МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың теориялық негіздері ... ... ...11
1.2 Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуда ертегілерді пайдаланудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.3 Мектепке дейінгі ересек топ балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда ертегілерді пайдаланудың шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЕРЕСЕК ТОП БАЛАЛАРЫНЫҢ БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУІН ДАМЫТУДА ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ертегілердің түрлері және олардың мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуға тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.2 Мектепке дейінгі ересек топ балаларына қазақ халық ертегілерін оқып беру мен баяндаудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.3 Мектепке дейінгі ересек топ балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда ертегілерді пайдаланудың тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 78
ҚОСЫМШАЛАР
АННОТАЦИЯ
Мектепке дейінгі балалардың ойлау дәрежесі мен қарым-қатынас жасау белсенділігінің қалыптасуына жағдай жасап, мектепке дейінгі мекемелерде берілетін білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың тілін жан-жақты дамытуға тікелей байланысты.
Осыған орай мектепке дейінгі ұйымдарда берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір баланың жан-жақты жетілуіне, ақылының өрістеп, ой-өрісінің кеңеюіне, іс-әрекет белсенділігінің артуына, қабылдағыштық қабілетінің қалыптасуына, нәтижесінде бала тілінің жоғары деңгейде дамып, тіл көркемдегі толысып, сөздік қорының молайып, коммуникативтілік құзыреттілігінің қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Ғалымдар мектепке дейінгі балалардың тілінің дамуында ауыз әдебиеті үлгілерінің, көркем әдебиеттің мәнін, психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Баланың тілін дамытудың негізгі бағыты - жеке тұлғаны қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына ықпал етіп, тілін қалыптастыру арқылы коммуникативті-тілдік құзыретінің жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Жалпы байланыстырып сөйлеуді қалыптастыруды ғылыми тұрғыда зерттеудің педагогикалық, психологиялық қорытындылау нәтижелері келесідей тұжырым жасауға негіз болады:
- тіл мен ойлау өзара тығыз байланысты;
- сөз дербес заттың жеке атауына берілген таңба емес, ол үнемі зат және құбылыстың сыр-сипатын ашады, сол үшін де ойлау әрекетінің нәтижесі болып табылады;
- қазақ халық ертегілерімен таныстыруда балалардың тек сөздік қорлары дамып қана қоймайды, сонымен қатар ұлттық құндылыққа деген сүйіспеншілігі қалыптасады.
Баланың қазақ халық ертегілерінен алған өнегесі мен тәрбиесін, білімін өмірде қолдана білуі, оларды түсініп, салыстыруы, өз ойын ертегілердегі көркемдегіш құралдар арқылы көркем, әрі анық жеткізе білуі байланыстырыпсөйлеу тілін қалыптастырудың нәтижесінде жүзеге асады.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Алматы, 2003ж. -40б.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 2012.
3. Қазақстан Республикасының мемелекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС 1.001-2009. Ресми басылым. Қазақстан Респуликасы Білім және ғылым министрлігі. Астана.
4. Мектепке дейінгі ересек жастағы (5 жастан 6 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған Біз мектепке барамыз бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің міндетін атқарушының 2009 жылғы 21 қыркүйектегі № 439 бұйрығымен бекітілген.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Жаңа жүзжылдықтың қарсаңында өзіндік дара даму жолын айқындап алған Қазақстан Республикасы өскелең ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа үлгілерін қалыптастыруды басты міндет етіп қойып отыр. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа кезеңге өту жағдайында сапалы білім беруді қамтамасыз ету күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына жолдауында негізгі бағыттардың бірі ретінде білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің негізгі бағдары деп көрсетілген. Онда бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек делінген. Және қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды деп баса айтылған. Бүкіл әлемдегі сияқты, Қазақстан да мектепке дейінгі білім берудің жаңа әдістеріне көшу керек делінген [1].
Елбасының халыққа жолдауындағы білім саласына қатысты өрісі кең мақсаттардың орындалуы білім берудің барлық деңгейлеріндегі мамандардан үлкен жауапкершілік пен қажырлы еңбекті талап етеді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту - баланың жасын және өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның толыққанды қалыптасуы үшін даму ортасын құратын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі деп көрсетілген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында [2]. Бұл дегеніміз білім беру сапасын заман талабына сай арттыру ең алдымен балабақшадан басталатындығын көрсетеді. Осыған байланысты соңғы жылдары мектепке дейінгі ұйымдарда баланың толыққанды өсіп-жетілуіне ерекше көңіл бөліне бастағаны белгілі. Оны елдегі мектепке дейінгі ұйымдарға деген тапшылық деңгейін төмендету жөніндегі түбегейлі шараларды қабылдауды көздеген Елбасының Балапан бағдарламасынан айқын байқауға болады. Бағдарлама сондай-ақ, мектепке дейінгі білім беру қызметінің сапасын арттыруды қамтамасыз етуді де басты міндет етіп қойған. Мұнымен қатар мектепке дейінгі ұйымдарда мамандар тапшылығы мәселесін шешу де жолға қойылған, яғни соңғы жылдары Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығына мемлекет тарапынан білім гранттары көптеп бөлініп жатыр. Бұл тек мамандар тапшылығын жоюды шешіп қана қоймай, осы сала бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізілуін де мақсат еткен ауқымды шара болып табылады. Бұл мәселенің ғылымға тікелей қатысы бар екені белгілі. Қазіргі таңда елімізде мектепке дейінгі білім беру саласы бойынша ғылыми еңбектер жоқтың қасы.
Зерттеу жұмыстары балабақшаларда білім берудің дәстүрлі әдістеріне қоса баланың ерте дамып-жетілуіне ықпал ететін оқытудың жаңа әдістерін пайдаланудың жүзеге асырылуын қамтамасыз етуі тисі.
Балалардың мектепалды дайындығына талаптың жоғары деңгейде қойылуы, оларды мектепке дайындаудың алғышарты болып табылады. Тіл қатынас құралы болғандықтан, алдымен баланың тілін дамыту мәселесіне баса назар аудару қажет [3,3-б].
Қазақстан Республикасының мемелекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында Коммуникативті-тілдік құзыреттілік бөлімінің кіші саласының бірі байланыстырып сөйлеу деп көрсетілген. [4,5-б]
Байланыстырып сөйлеуі жақсы дамыған баланың сауаттылғы да жоғары болады. Байланыстырып сөйлеуі нашар қалыптасқан баланың әдетте кейбір оқу пәндері бойынша үлгерімі төмен болатындығы белгілі.
Сөйлеу дегеніміз - адам психикасының жоғарғы бөлімдерін дамыту құралы. Баланы ана тілінде сөйлеуге үйрете отырып, ересектер оның интелекті мен эмоциясының дамуына мүмкіндік береді, мектепте жақсы оқуға дайындайды.
Мектепке дейінгі ересектер тобындағы (5 - 6 жас) баланың тілі анық, түсінікті болуы тиіс. Себебі дәл осы жаста дыбыстарды меңгеру процесі аяқталады. Тілдік белсенділігі артады: бала сұрақ қойып, үлкендердің сұрағына жауап беріп қана қоймайды, өз сезімдері мен ойын жан-жақты, ауқымды әңгімелеп бере алады.
Баланы ана тілінде еркін, жатық, байланыстырып, көркем сөйлеуге үйретуде ұлттық құндылықтарды пайдаланудың маңызы зор. Ал ұлттық құндылықтарымыздың бірегейі халық ертегілері болып табылады.
Ертегілер қазақ халқының рухани өмірінде маңызды орын алған. Себебі, ертегілердің сюжетінен халықтың тұрмыс-тіршілігі, жалпы бүкіл болмысы көрініс тапқан. Ертегілер бала тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде пайдаланылып келген. Алайда бүгінгі ақпараттық технология дамыған заманда оларды пайдалану қарқыны біраз бәсеңсіп қалғандай. Қазіргі таңда балаларға ертегілерді теледидардан, ақпараттық технология құралдарынан көрсету қолайлы болып қалды.
Қазақ халық ертегілері - баланың жан-дүниесін, ой-өрісін байытып, тапқыр, алғыр, ойшыл етіп тәрбиелеуге мүмкіндік беретін баға жетпес мұраларымыздың бірі. Олар баланың түсінуіне, есте сақтауына жеңіл, әрі сюжеті қызықты, тартымды, тілі орамды, бейнелі болғандықтан, баланың көркем тілі мен байланыстырып сөйлеуін дамытуда кеңінен, мақсатты түрде пайдалансақ ұтарымыз мол.
Ғылыми-педагогикалық және оқу-әдістемелік т.б. әдебиеттерге жасалған теориялық талдаулар нәтижесінде мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісінде бұл мәселе арнайы толық зерттелмегендігін және осы негізде балабақша тәрбиешілерінің біліктілігін арттырудың шарты ретінде арнайы зерттеулер жүргізуді талап ететіндігін дәлелдедік. Яғни, зерттеу жұмысын жүргізуден бұрын қазақ халық ертегілерін мектепке дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда пайдаланудың тиміділігін жүйелі зерттеп, арнайы ғылыми нәтиже шығарып, ұсыныстар берген зертттеу жұмысының жоқтығын анықтау барысында қазіргі уақытқа дейiнгі зерттелген еңбектерге мейлінше толыққанды талдау жасауға әрекеттендік.
ХІХ ғасырда балалар әдебиетінің атасы Ы.Алтынсарин, белгілі әдебиеттанушы А.Байтұрсынов, ғалым әрі ақын М.Жұмабаев тілдің ерекшеліктері, баланың ана тілінде сауат ашуының артықшылықтары, оқыту ісінде халық ауыз әдебиетінің алатын орны турасында құнды пікірлер айтып, зерттеу еңбектерін жазды. Ал балалар әдебиетінің өкілі, педагог С.Көбеев байланыстырып сөйлеуді дамыту мәселесін жалғастырған .
Мектепке дейінгі педагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесін қосқандардың бірегейі журналист, публицист, педагог-тәлімгер, аудармашы Нәзипа Құлжанова.
Мектепке дейінгі педагогика ғылымы мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жете көңіл бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырған Б.Б.Баймұратова болды.
Қай кезде де баланың тілін дамыту көкейтесті мәселелердің бірі болып саналады. Себебі, осы мәселелерді әр қырынан зерттеу және оның нәтижесін тәжірибеге енгізу бүгінгі күнге дейін ғылыми тұрғыда жүзеге асырылып келеді.
Мектепке дейінгі педагогиканы Р.Қ.Аралбаева, Ф.Жұмабекова, С.А.Мұсаева, С.А.Козлова, Т.А.Куликова т.б. ғалымдар зерттесе, мектепке дейінгі тәрбие және тіл дамыту мәселелерін А.Б.Бақраденова, А.К.Меңжанова, Ә.С.Әмірова, Х.Храпченкова, Г.Ж.Меңлібекова, М.С.Сәтімбекова, Т.А.Левченко, Н.С.Сайлауова т.б. еңбектеріне арқау етті.
ТМД елдері бойынша мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту меселесін В.Н.Полосухина, Р.М.Рахимова, С.С.Сакиева, Ш.Н.Алиева, К.С.Тюрина, В.Г.Захарченко, З.П.Плохий, Н.Н.Ханина т.б. қарастырды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселесі бойынша орыс және шетел ғалымдары Ф.А.Сохин, О.И.Соловьева, Л.Б.Фесюкова М.М.Алексеева, В.И.Яшина, Л.С.Выготский, А.М.Бородич, С.П.Рубинштейн, А.М.Леушина, А.М.Деменьтева, М.М.Конина, И.Е.Тихеева, В.Г.Захарченко, П.Я.Гальперин, А.А.Люблинская зерттеулер жүргізді.
Тіл дамытудағы көркем әдебиет пен ертегілердің рөлі мәселесі З.А.Гриценко, Л.М.Гурович, Л.Б.Береговая, И.К.Зимина, Н.С.Карпинская, Л.Д.Короткова т.б. зерттеу еңбектерінен көрінді.
Бұл аталған еңбектердегі тұжырымдар бойынша бала тілінің дамуында ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдебиеттің алатын орны ерекше болып табылады. Солардың негізінде зерттеу жұмысымыздың теориялық, тәжірибелік, әдістемелік өзектілігі анықталады.
