салыстыра отырып, ортақ белгілеріне сәйкес заттардың қасиеттерінің негзгілерін айқындай білуі керек.
Біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігі, адамның қоршаған ортаны тануынан, түйсіну (сезім органдарына қоршаған ортаның заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің бөліктерінің тікелей әсер етуінің бейнеленуі) және қабылдауы (сезім органдарына қоршаған ортаның жалпы заттары мен құбылыстарының тікелей әсер етуінің) арқылы айқындалуында. Түйсіну мен қабылдауға тәрбиелеу - басқа барлық едәуір күрделі танымдық процестердің (есте сақтау, ойлау, қиял) пайда болуына қажетті алғышарттарды құрады. Дамыған сенсорика - қазіргі адамның практикалық іс-әрекетін жетілдірудің негізі. Б.Г.Ананьевтің айтуынша, ғылым мен техниканың ең озық жетістіктері тек терең ойлайтынға емес, терең түйсінетін адамға да есептелген.
Мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беру мәселелерін зерттеумен көптеген отандық және шетелдік ғалымдар айналысқан. Соңғы кездері әдіскерлер өз назарларын көбірек шетелдік авторларға аударуда. Орыс ғалымдары А.П.Усова, А.В. Запорожец, А.Г. Рузская, Н.А. Ветлугина, Л.А. Венгер, В.П. Зинченко және т.б. осы сенсорлық тәрбие беру мәселеріне едәуір өз үлестерін қосты [4,5,6,7].
Жоғарыда аталған ғылыми зерттеу жұмыстарының құндылық беделін түсірмейтінімізді айта отырып, зерттеулердің бағыттары балаларға сенсорлық тәрбие берудің нақты мәселесін шешуге бағытталғанымен, бүгінгі күні сенсорлық тәрбие мәселесін әлі де зерттеу және толықтыру қажет деп санаймыз.
Ойын - тәрбиенің ең тиімді құралдарының бірі. Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту бағдарламасында баланың ақыл-ой тәрбиесі және сенсорлық дамуына, оның дербестігінің, балалар ортасының қалыптасуына ойынның әсерінің үлкен маңызы атап көрсетілген. А.П.Усова ойын іс-әрекетінің мүмкіншіліктеріне сүйене отырып, ойынды тәрбие құралы ретінде қарастырды. Осыған сәйкес, бағдарлама әр ойынның түріне қарай тәрбие міндеттерін айқындап отыр: қимылды ойындар баланың қимылын дамытуға, дидактикалық ойындар - ақыл-ой әрекетін қалыптастыруға, қоғамдағы адамдардың еңбегі мен өмірін бейнелейтін сюжетті-рольдік ойындар - моральдық қасиеттерді тәрбиелеуге бағытталған және т.б. [4]
Ойынды білім беру үдерісінде пайдалану мәселелері философтар, педагогтар және психологтардың көптеген еңбектерінде орын алып отыр. И.Г.Пестолоцци, Р.Оуен, Ф.Фребель, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және т.б. ойынның педагогикалық дамытушы мүмкіншіліктерін жоғары бағалаған. [8,9]
Ойынның теориясы мен практикасы мәселелерімен белгілі психологтар Л.С.Выготский, А.Н.Льеонтев, Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец, П.П.Блонский, т.б. ойынның бала дамуы мен оның тұлғасының қалыптасуында алатын орны туралы өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров, Т.Тәжібаев т.б. баланың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы айтып кеткен.
Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма?- деп ұлы Абай да ойынның бала өміріндегі мәнін ашып көрсеткен. [10]
Қазақстан Республикасы бiлiм беру жүйесiнiң даму динамикасы, оның iшiнде мектеп жасына дейінгі балаларға интеллектуалдық бiлiм беруде бастапқы идеал құндылықтарды, ұстаным мен мақсаттарды қалыптастыруды талап етедi.
Осы айтылғандардың барлығы алынып отырған тақырыптың күрделiлiгiнiң, ғылыми және тәрбиелiк жағынан маңыздылығының, көкейтестiлiгiнiң дәлелi бола алады. Бүгінгі мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беру қажеттілігі мен ұлттық тәрбиедегі балаларды сенсорлық дамытудың озық дәстүрлердің жүйелі түрде зерттелмеуі арасында; бүгінгі заман балаларына заманауи озық дәстүрлерін меңгерту қажеттілігі мен оны пайдалануға байланысты бірегей тұжырымдама мен кешенді оқу-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық байқалады.
Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие берудің ерекшеліктері деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беруде дидактикалық ойындарды пайдалануды теориялық тұрғыдан негіздеу және оның тиімді әдіс-тәсілдерін iздестiру.
Зерттеу нысанасы: Мектепке дейінгі мекемедегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәнi: Мектепалды балаларға сенсорлық тәрбие беру үдерісінде дидактикалық ойын материалдарын пайдалану.
Зерттеу мiндеттерi:
1. Балаларға сенсорлық тәрбие беру мәселесі бойынша педагогикалық- психологиялық, әдiстемелiк ой-пікірлерге шолу жасау;
2. Сенсорлық тәрбие түсінігіне анықтама бере отырып, оның ерекшелiктерiн қарастыру;
3. Дидактикалық ойындарды пайдалана отырып балаларға сенсорлық тәрбие берудің жолдарын, әдiс-тәсiлдерін анықтап, педагогикалық эксперимент арқылы тиімділігін тексеру.
