6 - Лекция. Мәліметтерді статистикалық талдау

Пән: Статистика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

6 - Лекция. Мәліметтерді статистикалық талдау

Жоспары:
6.1. Статистикалық мәліметтерді жинақтау туралы түсінік.
6.2. Статистикалық топтау түрлері.
6.3. Статистикалық топтаулар мен жіктемелерді құру қағидалары.
6.4. Таратпалы қатарлар.
6.5. Статистикалық кестелер.

Мақсаты: Статистикалық мәліметтерді талдау, жинақтау және топтастыру кезеңдерін түсіну. Зерттелінетін құбылыстарды сипаттау үшін статистикалық бақылау жүргізіп жинақтау мен топтаудың өзара байланыстарын анықтау. Статистикалық кестелер құрып уйрену.

Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: статистикалық жинақтау, жай жинақтау, күрделі жинақтау, статистикалық топтау, бір үлгідегі типтік топтау, құрылымдық топтау, талдаулық топтау, жай топтау, күрделі топтау, қайта топтау.

Статистикалық мәліметтерді жинақтау туралы түсінік.
Статистикалық бақылау нәтижесінде жиналған мәліметтер жүздеген, мыңдаған бірліктерді қамтиды. Бірақ олар тиісті түрде өңделмесе ғылыми жағынан да, практикалық жағынан да құнсыз болып қалады. Сондықтан статистиканың ендігі кезектегі, яғни статистикалық мәліметтерді жинақтау кезеңіндегі міндеті - бақылау нәтижссінде жиналған мәліметтерді белгілі бір жүйеге келтіру, әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың мәнін, статистикалық заңдылықтарды айқындайтын қорытындылаушы көрсеткіштерді есептеу және сол көрсеткіштер арқылы зерттелетін жиынтықты сипаттау.
Зерттелетін құбылысты сипаттау үшін статистикалық бақылау мәліметтерін ғылыми түрде өңдеп, бір жүйеге келтіруді жинақтау дейді.
Статистистикада зерттеу жұмыстары үш кезеңге бөлінеді:
- статистикалық бақылау
- статистикалық мәліметтерді жинақтау, топтау
- статистикалық мәліметтерді қорытындылау,талдау.
Статистикалық мәлiметтердi жинақтау -- статистикальқ зерттеудiң екiншi сатысы больп табылады жене ол әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердiң өзгерiсiн зерттеуде шешушi рөл аткарады. Бұның негiзгi мақсаты -- статистикалық бакылау нәтижесiнде жиналған мәлiметтерге қорытынды жасау.
Бастапқы алынған мәлiметтердi жинақтауды дұрыс ұйымдастыру аса күрделi және жауапты іс болып саналады. Себебi каншама бай, толъқ материалдар жиналғанымен, жинақтау жұмыстары дұрыс ұйымдастырылмаса, ғылыми жүйеде өңделмесе, онда ол өзiнің мағынасън жоғалтады. Іс жүзiнде кұнсызданады жене одан нәтижелi талдау қорытындылары жасалынбайды. Сондықтан, статистикальқ баылаудьң нәтижесiнде жиналған мәлiметтердi дұрыс жинақтап, өңдеудiң әлеуметтiк-экономикалык маңызы өте жоғары. Сол үшін алдын-ала мәлiметтердi жинақтаудың жоспары жасалады. Онда, негiзiнен, жинақтау кезiнде кiмдердiң қандай жұмыс атқаратындығы және оның қашан, кай уақытта орындау қажеттiгi толық карастырылады. Сонымен бiрге жиналған мәлiметтердi өңдеу тәсiлдерi анықталып, кестелердiң үлгiлерi жасалынады. Статистикалық мәлiметтердi жинақтау жай және күрделi болып екігебөлiнедi.
Жай жинақтау дегенiмiз - жиналған материалдарды топқа бөлмей, қорытынды керсеткiштерiн есептеу. Бұл - жинақтаудың ең жеңiл түрi және ол жиналған мәліметтердiң керсеткiштерiн қосу арқылы есептеледi. Мысалы, республикамыздағы студенттердiң жалпы санын анықтау үшiн барлық жоғары оқу орындарындағы оқитын студенттердiң санын есепке алып, қосамыз.
Күрделi жинақтау дегеніміз алдын-ала жасалынған бағдарлама бойынша жиынтық бiрліктерiн топқа бөлу және әрбiр топ бойынша сол жинақтардың жалпы мөлшерiн есептеп шығару. Мысалы, республикамыздағы студенттердің жалпы санын мамандықтары бойынша анықтау керек болса, онда әрбiр жоғары оқу орындарында оқитын студенттердi мамандықтарына қарай қосу аркылы есептеймiз жене т.с.с.
Статистикалық мәлiметтердi жинақтау екi түрлi жолмен ұйымдастырылады. Ұйымдастырудың бiрiншi жолы -- барлық мәлiметтердi бiр орталыққа жинап, осында қорытынды жасау. Мысалы, баланың тууы, адамның өлуi, некелесу жене ажырасу туралы есептеулердi алуға болады. Ұйымдастырудың екiнші жолы алғашқы мәлiметтер төменгi сатыдағы мекемелерде жинақталып, қорытынды мәлiметтер жоғарғы сатыдағы мекемелерге тапсырылады.
Сонымен, жалпы алғанда, статистикакалық жинақтау деп, бақылау нәтижесiндежиналған бастапқы мәлiметтердi ғылыми жүйеде өңдеудi және жиынтық бiрлiктерiн өздерiне тән белгiлерi бойынша топқа бөлiп, қорытынды корсеткiштердi есептеудi айтады. Демек, мәлiметтердi жинақтау жұмыстары көптеген аса күрделi есептеу тәсiлдерiн колдануды талап етедi.
Статистикалық топтау әдiсi деп, қоғамдық құ6ылыстар мен процестердi өздерiне тән белгiлерiне өзара ұқсастығына немесе аса маңызды өзгешелiктерiне, түрлерiне, үлгiлерiне сәйкес бiр-бiрiнен ажыратуға болатын топтар мен iшкi топтарға бөлудi айтады. Топтау әдiсiнiң алдына қойған өз максаты мен мәнi бар. Оның басты мақсаты -- жиналған мәлiметтерге талдау жасау үшiн ретке келтiрiп, ықшамдау, өзгермелi белгiлерiне қарай iрiктеу, жиынтық бiрлiктерiн қанша топқа бөлу керек екендiгiн анықтау жеке керсеткiштер жүйесiн белгiлеу. Статистикалкалық топтау бiр үлгiдегi типтік, құрылымдық және талдаулық болып үш түрге бөлiнедi. Бiр үлгiдегi (типтiк) топтаудың мақсаты бiртектес топтарды, типтердi, сыныптарды әлеуметтiк-экономикалық түрлерiне қарай саралау болып табылады. Бiр үлгiдегi топтау төмендегi тәртiп бойынша жүргiзiледi:
1) алдын-ала, пайда болатын типтердi, сыныптарды өздерiне тән сапалық белгiлерiне қарай анықтап, белгiлеп қою;
2) топтау белгiлерiне сай топтарды анықтау;
3)жиналған сандық көрсеткiштердi белгiленген топтарға бөлу.
Бір үлгiдегi топтау экономикалық, әлеуметтiк, демографиялық зерттеу жұмыстарында жиi қолданылады. Сонымен, бір үлгiдегi (типтiк) топтау дегенімiз статистикалық бақылауарқылы жиналған әр түрлi бағыттагы жиынтьқ көрсеткiшiтердi сапалық жағынан бiр жүйеге келтiрiп, топтарға бөлуi және оның қорытынды көрсеткiштеріне талдау жасауды айтады.
Құрылымдық топтау бiртектес, бiркелкi жиынтық бiрлiктерiнің өзгерiсiн өздерiне тәнбелгiлерiне қарай бөлудi айтады. Бұл топтау әлеуметтiк-экономикалық кұбылыстар мен процестердiң құрамын зерттеу кезiнде кеңiнен қолданады.
Талдаулық топтау. Бiр-бiрiне әсерiн тигiзетiн талдаулық топтаудың себептiк белгiлерi қоғамдық, құбылыстың өзгергендiгiн, ал нәтижелiк белгiлерi сол себептердің тигiзген әсерiн, көрсетедi. Мысалы, жұмысшылардың мамандық дәрежесiн жоғарылату себептік белгiге жататын болса, ал осының салдарынан еңбек өнімділігінің өсуi нәтижелік белгiге жатады.
Статистикалық топтау әдісінің ішіндегі негізгісі қайта топтау тәсілі. Қайта топтау деп алғашқы топтастырылған топтық көрсеткіштерді жаңа топтарға өзгерту әдісін айтады.
Бастапқы топтастырылған топтық көрсеткіштер әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестерге талдау жасағанда қойылған талаптарға толық жауап бермейтін болса онда қайта топтау әдісі қолданылады.Ол екі түрлі тәсілмен жүргізіледі:
- бастапқы топтастырылған ұсақ топтардың деңгей аралығын қосып, яғни оларды көбейту арқылы ірі топтарға айналдыру;
- әр жерде жиналып, әр түрлі өңделген топтық көрсеткіштерді бір-бірімен салыстыру үшін бір жүйеге келтіру керек болғанда проценттік үлес бойынша қайта топтастыру.
Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың маңыздылығы мен мәнін ашып көрсету нақты есеп берудің кепілі. Статистикалық топтау ерекшелігін оқу және оның түрлерінің ерекшеліктерін айыра білу де маңызды мәселелердің бірі. Жоғарыда көрсетілгендерді нақты білу осы тақырыптың қорытынды түйіні болып табылады.

Статистикалық топтау түрлері.
Бақылау бірліктерін олардың негізгі белгілеріне байланысты біртекті топтарға біріктіруді топтау дейді.
Топтау -- статистикалық мәліметтерді жинақтаудың негізгі эдісі. Бүл әдісті қолдану түрлі топтардың қорытындылаушы көрсеткіштерін есептеуге, оларды салыстыруға, топтар арасында өзгешеліктердің болу себебін талдауға, белгілердің өзара байланысын анықтауға мүмкіндік береді. Егер қорытындылаушы көрсеткіштерді топтарға бөлінбеген жиынтық үшін есептесе, онда сол жиынтықтың құрылымы байқалмайды, топтардың ерекшеліктерін, олардың рөлін анықтау мүмкін болмайды.
Топтау әдісі қоғамдық қүбылыстарды талдаудың сапасын арттырады. Мәліметтерді топтаудағы негізгі мақсат - алғашқы статистикалық материалды ретке келтіру, оны вариациялық белгілер бойынша топтарға бөлу. Топтаудың әр алуан міндеттерінің ішінен мынадай 3 міндетті атап көрсетеді:
жалпы жиынтықты сапалық жағынан біртекті топтарға немесе
әлеуметтік-экономикалык типтерге бөлу;
жиынтықтың құрамын әр түрлі белгілер бойынша зерттеу;
құбылыстар немесе вариациялық белгілер арасындағы
байланысты анықтау.
Бұл міндеттер типологиялық,, құрылымдық, талдамалық (аналитикалық) топтаулар арқылы жүзеге асырылады. Қоғамдық өмірдегі үдерістер сан қырлы, күрделі болғандықтан, топтауларды іс жүзінде кешенді түрде қолдана береді.
Типологиялық топтау экономикалық, элеуметтік зерттеулерде көп қолданылады. Топтаудың бұл түрін пайдаланғанда топтау белгісін таңдаудың маңызы зор. Егер топтау сапалық белгі бойынша жүргізілсе, онда топ саны жэне олардың аты топтау белгісі бойынша анықталады. Мысалы, кәсіпорындарды меншік түрі бойынша топтау, халықты жыныс белгісіне қарай бөлу.
6.1-кесте
Кәсіпорындарды меншік нысандары бойынша топтау (2010 жылдың 1 қаңтары)
Меншік нысаны
Кәсіпорын саны
Мемлекеттік меншік
Жеке меншік
соның ішінде
мемлекеттің катысуымен (шетелдің қатысуынсыз)
бірлескен кәсіпорындар (шетелдің қатысуымен)
Шетелдік меншік
27995 254161

764
9116
15872

Типтерді сандық белгі бойынша да анықтайды. Мұндай жағдайда жиынтықты зерттеу белгісінің сандық мәнінің мөлшеріне байланысты бірнеше топқа бөледі. Мысалы, кәсіпорындарды қызметкерлерінің саны бойынша шағын, орта, ірі деп бөледі. Типтерді сандық белгі жаңа типке көшу шекарасын дәл көрсетудің, яғни топтау интервалын дұрыс белгілеудің маңызы зор.
Типологиялық топтау мынадай реттілікпен іске асырылады:
топтаудың негізгі белгілері анықталады;
топтау белгілері бойынша топтарды анықтайды;
берілген мәліметтерді белгіленген топтарға бөледі.
Топтау жұмыстарының мұндай реттілігі типологиялық топтастырудың ерекшеліктерін айқындайды.
Құрылымдық monmay өзгермелі белгілер бойынша зерттелетін жиынтықтың қүрьшымын анықтау үшін қолданылады. Кәсіпорындарды жұмысшы саны, халықты табыс деңгейі, қызметкерлерді еңбек өтілі (стаж), жұмыссыздарды жастары бойынша әр түрлі топтарға бөлу қүрылымдық топтаудың мысалы болады.

6.2-кесте
Жұмыссыздарды жас белгісі бойынша топтау

Жұмыссыздардың жасы, жас
Жұмыссыздар саны, мың адам
Әр топтағы жұмыссыздар
үлесі,%
15-24
25-54
55-64
65 және одан асқандар
87,2 421,8
45,5
-
15,7
76,1
8,2
-

Барлығы
554,5
100,0

Құрылымдық топтауды жүргізудің реттілігі төмендегідей болады:
топтаудың негізгі белгілері анықталады;
топтау белгілері бойынша интервалды анықтайды;
берілген мәліметтерді топтарға бөледі.
Аналитикалыц топтау зерттелетін қүбылыстар арасындағы
байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Аналитикалық топтауды жасамас бұрын факторлық жэне нәтижелік белгілерді айқындап алады. Содан кейін топтау мынадай реттілікпен жүргізіледі:
факторлық белгілер бойынша топтар құрылады;
әр топты сипаттайтын факторлық, нәтижелік белгілердің орташа
шамалары есептелінеді;
3) факторлық және нәтижелік белгілер арасындағы байланыс
анықталады.
Статистикада факторлық белгі деп басқа белгілерге әсер ететін белгіні айтады. Ал нәтижелік белгі деп факторлық белгілердің ықпал етуіне байланысты өзгеретін белгіні айтады. Мысалы тауар айналымына тауардың бағасы, сатылған өнім көлемі әсер етеді. Зерттеу мақсатына, объективті шарттарға байланысты факторлық жэне нәтижелік белгілердің рөлдерінің ауысуы да мүмкін. Мысалы, кәсіпорынның пайдасы оның экономикалық әрекетінің нәтижесіне байланысты болатыны белгілі. Ал екінші жағынан, кэсіпорынның одан әрі дамуы пайда мөлшеріне тікелей тәуелді болады. Егер факторлық белгі өскенде (кемігенде) нәтижелік белгі де өссе (кемісе), онда осы екі белгінің арасында тура байланыс болады. Ал факторлық белгінің өсуі (кемуі) нәтижелік белгінің кемуіне (өсуіне) әсер етсе, онда аталған белгілер арасында кері байланыс болады.
Аналитикалык топтау жасағанда топтау белгісі ретінде факторлық белгіні алады (6.3-кесте).

6.3-кесте
Кәсіпорындарды жарнама шығындары бойынша топтау
Жарнама шығыны,
млн. тг
Кәсіпорын саны
әр кәсіпорынның тауар
айналымы, млн.тг
2-ге дейін
5
200
2-4
15
300
4-6
7
350
6 және одан жоғары
3
370

Құбылыстың қаншалықты күрделі болуына байланысты топтау бір немесе бірнеше белгі бойынша жүргізіледі. Егер топтау бір белгі бойынша жүргізілсе, ондай топтауды жай топтау дейді. Мысалы, халықты жас белгісі бойынша, отбасыларын табыс мөлшері ойынша топтау, т.б. Екі немесе одан да көп белгі бойынша топтау күрделі топтау деп аталады. Мысалы, жұмыссыз халықты жасы, жынысы бойынша топтау (6.4-кесте).

6.4-кесте
Жұмыссыздарды жасы және жынысы бойынша топтау

Жұмыссыздардың
жасы, жас
Жұмыссыздар саны,
мың адам
соның ішінде

ерлер
әйелдер
15-24
87,2
39,1
48,1
25-54
421,8
179,1
242,7
55-64
45,5
21,1
24,4
65 және одан
асқандар
-
-
-
Барлығы
554,5
239,3
315,2

Мәліметтерді топтастыру үшін қандай ақпарат қолданылғанына байланысты топтау алғашқы топтау және қайта топтау болып екіге бөлінеді. Алғашқы топтау статистикалық бақылау нәтижесінде жиналған ақпарат негізінде жүргізіледі.
Қайта топтау деп белгілі топтарды жаңа топтарға топтауды айтады. Қайта топтау ұсақ топтардан ірі топтарды құру үшін немесе әр түрлі өңделген материалдарды бір жүйеге келтіру қажет болғанда қолданылады.
Мәліметтерді қайта топтау мынадай екі түрлі тәсіл арқылы жүзеге асырылады:
егер жаңа топ пен ескі топтың шекаралары сәйкес келсе, онда
бастапқы интервалдарды біріктіреді;
жаңа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.