Біздің зерттеу тақырыбымызбен орайлас, яғни баланың тілін дамыту мәселелері бойынша жазылып, зерттелген бірқатар докторлық, кандидаттық, магистрлік диссертациялар қорғалғандығын анықтадық:
Метербаева Кулбаршын Метербайқызы Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5-7 жас) кандидаттық диссертация, 2005ж.;
Ханина Надежда Николаевна Формирование правильности речи детей старшего дошкольного возраста кандидаттық диссертация, 2000ж.;
Мендаяхова Қуанышкүл Байланыстырын сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері (мектепалды даярлық топтары мен 1-сынып) докторлық диссертация, 2009ж.;
Жанабилова А.К. Тіл дамыту жұмыстарының инновациялық технологиясы кандидаттық диссертация, 2005 ж.;
Мектепке дейінгі ұйымдарда қазақ ертегілерімен қатар көбінесе баланың түсінуіне жеңіл, құрылымы күрделі емес орыс халқының ертегілері оқылатындығы белгілі. Сондықтан да біздің көздегеніміз қазақ халық ертегілерін де бала тәрбиелеу, тілін дамыту, ой-өрісін кеңейту мақсатында пайдаланудың артықшылықтарын белгілеп, оларды қолданудың жаңаша әдістерін көрсету болды. Сондай-ақ әдістерді күнделікті білім беру үдерісінде ұйымдастыру әдістемесінің жоқтығы бізге зерттеу мәселесін айқындап берді, нәтижесінде зерттеу тақырыбымызды Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуда ертегілерді пайдалану жолдары деп алуымызға негіз болды.
Мектепке дейінгі мекемелерде төмендегідей қарама-қайшылықтардың бар екендігі белгілі:
- қазіргі таңда баланың тілін дамыту мәселесі бойынша біраз зерттеулердің жүргізіліп жатқандығына қарамастан, ол зерттеулердің нәтижелері мектепке дейінгі мекемелерде толық пайдаланылмайды;
- қазақ халық ертегілері баланың тілін дамытуда тиімді құрал деп есептелсе де, мектепке дейінгі мекемелерде осы мақсатта жеткілікті дәрежеде жүзеге асырылмайды.
Зерттеудің нысаны: Мектеп жасына дейінгі ұйымдағы педагогикалық үрдіс.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда қазақ халық ертегілерін пайдаланудың жолдарын айқындау және оның тиімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі ересек жас балаларының байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда ертегіні пайдаланудың теориялық негіздерін зерделеу;
- мектепке дейінгі мекеменің оқу процесінде халықтық ертегілерді қолданудың рөлін анықтау;
- қазақ халық ертегілерінің негізінде байланыстырып сөйлеудің қалыптасу ерекшеліктерін анықтау;
- мектепке дейінгі балалардың тілін ертегілер арқылы дамыту тәжірибесіне талдау жасау.
- сабақта және күнделікті қарым-қатынаста қазақ халық ертегілерін пайдалану мүмкіндігін эксперимент жүзінде анықтау;
- мектепке дейінгі ересектер тобы балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда қазақ халық ертегілерін пайдаланудың әдіс тәсілдерін қарастыру;
- педагогикалық эксперимент арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту деңгейінің өзгеру динамикасын бақылау.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы.
- мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың ғылыми- теориялық негізінің анықталуы;
- мектепке дейінгі ересек топ балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда қазақ халық ертегілерін пайдаланудың ғылыми педагогикалық негізінің айқындалуы;
- мектепке дейінгі ересек топ балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда қазақ халық ертегілерін пайдалану шарттарының анықталуы;
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін ересектер тобы балаларының тілін дамыту сабақтарында пайдалану үшін мектепке дейінгі мекеме тәрбиешілеріне ұсынуға болады.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау, қорыту, мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларын, әдістемелік құралдарды зерделеу; зерттеу бойынша мектепке дейінгі оқу-тәрбие үдерісін бақылау, тәжірибелік-экспериментті ұйымдастырып (сауалнама, тестілеу, бақылау, сұхбаттасу, әңгімелесу), тиімділігін тексеру.
Зерттеудің құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың теориялық негіздері
Белгілі философ Д.Кішібеков: "Тіл дербестенген және объектілендірілген рухани болмыстардың бірлігі болып табылады. Тіл мен сананың, тіл мен ойдың байланысы күдіксіз. Тіл арқылы сана қызметінің сыртқы, объективтенген нәтижелері, үзінді түріндегі процестері көрініс алады. Бұған қоса тілдің әріптері (дыбыстары) сөздері, сөйлемдері, оның құрылымдары, ережелері, мұның бәрі нақты шындық. Сондай-ақ олар - жекеленген кісілердің санасынан, адамдар ұрпақтарынан да оқшауланған шыңдық" деп дәлелдей отырып, ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы тілдің дамуына, оның қоғамдық қызметінің кеңеюіне тығыз байланысты. Тарихы бай халықтың тілі де бай, материалдық және рухани мәліметі жоғары. Ана тілін бала ананың сүтімен, оның үнімен үйренеді, бойына сіңіреді. Тілмен бірге баланың санасы оянады. Адамның рухани дамуы ана тілі негізінде жүргізіледі. Басқа тілдерді адам жүре келе үйренеді. Бірақ ана тілін ұлттық қасиетпен шатастыруға болмайтындығын ғылыми тұрғыда анықтаған [5,208-209-б]. Ғалымның ойынша бала ана тілінің нәзіктігін таныса, соғұрлым оның ана тіліндегі сөздер ерекшелігін қабылдауы да нәзік бола түседі, соғұрлым оның ақылы басқа халықтардың тілін игеруге даярланады. Осыған орай баланың байланыстырып сөйлеуі оның ойы мен сезімін тәрбиелеуге ықпал етеді деп тұжырымдаймыз.
Тал бесіктен басталатын ана тілі баланың ой-өрісін кеңейтіп, өмірді танып-білудің құралы екенін білеміз.
Ж.Аймауытов барлық білім негіздерінің меңгерілуі ана тілінен басталатындығын айта келіп: "Ана тілін жақсы меңгермей тұрып, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілі - халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы болып, өсіп-өніп, түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі" деп пайымдап, оны саналы түрде меңгеру керектігін ескерткен [6, 268-б]. Ғалымдардың мұндай пікірлерін келтіріп отырған себебіміз, бала тәрбиесінде міндетті басшылыққа алынатын қағида болып табылады.
Балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуы айнала қоршаған әлемдегі заттар және құбылыстардың сыртқы бейнесі мен көрінісіне байланысты. Бұл жөнінде ғалым-психологтар Қ.Жарықбаев [7], Т.Тәжібаев [8], Е.Суфиев [9] т.б. тұжырым айтқан.
Т.Тәжібаев былай деген: "Мектепке дейінгі бала дүниедегі заттар мен құбылыстардың шын мазмүны мен қарым-қатынасын да толық аша алмайды. Заттардың мазмүны мен ішкі байланыстарын дұрыс аша алмағандықтан, бала көбінесе заттардың сыртқы көрінісі мен құрылысына қарай бір-бірімен байланыстыра қабылдайды" [8], ал Қ.Жарықбаев: "Мектеп жасына дейінгі балалар түрлі нәрселерді ұстап, байқап, сипап қарайды, олардың формасын, үлкен-кішілігін көреді. Кейін есейіп, тәжірибесі артып, ой-өрісі кеңейген кезде заттардың кеңістікке орналасуын жақсы аңғара алатын болады" деп пайымдаған [7, 157- б.].
Е.Суфиев "Баланың дамуы мен оны мектепке әзірлеу" атты зерттеу еңбегінде жеті жасар баланың ойлауы көрнекі ойлау болып табылады. Бала көрнекі бейнелер мен елестетулердің негізінде ойлайды. Сондай-ақ бұл жастағы балаларда көрнекі ойлау элементтерімен бірге абстракциялық ойлау да дами бастайды. Баланың сөйлеу қабілеті едәуір жетіліп, тіл байлығы молайғандықтан, ол ойын жеткілікті дәрежеде дұрыс баяндап бере алады. Бала жеті жаста сөздік қоры орташа есеппен алып қарағанда 4000 сөзден асады. Мұндай сөздік қоры баланың алғаш рет оқуы үшін толықтай жеткілікті деп пайымдайды [9, 350-б]. Бұл тұжырымнан жеті жастағы баланы ең бірінші психологиялық тұрғыда мектепке дайындау керек, одан кейін ғана жалпы дайындық қажет деген қорытынды жасауға болады.
Ә.Алдамұратов өзінің зерттеуінде мектепке дейінгі баланың сөйлеуінің дамуын бірнеше сатыға бөліп талдай келе, "Алғашқы саты - сөйлеуге дейінгі кезең, яғни баланың екі айлығынан бастап он бір айға дейінгі кезең сатысы. Екінші саты - он бір айдан 1 жас 7 айға дейінгі кезең. Үшінші саты баланың тілдің грамматикасын меңгере бастайтын кезең. Бұл кезең үш жасқа дейінгі уақытты қамтиды, сәби сөздердің мағынасын және қолданылуын, жеке сөздердің қызметін де түсіне алады. Бала тілінің шығуы оның дүниетаным шеңберін кеңейтіп, сөйлеу тілін дамытады", - деген [10, 162-б] пікірге келеді. Бұдан шығатын қорытынды балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде олардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру керек.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық тұрғыда даму ерекшеліктері турасында Х.Т.Шерьязданова, Ж.А.Әубәкірова, Г.Қасымова, Ұ.И.Ауталипова сияқты ғалымдар ғылыми зерттеулер жасаған [11, 46-47-б].
Балалардың қарым-қатынас жасау психологиясын зерттеген С.Елеусізова тілдің ойлау және қарым-қатынас формаларының құралы екендігін айта отырып, қатынас жасауға қабілеттілік адамның даралық қасиеті екендігін айтқан [12, 10-б].
Ғалым Г.М.Қасымова мектеп жасына дейінгі балаларға білім беруде дамытпалы ойындардың маңызын қарастырып, дамытушы ойындар жүйесін жасаған [13]. Сонымен қатар автор дамытпалы ойындар арқылы балалардың байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастырумен бірлікте қарастырған.
Ж.Қ.Әубәкірова өзінің ғылыми-зерттеу еңбегінде 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас жасау ерекшеліктерін зерттеуді екі бағытты ұстанған. Алдымен іріктеп алынған балалардың белсенді түрде ойнауына мүмкіндік жасаған. Екіншіден, бүгінгі таңдағы балалардың ойнауындағы енжарлықты түзету мақсаты мен ойындар түрлені лайықтап ережелерге орай ойындар жаңғыртқан, яғни, нәтижесінде балалардың өзге балалармен байланысқа түсуіне мүмкіндік жаратқан. Нәтижесінде топта бірлік орнап, келісімге келу құбылыстары байқалып, балалардың коммуникативті іс-әрекеттерді жүзеге асыру қабілеттері айқындалған [13]
Сөздің мәні ойдан көрінеді. Ой тіл арқылы айтылып қоймай, сонымен бірге безендіріледі. Ойлау мен тілдің ара қатынасы туралы қүнды пікірлерді алғашқы айтушылардың бірі Л.С.Выготский болды. Ол "Сөз - ойлау мен тілдің негізгі жиынтығы. Сөз жеке заттың дербес атауына қойылған таңба емес, ол үнемі зат пен құбылыстың сипатын ашады, сондықтан ойлау іс-әрекеттің нәтижесі болып табылады. Сонымен бірге сөз - қарым-қатынас құралы. Өйткені, ол тілдің құралына енеді. Егер сөз мағынадан айырылса оның ойлауға да, тілдесуге де қатысы болмайды. Ал сөздің мағынасы болса ойлау мен тілдің органикалық жағынан маңызды бөлігі болып саналады" деген қорытынды жасаған [14, 173-б].
Тілді қабылдау баланың жас кезінен қалыптаса бастайды. Сондықтан да
Н.С.Рождественский: "Чувства язык начинается с раннего детства, интенсивно развивается в течение всего преддошкольного и дошкольного воспитания и продолжается в школе. Особенно в начальной" - деп көрсетеді [15, 12-б].
Д.И.Писарев: "Дайын білімді, сенімді жақын туыстарыңнан сұрап немесе сатып ала алмайсың, ол өзіндік ойлаудың нәтижесінде қоршаған ортамен байланыста игерілетін процесс" деген [14, 125-б].
Сол арқылы ғана баланың байланыстырып сөйлеуіне, көргенін баяндап айту арқылы тілінің дамуына жағдай жасауға болады. Психологтардың зерттеулерінде тіл адамның практикалық іс-әрекеті негізінде қалыптасатыны дәлелденген. Кез келген адамның түсінігі заттың не құбылыстың табиғаттағы қызметі мен маңызын ұғыну негізінде қалыптасады. Ұғыну сезімдік-бейнелік қабылдаумен, олармен жеке іс-әрекет арқылы меңгеріледі.