Зерттеу болжамы:
Егер, мектепке дейінгі мекемелерде сенсорлық тәрбие беруде дидактикалық ойындар тиімді қолданылса, онда балаларға сенсорлық тәрбие беру құралына айналып, дүниетанымдары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді, заттардың формасын, түсін, көлемі мен басқа да ерекшеліктері мен қатынастарынтуралы білімдері кеңейіп, басқа барлық едәуір күрделі танымдық процестердің (есте сақтау, ойлау, қиял) пайда болуынаықпал етеді. Өйткені дидактикалық ойындардың балаларға сенсорлық тәрбие беруде мүмкіншілігі ерекше.
Зерттеу әдiстерi:
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, Алия балабақшасы.
Диплом жұмысының құрылымы: кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
І
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА СЕНСОРЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Сенсорлық тәрбие түсінігінің теориялық сипаты
Егемендi елiмiздiң болашағы жас жеткiншектердiң бiлiм дәрежесiнiң тереңдiгiмен өлшенедi. Қазiргi заманғы бiлiм беру әлеуметтiк құрылымының маңызды элементтерiнiң бiрiне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негiзi мектепалды кезеңнен бастап қаланатыны бәрiмiзге белгiлi. Балабақшадан бастап балаларға бiлiмнiң қыры мен сырын жетiк таныту, қабiлеттерiн шыңдау, адамгершiлiк қасиеттерiн дарытып, Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етiп тәрбиелеу - бiздiң мiндетiмiз болмақ. Сондықтан да балабақшадан бастап баланың жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Осы міндеттерді жүзеге асыру балаларға сенсорлық тәрбие беруді тиімді ұйымдастыруға жол ашады, себебі соңғы жылдары мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің түрлері көбейіп, олардағы оқу-тәрбие үдерісін басқарудың икемді, көп функционалды жүйесі құрылып отыр. Міне сондықтанда, осы өзгерістер балалардың ақыл - ойын тәрбиелеп дамытуға қажет.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда балаларға білім берудің негізгі құралы болып табылады. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңнен әрдайым орын алады. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді . Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін Ақылдан қымбат байлық жоқ, Ақылды сатып ала алмайсың, Ақыл- тозбас киім, білім - сарқылмас бұлақ деген халықтың даналық сөздерінен - ақ байқауға болады [11].
Сенсорлық тәрбие ақыл-ой тәрбиесінің негізі болып табылады, ол баланың сезімдік тәжірибесінің дамуын және баюын қамтамасыз етеді, заттардың қасиеті мен сапасы туралы түсінігін қалыптастырады. Сенсорлық тәрбие дегеніміз бұл түйсік пен қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы. Сенсор сөзі латынның Sensus - сезім, түйсік, қабылдау, түйсіну қабілеті деген сөздерінен шыққан [12]. Дүниені тану түйсінуден, қабылдаудан басталады. Түйсігі мен қабылдауы мол адамның қоршаған дүние жайлы көзқарасы кең, жан-жақты келеді. Сөйтіп, баланың сенсорлық мәдениеті, оның түйсігі мен қабылдауының даму деңгейі ойдағыдай дамыған таным қызметінің алғы шарты болып табылады.
Педагогикалық сөздікте сенсор ұғымына келесідей анықтама берілген ... 1) жеке рецептор, 2) рецеторлы мүшедеп атап көрсетілген. Сенсорлық бейімделу- организмнің сыртқы ортаның әр түрлі жағдайына бейімделу қабілеттілігі.
Сенсорлық бөлік - орталық жүйке жүйесінің өрлеме нейрондардың ұштары болып табылатын бөлігі. Мыс.: көру аймағы, соматосенсорлық бөлік және т.б.
Сенсорлық ес - сезім органдарына түсетін ақпараттарды сенсорлық өңдеудің өнімдерін өте қысқа уақыт бойында есте ұстауды қамтамасыз ететін гипотезалық ес жүйкешесі. [13].
Сенсорлық тәрбиеге екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл - ой күштері.
Ойлау дегеніміз не? Ойлау деп - заттар мен құбылыстардың арасындағы табиғи байланыстарды және қатынастарды бейнелейтін психикалық процесті айтады. Ойлау - таным іс-әрекетіндегі күрделі үдеріс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалыстың адам миында бейнеленуі [14].
Ой - түйсіну, қабылдау, елестетуден алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өңделуі, мәнге айналуы. Ойлау - барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму процесінде тәрбиеге қоятын міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың нақты жақтарын немесе түрлерін қалыптастырады. Тәрбиешінің міндеті ойлау түрлерінің мәнін терең түсінуі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі, балалардың ақыл- ой қабілетінің дамуын әсер ету тәсілдерін жете зерттеу қажет.
Енді әрбір ойлау түрлерінің тұлғаның даму үдерісінде алатын орны туралы сөз етейік .
Нақты логикалық ойлау - біздің затты тікелей қабылдауымыз. Мұны кейде көрнекі ойлау деп те атауға болады. Нақты логикалық ойлау балалардың ойлау және оқу процесінде, адамдардың еңбек іс- әрекетінде байқалады.
Сенсорлық даму және ойлау білігінің негізі ойлау операцияларын меңгеріде қажет етеді . Негізгі ойлау операцияларына ғылымда белгілі анализ, синтез, салыстыру, классификация жатады .
Анализ дегеніміз бүтінді бөліктерге ойша жіктеу немесе бүтіннің жеке қасиеттерін ойша бөлу болып табылады .
Синтез - заттың бөліктерін ойша үйлестіре біріктіру немесе құбылыстардың жеке жақтарын олардың белгілері мен қасиеттерін біріктіру. Анализ бен синтез біріне - бірі қарама- қайшы ойлау операциялары болғаны мен, олар бір- бірімен үздіксіз байланыста болады.
Белгілі бір сабақтастықта нақты белгілі немесе бірқатар белгілер бойынша олардың ұқсастықтарын немесе айырмашылықтарын анықтауды салыстыру деп аталады .
Салыстыру - жинақтаудың қажетті алғы шарты .
Араларындағы ұқсастық немесе айырмашылыққа тәуелді заттар немесе құбылыстарды топтарға ажыратуды жіктеу (классификация) деп атайды.
Негізгі ойлау операцияларын тұтас педагогикалық процесте меңгере және нәтижелі қолдана білу тәрбиешінің шеберлігін, біліктілігін, білімдарлығын көрсетеді [15].
Сенсорлық тәрбиенің тағыда бір маңызды міндеті балалардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру болып табылады. Мұның негізінде әлем танымдылығын түсіну, табиғат пен қоғам дамуының заңдарын ұғыну. Жинақты етіп айтсақ, балалар барлық оқу іс-әрекетінде негізгі дүниетанымдық жұмысты бекітеді, баянды етуді талаптандырады. Ақыл - ой тәрбиесінің маңызды міндеті - ақыл - ой қызметінде, білімді үнемі молайтуға қажеттілікті дамыту. Ғылымның, техниканың және мәдениеттің қарқынды дамуы мен байланысты бұл міндет ерекше үлкен мәнге ие болып отыр. Оны шешпейінше талаптылық пен білуге құштарлықты дамыту, ауқымды ғылыми информациядан бағдар табуды қалыптастыру мүмкін емес .
Сенсорлық даму - бұл бала жасына, тәжірибесінің молаюы мен тәрбиелілік ықпалдарының әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шақта білімнің қорлануы шапшаң қарқынмен жүреді . Таным процестері жетіледі, бала сенсорлық әрекеттің қарапайым әдістерін меңгереді. Баланың сенсорлық дамуын қамтамасыз ету оның барлық кейінгі іс-әрекеті үшін зор маңызы бар. Сенсорлық дамыту әлеуметтік ортаның ықпалымен жүзеге асырылады. Ол айналадағылармен араласу барысында тілді қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланып, сонымен бірге қалыптасқан ұғымдар жүйесін игереді. Сенсорлық тәрбиені неғұрлым тиімді дамыту оқыту мен тәрбиелеу негізінде жүзеге асырылады. Қазіргі педагогика ғылыми ақыл- ой дамуының негізгі көрсеткіштері - білімдер жүйесін игеру, олардың қорын жинау, шығармашылық ойды дамыту және жаңа білімдер алуға танымдық қызмет әдістерін меңгереді деп есептейді .
Сенсорлық тәрбие - балалардың белсенді ойлау қызметінің дамуына ересектердің мақсатты ықпалы . Ол қоршаған дүние туралы түсінікке жеңіл білімдерді хабарлауы, оларды жүйелеп отыруды, танымдық мүдделерді зияткерлік дағдылар мен іскерлікті қалыптастыруды, танымдық қабілеттерді дамытуды қамтиды.
Сенсорлық тәрбие - адамның таным қабілетін дамытып, білім қорын игеруіне жол ашатын тәлім - тәрбиенің негізгі бір саласы. Сенсорлық тәрбие арқылы балалардың оқып білім алуына іс - әрекетін бағыттау - сана сезімінің дамуына, ғылыми негіздерін меңгеруіне бағыт - бағдар бере отырып жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай жан - жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі.
Сенсорлық тәрбие - тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Сенсорлық даму еңбек өнімділігін арттыруға, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуының қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Қорыта айтқанда, сенсорлық тәрбие - адам зиялылығының негізі. [15]
1.2
Мектеп жасына дейінгі балаларға сенсорлық тәрбие беру мәселесiнiң педагогикалық - психологиялық әдебиеттерде зерттелуі
Баланың ойы, ойлауы, сөйлеуі, бақылауы - олар мектеп жасына дейінгі балаларға ең керегі. Оларды дамытып отыру керек, бірақ олардың жиынтығы баланы жеке тұлға ретінде көрсете алмайды.
Ақыл-ой тәрбиесі іс-әрекет үдерісінде: адамдармен қарым-қатынас, ойын, еңбек, сурет, жапсыру, құрау, құрастыру, тәрбие, оқу, т.б. үдерістерде жүзеге асырылады.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды сенсорлық дамытуды дұрыс ұйымдастыру үшін олардың ақыл-ой дамуының заңдылықтары мен мүмкіндіктерін білу керек. Осыларды ескере отырып, сенсорлық тәрбие беру міндеттері, мазмұны, ұйымдастырылуы мен әдістері белгіленеді. Серсорлық тәрбиені шешу жолдары: бір жағынан баланың мүмкіндігін барынша пайдалану және екінші жағынан баланы шаршататын немесе қажытатын, шамадан тыс міндеттерді жүктеуді болдырмау болып табылады . Бізге білім дайын түрінде келмейді, - деп Пиаже айтады [16].
М.Монтессоридің өздігінен даму технологиясы алдыңғы мақсаты -
баланы сенсорлық дамыту. Дербестікке тәрбиелеу, бала санасында нәрселер әлемі мен ойлау әрекетінің бірігуі. Оқыту баланың дамуына сәйкес табиғи (жанды емес) болуы керек, сонда бала өзі дамиды.
Монтессори педагогикасының ұраны баланың мұғалімге: Менің өзімнің жасауыма көмектесіп жібер деуіне жету. Баланы туғанынан азамат болғанға дейінгі барлық өмірі - оның еркіндігі мен дербестігінің дамуы болып табылады.
XX ғасырдың басында Монтессори талдап жасаған сенсорлық тәрбие жүйесі балалардың түстер мен реңктерді, формалар мен көлемдерді ажырату дәрежесі жоғары болуына қол жеткізуді өз алдына мақсат етіп қояды. Ол пайдаланған дидактикалық материалдар өзін-өзі бақылау принципіне сәйкес жасалған, мұның өзі балаларға педагогтың катысуынсыз, өз бетімен шұғылдануына мүмкіндік береді. Алайда бұл кезде сезім органдарының дамуы тіл дамуымен, өнімді қызметпен байланысты болған жоқ. Бұл қолдың ұсақ бұлшық еттерін дамытуға, көлем мен формадағы болмашы айырмашылықтарды сипап анықтау қабілетін қалыптастыруға, түстің реңктеріндегі елеусіз айырмашылықтарды тап басуға негізделді, Монтес-сори балалардан білімді адамдар жасауды өз мақсаты етіп қойған жоқ. Алғашқы бағыт Монтессори жүйесіне тән, осы жүйеде неғұрлым айқын көрінген ерекшелік болды. Тәрбиені бала күшін дамытушы күш деп қараған Монтессори пе-дагогикалық міндеттерді еркіндік принципіне негіздеп шешеді. Ол жасаған дидактикалық материалдар жүйесі геометриялық форма, түс, шама ұғымдарын танытумен шектелетін балаларды дамытудың психологиялық-сенсорлық тар шеңберінен әрі аса алмайды. Дидактикалық материалдармен жұмыс істей отырып, өз қателерін табуға және түзеуге көмектесетін материалдардың көмегімен дұрыс жолды өзі таба біледі. Сонымен интеллектік даму бағыты өте тар шеңбер аясында болады, ал мұны Монтессори қазіргі өндіріс орындары ас қажет етіп отырған жұмысшы кадрларды дайындау міндетіне байланысты деп түсіндіреді. Коменский, Песталоцци дидактикасында айқын көрініс тапқан балаларды айналадағы өмір құбылыстарымен, заттармен таныстыру -- мұнда басқа принциппен -- балаларды жанды әлем әсерінен бөлектеу принципімен -- ауыстырылады. Сауаттылыққа, жазуға, есептеуге үйрету Монтессорида сол баяғы сенсорлық
емес сонымен қатар топтағы барлық балалар үшін де бірлесіп жұмыс істеу тілегін, жұмыста жолдасына көмектесу тілегін өзара достық қарым-қатынаста тапсырылған іс үшін жауцапкершілік сезімін өз жұмысы мен жолдастарының жұмысына, бәріне тән нәрсеге ұқыпты көзқарасты тәрбиелеу жайында жазады.
Тәрбиешінің көрсетіп жүргеніндей, фребельдік сыйлықтардың заттық көрнекілігі Монтессоридың сөзімдік түйсіну туралы дидактикалық материалы балаларға жалпы бір жақты әсер еткен, балалардың елестету, ақыл-ойы және тілі сияқты ең маңызды психикасын дамытпаған. Мектепке дейінгі жастағы балалардың дерексіз ақыл-ой элементтерін мектепке барғанда оқуға бет бұруы үшін дамыту қажет. Заттарды санауға үйрету баланың белгілі сатыдағы дамуын тежейді, сурет бойынша әңгімелеп беру тек белгілі дәрежеде ғана пайдалы және көзге елестету бойынша әңгімелеп беруді ауыстыра алмайды[17].
Ресейлік ғалым Н.М.Щелованов нәресте кезеңді сенсорлық тәрбие берудің алтын кезеңі деп атап көрсеткен
Мектепке дейінгі педагогика тарихының әртүрлі даму кезеңдерінде бұл мәселе бойынша көптеген ғалымдар (Я.А.Коменский, Ф.Фребель, М.Монтессори, О.Декроли, Е.И.Тихеева және т.б.) балаларды заттардың қасиеттері мен ерекшілтерін таныстыратын әртүрлі дидактикалық ойындар мен жаттығуларды жасады.
Ғалымдар А.В.Запорожец, А.П.Усова, Н.П.Сакулина, Л.А.Венгер, Н.Н.Поддъяков және т.б. жалпы сенсорлық тәрбие бойынша көптеген ой-пікірлерін айқындай отырып сенсорлық тәрбие жүйесінің қалыптасуына өз ықпалдарын тигізді. Соның ішінде балаларға сенсорлық тәрбие беру ұйымдастырудың негізін құрайтын дидактикалық принциптерді айқындады:
oo сенсорлық тәрбие мазмұнын толықтыра отырып байыту және тереңдету принципі;
oo балаларға сенсорлық әрекеттерді басқа да мазмұндық іс-әрекеттерімен үйлестіру;
oo қоршаған ортада бағдарлануымен байланысты балаларға жинақталған білім мен біліктерді ұсыну;
oo заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен сапасы туралы балаларда жүйелі түсініктерді қалыптастыру [18].
Белгілі ғалым А.Меңжанова мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты - балаларды табиғат пен қоғамдық өмірдің сан қилы қарапайым құбылыстары жайлы біліммен қаруландыру, сезім мен қабылдау ерекшеліктерін жетілдіру арқылы ақыл-ой қабілетін (зейін, ой, ес, қиял, тез және дұрыс шешім қабылдау, тұжырымдау, игерген әдет пен дағдыны, білімді іс-әрекет үдерісінде туған міндеттерді шешуге пайдалана білу, өз еңбегнің сапасын, оның қорытындысын, ынта-ықыласын болжай алу) дамытуды қамтамасыз ету, - деп анықтаған. [3]
Г.Исмағұлова ақыл-ой тәрбиесі дегеніміз балалардың белсенді ақыл-ойының дамуына үлкендердің мақсат көздей отырып ықпал етуі, яғни балалар ұғымыныа түсінікті тілмен қоршаған дүние, әлем жайлы білімді жүйелі хабарлау, қызығушылығын, интеллектуалдық әдет пен дағдысын, танымдық қабілетін дамытуды айтады. [3]
Ойлау құрылымының механизмін түсіну үшін ақыл - ой қызметінің репродуктивті және продуктивті бөліктері қатынастарының қағидасы ерекше маңызды. "Ойлау - шындықты танудың қорытындыланған және жанама түрдегі үрдісі, бірақ оның диалектикалық, қарама - қайшылықтық бірлігінде продуктивті және репродуктивті бөліктері тұтасып кеткен" деп көрсетеді З.Калмыкова.
Н.Менчинская өз еңбегінде "Жақсы дағдыланған және нық бекітілген тәсілдерді қалыптастыру балалардың ақыл - ой дамуына елеулі әсер береді" деп, оның дамытушылық функциясының жоғарлауын, оқыту тәсілдерінің рөлін анықтайды. [19].
Интеллектуалдық әрекетке адам қабілеттерін дамыту ой еңбегінің мәдениетін игерумен де мейлінше тығыз байланысты. Ой еңбегі мәдениетінің ұғымына, әдетте, ой жұмысының режимін тиімді ұйымдастыра білу туралы ұғым, белгілі бір жүйе жасап алу, ұқыпты жұмыс істеу қабілеті жатады.
Ой жұмысының нәтижелігі жұмыста адам белгілі бір жүйені ұсынатын болса едәуір артады, бұл әрекет жасаудың белгілі бір дәйектілігін таңдап алудан, жұмыс орнының белгілі бір ұйымдастырылуынан, осы матеиалдарды және оқу құралдарын, т.б. орналастыру жүйесімен жазба жұмыстарды жазып алуды жүргізу жүйесінен көрінеді. Нақ осы ой еңбегінің мәдениеті интеллектуалдық қызметпен ұзақ шұғылдана білуге жол ашады.
Дербес танымдық қызметке қабілетті дамытуда ақыл - ой міндетінен саналады. Дербес танымдық қызметке қабілеттілік жалпы мәдени ой - өрісін ұлғайтып, өздігінен білім алу және адамды жан - жақты дамыту үшін де керек. Дербес танымдық қызмет ақыл - ой дамуының жеткілікті дәрежесін дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдыларын игеруді, сондай - ақ белгілі бір мотивтердің болуын көздейді. Дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары ой еңбегінің мәдениетімен де байланысты, өйткені бұл жұмыстың нәтижелі болуы үшін оны тиімді ойластырып ұйымдастыру керек болады.
Дербес жұмыс істеудің іскерлігі мен дағдыларының өзін алатын болсақ, ең алдымен, қандай салада болса да білімді игеру үшін қажетті бірқатар жалпы қасиеттерді қалыптастыру көзделеді. Бұлардың қатарына мұқият жұмыс істей білу, қиыншылықтарды жеңудегі табандылық, дамыған ес және оның түрлі формаларын қисынды қимылға келтіру, көру формаларын пайдалану, кітаппен жұмыс істеу, байқау және жүргізе білу, ой әрекеттерінің бірқатар тиімді тәсілдерін игеру, өзін бақылай білу жатады.
Дербес танымдық қызметке қабілеттілікті қалыптастыру үшін қажетті жалпы қасиеттер, ең алдымен, оқу - тәрбие ықпалдарының барлық кешені арқылы жасалады. Ой еңбегінің мәдениеті мен дербес жұмыс істей білу іскерлігін игеруге байланысты қасиеттер жеке тұлғаның дербес нәтижелі жұмыс істеу үшін қажетті алғышарттар болып табылады.
Алайда дербес жұмыс балаларға берген матеиалдардың, олардың мақсат пен міндеттері, оның тәжірибелік маңызы айқын болғанда және тапсырманы орындауда дербес жұмыс істеу әдістерін меңгергенде ғана оқушылардың ақыл - ой белсенділігі туады. [20].
Ақыл - ой қабілеттерін дамыту тұрғысынан алғанда, дербес жұмыс оқушының алдына мәселе қойылып, мәселелік жағдаят жасалғанда анағұрлым тиімді бола түседі. Мәселелік жағдаяттар тек күрделі де елеулі міндеттер мен мәселелердің айналасында жасалып қана қоймайды, қандай да болсын танымдық міндеттерді шешуге барудың өзі де өзекті бола алады.
Балаларды білім, іскерлік және дағдылар жүйесімен қаруландырудың мақсат көздеген үрдісі ретінде ақыл - ой жетекші рөл атқарады. Оқыту жеке тұлғаның ақыл - ойының дамуында жетекші болып саналады. Себебі, интеллектуалдылық және белсенді танымдық қызмет үшін керекті ақыл - ойдың бірде - бір бағалы қасиеті жүйеге келтірілген білімдердің қорынсыз дами алмайды.
Даму, ең алдымен, білімдерді меңгергенде бала жасайтын ой операциялары мен әрекеттердің сипаты арқылы анықталады.
Ақыл - ой тапқырлығына, қабілеттілік ісіне тәрбиелеуде едәуір мөлшерде оқытуға зерттеушілік тұрғысынан қарау ісі жәрдем ете алады. Оқытудағы зерттеушілік ұстанымы өздері зерттеп отырған ғылымдарда қолданылатын зерттеулердің негізгі әдістері арқылы жаңа білімдерді өз бетімен меңгере ала білуді оқу үрдісінде ұйымдастыру жағы көзделеді. Яғни, олардың қисынды ойлауын дамытып және сенімдерін қалыптастыру үшін оқушыларды дәлелдерге және өз көзқарасын негіздеуге үйрету жөніндегі жұмыстары өте пайдалы болып табылады.
Мектепке дейінгі мекеме бүлдіршіндерінің ойлау ережесі мен іс - әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан - жақты жағдай жасап, балабақшада берілетін білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың танымдық іс - әрекетін дамытуға тікелей байланысты.
Көрсетілген міндеттердің толық жүзеге асуы балалардың сенсорлық тәрбие берумен тікелей байланысты десек қателеспейміз. Бұл тұжырымдамадағы негізгі мақсат - мектепке дейінгі білім беруді ұлғайту жолымен балалардың білім алуына бастапқы мүмкіндіктері бірдей қамтамасыз ету болып табылады. Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ойын дамыту олардың сенсорлық дамуының басты бағыты болып саналады.
Қазіргі кездегі педагогтар мен психологтардың ересек топ балаларын оқытудың әр түрлі аспектілерін зерделеуге бағытталған зерттеулеріне сүйенетін болсақ, балалардың интеллектуалдық дамуының нәтижелілігі тек оқыту мен тәрбиелеудегі жалпы ұйымдастыру үдерісіне байланысты ғана емес, ол баланың танымдық іс-әрекетіне, белсенділігіне байланысты екенін көрсетеді.
Біздің ойымызша, мектепке дейінгі баланың сенсорлық тәрбие берудегі танымдық іс-әрекеті оның үлкендерден танымдық міндеттерді қабылдай білуінде, өзіне мақсат - міндет белгілей білуінде, іс-әрекеттің жоспарын, оны жүзеге асыру жолдары мен тәсілдерін, құралдарын таңдауында, белгілі операцияларды жүзеге асыруында, оның нәтижесін алып, оны талдау қажеттілігін түсінуінде айқындалады.
Танымдық іс-әрекет - баланың білімге деген өте белсенді сенсорлық әрекеті. Ересек адам мектепке дейінгі балаға күшті педагогикалық әсер етеді, балаларды ойлауға, зейінділікке, сөйлеуге, есте сақтауға, өзіне сенімді болуына және ынталылыққа тәрбиелей отырып, олардың белсенді танымдық іс-әрекет пен шығармашылыққа бой алуына көмектеседі.
А.Н.Леонтьев: Таным - әрекет түрлерінің бірі болғандықтан, таным барысындағы қиындықтарды жеңу жөніндегі ерік күші таным әрекетінің мақсатын кімнің алға қоятынына елеулі дәрежеде байланысты деп жорамалдауға болады, - деп түсінік береді [21].
Бұл проблеманың кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алады. Сократтың өзі -ақ оқыту барысында шәкірттің танымдық іс-әрекетін арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен еді.
Танымдық іс-әрекетті дамытудың маңыздылығы жөнінде құнды пікірлерді Ф.Бэкон, Ф.Рабле, М.Монтень, Дж. Локк, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Г.Песталоцций, Л.Ловуазье, И.Кант, К.Д.Ушинский, П.Ф.Каптерев және т.б. еңбектерінде көрсеткен [22]
Қазақтың аса көрнекті ағартушысы Ы.Алтынсарин шәкірттің танымдық іс-әрекетінде оқыту әдістері мен тәсілдерінің маңыздылығына ерекше тоқталды: Оқыту әдістері - балалардың жүре келетін мектепке, сабаққа, кейіннен ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол - деп атап көрсетті. Оның пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде, балалармен дұрыс сөйлесе білуінде. Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа типті мектеп оқушыларды қызықтырып, оларды мәдениетке, жұмысқа және айналасын, өз ортасын тануға, ой еңбегін үйретуге тиіс, - деп атап көрсетті [23].
Сезімнің бұл түрі - балалардың білім, білік алуға, дүниетанымдық көзқарасын қалыптастыруға және т.б. деген көңіл күй қатынасы. Баланың шындықты тануға деген сенсорлық сезімі ең алдымен таңданудан бастайды. Таңдану баланың әрбір нәрсенің, құбылыстың, оқиғаның мән - жайын жан - жақты танып, оларды тереңірек түсінуге жетелейді, оның ізденпаздық әрекетін тудырады. Сенсорлық сезімі адамның кез келген іс - әрекетіндегі рухтандырушылық маңызы зор көңіл күй болып табылады. Ал осындай сенсорлық сезімі кейбір балаларда жетілмей, артта қалып қояды. Оның себебі негізінен тұқым қуалаушылық, ортаның, экологияның әсері, отбасының әлеуметтік жағдайы, кейбір ата - аналардың араққа салынып, нашақорлықтың соңына түскен және басқа да осындай келеңсіз жағдайлардың әсері. Мұндай адамдарды ерекше оқытып үйретпесе, олардың сана - сезімі мен адамдық ақыл - ойы дамымайды.
1.3
Дидактикалық ойындардың балаларға сенсорлық тәрбие берудегі мүмкіндіктері
Қазіргі кезде оқытудың жаңа формалары мен тәсілдерін іздестіріп қарастыру заңды да, қажет құбылыс. Себебі, жаңа білім беру жүйесінде әрбір адам өз тұлғасының барлық мүмкіншіліктерін пайдалана отырып еңбек етуі керек. Сондықтан да білім беру жүйесінің әрбір сатысына қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған, сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсатты жүзеге асыру балабақшадан бастап жас бүлдіршіндерді мектепте оқуға даярлаудан басталары сөзсіз. Балабақшада болашақ мектеп оқушысы тұлғасының негізі қаланады.
Балаларға сенсорлық тәрбие беруде, олардың жан-жақты үйлесімді дамуында ойын маңызды орын алады. Қай заманда, қай халықтың өмірінде болсын бала мүмкіндігіне, шамасына қарай ойын ойнайды. Халық мектепке дейінгі жастағы баланы ойын баласы деп тегін айтпаған.
Ойын - балаларға ең тиімді әрі қолайлы іс-әрекеттің түрі, қоршаған ортадан алған әсерлерін ойын барысында өңдейді, қарым-қатынас жасайды. Ойынның мазмұны баланың тікелей байқағанын, болмаса үлкендердің қызметін қайта жаңғыртумен байланысты. Ойын барысында балалардың ойлауы және қиялы, оның эмоционалдылығы, белсенділігі, қарым-қатынас қажеттілігінің ерекшеліктері көрініс табады. Ойын балаларда келешекте оқу әрекеті мен еңбекте қажет ақыл-ойын дамытады, оның тұлғасының қалыптасуына ықпал етеді, қасиеттері қалыптасады. Өз кезегінде ойын ойнаушыдан ақылдылықты, төзімділікті, дербестілікті, белсенділікті, эмоционалдылықты талап етеді.
Ойын - адамның іс-әрекетінің бір түрі. Ойын, ойнау көпмағыналы ұғым. Мысалы, ертеде гректер ойынды тек балаларға тән іс-әрекеттер десе, еврейлерде қалжың мен күлкі мағынасында қолданылған, кейінірек келе, барлық европалық мемлекеттердің тілдерінде ойын бір жағынан ауыр еңбектен айырмашылығы бар адамдардың кең ауқымды әрекеттері ретінде, ал екінші жағынан адамдарды қуантатын, сауықтыратын және рақаттандыратын әрекеттері ретінде қолданылып келеді. Сонымен, бұл ұғым бала ойынынан бастап сахнада кейіпкерлерді сомдау әрекеттерінің барлығын қамтып отыр.
Ойын ғылыми зерттеулердің пәні ретінде қарастырыла бастағанға дейін, балаларды тәрбиелеудің бір құралы ретінде ғана қолданылып келген. Қазіргі кезде ойынды - адамның дүниетанымының алғашқы қадамы ретінде қарастырып отырмыз. Ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып, білімін толықтырып жетілдіреді.
Соңғы жылдары дидактикалық ойындардың теориялық және практикалық мәселелері көптеген ғалымдармен зерттеліп зерделенген: А.П.Усова, Е.И.Радина, Ф.Н.Блехер, Б.И.Хачапуридзе, З.М.Богуславская, Е.Ф.Иваницкая, А.И.Сорокина, Е.И.Удальцова, В.Н.Аванесова, А.К.Бондаренко, Л.А.Венгер. Барлық зерттеулерде оқыту мен ойын арасындағы өзара байланыс, ойын үдерісінің құрылымы, дидактикалық мақсаттағы ойындарды басқарудың формалары мен әдістері анықталды.
Қазақ халқының ұлттық ойындары да ғалымдардың зерттеу нысаны болып отыр. М.Т.Таникеев, Т.Тотенаев, Ж.Төлегенов, Т.Ж.Бекботчаев, Е.Сағындықов, Қ.Б.Жарықбаев, Х.К.Байрамқұлова, С.А.Ұзақбаева, Н.К.Ахметов, А.Айтбаева, К.Т.Жаңабаев, Н.Ж.Баримбекова, М.Т.Тұрыскелдина және т.б. қазақтың ұлттық ойындарының оқу-тәрбиелік мәнін ашып айқындап отыр.
Осы кезге дейін ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне байланысты
ойын-сауық;
коммуникативтік;
диагностикалық;
коррекциялық;
әлеуметтендіру - сияқты әртүрлі функциялары анықталуда[24].
Кеңес педагогы В.А.Сухомлинский ойын - баланың рухани өміріне қоршаған орта және құбылыстар туралы ұғымдар, көзқарастар құйылатын үлкен жарық терезе деп атап көрсетсе, Н.К.Крупская өзінің көптеген ғылыми мақалаларында ойынның баланы адамгершілікке тәрбиелеудегі, дүниетанудағы маңызы туралы айтып кеткен. Мұндай көзқараспен келісе отырып А.М.Горький Ойын - баланың өздері өмір сүріп отырған дүниені тану жолы... деп қарастырады [25].
Н.К.Крупская педагогикада ең алғаш болып ойын мен еңбектің байланысы туралы мәселені көтерді. Ол балалардың бұл іс-әрекеттердің арасында ешқандай шектеу қоймай қарайтынын дәлелдеп көрсетті; ойында - еңбектегідей, ең бастысы - мақсат қою және оны орындау[3].
Бұл ойды әрі қарай А.С.Макаренко дамытып, жақсы ойын жақсы еңбекке ұқсайды, балаларды ойлау әрекеті, еңбектену әрекеті, шығармашылық қуанышы, жауапкершілік сезімдері біріктіреді деп айқындаған [26].
Ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген қазақстандық ғалым Н.Құлжанова педагогикалық үдерісті жетілдірудегі ойынның алар орнын жоғары бағалаған.
Сенсорлық тәрбиенің басты құралы - айналадағы адамдар, заттар, табиғат, қоғамдық құбылыстары. Осылардың әсерінен баланың дүниеге деген көзқарасы кеңейіп, танымы дамиды.
Сенсорлық тәрбиенің негізгі құралдарының бірі - ойын. Ол баланың ерекше әрекеті. Әр ойын баланың ерекше дамуына әр қилы әсер етеді. Мазмұнды рөлді ойындар айналадағы дүние туралы түсінігін кеңейтіп, сөзін дамытады. Драмалық ойындар көркем әдебиет шығармаларын терең түсінуіне, тілінің дамуына әсер етеді .
Ойын өсіп келе жатқан бала организмінің қажеттілігі. Ойын барысында балада тапқырлық, төзімділік, ұжымшылдық, күштілік, табандалық, белсенділік сияқты қасиеттері мен ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі бала өмірінде ойын аса үлкен маңызға ие: ойын - оларға оқу; ойын - еңбек; ойын - тәрбие формасы. Ойын қабылдаудың, зейіннің, есте сақтау мен ойлаудың, шығармашылық қабілеттердің дамуына әсерін тигізеді, баланың ақыл-ойын дамытуға бағыттайды. Үлкендерге белгілі нәрсені бала ойын ойнау арқылы өзіне жаңалық етіп ашады.
Сол себепті мектеп жасына дейінгі баланың ойын ойнау қажеттілігі мен ойынға құштарлығын белгілі бір оқу міндеттерін шешу үшін бағыттап пайдалану қажет.
Қазіргі кезде педагогика ғылымында ойынды мектеп жасына дейінгі балаларды және бастауыш сынып оқушыларын оқыту мен тәрбиелеудің әдісі деп санайтын - ойын педагогикасы деген бағыт пайда болды, ойын (ойын әрекеті, ойын формасы, ойын технологиясы, тәсілі) - балаларды оқу еңбегіне ендірудің маңызды жолы.
Балабақшада оқу-тәрбие үдерісін ұйым-дастырудың формалары
Отбасындағы тәрбиелік жұмыстар
Қарым-қатынас, дидактикалық ойын, еңбек, сурет, жапсыру, құрау, құрастыру, сабақ
- Серуен, еңбек, көркем, шығарма оқу, ойындар, құрастыру
сенсорлық тәрбие
әдіс-құралдары
Бақылау,
Талап қою
Жаттықтыру
Дағдыландыру
әңгіме,көркем әдебиет оқу
сенсорлық тәрбиеге әсер ететін факторлар
Объективті фактор
Субъективті фактор
Қоғамның тарихи дамуы
Салт-дәстүрлер
Оқыту
Тәрбие
Отбасы
Уақыт
Сенім
Дүниеге көзқарас
Қабілет
Мінез
Қызығуы
Арман
тұқымқуалаушылық
Қарым-қатынас
Тәрбие
әлеуметтік орта
Мақсаты: сенсорлық тәрбие - адамның таным қабілетін дамытып, ер жетіп, есеюіне, білім қорын игеруіне жол аша-тын тәлім-тәрбиенің негізгі бір саласы, Дидактикалық ойын арқылы баланың түйсік пен қабылдауының дұрыс бағытта дамуына, танымдық іс-әрекетін бағыт-тап,сана-сезімінің дамуына, ғылым негіз-дерін меңгеруіне бағыт - бағдар беріледі
Ұлттық ойындар
түсіндіру
Мектепке дейінгі жастағы балаларға сенсорлық тәрбие беру үдерісінде дидактикалық ойындарды қолданудың жүйелік сипаты
Сурет-1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың ақыл-ойын тәрбиелеу үдерісінде дидактикалық ойындарды қолданудың жүйелік сипаты
Ақыл-ой тәрбиесінің әдістері: табиғат пен қоғам құбылыстарын бақылауды дұрыс және жүйелі ұйымдастыру, әңгіме әдісі, көркем сөзбен әңгімелеу, көрнекіліктер пайдалану, қызықтыру т.б . Ақыл- ойды дамытуда сезім ( сенсорлық) тәрбиесінің алатын орны ерекше . Сенсорлық тәрбие ақыл - ой тәрбиесінің негізі. Сенсорлық процестер мен таным - ақыл-ой тәрбиесінің алғашқы сатысы. Сенсорлық тәрбиенің басты міндеттері - ақыл- ой дамуының негізін салу және эстетикалық тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде көріну. Айналадағы дүниені тану түйсік пен қабылдаудан басталады. Сенсорлық тәрбие дегеніміз - түйсік пен қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы. Баланың сенсорлық процестерінің дамуына мүмкіндік тудыратын іс- әрекеттің тиімді түрі - көркем сурет салу , саз балшықтан, ермексаздан мүсіндер жасау , салынған суреттерді , өрнектерді қиып желімдеу әрекеттері, бірлескен дидактикалық ойындар, педагогикалық басшылықпен ұйымдастырылған іс- әрекет болып табылады .
Сенсорлық тәрбие мазмұны - баланың түстерді ажырата алуы, олардың реңктері туралы, яғни бояуларды араластыру арқылы түс немесе реңк пайда болатынын үйрету. Сондай - ақ, суретті қараған кезде бейненің түс арқылы қалайша көркемдік сипат алатынын көре білу қабілетін дамытады . Мектепке дейінгі шақта алға - артқа, жоғары - төмен,
алыс- жақын, солдан-оңға т.б . кеңістік туралы түсініктерді игереді. Уақыт туралы ұғымдарды: кеше, бүгін, ертең т.б. арнайы мақсатты оқыту нәтижесінде қол жеткізеді. Сенсорлық тәрбие мазмұнына есту сезімділігін дамыту, қоршаған жағдайда дыбысты мұқият тыңдап, ажырата білуі музыкалық есту қабілеті енеді. Сондай-ақ , заттың сапасын сипап сезу арқылы ажырата білуі және оларды: тегіс, мамық, кедір - бұдыр, жұмсақ, қатты, ауыр, жеңіл, суық, жылы, т.б. деп дұрыс айта білуге үйренеді [27]
Мектепке дейінгі шақтағы баланы түсті ажыратып, атауға үйретеді, олардың реңктері туралы, яғни бояуларды араластырғанда түс немесе жаңа реңк пайда болатыны туралы түсініктерді қалыптастырады, сондай-ақ заттарды түсіне қарай салыстыруға үйретеді, суретті қараған кезде бейненің түс арқылы қалайша көркемдік сипат алатынын көре білу қабілетін дамытады.
Мектепке дейінгі шақта балалар алға-кейін, жоғары-төмен, алыс-жақын, солдан-оңнан тағы басқадай кеңістікке қатысты түсініктерді игереді және оларды өмірдегі түрлі жағдайларда басшылыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz