Нейролингвистикалық бағдарламалау (НЛБ)

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Нейролингвистикалық бағдарламалау (НЛБ).
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Тұжырымдаманың жалпы сипаттамасы.
2. НЛБ ұғымының мәні.
4. НЛБ алғышарттары мен принциптері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
НЛБ - 70-жж. басында пайда болған бүгінгі күні психотерапия кеңінен танымал бағыттарының бірі. Оның негізін салушылар Ричард Бэндлер және Джон Гриндер болып саналады. Олар өз кезегінде жұмыстарының басталу нүктесі Федерика Перлз, Вирджиния Сатир және Милтон Эриксон тәжірибелерінің жалпылануы деп есептейді.
НЛБ сәйкес, әр адамда ақпаратты қабылдаудың басымдық танытатын каналы бар: модальдылық. Яғни, әйтсе де әр дұрыс адам әлемді бар сезім органдарымен қабылдайды: естумен, көрумен, сезумен, бұлшық-қимылмен де (кинестетикалық) және т.б., бірақ бір адамда жетекші модальдылық болып көріп қабылдауы, ал екіншісінде естіп қабылдауы (ал басқалары - оны толтырады) болып табылады.
НЛБ келесілерге негізделеді:
1) Эриксон (Erickson M.H.), Сатир (Satir V.), Перлс (Perls F.S.)тәжірибесін үйрену және талдау;
2) сыңар ассиметриялары туралы заманауи деректерде -- оң және сол жақ сыңармен ақпаратты өңдеудегі айырмашылық; жаттықтырудың белгілі жағдайларында дельфиндер тәртібінің стандартты емес шығармашылық стереотиптері қалыптасуының на зоопсихологиялық деректерге нұсқаумен сана экологиясына арналған Бейтсон (Bateson G.) жұмыстары;
3) тілдің терең құрылымын, хабарламаны ұйымдастыру мен өзгеру ережелерін жіктейтін Хомскийдің (Chomsky N.) ауысу грамматикасында;
4) 1950-1960-х жж кибернетика зерттеулерінде және жасанды және табиғидың арасындағы шекті жоятын интеллек; Расселдің (Rassel В.) логикалық түрлері теориясында:
5) Расселдің (Rassel В.) логикалық түрлері теориясы.
Осылай, НЛБ необихевиористік бағдардың пән аралық интегративтік тұжырымдамасы болып табылады.
Әлем картасы мен тәжірибе байланысын қайта қалпына келтіру үшін Дж. Гриндер және Р. Бендлер метаүлгіні ұсынды [мета сөзі ежелгі грек сөзінен шыққан және өзначает жоғары немесе үсті, кейде -- басқа логикалық деңгейде.] -- қайта қалпына келтіруге және адамзаттық қарым-қатынас мәнінің айқындалуына бағытталған лингвистикалық құралдар жинағы.

1 кесте
Метаүлгінің бұзылуы мен нақтылайтын және сұрақтар мысалдары

Метаүлгінің бұзылу түрлері
Сөйлеу бұзылуының мысалдары

Нақтылайтын және сұрақтар мысалдары
Өзгеше емес зат есім
Балалармен машақат көп.
Олардың қайсысы?
Өзгеше емес етістік
Күйзелемін, сеземін.
Сіз оны қалай сезінесіз? Не қобалжытады?
Жойылған преформатив (стандартты көрсетусіз бағалау немесе пікір)
Мен оны жеткілікті түрде жақсы жасаған жоқпын.
Немен салыстырғанда? Кім бұл пікірді айтты және оны жасағанда неге сүйенді?
Номиналдану (зат есім үдерісінің белгіленуі)
Мені жаман зейінім азаптайды.
Депрессия мені жындандырады.
Зат есімді етістікке айналдыру: дәл не болады, ол нақ немен айқындалады?
Мүмкіндіктің модалды операторы
Мен ... жасай алмаймын...
Неге? Сіз оны жасасаңыз, не болады? Сізге не бөгет?
Қажеттіліктің модалды операторы
Мен ... тиіспін... Мен ... тиіс емеспін...
Неге? Сіз мұны жасамасаңыз, не болады? (бәрібір жасайсыз)?
Әмбебап квантификаторлар (шамадан тыс жалпылаулар)
Әрқашан... ешқашан
Шын әрқашан ба? Шынымен ешқашан ба? Қашан уақыт болушы еді, қай уақытта...?
Кешенді эквиваленттілігі
Егер ол ... онда ...
Қалайша бір нәрсе басқа нәрсемен байланысты болады?
Пресуппөзициялар
Ол маған қамқор болмайды...
Сізді солай ойлауға итермелейтін не?
Себеп-салдарлық байланыстардың бұзылуы
Мен онымен ажырасушы едім, бірақ ол менсіз өледі...
Бірі бірін қалай тудыратынын нақтылаңыз. Қалай сондай салдардын құтылуға болады?
Ойды оқу (мүмкін ...бұл... орнына жағдай осындай пікірі түрінде
Ол маған көңіл аудармайды...
Сіз оны қалай анықтадыңыз?
Одан басқа, адам қоршаған ортаны өз сезім мүшелерімен қабылдап бейнелесе, НЛБ-да ақпараттың модалдылығына үлкен мән беріледі. Негізінен модальдылықтың келесі түрі жіктеледі:
1) визуалды (көру);
2) аудиалды (есту);
3) кинестетикалық (дене сезімі);
4) сезік-дәм сезу.
Адамда модальдылықтың біреуі басым болады, қалғандары қосымша. Егер адам сыртқы әлемді әр түрлі басым болатын модальдылықта қабылдаса, шамамен дәл солай ол өз ішкі әлемін бейнелейді.

2 кесте
Модальдылық тілдің екі жақты аудару

Белгісіз
модальдылық
Көзге көрінетін модальдылық
Аудиалды
модальдылық
Кинестетикалық
модальдылық
Орнату
Болашақ, көзқарас
Түсініктеме, пікір
Бағыттылық
Ойлану
Бейнелеу
Талқылау
Сезіктену
Табандылық таныту
Бақылау
Тыңдау
Жету, қайтпау, ұсталу
Көрсетілім жасау
Көрсету
Түсіндіру
Алу, талқылау
Жоқ болу
Бос, таза болу
Құлақ бітелу, үнсіз
Ұю, қалшиып қалу
Жай, қалыпты
Күңгірт
Бір дыбысты, сәл құлақ бітелу
Енжар, босаң, дәмсіз
Көрнекті, тартымды, көңіл
Ашық, көрме, түрлі-түсті, көзге түсетін
Қатты, құлақ тұндыратын
Жабысқақ, қажырлы, керемет
Мұқият болу
Үңіле қарау, қадала қарау
Құлақ салу
Тынышсыздану, сабырсыздану
Елемеушілік
Көзден жоғалту
Тыңдай алмау
Сезбеу, өткізіп жіберу
Тартымды, көңіл аударарлықтай етіп жасау
Анықтау
Жариялау
Ұсыну
Байқау
Қарау
Құлақ салу
Сезіну
Жасау, қайталау
Шолу жасау, қарастыру
Талқылау
Өту
Баяндау
Көрсету
Айту
Өткізу
Ойлап табу
Көз алдыеа елестету
Дыбысталуын еске алу
Қамту
Бір нәрсені еске алу
Таныс болып көріну
Бірдемеге келісу, үндес болу
Үйлесу, қатынасу
Көз аударту
Көрсету
Меңзеу
Жанасу
Түйсінуден айырылған
Зағип
Керең
Сезімсіз
Ойластырайық
Қарастырайық
Талқылайық
Талдау жасайық

Ақпаратты өңдеу үдерісіндегі рұқсат кілттерінің тиімдісі көзқөзғаушы паттерндер болып табылады. Бұл күрделі анатомиялық-физиологиялық үдерістер нәтижесінде қалыптасқан көз қарашықтарының нистагмоидтық қөзғалыстары. Осы паттерндердің мәнін түсініп, психотерапевт ішкі психикалық үдерістеріне рұқсат ала алады, ал осы паттерндерді бейнесін көрсету және клиентті көзді керек бағытта жылжытуға (жүргізу) күштеу - бағыттау және ішкі күйзелістерді реттеу.

3 кесте
Рұқсаттың көз белгілері

Оң

Сол
Шолып құрастырылған бейнелер
Зейінді естеліктер, эйдикалық жадыда жинақтау
Шолып еске алынатын бейнелер
Аудиалды құрылған дыбыстар
Ішкі немесе сыртқы объектілерге көңіл аудару
Аудиалды құрылған дыбыстар
Кинестетикалық сезімдер
Ішкі күйзелістерге көңілді аудару
Аудиалды дискреттік (ішкі) сұхбат

Психотерапевттің модалдық жүйелер мен арнайы сұрақтар арқылы ақпаратты өңдеу стратегияларын анықтау және көзқөзғаушы серпілістерді бақылау үдерісі калибр жасау деп аталады.
Әр модальдылықта, өз кезегінде, әлемді қабылдауда неғұрлым нәзік реңкті енгізетін субмодальдылық болады. Субмодальдылық саны шексіз, бірақ күнделікті өмірде олардың кейбіреулері ғана қолданылады. Субмодальдылықтың психотерапевтикалық тәжірибеде неғұрлым көп тараған негізгі тізбесін келтірейік:

Көзге көрінетін субмодальдылық:
1) түрлі түсті немесе ақ-қара бейнелеу сипаты;
2) шектің бары немесе жоқ болуы;
3) тереңдіктің бары немесе
Аудиалды субмодальдылықтар:
1) стерео немесе жалғыз дыбыс;
2) сөйлеу немесе басқа дыбыстар;
3) дауыс қаттылығы;
жоқ болуы (бейнелеудің екі немесе үш мөлшерлі сипаты);
4) орналасу жері (оң немесе сол жақтан, үстінен немесе төменнен);
5) субъектіден бейнеге дейінгі қашықтық;
6) анықтық;
7) қарама-қарсылық;
8) кенеттілік;
9) қөзғалыстың бары немесе жоқтығы (фильм немесе фотосурет, сурет);
10) қөзғалыстың барында -- оның жылдамдығы (қалыпты жылдамдықтан жылдам немесе баяу);
11) саны (жеке сахна немесе бейнелер көптігі);
12) өлшем.

4) егер сөйлеу болса, оның үні (жұмсақ немесе құлақ тұндыратын);
5) тембр (дыбыс қанықтығы);
6) дыбыс көзінің орналасу жері;
7) дыбыс көзіне дейінгі қашықтық;
8) дыбыс естілу ұзақтығы;
9) дыбыс естілудің үздіксіздігі мен дискреттілігі;
10) дыбыс шығару жылдамдығы (қалыптыдан жылдам немесе баяу).
Кинестетикалық субмодальдылықтар:
1) оқшаулау;
2) қарқындылық;
3) қысым (қатты немесе әлсіз);
4) деңгей;
5) текстура;
6) салмақ;
7) температура;
8) әсер ету ұзақтығы;
9) түрі.

НЛБ ең басты жұмыс терминдерінің бірі зәкір болып саналады. Ол ерекше сезіну (мысалы, иықты, қолды, зені басу), клиенттің тиісті жағдайды күйзелуі болып танылады. Арнайы сол күйді күтіп не шақырып, психотерапевт ылғи зәкірмен бекітеді (яғни бұлшық немесе басқа белгіленген сезінумен). Осындай қайталануларда зәкір мен керекті күй арасында шартт-рефлекторлық байланыс орнатылады, әрі қарай жалғыз зәкірдің қоданылуы сол күйді шақыртып отырады.
Бүгінгі күні НЛБ тәжірибесінде нақты құрылған мақсаттарға байланысты көптеген нұсқалар қолданылады. Сонымен бірге олардың барлығы қалай болсын келтірілген кестеге орнығады деп айтуға болады.
Субмодальдылықтармен жұмыс жасау техникасы психотерапевт клиенттің эмоциональдық өзгерісімен өзара байланысын бақылай отыра, біртіндеп қабылдау көрсеткіштерінің бірін ауыстыруында болып табылады (өлшем, қашықтық, ашықтық, түс, нақтылық және т.б.). Осылай, мысалы, фобияның іске қосу механизмі ретінде жұмыс жасайтын шамаланатын сәттіліктің елестетін суреті түрлі түстіақ-қара, жақыналыс, нақтыбұлдыр қылып жасау туралы терапевттің өтінішіне байланысты болжанатын жағдаят бойынша клиент күйзелісін сапалы және сандық түрде өзгерте алады.
Модальдылық спектрін кеңейту үшін қондыру техникасы қолданылады. Қондыру бастапқы репрезентативтік жүйеден басталады. Тиісті вербальды предикаттарды пайдалана отыра, психотерапевт бір жақын субмодальдылықты біртіндеп қондыру жолымен күннің жарығынан терек басындағы желдің шуына, қолдағы алманың ауырлығына, ауыз қуыратын дәмге ауыса алады және т.б.
Субмодальдылықпен жұмыс жасау маңызды шешімдер қабалдау алдында жүретін күмән мен сенімсіздікпен жұмыс жасауға бағытталған шешімдер қабылдау техникасында қолданылады.
Басында терапевт клиентті шешім қабылдауға бөгет болатын күмән туралы ойлауды өтінеді. Одан кейін клиент осы жағдаят оған толығымен түсінікті жәе ешқандай күмән мен қиындықтар тудырмайтынын анықтау қажет. Одан кейін терапевт және клиент күмән түсінуден қандай субмодальдылықтармен ажыратылатынын салыстырады? Картина өлшемімен? Ашықтық? Қарама-қарсылықпен? Жойылумен? Қөзғалмалылығымен? Кемінде екі айырмашылық табылса, клиент күмән картинасын түсіну картинасына ұқсастырып өзгертуге көреді. Егер олай жасалмаса, клиент ижәне терапевт қосымша айырмашылықтарды іздейді, одан кейін үдеріс қайталанады.
Пікірлердің шындықтағы қаншалықты орныққанын тексеру үшін НЛБ-да қалай екен техникасы қолданылады -- клиентті қалай екен ол жасай алмайтын нәрсені жасауға өтінеді. Мысалы, терапевт клиентті оның бойында жоқ, тілекті қасиеттері бар адам рөлін ойнауды өтінеді. Егер адамның мәселелері шектейтін пікірлер әсерімен байланысты ғана болса, клиент қолайлы жағдайда бойындағы бар жасырын мүмкіндіктерін аша бастайды.
Күмәнмен жұмыс жасау. Клиент өзінің неғұрлым табысқа жетуге кедергі болатын үш сенімін белгілеу керек, одан кейін терапевт олардың клиенттің қазіргі және болашақтағы өмірінде әсерін бақылауға көмектеседі. Одан кейін үзіліс жасалып, клиент өмірін жақсартатын жаңа үш сенімін ойластыру керек. Енді терапевт және клиент бірлесіп осы жаңа сенімдердің қаншалықты пөзитивті әсер ететінін бақылайды -- жақындағы және ұзақ мерзіміді болашақта. Үшінші кезеңде, клиент айырмашылықты сезінгенде оны клиент өзгерткісі келетін шектейтін сенімді таңдауын сұрайды. Терапевт клиенттен күмәнмен байланысты ойлар мен сезімдерді жинақтауын срайды. Сенім де, күмән де модалды және субмодалды деңгейде толығымен зерттеледі, оның үстіне басты мән олардың түсініктеріндегі айырмашылыққа беріледі.
Барлық айырмашылықтарды анықтап, терапевт пен клиент әр субмодальдылықты зерттеп, неғұрлым жақсы жұмыс жасайтынын (жиынтық) табуға тырысады Қорытынды кезеңде шектейтін сенімдер анықталған субмодальдылықтар арқылы күмәнға айналады. Егер науқас күмән негізінде неғұрлым жаңа тиімді және табысты жеке сенімді қалыптастыра алатын жеткілікті жетілген болса, психотерапия аяқталады. Керісінше болса, терапияның қосымша кезеңі сол анықталған субмодальдылықтарды пайдаланып терапевт күмәнді жалпы қолданылатын табысты сендіруге айналдыратындығында болады. Бұл жағдайда қондырылатын сендірудің психологиялық экологиялылығы өте маңызды -- оны егер клиент ешқандай ішкі қарсыласуды сезіп-естімесе ғана жасауға болады.
Мәселелі сендірудің талдауы. Клиентті оның мәселелі сендіру мәні неде және оның қаншалықты ақиқатқа сай екендігі туралы ойлануын сұрайды. Клиент ойланғанша, терапевт мұқият оның көзінің ауызша емес реакиялары мен қөзғалыстарын бақылайды. Кез келген сәтсіздік туралы ойлар жағымсыз сезімдермен немесе бұрын пәлеге ұшыраған суреттермен, немесе ішкі дауыспен немесе осылардың барлығымен бір уақытта қабаттасады деп айтылады. Сондықтан терапевт бұл кезде әр репрезентативтік жүйеде не болып жатқанын анықтау керек.
Одан кейін клиент төменге және оң жаққа қарап, өз түйсінулерімен өзара байланысу керек. Кейін келесі сұрақтарға жауап беру керек: бұл түйсінулердің клиент өміріндегі рөлі қандай, олар оны сезімнен оятып қорғайды ма, олар пөзитивті ме? Дәл солай клиент төменге және сол жаққа қарайды. Енді ол сәтсіздікті еске алғанда айтылған сөздерді талдайды. Ол келесі сұраққа жауап беру керек: бұл сөздерден пайда табуға бола ма? Бұдан кейін клиент жоғарыға және сол жаққа қарау керек. Бұл ретте ол көру жағымсыз естеліктермен байланысты бейнелерін талдайды және келесі сұраққа жауап береді: осылардың көмегімен бір нәрсе үйренуге бола ма? Сәтсіздікті еске алғанда әр репрезентативтік жүйеде не болып жатқанын анықталғанда, клиент неғұрлым реалистік түрде мәселелі жағдаятты бағалау керек.
Мұндағы дұрыс сәттерін тауып, соның негізінде мақсатқа жетудің неғұрлым жетілген тәсілін жасау керек. Сонымен бірге кейін кинестетикалық түрде бекітілетін осы тәсілдің негізгі көзбен көретін, аудиалды және кинестетикалық субмодальдылықтары белгіленеді. Сонымен клиентті оның жеткісі келетін мақсаттың көбен көретін бейнесін құру үшін жоғарыға және оң жаққа қарауды өтінеді. Бұл бейне өзіне түйсінулермен, мәселелі сезінумен байланысты суреттер мен сөздермен жасаған жұмыстан шыққан дұрыс сәттерді біріктіру керек. Осымен бірге, мүмкін, мақсаттың өзі де өзгеретін шығар. Сонымен бірге барлық құрылған өзгерістер экологиялық, яғни басқа сендірулермен өзара үйлесімді болғандығы маңызды.
Уақыт сызығымен жұмыс жасау техникасы (timeline). Әдетте уақытты ұйымдастыру тәсілі дұрыс көз белгілері және оқу қағидаларымен келісіледі. Осылай, өткен сол жақта орналасады, неғұрлым оқиға алыс болса, соғұрлым сурет те жойылған болады. Болашақ оң жақта. Екі жақтағы суреттер басқа тәсілдермен оларды тез көріп оларды тез сұрыптай алатындай орналаса алады. Көптеген адамдар көзбен көретін жүйені оқиғалардың мерзімдік реттілігінің репрезентациясы үшін қолданады, бірақ басқа жүйелерде де кейбір субмодалды айырмашылықтар болуы мүмкін. Осылай, мысалы, бүгінгіге жақындастыру дәрежесі бойынша дыбыс күшеюі мүмкін, түйсінулер неғұрлым қарқынды болуы мүмкін және т.б.
Т. Джеймс (цит. по: О'Коннор Д., Сеймор Д.) өзінің Жеке тұлға негіздері кітабында екі негізгі уақыт сызығы түрлерін сипаттайды. Біріншіні уақыттың жанында немесе ағылшын-еуропалық уақыт түрі деп атаған, онда уақыт сызығы солдан оңға қарай жүреді: өткен бір жақтан, болашақ екінші жақтан, екуі де адамның тура көз адында тұрады. Екінші түрін уақыт арасында немесе араб уақыт түрі деп атады, онда уақыт сызығы шаншып өтіп, оның бөлігі (әдетте өткен) артта қалып көрінбейтіндей болады, оны көру үшін артқа бұрылу керек. Уақыттың жанында типті адамдар уақыт туралы ретті, сызықты түсінігі болады. Олар өздері белгіленген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.