Қорыта айтқанда, белгілі шетел психологтарының теориялық зерттеулерінен Б.Уайт, Дж.Брунер [16], В.Пенфильд, Л.Р.Робертстер [17], т.б. мектеп жасына дейінгі бала ауызекі сөйлеудің алуан түрлі формаларын тоғыз жасқа дейін меңгеретінін байқаймыз. Олай болса, ең алғашқы баланың байланыстыра сөйлеу тілінің бастауы мектеп жасына дейінгі кезеңде басталмақ.
Балалар әдебиетінің атасы Ы.Алтынсарин оқыту мен тәрбиелеу ісінде халық ауыз әдебиеті шығармаларының елеулі орын алатынын айта келіп: "Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес" деген [6, 140-б].
Әдебиеттанушы А.Байтұрсынов қазақ балаларының ана тілінде сауат ашқанын мақсат етіп, "Оқу құралы", ал қазақ тілінің грамматикасын меңгеруі үшін "Тіл құралын" жасап ұсынды. Тілді дұрыс қолдану тәртібін үйрету мақсатында "Тіл жұмсар және сауат ашу", тілді оқыту әдістемесіне "Баяншы" атты еңбектер жазды.
Ғалым, әрі ақын М.Жұмабаев 1922 жылы "Педагогика" атты ғылыми еңбек жазды. Ол жерде адам сөз бен тілдің адам өміріндегі мәнін аша келе: "Тілдің адам өмірінде һәм ұлт өмірінде ұстаған орыны және де тіл адамның жанының тілмәші" деп [18, 72-б] баға берген.
Байланыстырып сөйлеуді дамыту мәселесін жалғастырған балалар әдебиетінің өкілі, педагог С.Көбеев: "Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі ең маңызды да негізгі міндеттердің бірі - оның дұрыс сөйлеуін дамыту сөйлемге енген сөздерді грамматикалық, логикалық жағынан дұрыс құрғызып дағдыландыру" деп [19, 26-б] тұжырым жасаған.
Мектепке дейінгі педагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесін қосқан журналист, публицист, педагог-тәлімгер, аудармашы Нәзипа Құлжанова [20]. Қазақстанда ашыла бастаған балабақшалардың тәрбие жұмысында басшылыққа алатын қажетті құралдар мен әдістемелік нұсқаулар дайындау керек болды. Осындай күрделі міндеттерді шешетін мектепке дейінгі тәрбие жұмысы жөнінде тәрбиешілер мен ата-аналарға нұсқау беретін Н.Құлжанова басқаратын "Әйел теңдігі" журналы еді. Алғашында осы сала бойынша алдыңғы қатарлы орыс педагог-ғалымдарының еңбектерін ана тіліне аударып, кейіннен Мектептен бұрынғы тәрбие, Ана мен бала тәрбиесі атты педагогикалық еңбектерін жазып жариялады. Мектептен бұрынғы тәрбие еңбегінде көптеген ғылыми талдаулар жасалған.
Аталған еңбектің кіріспесін, яғни алғы сөзін оқу ағарту саласындағы ірі тұлға, халқымыздың көрнекті лингвист-ғалымы, тюрколог, ақын А.Байтұрсынов жазған еді. Бұл еңбекте автор мектеп жасына дейінгі балалардың физиологиялық, психологиялық ерекшеліктеріне тоқталған. Мысалы, ойын оның шын тіршілігі.. Төңіректегі нәрседен өзіне қызықтысы ғана көзіне түсіп ықылас тартады және бір мінезі сөйлеуге жалықпайды. Тынымсыз қимылының бәрі сөзімен жалғасып жүреді. Көрген нәрсесін айтқанда ұмытқан жерлерін ойдан толықтырады деп осы жастағы баланың ойлау, сөйлеу, ерік-жігерін жетілдіруге баса назар аударады. Бұл еңбектің құндылығы Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру үшін дүниежүзілік, ресейлік тәжірибені талдай отырып, көшпелі қазақ еліне бала тәрбиесінің жаңа түрін, яғни балабақшада тәрбиелеу жөнінде нұсқау берілуінде де деп түсінеміз.
Мектепке дейінгі педагогика ғылымы мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жете көңіл бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені ойлау процесі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары мен кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі.
Қай кезде де баланың тілін дамыту көкейтесті мәселелердің бірі болып саналады. Себебі, осы мәселелерді әр қырынан зерттеу және оның нәтижесін тәжірибеге енгізу бүгінгі күнге дейін ғылыми тұрғыда жүзеге асырылып келеді. Ондай жұмыстардың бірқатарына арнайы тоқталып, талдауды жөн көрдік. Солардың бірі тақырыбымызға бірден-бір жақын Б.Б.Баймұратованың "Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері" атты тақырыптағы ғылыми-зерттеу еңбегі. Зерттеуші-ғалым зерттеу жұмысында 5-7 жастағы баланың сөздік қор мөлшері, сөйлеу деңгейі жайлы мәселелерді ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетін біртұтас сабақтастыра қарастыра отырып, мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесінің ғылыми негізін жасады.
Сонымен бірге, ғылыми зерттеудің негізгі үш ерекшелігін атап өтуді жөн көрдік. Зерттеудің бірінші ерекшелігі мектеп жасына дейінгі балалардың ана тілін дамыту мәселесі жөніндегі алғашқы әдістемелік нұсқауының дайындалуында. Екінші ерекшелігі қалалық, ауылдық балабақшаларда және
отбасында тәрбиеленуші балалардың сөз игеру ерекшелігі туралы салыстырмалы қорытынды жасауында. Үшінші ерекшелігі әрбір кезеңдегі бала тілін дамыту мәселесін, оны мейірімділікке, адамгершілікке, еңбекке, ізеттілікке ақыл-ойын тәрбиелеумен біртұтас қарастырылуында [21].
Ғалым-педагог Х.Қожахметова "Мектеп жасына дейінгі балаларды мәнерлеп оқуға үйретудің" әдістемесін ғылыми тұрғыдан дәлелдей отырып, "Мәнерлеп оқу" атты еңбегінде өз ой-тұжырымдарын ұсынады. Автор аталған еңбектің "Мәнерлеп оқу" бөлімінде мәнерлеп оқу мен әңгімелеп берудің негізгі тәсілдері дауыс тоны (сарыны), интонаңия (сөз, сөйлеу сазы) және оның компоненттері: пауза (кідіріс), өлең, сөз кідіріс немесе ритмикалық пауза өлең оқудың ерекшелігі, сөйлеу қарқыны (темп), дауыс күші, сөйлеу әуені (мелодикасы), тембр (дауыс бояуы) жайлы теориялық түсініктер береді. Баланы қоршаған ортамен, өмір-тіршілігімен таныстырып білім беруде, оның қай дәрежеде ұққанын, нені есінде сақтағанын байқау жалпы көрнекі құралмен: ойыншықпен, түрлі затпен, оқу құралымен, суретпен көрсетіп, балаға үйретуде тәрбиеші-педагогтың әбден төселген, сөйлеу дағдысы, сөйлеу мәнерінің қалыптасқан үлгісі - тілдік тәсілдері мен сөз шеберлігін дәл орнымен қолдану деген сөз" деп, автор ойын қорытындылайды [22, 3-5-б]. Ғалым-педагогтың ой-тұжырымынан балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудегі сөз мәнері, дауыс ырғағы, өз ойын жүйелі жеткізуде тәрбиеші балаға үлгі көрсетуі тиіс деп санаймыз.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздігін қалыптастыру үлкендер еңбегі туралы білімді меңгерту процесінде жүзеге асырылады. Бұл салада Р.Қ.Аралбаева нәтижелі зерттеу жүргізді. Автор зерттеу еңбегінде 3-4 жастағы балалардың сөздігін қалыптастырудың жолдарын бірнеше бағытта жан-жақты қарастырып, онда баланың іс-әрекеті, сабақ, ойын, серуен, бақылау, топсаяхат барысында деңгейлік тапсырмалар, суретті сериялар арқылы олардың тіл байлығын дамытуға болатынына көз жеткізген. Зерттеу жұмысының нәтижесінде 3-4 жастағы балалардың сөздерді қарқынды игеретінін; екіншіден,
балалардың сөздерді игеру көлемі кеңейетінін; үшіншіден олардың тілдеріндегі сөздік қателіктердің азаятынын; төртіншіден, сөздерді байланыстырып сөйлеу тілінде түрлі формада қолдану аясы кеңейетінін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген [23].
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие саласын зерттеуде өзіндік үлесін қосып жүрген ғалым М.С.Сәтімбекова. Оның "Алты жастағы оқушылардың математикалық білімін арнайы тапсырма жүйесі арқылы жетілдіру" атты тақырыпта қорғаған кандидаттық диссертациясын 1984 жылы білім саласында жүргізілген реформаның нәтижесі деп білеміз. Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесінде мектептегі 6 жастан оқитын оқушылардың қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру пәнінің бағдарламасы, оның оқу- әдістемелік кешені әзірленіп, тәжірибеге енгізілген. Ол Қазақстанда мектепке дейінгі мекемелерде тәрбиелеу және білім беру бағдарламаларының аталған бөлім авторларының бірі ретінде танылған ғалым.
Қазақ балабақшаларында тәрбие жұмысын кешенді ұйымдастырудың оқу- әдістемелік кешендерін әзірлеп, қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру сабағын тіл дамыту, сауат ашу, еңбек, бейнелеу өнері, құрастыру, музыка, дене тәрбиесі мен интеграциялық тұрғыда ұйымдастыру мәселесін жан-жақты қарастырған. Сонымен қатар, балалардың қарапайым математикалық түсініктерін белгілі бір тапсырма орындау әдісі арқылы қалыптастыру мен ақыл-ойын дамыту мәселелері қарастырылған. Бұдан балалардың тапсырмаларды орындау арқылы логикалық ойлаулары дамып, жүйелеп айтып беру дағдылары қалыптасқанын көреміз [24].
Мектеп жасына дейінгі баланың тіл дамыту мәселесімен айналысып жүрген ғалым А.Бақраденова балабақшадағы қазақ тілі сабақтары бастапқыда сөздік жұмыстарынан басталып, дыбыстарды дұрыс айтуға бағыттау керек, балаларды қазақ тілінде қарапайым, құрылысы жеңіл сөйлемдер құра білуге үйрету олардың байланыстырып сөйлеуінің бастамасы болып табылады дейді.
Зерттеуші-ғалым "Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу тілін дамыту" атты ғылыми-зерттеу жұмысында басқа үлт немесе ана тілін ұмытқан өз балаларымызды оқытуда болсын, екінші тіл ретінде үйретіп отырғандықтан дидактикалық-әдістемелік ұстанымдарға сүйенген. Зерттеу нәтижесінде баланың ана тілінде сөйлеу дағдыларын жетілдіре түсетін ситуациялық ойынды ұйымдастыруда нысана-өлшемдерін ұстанады. Олар: ойын мазмұны баланың сөздік қорына жаңа сөздер енгізетіндей, үйренген сөздерді белсенді түрде қолдана алатындай болуы; ойын әрекетінің тартымды, баланы сөйлеуге ынталандыратындай болуы; ситуациялық ойын элементтерінің бала психологиясына жақын келуі ұлттық тәрбие негізінде, өзара инабатты қарым- қатынас тұрғысында алынуы сияқты жайларды ашып көрсетеді [25]. "Бастауыш сыныпта мәтін арқылы тіл дамыту" мәселесін зерттеген Т.М.Әбдікерімова өз жұмысының нәтижесінде мәтін арқылы тіл дамытудың жолдары мен тәсілдерін оқушылар тіліне қойылатын талаптарды белгілеген, мәтіннің тәрбиелік қызмет атқаратынына мән берген [26]. Сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін зерттеу барысында С.Р.Рахметова сөздік жұмысын төрт бағытта жүргізуді ұсынады: балалардың сөздік қорын байыту, яғни балаларға олар бұрыннан білмейтін жаңа сөздер үйрету, олардың мағынасын түсіндіру;
сөздіктерін анықтау, яғни бұрыннан білетін сөздердің мағынасына түсініктерін тереңдете түсу;
сөздіктерді қолдануға мүмкіндік жасау, яғни әрбір оқушы сөйлегенде, сөйлем құрғанда мүмкіндігінше, ыңғайына қарай көбірек сөз қосып отыру; сөздердің айтылуын дұрыстау [27].
Мектепалды балаларының байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың бірден-бір жолы көркем шығармалар екенін тәрбиешілер білуі қажет. Көркем шығармаларды талдау, халық ауыз әдебиетін пайдалану арқылы баланың тіл байлығы жетіліп, ақыл-ойы дамып, байланыстырып сөйлеуі қалыптасады. Сонымен қатар көркем шығармалар арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелейді. Бұл салада А.К.Меңжанова, Ә.С.Әмірова зерттеу жүргізді.
Ғалым А.К.Меңжанованың еңбектері мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке баулудың тиімді жолдарын ғылыми түрде дәлелдеуге арналды. Адамгершілік тәрбиесі адамның барлық іс-әрекетіне, әдет-дағдысына, мінез- құлқына, қарым-қатынасының дұрыс қалыптасуына бағыт беріп, тәрбие салаларын бір-бірімен тығыз бірлікте қарастырған [28].
Ә.Әмірова балалар әдебиетінің үлгілерін тәрбие жұмысында пайдалануды ғылыми-теориялық тұрғыда негіздеді, сабақта және сабақтан тыс уақытта балаларды адамгершілікке тәрбиелеу құралы екенін дәлелдеген. Ауыз әдебиеті үлгілерінің барлық жанрына тоқталып, оларды көркем әдебиет сабақтарында эксперименттен өткізіп, республика көлемінде жаңадан жасалған төл бағдарлама "Балбөбекке" халықтық педагогикаға негізделген "Имандылық - инабаттылық" тәрбиесі бөлімін тұңғыш рет енгізген. Ғалым зерттеу еңбегінің нәтижесінде адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұнын айқындайтын әдеби шығармалар мен ойын жаттығуларының жүйесін жасап, баланың ойлау, сөйлеу қабілеттілігін жетілдіру, көркем сөз үлгілерін меңгерте отырып, олардың жеке басын жан-жақты дамыту, инабаттылыққа, мейірімділікке, достыққа тәрбиелеу керектігін ғылыми тұрғыда дәлелдеген [29].
Балабақшада балалар 3-4 жастан бастап қол еңбегіне үйретіледі. Алуан түрлі материалдардан (картон, ағаш, сым, т.б.) өздеріне қажетті ойыншықтар, сыйлықтар жасайды. Осындай қол еңбегі балалардың құрастыру қабілетін, шығармашылығын, қиялын, ойын, тілін дамытады. Осы тұрғыда ғылыми- зерттеу жүргізген ғалымдар Г.Ж.Меңлібекова [30], С.Н.Жиенбаева [31], ал қазақ халқының сәндік қолданбалы өнер туындыларының эстетикалық тәрбие берудегі маңызын баланың көркемдік талғамын қалыптастырудағы орнын халық тәжірибесінен іздеп, ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалымдар Ф.Н.Жұмабекова мен Т.А.Левченко еңбектерінің маңызы зор.
Зерттеуші ғалым Т.А.Левченко "Ересектер тобындағы балаларға эстетикалық тәрбие беруде қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерін пайдаланудың ғылыми-практикалық негіздері" (орыс тілді балабақшалар материалдары арқылы) атты ғылыми-зерттеу еңбегінде мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық тәрбие беру жөніндегі жұмыстың негізгі құралдарын көрсеткен [32]. Олар: балаларды сәндік-қолданбалы шығармашылыққа баулуда халық ауыз әдебиетінің туындыларын (ертегі, жұмбақ, мақал-мәтел, ән, т.б.) пайдалану;
тиісті өнеркәсіп орындарында (мысалы: музей, көрме залы, фарфор заводы, киім фабрикасы, т.б.) топсаяхаттар ұйымдастыру;
балаларды ұлттық мерекелерді (мысалы: "Наурыз", "Сабан той", "Қымыз мұрындық" және т.б.) әзірлеп өткізуге қатыстыру.
Зерттеу нәтижесінде ғалым-педагог Т.А.Левченко "Балбөбек" бағдарламасының орыс балабақшаларына арналған бейімделген нұсқасының "бейнелеу өнері" бөліміне толықтырулар енгізген. Ал мұның өзі мектеп жасына дейінгі балалардың көркемдік жағынан дамуын қамтамасыз етіп, әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді, халық өнерінің ерекшеліктері мен сипатын басқа ұлт өкілдеріне неғұрлым терең түсінуге жәрдемдесері сөзсіз. Сондай-ақ, мектепалды даярлығында эстетикалық тәрбие беруде қазақтың сәндік- қолданбалы өнерін кешенді тәрбие жұмыстарында, сабақтарда көркемдік іс- әрекет түрлерін өзара байланыста қарастыру қажет. Онда бейнелеу өнері, сәндік-қолданбалы өнер, көркем шығарма, ән, сахналық көрініс оқу-тәрбие жұмысының жүйесіне енгізуді жөн деп қарастырамыз. Өйткені, баланың ақыл- ойы мен тіл байлығын жетілдіруге ықпалы зор.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорының дамуы, байланыстырып сөйлеуінің қалыптасуы ойынмен тығыз байланыста дамуы тиіс. Балалар ойынды іс-әрекетпен бейнелеп, ойнай отырып іскерліктері дамып, сөйлеу шеберліктері артады. Осы салада ғылыми-зерттеу жүргізген педагог-ғалымдар М.Т.Турыскельдина мен Т.Иманбековтің еңбектерінде қазақтың ұлттық ойындарының балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратынына мән берген.
Ғалым М.Т.Турыскельдинаның "Развитие физического воспитания шестилетних детей в Казахстане (1970-1985)" деген тақырыпта қорғаған кандидаттық диссертаңияның нәтижесінде баланы мектепке дайындаудың дене тәрбиесі бөлімінің типтік бағдарламасы әзірленіп, тәжірибеге енгізген [33].
Тілдің нақтылығы - айтылатын құбылыс немесе жағдайдың шынайы екенін сөз арқылы нақты бейнелеу. Сөз қоры мол, тілі жан-жақты дамыған адам әр уақытта қажетті сөздерді қиналмай тауып, тілінде жеңіл қолдана алады.
Тіл логикасы - сөйлеушінің тілі мен ойының бірлігі. Тілдің логикалық құрылымына синтаксистік белгілері, яғни қажетті жерде кідіріс жасап, акцентсіз сөйлеу.
Тілдің түсініктілігі - сөйлеуші тілінде қолданылған термин создердің тыңдаушы үшін түсінікті болуы.
Тіл мәнері - сөйлеушінің сөзді мәнеріне келтіре, көңіл күйге сәйкес эмоционалды сөйлей білуі [35].
Бұл көрсетілген сөйлеу мәдениеті дұрыс қалыптасқан жағдайда ғана балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруға болатынын көреміз.
ТМД елдерінен мектепке дейінгі педагогиканың дамуында балаларды ана тіліне үйретуге маңызды көңіл бөлген Е.И.Тихеева ана тілін балабақшада оқыту мен тәрбиелеудің негізін қалайтын сабақтардың бірі деп есептеді [36]. А.П.Усова балаларды оқыту кезінде сөйлеу тілін дұрыс қолдануды маңызды дидактикалық актілердің бірі ретінде санайды [37]. Сөз баланың сезу қабілетін қалыптастырады да, сонымен қатар танып-білуі мен қарым-қатынасының қүралы болып қызмет атқарады. Балаларды тәрбиелеу мен білім беруде тәрбиеші өз жүмысын айналадағы қоршаған заттар және құбылыстармен таныстыратын көрермендік қабілеті аумағында құруға тиіс. Н.Н.Кузина ересектер тобындағы балалардың түсіндірмелі байланыстырып сөйлеуін дамытуда тәжірибелік тапсырмаларды орындау барысында табиғатты бақылау және қорытындысын ұжымдық еңбекге, бейнелеу өнерінде, қүрастыру ойыны, проблемалық ситуацияларды шешу жолдары тиімді екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеген [38].
Ал Т.И.Алиева естиярлар тобындағы балаларды эдеби шығармаларды шығармашылықпен қабылдауын дамыту мен 4-5 жастағы балаларға ұсынылатын көркем шығармалардың жүйесін жасауда олардың сапалық деңгейіне көңіл бөлді. Аталған топ балаларының ересектермен белсенді қарым- қатынастар, көркем эдебиеттер негізінде жеке субъективті қатынастарын қалыптастыру, белгілі жағдайларда көркем әдебиетті шығармашылықпен қабылдауын қалыптастыруда олардың мүмкіндіктерін ашып көрсетіп, жалпы мектепке дейінгі дидактика теориясына өзіндік үлесін қосты [39]. Сондай-ақ А.А.Зрожевская балабақшадағы естиялар тобында суреттеп байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыруда суреттеу мэтіндерінің көрсеткіштері жүйесін жасай отырып, оны төмендегідей түйіндейді:
мәтіннің құрылымына баға беру;
кішкене тақырыпшаларға бөлінуі;
олардың реттілігі;
сөйлемдердің арасындағы байланысулардың түрлерін қолдану [40].
С.С.Сакиева "Қырғызстан бастауыш мектебінде тіл дамыту жүмыстарын
жетілдіру жолдары" атты зерттеу жүмысында бұрынғы бағдарламалар мен оқулықтар ондаған жылдар өзгеріссіз пайдаланып келе жатқанына сын көзбен талдау жасап, оны жетілдіруде балалардың жас ерекшелігін ескере отырып,
ұлттық нақыштағы қырғыз балалар әдебиеті өкілдерінің жаңа шығармаларын жүйелеген. Қырғыз халық ауыз әдебиеті негізінде "Сөйлеу шеберлігі және сөйлеу мәдениеті" атты курс енгізуді ұсынады [41]. Сондай-ақ Украина Республикасынан Я.В.Захарченко [42], Әзербайжан Республикасы бойынша Р.А.Аскерова [43] байланыстырып сөйлеу жүмыстарының жүйесі мен сюжетті- рөлді ойын арқылы байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру мәселесін зерттеген. Бұл зерттеулердің кейбір түстарын өз ізденісіміздің барысында басшылыққа алдық.
Сондай-ақ, тіл мәдениетіне көп көңіл бөлген ғалым, әдебиетші А.Байтұрсынов тіл мен сөйлеу жөнінде "Тіл міндеті - ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзеғенше, көңілдің түйін түйгенінше айтуға жарау... Сөз көңілге сипат жағының көркемдігімен, соз мағына жағының күштілігімен жағады... Тіл дәлдігі деп ойлаған үғымға сөз мағынасы сәйкес келуі айтылады" деп [6, 249-б] құнды психологиялық тұжырым жасады.
ТМД елдері бойынша мектепке дейінгі педагогиканың дамуы саласында балаларға ана тілін меңгертуге ерекше көңіл аударған Е.И.Тихеева ана тілі балабақшада білім беру мен тәрбиелеудің негізін қалайтын сабақтардың бірі деп есептеген [36,67-б]. А.П.Усова болса балаларды оқытуда байланыстырып сөйлеу тілін дұрыс пайдалануды елеулі дидактикалық актілер ретінде қарайды [37, 32-б]. Тіл баланың сезу қабілетін қалыптастырады, сондай-ақ танып-білуі мен қарым-қатынас жасауының құралы болып қызмет атқарады. Балаларды тәрбиелеу мен оқытуда тәрбиеші өз жұмысын айнала қоршаған заттар мен құбылыстарды таныстыратын көрермендік қабілет аумағын құруы керек.
Ал Т.И.Алиева ересектер тобындағы балалардың әдеби туындыларды шығармашылықпен қабылдауын дамыту мен 4-5 жастағы балаларға оқып беруге арналған көркем шығармалар жүйесін құруда олардың сапасына көңіл бөлді. Аталмыш топ балаларының үлкендермен белсенді қарым-қатынастар, көркем шығармалар негізінде жеке субъективті байланыстарын қалыптастыру, кейбір жағдайларда көркем туындыларды шығармашылықпен қабылдауын қалыптастырудағы олардың мүмкіндіктерін анықтап көрсету арқылы мектепке дейінгі дидактика теориясына өз үлесін қосты [39,19-б]. Сонымен қатар А.А.Зрожевская мектепке дейінгі мекемелердің ересектер тобында суреттеп байланыстырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың теориялық негіздері ... ... ...11
1.2 Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуда ертегілерді пайдаланудың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.3 Мектепке дейінгі ересек топ балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда ертегілерді пайдаланудың шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЕРЕСЕК ТОП БАЛАЛАРЫНЫҢ БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУІН ДАМЫТУДА ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Ертегілердің түрлері және олардың мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуға тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.2 Мектепке дейінгі ересек топ балаларына қазақ халық ертегілерін оқып беру мен баяндаудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.3 Мектепке дейінгі ересек топ балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда ертегілерді пайдаланудың тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 78
ҚОСЫМШАЛАР
АННОТАЦИЯ
Мектепке дейінгі балалардың ойлау дәрежесі мен қарым-қатынас жасау белсенділігінің қалыптасуына жағдай жасап, мектепке дейінгі мекемелерде берілетін білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың тілін жан-жақты дамытуға тікелей байланысты.
Осыған орай мектепке дейінгі ұйымдарда берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір баланың жан-жақты жетілуіне, ақылының өрістеп, ой-өрісінің кеңеюіне, іс-әрекет белсенділігінің артуына, қабылдағыштық қабілетінің қалыптасуына, нәтижесінде бала тілінің жоғары деңгейде дамып, тіл көркемдегі толысып, сөздік қорының молайып, коммуникативтілік құзыреттілігінің қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Ғалымдар мектепке дейінгі балалардың тілінің дамуында ауыз әдебиеті үлгілерінің, көркем әдебиеттің мәнін, психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Баланың тілін дамытудың негізгі бағыты - жеке тұлғаны қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына ықпал етіп, тілін қалыптастыру арқылы коммуникативті-тілдік құзыретінің жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Жалпы байланыстырып сөйлеуді қалыптастыруды ғылыми тұрғыда зерттеудің педагогикалық, психологиялық қорытындылау нәтижелері келесідей тұжырым жасауға негіз болады:
- тіл мен ойлау өзара тығыз байланысты;
- сөз дербес заттың жеке атауына берілген таңба емес, ол үнемі зат және құбылыстың сыр-сипатын ашады, сол үшін де ойлау әрекетінің нәтижесі болып табылады;
- қазақ халық ертегілерімен таныстыруда балалардың тек сөздік қорлары дамып қана қоймайды, сонымен қатар ұлттық құндылыққа деген сүйіспеншілігі қалыптасады.
Баланың қазақ халық ертегілерінен алған өнегесі мен тәрбиесін, білімін өмірде қолдана білуі, оларды түсініп, салыстыруы, өз ойын ертегілердегі көркемдегіш құралдар арқылы көркем, әрі анық жеткізе білуі байланыстырыпсөйлеу тілін қалыптастырудың нәтижесінде жүзеге асады.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Алматы, 2003ж. -40б.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 2012.
3. Қазақстан Республикасының мемелекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС 1.001-2009. Ресми басылым. Қазақстан Респуликасы Білім және ғылым министрлігі. Астана.
4. Мектепке дейінгі ересек жастағы (5 жастан 6 жасқа дейінгі) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған Біз мектепке барамыз бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің міндетін атқарушының 2009 жылғы 21 қыркүйектегі № 439 бұйрығымен бекітілген.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Жаңа жүзжылдықтың қарсаңында өзіндік дара даму жолын айқындап алған Қазақстан Республикасы өскелең ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа үлгілерін қалыптастыруды басты міндет етіп қойып отыр. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа кезеңге өту жағдайында сапалы білім беруді қамтамасыз ету күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан халқына жолдауында негізгі бағыттардың бірі ретінде білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің негізгі бағдары деп көрсетілген. Онда бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек делінген. Және қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды деп баса айтылған. Бүкіл әлемдегі сияқты, Қазақстан да мектепке дейінгі білім берудің жаңа әдістеріне көшу керек делінген [1].
Елбасының халыққа жолдауындағы білім саласына қатысты өрісі кең мақсаттардың орындалуы білім берудің барлық деңгейлеріндегі мамандардан үлкен жауапкершілік пен қажырлы еңбекті талап етеді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту - баланың жасын және өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оның толыққанды қалыптасуы үшін даму ортасын құратын үздіксіз білім берудің бастапқы деңгейі деп көрсетілген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында [2]. Бұл дегеніміз білім беру сапасын заман талабына сай арттыру ең алдымен балабақшадан басталатындығын көрсетеді. Осыған байланысты соңғы жылдары мектепке дейінгі ұйымдарда баланың толыққанды өсіп-жетілуіне ерекше көңіл бөліне бастағаны белгілі. Оны елдегі мектепке дейінгі ұйымдарға деген тапшылық деңгейін төмендету жөніндегі түбегейлі шараларды қабылдауды көздеген Елбасының Балапан бағдарламасынан айқын байқауға болады. Бағдарлама сондай-ақ, мектепке дейінгі білім беру қызметінің сапасын арттыруды қамтамасыз етуді де басты міндет етіп қойған. Мұнымен қатар мектепке дейінгі ұйымдарда мамандар тапшылығы мәселесін шешу де жолға қойылған, яғни соңғы жылдары Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығына мемлекет тарапынан білім гранттары көптеп бөлініп жатыр. Бұл тек мамандар тапшылығын жоюды шешіп қана қоймай, осы сала бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарының жүргізілуін де мақсат еткен ауқымды шара болып табылады. Бұл мәселенің ғылымға тікелей қатысы бар екені белгілі. Қазіргі таңда елімізде мектепке дейінгі білім беру саласы бойынша ғылыми еңбектер жоқтың қасы.
Зерттеу жұмыстары балабақшаларда білім берудің дәстүрлі әдістеріне қоса баланың ерте дамып-жетілуіне ықпал ететін оқытудың жаңа әдістерін пайдаланудың жүзеге асырылуын қамтамасыз етуі тисі.
Балалардың мектепалды дайындығына талаптың жоғары деңгейде қойылуы, оларды мектепке дайындаудың алғышарты болып табылады. Тіл қатынас құралы болғандықтан, алдымен баланың тілін дамыту мәселесіне баса назар аудару қажет [3,3-б].
Қазақстан Республикасының мемелекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында Коммуникативті-тілдік құзыреттілік бөлімінің кіші саласының бірі байланыстырып сөйлеу деп көрсетілген. [4,5-б]
Байланыстырып сөйлеуі жақсы дамыған баланың сауаттылғы да жоғары болады. Байланыстырып сөйлеуі нашар қалыптасқан баланың әдетте кейбір оқу пәндері бойынша үлгерімі төмен болатындығы белгілі.
Сөйлеу дегеніміз - адам психикасының жоғарғы бөлімдерін дамыту құралы. Баланы ана тілінде сөйлеуге үйрете отырып, ересектер оның интелекті мен эмоциясының дамуына мүмкіндік береді, мектепте жақсы оқуға дайындайды.
Мектепке дейінгі ересектер тобындағы (5 - 6 жас) баланың тілі анық, түсінікті болуы тиіс. Себебі дәл осы жаста дыбыстарды меңгеру процесі аяқталады. Тілдік белсенділігі артады: бала сұрақ қойып, үлкендердің сұрағына жауап беріп қана қоймайды, өз сезімдері мен ойын жан-жақты, ауқымды әңгімелеп бере алады.
Баланы ана тілінде еркін, жатық, байланыстырып, көркем сөйлеуге үйретуде ұлттық құндылықтарды пайдаланудың маңызы зор. Ал ұлттық құндылықтарымыздың бірегейі халық ертегілері болып табылады.
Ертегілер қазақ халқының рухани өмірінде маңызды орын алған. Себебі, ертегілердің сюжетінен халықтың тұрмыс-тіршілігі, жалпы бүкіл болмысы көрініс тапқан. Ертегілер бала тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде пайдаланылып келген. Алайда бүгінгі ақпараттық технология дамыған заманда оларды пайдалану қарқыны біраз бәсеңсіп қалғандай. Қазіргі таңда балаларға ертегілерді теледидардан, ақпараттық технология құралдарынан көрсету қолайлы болып қалды.
Қазақ халық ертегілері - баланың жан-дүниесін, ой-өрісін байытып, тапқыр, алғыр, ойшыл етіп тәрбиелеуге мүмкіндік беретін баға жетпес мұраларымыздың бірі. Олар баланың түсінуіне, есте сақтауына жеңіл, әрі сюжеті қызықты, тартымды, тілі орамды, бейнелі болғандықтан, баланың көркем тілі мен байланыстырып сөйлеуін дамытуда кеңінен, мақсатты түрде пайдалансақ ұтарымыз мол.
Ғылыми-педагогикалық және оқу-әдістемелік т.б. әдебиеттерге жасалған теориялық талдаулар нәтижесінде мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісінде бұл мәселе арнайы толық зерттелмегендігін және осы негізде балабақша тәрбиешілерінің біліктілігін арттырудың шарты ретінде арнайы зерттеулер жүргізуді талап ететіндігін дәлелдедік. Яғни, зерттеу жұмысын жүргізуден бұрын қазақ халық ертегілерін мектепке дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда пайдаланудың тиміділігін жүйелі зерттеп, арнайы ғылыми нәтиже шығарып, ұсыныстар берген зертттеу жұмысының жоқтығын анықтау барысында қазіргі уақытқа дейiнгі зерттелген еңбектерге мейлінше толыққанды талдау жасауға әрекеттендік.
ХІХ ғасырда балалар әдебиетінің атасы Ы.Алтынсарин, белгілі әдебиеттанушы А.Байтұрсынов, ғалым әрі ақын М.Жұмабаев тілдің ерекшеліктері, баланың ана тілінде сауат ашуының артықшылықтары, оқыту ісінде халық ауыз әдебиетінің алатын орны турасында құнды пікірлер айтып, зерттеу еңбектерін жазды. Ал балалар әдебиетінің өкілі, педагог С.Көбеев байланыстырып сөйлеуді дамыту мәселесін жалғастырған .
Мектепке дейінгі педагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесін қосқандардың бірегейі журналист, публицист, педагог-тәлімгер, аудармашы Нәзипа Құлжанова.
Мектепке дейінгі педагогика ғылымы мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жете көңіл бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырған Б.Б.Баймұратова болды.
Қай кезде де баланың тілін дамыту көкейтесті мәселелердің бірі болып саналады. Себебі, осы мәселелерді әр қырынан зерттеу және оның нәтижесін тәжірибеге енгізу бүгінгі күнге дейін ғылыми тұрғыда жүзеге асырылып келеді.
Мектепке дейінгі педагогиканы Р.Қ.Аралбаева, Ф.Жұмабекова, С.А.Мұсаева, С.А.Козлова, Т.А.Куликова т.б. ғалымдар зерттесе, мектепке дейінгі тәрбие және тіл дамыту мәселелерін А.Б.Бақраденова, А.К.Меңжанова, Ә.С.Әмірова, Х.Храпченкова, Г.Ж.Меңлібекова, М.С.Сәтімбекова, Т.А.Левченко, Н.С.Сайлауова т.б. еңбектеріне арқау етті.
ТМД елдері бойынша мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту меселесін В.Н.Полосухина, Р.М.Рахимова, С.С.Сакиева, Ш.Н.Алиева, К.С.Тюрина, В.Г.Захарченко, З.П.Плохий, Н.Н.Ханина т.б. қарастырды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселесі бойынша орыс және шетел ғалымдары Ф.А.Сохин, О.И.Соловьева, Л.Б.Фесюкова М.М.Алексеева, В.И.Яшина, Л.С.Выготский, А.М.Бородич, С.П.Рубинштейн, А.М.Леушина, А.М.Деменьтева, М.М.Конина, И.Е.Тихеева, В.Г.Захарченко, П.Я.Гальперин, А.А.Люблинская зерттеулер жүргізді.
Тіл дамытудағы көркем әдебиет пен ертегілердің рөлі мәселесі З.А.Гриценко, Л.М.Гурович, Л.Б.Береговая, И.К.Зимина, Н.С.Карпинская, Л.Д.Короткова т.б. зерттеу еңбектерінен көрінді.
Бұл аталған еңбектердегі тұжырымдар бойынша бала тілінің дамуында ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем әдебиеттің алатын орны ерекше болып табылады. Солардың негізінде зерттеу жұмысымыздың теориялық, тәжірибелік, әдістемелік өзектілігі анықталады.
Біздің зерттеу тақырыбымызбен орайлас, яғни баланың тілін дамыту мәселелері бойынша жазылып, зерттелген бірқатар докторлық, кандидаттық, магистрлік диссертациялар қорғалғандығын анықтадық:
Метербаева Кулбаршын Метербайқызы Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5-7 жас) кандидаттық диссертация, 2005ж.;
Ханина Надежда Николаевна Формирование правильности речи детей старшего дошкольного возраста кандидаттық диссертация, 2000ж.;
Мендаяхова Қуанышкүл Байланыстырын сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері (мектепалды даярлық топтары мен 1-сынып) докторлық диссертация, 2009ж.;
Жанабилова А.К. Тіл дамыту жұмыстарының инновациялық технологиясы кандидаттық диссертация, 2005 ж.;
Мектепке дейінгі ұйымдарда қазақ ертегілерімен қатар көбінесе баланың түсінуіне жеңіл, құрылымы күрделі емес орыс халқының ертегілері оқылатындығы белгілі. Сондықтан да біздің көздегеніміз қазақ халық ертегілерін де бала тәрбиелеу, тілін дамыту, ой-өрісін кеңейту мақсатында пайдаланудың артықшылықтарын белгілеп, оларды қолданудың жаңаша әдістерін көрсету болды. Сондай-ақ әдістерді күнделікті білім беру үдерісінде ұйымдастыру әдістемесінің жоқтығы бізге зерттеу мәселесін айқындап берді, нәтижесінде зерттеу тақырыбымызды Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуда ертегілерді пайдалану жолдары деп алуымызға негіз болды.
Мектепке дейінгі мекемелерде төмендегідей қарама-қайшылықтардың бар екендігі белгілі:
- қазіргі таңда баланың тілін дамыту мәселесі бойынша біраз зерттеулердің жүргізіліп жатқандығына қарамастан, ол зерттеулердің нәтижелері мектепке дейінгі мекемелерде толық пайдаланылмайды;
- қазақ халық ертегілері баланың тілін дамытуда тиімді құрал деп есептелсе де, мектепке дейінгі мекемелерде осы мақсатта жеткілікті дәрежеде жүзеге асырылмайды.
Зерттеудің нысаны: Мектеп жасына дейінгі ұйымдағы педагогикалық үрдіс.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамытуда қазақ халық ертегілерін пайдаланудың жолдарын айқындау және оның тиімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі ересек жас балаларының байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда ертегіні пайдаланудың теориялық негіздерін зерделеу;
- мектепке дейінгі мекеменің оқу процесінде халықтық ертегілерді қолданудың рөлін анықтау;
- қазақ халық ертегілерінің негізінде байланыстырып сөйлеудің қалыптасу ерекшеліктерін анықтау;
- мектепке дейінгі балалардың тілін ертегілер арқылы дамыту тәжірибесіне талдау жасау.
- сабақта және күнделікті қарым-қатынаста қазақ халық ертегілерін пайдалану мүмкіндігін эксперимент жүзінде анықтау;
- мектепке дейінгі ересектер тобы балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда қазақ халық ертегілерін пайдаланудың әдіс тәсілдерін қарастыру;
- педагогикалық эксперимент арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін дамыту деңгейінің өзгеру динамикасын бақылау.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы.
- мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың ғылыми- теориялық негізінің анықталуы;
- мектепке дейінгі ересек топ балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда қазақ халық ертегілерін пайдаланудың ғылыми педагогикалық негізінің айқындалуы;
- мектепке дейінгі ересек топ балаларының байланыстырып сөйлеуін дамытуда қазақ халық ертегілерін пайдалану шарттарының анықталуы;
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін ересектер тобы балаларының тілін дамыту сабақтарында пайдалану үшін мектепке дейінгі мекеме тәрбиешілеріне ұсынуға болады.
Зерттеу әдістері: психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау, қорыту, мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларын, әдістемелік құралдарды зерделеу; зерттеу бойынша мектепке дейінгі оқу-тәрбие үдерісін бақылау, тәжірибелік-экспериментті ұйымдастырып (сауалнама, тестілеу, бақылау, сұхбаттасу, әңгімелесу), тиімділігін тексеру.
Зерттеудің құрылымы: кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытудың теориялық негіздері
Белгілі философ Д.Кішібеков: "Тіл дербестенген және объектілендірілген рухани болмыстардың бірлігі болып табылады. Тіл мен сананың, тіл мен ойдың байланысы күдіксіз. Тіл арқылы сана қызметінің сыртқы, объективтенген нәтижелері, үзінді түріндегі процестері көрініс алады. Бұған қоса тілдің әріптері (дыбыстары) сөздері, сөйлемдері, оның құрылымдары, ережелері, мұның бәрі нақты шындық. Сондай-ақ олар - жекеленген кісілердің санасынан, адамдар ұрпақтарынан да оқшауланған шыңдық" деп дәлелдей отырып, ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы тілдің дамуына, оның қоғамдық қызметінің кеңеюіне тығыз байланысты. Тарихы бай халықтың тілі де бай, материалдық және рухани мәліметі жоғары. Ана тілін бала ананың сүтімен, оның үнімен үйренеді, бойына сіңіреді. Тілмен бірге баланың санасы оянады. Адамның рухани дамуы ана тілі негізінде жүргізіледі. Басқа тілдерді адам жүре келе үйренеді. Бірақ ана тілін ұлттық қасиетпен шатастыруға болмайтындығын ғылыми тұрғыда анықтаған [5,208-209-б]. Ғалымның ойынша бала ана тілінің нәзіктігін таныса, соғұрлым оның ана тіліндегі сөздер ерекшелігін қабылдауы да нәзік бола түседі, соғұрлым оның ақылы басқа халықтардың тілін игеруге даярланады. Осыған орай баланың байланыстырып сөйлеуі оның ойы мен сезімін тәрбиелеуге ықпал етеді деп тұжырымдаймыз.
Тал бесіктен басталатын ана тілі баланың ой-өрісін кеңейтіп, өмірді танып-білудің құралы екенін білеміз.
Ж.Аймауытов барлық білім негіздерінің меңгерілуі ана тілінен басталатындығын айта келіп: "Ана тілін жақсы меңгермей тұрып, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілі - халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы болып, өсіп-өніп, түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі" деп пайымдап, оны саналы түрде меңгеру керектігін ескерткен [6, 268-б]. Ғалымдардың мұндай пікірлерін келтіріп отырған себебіміз, бала тәрбиесінде міндетті басшылыққа алынатын қағида болып табылады.
Балалардың байланыстырып сөйлеу тілінің қалыптасуы айнала қоршаған әлемдегі заттар және құбылыстардың сыртқы бейнесі мен көрінісіне байланысты. Бұл жөнінде ғалым-психологтар Қ.Жарықбаев [7], Т.Тәжібаев [8], Е.Суфиев [9] т.б. тұжырым айтқан.
Т.Тәжібаев былай деген: "Мектепке дейінгі бала дүниедегі заттар мен құбылыстардың шын мазмүны мен қарым-қатынасын да толық аша алмайды. Заттардың мазмүны мен ішкі байланыстарын дұрыс аша алмағандықтан, бала көбінесе заттардың сыртқы көрінісі мен құрылысына қарай бір-бірімен байланыстыра қабылдайды" [8], ал Қ.Жарықбаев: "Мектеп жасына дейінгі балалар түрлі нәрселерді ұстап, байқап, сипап қарайды, олардың формасын, үлкен-кішілігін көреді. Кейін есейіп, тәжірибесі артып, ой-өрісі кеңейген кезде заттардың кеңістікке орналасуын жақсы аңғара алатын болады" деп пайымдаған [7, 157- б.].
Е.Суфиев "Баланың дамуы мен оны мектепке әзірлеу" атты зерттеу еңбегінде жеті жасар баланың ойлауы көрнекі ойлау болып табылады. Бала көрнекі бейнелер мен елестетулердің негізінде ойлайды. Сондай-ақ бұл жастағы балаларда көрнекі ойлау элементтерімен бірге абстракциялық ойлау да дами бастайды. Баланың сөйлеу қабілеті едәуір жетіліп, тіл байлығы молайғандықтан, ол ойын жеткілікті дәрежеде дұрыс баяндап бере алады. Бала жеті жаста сөздік қоры орташа есеппен алып қарағанда 4000 сөзден асады. Мұндай сөздік қоры баланың алғаш рет оқуы үшін толықтай жеткілікті деп пайымдайды [9, 350-б]. Бұл тұжырымнан жеті жастағы баланы ең бірінші психологиялық тұрғыда мектепке дайындау керек, одан кейін ғана жалпы дайындық қажет деген қорытынды жасауға болады.
Ә.Алдамұратов өзінің зерттеуінде мектепке дейінгі баланың сөйлеуінің дамуын бірнеше сатыға бөліп талдай келе, "Алғашқы саты - сөйлеуге дейінгі кезең, яғни баланың екі айлығынан бастап он бір айға дейінгі кезең сатысы. Екінші саты - он бір айдан 1 жас 7 айға дейінгі кезең. Үшінші саты баланың тілдің грамматикасын меңгере бастайтын кезең. Бұл кезең үш жасқа дейінгі уақытты қамтиды, сәби сөздердің мағынасын және қолданылуын, жеке сөздердің қызметін де түсіне алады. Бала тілінің шығуы оның дүниетаным шеңберін кеңейтіп, сөйлеу тілін дамытады", - деген [10, 162-б] пікірге келеді. Бұдан шығатын қорытынды балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде олардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру керек.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық тұрғыда даму ерекшеліктері турасында Х.Т.Шерьязданова, Ж.А.Әубәкірова, Г.Қасымова, Ұ.И.Ауталипова сияқты ғалымдар ғылыми зерттеулер жасаған [11, 46-47-б].
Балалардың қарым-қатынас жасау психологиясын зерттеген С.Елеусізова тілдің ойлау және қарым-қатынас формаларының құралы екендігін айта отырып, қатынас жасауға қабілеттілік адамның даралық қасиеті екендігін айтқан [12, 10-б].
Ғалым Г.М.Қасымова мектеп жасына дейінгі балаларға білім беруде дамытпалы ойындардың маңызын қарастырып, дамытушы ойындар жүйесін жасаған [13]. Сонымен қатар автор дамытпалы ойындар арқылы балалардың байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастырумен бірлікте қарастырған.
Ж.Қ.Әубәкірова өзінің ғылыми-зерттеу еңбегінде 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас жасау ерекшеліктерін зерттеуді екі бағытты ұстанған. Алдымен іріктеп алынған балалардың белсенді түрде ойнауына мүмкіндік жасаған. Екіншіден, бүгінгі таңдағы балалардың ойнауындағы енжарлықты түзету мақсаты мен ойындар түрлені лайықтап ережелерге орай ойындар жаңғыртқан, яғни, нәтижесінде балалардың өзге балалармен байланысқа түсуіне мүмкіндік жаратқан. Нәтижесінде топта бірлік орнап, келісімге келу құбылыстары байқалып, балалардың коммуникативті іс-әрекеттерді жүзеге асыру қабілеттері айқындалған [13]
Сөздің мәні ойдан көрінеді. Ой тіл арқылы айтылып қоймай, сонымен бірге безендіріледі. Ойлау мен тілдің ара қатынасы туралы қүнды пікірлерді алғашқы айтушылардың бірі Л.С.Выготский болды. Ол "Сөз - ойлау мен тілдің негізгі жиынтығы. Сөз жеке заттың дербес атауына қойылған таңба емес, ол үнемі зат пен құбылыстың сипатын ашады, сондықтан ойлау іс-әрекеттің нәтижесі болып табылады. Сонымен бірге сөз - қарым-қатынас құралы. Өйткені, ол тілдің құралына енеді. Егер сөз мағынадан айырылса оның ойлауға да, тілдесуге де қатысы болмайды. Ал сөздің мағынасы болса ойлау мен тілдің органикалық жағынан маңызды бөлігі болып саналады" деген қорытынды жасаған [14, 173-б].
Тілді қабылдау баланың жас кезінен қалыптаса бастайды. Сондықтан да
Н.С.Рождественский: "Чувства язык начинается с раннего детства, интенсивно развивается в течение всего преддошкольного и дошкольного воспитания и продолжается в школе. Особенно в начальной" - деп көрсетеді [15, 12-б].
Д.И.Писарев: "Дайын білімді, сенімді жақын туыстарыңнан сұрап немесе сатып ала алмайсың, ол өзіндік ойлаудың нәтижесінде қоршаған ортамен байланыста игерілетін процесс" деген [14, 125-б].
Сол арқылы ғана баланың байланыстырып сөйлеуіне, көргенін баяндап айту арқылы тілінің дамуына жағдай жасауға болады. Психологтардың зерттеулерінде тіл адамның практикалық іс-әрекеті негізінде қалыптасатыны дәлелденген. Кез келген адамның түсінігі заттың не құбылыстың табиғаттағы қызметі мен маңызын ұғыну негізінде қалыптасады. Ұғыну сезімдік-бейнелік қабылдаумен, олармен жеке іс-әрекет арқылы меңгеріледі.
Қорыта айтқанда, белгілі шетел психологтарының теориялық зерттеулерінен Б.Уайт, Дж.Брунер [16], В.Пенфильд, Л.Р.Робертстер [17], т.б. мектеп жасына дейінгі бала ауызекі сөйлеудің алуан түрлі формаларын тоғыз жасқа дейін меңгеретінін байқаймыз. Олай болса, ең алғашқы баланың байланыстыра сөйлеу тілінің бастауы мектеп жасына дейінгі кезеңде басталмақ.
Балалар әдебиетінің атасы Ы.Алтынсарин оқыту мен тәрбиелеу ісінде халық ауыз әдебиеті шығармаларының елеулі орын алатынын айта келіп: "Өмірге қажетті ауызекі сөйлеу дағдыларына жаттықпайынша, қай тілде болса да еркін, жүйелі сөйлеу мүмкін емес" деген [6, 140-б].
Әдебиеттанушы А.Байтұрсынов қазақ балаларының ана тілінде сауат ашқанын мақсат етіп, "Оқу құралы", ал қазақ тілінің грамматикасын меңгеруі үшін "Тіл құралын" жасап ұсынды. Тілді дұрыс қолдану тәртібін үйрету мақсатында "Тіл жұмсар және сауат ашу", тілді оқыту әдістемесіне "Баяншы" атты еңбектер жазды.
Ғалым, әрі ақын М.Жұмабаев 1922 жылы "Педагогика" атты ғылыми еңбек жазды. Ол жерде адам сөз бен тілдің адам өміріндегі мәнін аша келе: "Тілдің адам өмірінде һәм ұлт өмірінде ұстаған орыны және де тіл адамның жанының тілмәші" деп [18, 72-б] баға берген.
Байланыстырып сөйлеуді дамыту мәселесін жалғастырған балалар әдебиетінің өкілі, педагог С.Көбеев: "Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі ең маңызды да негізгі міндеттердің бірі - оның дұрыс сөйлеуін дамыту сөйлемге енген сөздерді грамматикалық, логикалық жағынан дұрыс құрғызып дағдыландыру" деп [19, 26-б] тұжырым жасаған.
Мектепке дейінгі педагогика ғылымының дамуына өзіндік үлесін қосқан журналист, публицист, педагог-тәлімгер, аудармашы Нәзипа Құлжанова [20]. Қазақстанда ашыла бастаған балабақшалардың тәрбие жұмысында басшылыққа алатын қажетті құралдар мен әдістемелік нұсқаулар дайындау керек болды. Осындай күрделі міндеттерді шешетін мектепке дейінгі тәрбие жұмысы жөнінде тәрбиешілер мен ата-аналарға нұсқау беретін Н.Құлжанова басқаратын "Әйел теңдігі" журналы еді. Алғашында осы сала бойынша алдыңғы қатарлы орыс педагог-ғалымдарының еңбектерін ана тіліне аударып, кейіннен Мектептен бұрынғы тәрбие, Ана мен бала тәрбиесі атты педагогикалық еңбектерін жазып жариялады. Мектептен бұрынғы тәрбие еңбегінде көптеген ғылыми талдаулар жасалған.
Аталған еңбектің кіріспесін, яғни алғы сөзін оқу ағарту саласындағы ірі тұлға, халқымыздың көрнекті лингвист-ғалымы, тюрколог, ақын А.Байтұрсынов жазған еді. Бұл еңбекте автор мектеп жасына дейінгі балалардың физиологиялық, психологиялық ерекшеліктеріне тоқталған. Мысалы, ойын оның шын тіршілігі.. Төңіректегі нәрседен өзіне қызықтысы ғана көзіне түсіп ықылас тартады және бір мінезі сөйлеуге жалықпайды. Тынымсыз қимылының бәрі сөзімен жалғасып жүреді. Көрген нәрсесін айтқанда ұмытқан жерлерін ойдан толықтырады деп осы жастағы баланың ойлау, сөйлеу, ерік-жігерін жетілдіруге баса назар аударады. Бұл еңбектің құндылығы Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ұйымдастыру үшін дүниежүзілік, ресейлік тәжірибені талдай отырып, көшпелі қазақ еліне бала тәрбиесінің жаңа түрін, яғни балабақшада тәрбиелеу жөнінде нұсқау берілуінде де деп түсінеміз.
Мектепке дейінгі педагогика ғылымы мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту, сөздік қорын байыту, байланыстырып сөйлеуге үйрету, сөздің дыбыстық құрамын меңгерту мәселелеріне жете көңіл бөліп, бұл жұмысты ақыл-ой тәрбиесімен бірлікте қарастырады. Өйткені ойлау процесі заттар мен құбылыстардың жалпы сипатын, заңды байланыстары мен кейбір ерекшеліктерін бейнелесе, сол заттардың шындық болмысы ойда сәулеленіп, яғни ұғым сөз арқылы танылып, ой сөйлеу арқылы білдіріледі.
Қай кезде де баланың тілін дамыту көкейтесті мәселелердің бірі болып саналады. Себебі, осы мәселелерді әр қырынан зерттеу және оның нәтижесін тәжірибеге енгізу бүгінгі күнге дейін ғылыми тұрғыда жүзеге асырылып келеді. Ондай жұмыстардың бірқатарына арнайы тоқталып, талдауды жөн көрдік. Солардың бірі тақырыбымызға бірден-бір жақын Б.Б.Баймұратованың "Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері" атты тақырыптағы ғылыми-зерттеу еңбегі. Зерттеуші-ғалым зерттеу жұмысында 5-7 жастағы баланың сөздік қор мөлшері, сөйлеу деңгейі жайлы мәселелерді ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетін біртұтас сабақтастыра қарастыра отырып, мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесінің ғылыми негізін жасады.
Сонымен бірге, ғылыми зерттеудің негізгі үш ерекшелігін атап өтуді жөн көрдік. Зерттеудің бірінші ерекшелігі мектеп жасына дейінгі балалардың ана тілін дамыту мәселесі жөніндегі алғашқы әдістемелік нұсқауының дайындалуында. Екінші ерекшелігі қалалық, ауылдық балабақшаларда және
отбасында тәрбиеленуші балалардың сөз игеру ерекшелігі туралы салыстырмалы қорытынды жасауында. Үшінші ерекшелігі әрбір кезеңдегі бала тілін дамыту мәселесін, оны мейірімділікке, адамгершілікке, еңбекке, ізеттілікке ақыл-ойын тәрбиелеумен біртұтас қарастырылуында [21].
Ғалым-педагог Х.Қожахметова "Мектеп жасына дейінгі балаларды мәнерлеп оқуға үйретудің" әдістемесін ғылыми тұрғыдан дәлелдей отырып, "Мәнерлеп оқу" атты еңбегінде өз ой-тұжырымдарын ұсынады. Автор аталған еңбектің "Мәнерлеп оқу" бөлімінде мәнерлеп оқу мен әңгімелеп берудің негізгі тәсілдері дауыс тоны (сарыны), интонаңия (сөз, сөйлеу сазы) және оның компоненттері: пауза (кідіріс), өлең, сөз кідіріс немесе ритмикалық пауза өлең оқудың ерекшелігі, сөйлеу қарқыны (темп), дауыс күші, сөйлеу әуені (мелодикасы), тембр (дауыс бояуы) жайлы теориялық түсініктер береді. Баланы қоршаған ортамен, өмір-тіршілігімен таныстырып білім беруде, оның қай дәрежеде ұққанын, нені есінде сақтағанын байқау жалпы көрнекі құралмен: ойыншықпен, түрлі затпен, оқу құралымен, суретпен көрсетіп, балаға үйретуде тәрбиеші-педагогтың әбден төселген, сөйлеу дағдысы, сөйлеу мәнерінің қалыптасқан үлгісі - тілдік тәсілдері мен сөз шеберлігін дәл орнымен қолдану деген сөз" деп, автор ойын қорытындылайды [22, 3-5-б]. Ғалым-педагогтың ой-тұжырымынан балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудегі сөз мәнері, дауыс ырғағы, өз ойын жүйелі жеткізуде тәрбиеші балаға үлгі көрсетуі тиіс деп санаймыз.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздігін қалыптастыру үлкендер еңбегі туралы білімді меңгерту процесінде жүзеге асырылады. Бұл салада Р.Қ.Аралбаева нәтижелі зерттеу жүргізді. Автор зерттеу еңбегінде 3-4 жастағы балалардың сөздігін қалыптастырудың жолдарын бірнеше бағытта жан-жақты қарастырып, онда баланың іс-әрекеті, сабақ, ойын, серуен, бақылау, топсаяхат барысында деңгейлік тапсырмалар, суретті сериялар арқылы олардың тіл байлығын дамытуға болатынына көз жеткізген. Зерттеу жұмысының нәтижесінде 3-4 жастағы балалардың сөздерді қарқынды игеретінін; екіншіден,
балалардың сөздерді игеру көлемі кеңейетінін; үшіншіден олардың тілдеріндегі сөздік қателіктердің азаятынын; төртіншіден, сөздерді байланыстырып сөйлеу тілінде түрлі формада қолдану аясы кеңейетінін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген [23].
Қазақстанда мектепке дейінгі тәрбие саласын зерттеуде өзіндік үлесін қосып жүрген ғалым М.С.Сәтімбекова. Оның "Алты жастағы оқушылардың математикалық білімін арнайы тапсырма жүйесі арқылы жетілдіру" атты тақырыпта қорғаған кандидаттық диссертациясын 1984 жылы білім саласында жүргізілген реформаның нәтижесі деп білеміз. Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесінде мектептегі 6 жастан оқитын оқушылардың қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру пәнінің бағдарламасы, оның оқу- әдістемелік кешені әзірленіп, тәжірибеге енгізілген. Ол Қазақстанда мектепке дейінгі мекемелерде тәрбиелеу және білім беру бағдарламаларының аталған бөлім авторларының бірі ретінде танылған ғалым.
Қазақ балабақшаларында тәрбие жұмысын кешенді ұйымдастырудың оқу- әдістемелік кешендерін әзірлеп, қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру сабағын тіл дамыту, сауат ашу, еңбек, бейнелеу өнері, құрастыру, музыка, дене тәрбиесі мен интеграциялық тұрғыда ұйымдастыру мәселесін жан-жақты қарастырған. Сонымен қатар, балалардың қарапайым математикалық түсініктерін белгілі бір тапсырма орындау әдісі арқылы қалыптастыру мен ақыл-ойын дамыту мәселелері қарастырылған. Бұдан балалардың тапсырмаларды орындау арқылы логикалық ойлаулары дамып, жүйелеп айтып беру дағдылары қалыптасқанын көреміз [24].
Мектеп жасына дейінгі баланың тіл дамыту мәселесімен айналысып жүрген ғалым А.Бақраденова балабақшадағы қазақ тілі сабақтары бастапқыда сөздік жұмыстарынан басталып, дыбыстарды дұрыс айтуға бағыттау керек, балаларды қазақ тілінде қарапайым, құрылысы жеңіл сөйлемдер құра білуге үйрету олардың байланыстырып сөйлеуінің бастамасы болып табылады дейді.
Зерттеуші-ғалым "Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу тілін дамыту" атты ғылыми-зерттеу жұмысында басқа үлт немесе ана тілін ұмытқан өз балаларымызды оқытуда болсын, екінші тіл ретінде үйретіп отырғандықтан дидактикалық-әдістемелік ұстанымдарға сүйенген. Зерттеу нәтижесінде баланың ана тілінде сөйлеу дағдыларын жетілдіре түсетін ситуациялық ойынды ұйымдастыруда нысана-өлшемдерін ұстанады. Олар: ойын мазмұны баланың сөздік қорына жаңа сөздер енгізетіндей, үйренген сөздерді белсенді түрде қолдана алатындай болуы; ойын әрекетінің тартымды, баланы сөйлеуге ынталандыратындай болуы; ситуациялық ойын элементтерінің бала психологиясына жақын келуі ұлттық тәрбие негізінде, өзара инабатты қарым- қатынас тұрғысында алынуы сияқты жайларды ашып көрсетеді [25]. "Бастауыш сыныпта мәтін арқылы тіл дамыту" мәселесін зерттеген Т.М.Әбдікерімова өз жұмысының нәтижесінде мәтін арқылы тіл дамытудың жолдары мен тәсілдерін оқушылар тіліне қойылатын талаптарды белгілеген, мәтіннің тәрбиелік қызмет атқаратынына мән берген [26]. Сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздерін зерттеу барысында С.Р.Рахметова сөздік жұмысын төрт бағытта жүргізуді ұсынады: балалардың сөздік қорын байыту, яғни балаларға олар бұрыннан білмейтін жаңа сөздер үйрету, олардың мағынасын түсіндіру;
сөздіктерін анықтау, яғни бұрыннан білетін сөздердің мағынасына түсініктерін тереңдете түсу;
сөздіктерді қолдануға мүмкіндік жасау, яғни әрбір оқушы сөйлегенде, сөйлем құрғанда мүмкіндігінше, ыңғайына қарай көбірек сөз қосып отыру; сөздердің айтылуын дұрыстау [27].
Мектепалды балаларының байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың бірден-бір жолы көркем шығармалар екенін тәрбиешілер білуі қажет. Көркем шығармаларды талдау, халық ауыз әдебиетін пайдалану арқылы баланың тіл байлығы жетіліп, ақыл-ойы дамып, байланыстырып сөйлеуі қалыптасады. Сонымен қатар көркем шығармалар арқылы балаларды адамгершілікке тәрбиелейді. Бұл салада А.К.Меңжанова, Ә.С.Әмірова зерттеу жүргізді.
Ғалым А.К.Меңжанованың еңбектері мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке баулудың тиімді жолдарын ғылыми түрде дәлелдеуге арналды. Адамгершілік тәрбиесі адамның барлық іс-әрекетіне, әдет-дағдысына, мінез- құлқына, қарым-қатынасының дұрыс қалыптасуына бағыт беріп, тәрбие салаларын бір-бірімен тығыз бірлікте қарастырған [28].
Ә.Әмірова балалар әдебиетінің үлгілерін тәрбие жұмысында пайдалануды ғылыми-теориялық тұрғыда негіздеді, сабақта және сабақтан тыс уақытта балаларды адамгершілікке тәрбиелеу құралы екенін дәлелдеген. Ауыз әдебиеті үлгілерінің барлық жанрына тоқталып, оларды көркем әдебиет сабақтарында эксперименттен өткізіп, республика көлемінде жаңадан жасалған төл бағдарлама "Балбөбекке" халықтық педагогикаға негізделген "Имандылық - инабаттылық" тәрбиесі бөлімін тұңғыш рет енгізген. Ғалым зерттеу еңбегінің нәтижесінде адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұнын айқындайтын әдеби шығармалар мен ойын жаттығуларының жүйесін жасап, баланың ойлау, сөйлеу қабілеттілігін жетілдіру, көркем сөз үлгілерін меңгерте отырып, олардың жеке басын жан-жақты дамыту, инабаттылыққа, мейірімділікке, достыққа тәрбиелеу керектігін ғылыми тұрғыда дәлелдеген [29].
Балабақшада балалар 3-4 жастан бастап қол еңбегіне үйретіледі. Алуан түрлі материалдардан (картон, ағаш, сым, т.б.) өздеріне қажетті ойыншықтар, сыйлықтар жасайды. Осындай қол еңбегі балалардың құрастыру қабілетін, шығармашылығын, қиялын, ойын, тілін дамытады. Осы тұрғыда ғылыми- зерттеу жүргізген ғалымдар Г.Ж.Меңлібекова [30], С.Н.Жиенбаева [31], ал қазақ халқының сәндік қолданбалы өнер туындыларының эстетикалық тәрбие берудегі маңызын баланың көркемдік талғамын қалыптастырудағы орнын халық тәжірибесінен іздеп, ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалымдар Ф.Н.Жұмабекова мен Т.А.Левченко еңбектерінің маңызы зор.
Зерттеуші ғалым Т.А.Левченко "Ересектер тобындағы балаларға эстетикалық тәрбие беруде қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерін пайдаланудың ғылыми-практикалық негіздері" (орыс тілді балабақшалар материалдары арқылы) атты ғылыми-зерттеу еңбегінде мектеп жасына дейінгі балаларға эстетикалық тәрбие беру жөніндегі жұмыстың негізгі құралдарын көрсеткен [32]. Олар: балаларды сәндік-қолданбалы шығармашылыққа баулуда халық ауыз әдебиетінің туындыларын (ертегі, жұмбақ, мақал-мәтел, ән, т.б.) пайдалану;
тиісті өнеркәсіп орындарында (мысалы: музей, көрме залы, фарфор заводы, киім фабрикасы, т.б.) топсаяхаттар ұйымдастыру;
балаларды ұлттық мерекелерді (мысалы: "Наурыз", "Сабан той", "Қымыз мұрындық" және т.б.) әзірлеп өткізуге қатыстыру.
Зерттеу нәтижесінде ғалым-педагог Т.А.Левченко "Балбөбек" бағдарламасының орыс балабақшаларына арналған бейімделген нұсқасының "бейнелеу өнері" бөліміне толықтырулар енгізген. Ал мұның өзі мектеп жасына дейінгі балалардың көркемдік жағынан дамуын қамтамасыз етіп, әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді, халық өнерінің ерекшеліктері мен сипатын басқа ұлт өкілдеріне неғұрлым терең түсінуге жәрдемдесері сөзсіз. Сондай-ақ, мектепалды даярлығында эстетикалық тәрбие беруде қазақтың сәндік- қолданбалы өнерін кешенді тәрбие жұмыстарында, сабақтарда көркемдік іс- әрекет түрлерін өзара байланыста қарастыру қажет. Онда бейнелеу өнері, сәндік-қолданбалы өнер, көркем шығарма, ән, сахналық көрініс оқу-тәрбие жұмысының жүйесіне енгізуді жөн деп қарастырамыз. Өйткені, баланың ақыл- ойы мен тіл байлығын жетілдіруге ықпалы зор.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорының дамуы, байланыстырып сөйлеуінің қалыптасуы ойынмен тығыз байланыста дамуы тиіс. Балалар ойынды іс-әрекетпен бейнелеп, ойнай отырып іскерліктері дамып, сөйлеу шеберліктері артады. Осы салада ғылыми-зерттеу жүргізген педагог-ғалымдар М.Т.Турыскельдина мен Т.Иманбековтің еңбектерінде қазақтың ұлттық ойындарының балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратынына мән берген.
Ғалым М.Т.Турыскельдинаның "Развитие физического воспитания шестилетних детей в Казахстане (1970-1985)" деген тақырыпта қорғаған кандидаттық диссертаңияның нәтижесінде баланы мектепке дайындаудың дене тәрбиесі бөлімінің типтік бағдарламасы әзірленіп, тәжірибеге енгізген [33].
Тілдің нақтылығы - айтылатын құбылыс немесе жағдайдың шынайы екенін сөз арқылы нақты бейнелеу. Сөз қоры мол, тілі жан-жақты дамыған адам әр уақытта қажетті сөздерді қиналмай тауып, тілінде жеңіл қолдана алады.
Тіл логикасы - сөйлеушінің тілі мен ойының бірлігі. Тілдің логикалық құрылымына синтаксистік белгілері, яғни қажетті жерде кідіріс жасап, акцентсіз сөйлеу.
Тілдің түсініктілігі - сөйлеуші тілінде қолданылған термин создердің тыңдаушы үшін түсінікті болуы.
Тіл мәнері - сөйлеушінің сөзді мәнеріне келтіре, көңіл күйге сәйкес эмоционалды сөйлей білуі [35].
Бұл көрсетілген сөйлеу мәдениеті дұрыс қалыптасқан жағдайда ғана балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруға болатынын көреміз.
ТМД елдерінен мектепке дейінгі педагогиканың дамуында балаларды ана тіліне үйретуге маңызды көңіл бөлген Е.И.Тихеева ана тілін балабақшада оқыту мен тәрбиелеудің негізін қалайтын сабақтардың бірі деп есептеді [36]. А.П.Усова балаларды оқыту кезінде сөйлеу тілін дұрыс қолдануды маңызды дидактикалық актілердің бірі ретінде санайды [37]. Сөз баланың сезу қабілетін қалыптастырады да, сонымен қатар танып-білуі мен қарым-қатынасының қүралы болып қызмет атқарады. Балаларды тәрбиелеу мен білім беруде тәрбиеші өз жүмысын айналадағы қоршаған заттар және құбылыстармен таныстыратын көрермендік қабілеті аумағында құруға тиіс. Н.Н.Кузина ересектер тобындағы балалардың түсіндірмелі байланыстырып сөйлеуін дамытуда тәжірибелік тапсырмаларды орындау барысында табиғатты бақылау және қорытындысын ұжымдық еңбекге, бейнелеу өнерінде, қүрастыру ойыны, проблемалық ситуацияларды шешу жолдары тиімді екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеген [38].
Ал Т.И.Алиева естиярлар тобындағы балаларды эдеби шығармаларды шығармашылықпен қабылдауын дамыту мен 4-5 жастағы балаларға ұсынылатын көркем шығармалардың жүйесін жасауда олардың сапалық деңгейіне көңіл бөлді. Аталған топ балаларының ересектермен белсенді қарым- қатынастар, көркем эдебиеттер негізінде жеке субъективті қатынастарын қалыптастыру, белгілі жағдайларда көркем әдебиетті шығармашылықпен қабылдауын қалыптастыруда олардың мүмкіндіктерін ашып көрсетіп, жалпы мектепке дейінгі дидактика теориясына өзіндік үлесін қосты [39]. Сондай-ақ А.А.Зрожевская балабақшадағы естиялар тобында суреттеп байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыруда суреттеу мэтіндерінің көрсеткіштері жүйесін жасай отырып, оны төмендегідей түйіндейді:
мәтіннің құрылымына баға беру;
кішкене тақырыпшаларға бөлінуі;
олардың реттілігі;
сөйлемдердің арасындағы байланысулардың түрлерін қолдану [40].
С.С.Сакиева "Қырғызстан бастауыш мектебінде тіл дамыту жүмыстарын
жетілдіру жолдары" атты зерттеу жүмысында бұрынғы бағдарламалар мен оқулықтар ондаған жылдар өзгеріссіз пайдаланып келе жатқанына сын көзбен талдау жасап, оны жетілдіруде балалардың жас ерекшелігін ескере отырып,
ұлттық нақыштағы қырғыз балалар әдебиеті өкілдерінің жаңа шығармаларын жүйелеген. Қырғыз халық ауыз әдебиеті негізінде "Сөйлеу шеберлігі және сөйлеу мәдениеті" атты курс енгізуді ұсынады [41]. Сондай-ақ Украина Республикасынан Я.В.Захарченко [42], Әзербайжан Республикасы бойынша Р.А.Аскерова [43] байланыстырып сөйлеу жүмыстарының жүйесі мен сюжетті- рөлді ойын арқылы байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру мәселесін зерттеген. Бұл зерттеулердің кейбір түстарын өз ізденісіміздің барысында басшылыққа алдық.
Сондай-ақ, тіл мәдениетіне көп көңіл бөлген ғалым, әдебиетші А.Байтұрсынов тіл мен сөйлеу жөнінде "Тіл міндеті - ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзеғенше, көңілдің түйін түйгенінше айтуға жарау... Сөз көңілге сипат жағының көркемдігімен, соз мағына жағының күштілігімен жағады... Тіл дәлдігі деп ойлаған үғымға сөз мағынасы сәйкес келуі айтылады" деп [6, 249-б] құнды психологиялық тұжырым жасады.
ТМД елдері бойынша мектепке дейінгі педагогиканың дамуы саласында балаларға ана тілін меңгертуге ерекше көңіл аударған Е.И.Тихеева ана тілі балабақшада білім беру мен тәрбиелеудің негізін қалайтын сабақтардың бірі деп есептеген [36,67-б]. А.П.Усова болса балаларды оқытуда байланыстырып сөйлеу тілін дұрыс пайдалануды елеулі дидактикалық актілер ретінде қарайды [37, 32-б]. Тіл баланың сезу қабілетін қалыптастырады, сондай-ақ танып-білуі мен қарым-қатынас жасауының құралы болып қызмет атқарады. Балаларды тәрбиелеу мен оқытуда тәрбиеші өз жұмысын айнала қоршаған заттар мен құбылыстарды таныстыратын көрермендік қабілет аумағын құруы керек.
Ал Т.И.Алиева ересектер тобындағы балалардың әдеби туындыларды шығармашылықпен қабылдауын дамыту мен 4-5 жастағы балаларға оқып беруге арналған көркем шығармалар жүйесін құруда олардың сапасына көңіл бөлді. Аталмыш топ балаларының үлкендермен белсенді қарым-қатынастар, көркем шығармалар негізінде жеке субъективті байланыстарын қалыптастыру, кейбір жағдайларда көркем туындыларды шығармашылықпен қабылдауын қалыптастырудағы олардың мүмкіндіктерін анықтап көрсету арқылы мектепке дейінгі дидактика теориясына өз үлесін қосты [39,19-б]. Сонымен қатар А.А.Зрожевская мектепке дейінгі мекемелердің ересектер тобында суреттеп байланыстырып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz