Оңтүстік Қазақстанның таулы аймақтарында өсірілетін меринос қойларының өнімділігіне әсер ететін экологиялық факторлар
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Тақырыбы: Оңтүстік Қазақстанның таулы аймақтарында өсірілетін меринос қойларының өнімділігіне әсер ететін экологиялық факторлар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1
Әдебиеттік шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1
Қойды жайылымда күтіп-бағу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2
Қой өсіру технологиясының экологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2.1
Қой қораларға қойылатын экологиялық-санитарлық талаптар ... ...
1.2.2
Қой топтарын күтіп-бағудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2.3
Қойларды қырқу гигиенасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.4
Саулықтарды төлдету және қозы өсіру экологиясы ... ... ... ... ... ... . ... .
1.2.5
Қойларды жайып-семірту және бордақылау экологиясы ... ... ... ... ... ..
2
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
Оңтүстік-қазақ меринос қойының сүттілігіне қоршаған орта факторларының тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.1
Қой сүтінің физикалық қасиеті мен химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... .
3
қоршаған орта факторларының меринос жүнінің шығымына және сапасына тигізетін әсері ... ... ... ... ...
3.1
Жүннің эмбриональді кезеңде пайда болып, қалыптасуы ... ... ... ... ...
3.2
Жүн талшықтарының гистологиялық және морфологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3
Жүн талшықтары түрлерінің физикалық және химиялық қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Қой терісінің құрсақта қалыптасуына, дамуына, морфологиялық және гистологиялық ерекшеліктеріне тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
5
Сыртқы орта факторларының қойдың өсіп-жетілу, қой етінің морфологиялық және химиялық құрамына тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайы қойларды жыл бойы жайылымда ұстап, оларды қысқа жинаған жемшөп қорымен үстеп азықтандыруға негізделген. Сондықтан қойлардың интенсивті өсіп-даму процесіне, жоғарғы өнімділігіне әсерін тигізетін қоршаған ортаның абиотикалық факторларымен бірге жайылымды пайдалану және үстеп толыққұнды азықтандыру маңызды роль атқарады. Малды нашар азықтандырғанда жануарлар эмбрионализм, инфактилизм және неотения сияқты жетілмей қалушылықтың формаларына душар болады. Оның үстіне қазіргі техногенез дәуірінде алыстағы жайылымның өзі қысқа дайындалған жем-шөп химиялық агенттермен ластанып, қазба байлықтарды өндіру (уран, көмір, фосфор, т.б.) және мал шаруашылығын жекешелендіру барысында жайылымды пайдаланудың технологиясы бұзылып, қоршаған ортаға түсетін ауыртпалық атып отыр. Осы жағдайларға байланысты біздің ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың мақсаттары мен міндеттерінің өзектілігі арта түседі деп айта аламыз.
Жануарларға нақты әсер ететін факторлардың негізгілер деп ауыз су сапасы, ауа райы, қора-қопсы және басқа өндірістік орындардың экологиялық жағдайын қосатын болсақ біздің ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың маңыздылығы арта түседі деп сенеміз.
Ғылыми-зерттеу жұмыстардың мақсаты - қоршаған ортада қалыптасқан экологиялық факторлардың қой шаруашылығы өнімділігіне және оның сапасына тигізетін әсеріне баға беру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей мәселелерді шешу қажет етеді:
* қойды жайылымда күтіп-бағу технологиясы;
* қой өсіру технологиясының экологиялық негіздері;
* табиғи климаттық факторлардың, қой қораларының микроклиматының қойдың өнімділігіне тигізетін әсері;
* су көздерін ластаушыларды анықтау;
* жайылым өсімдіктерінің, жем-шөп қорының сапасының қой өнімдеріне тигізетін әсері.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының жаңалығы. Қой шаруашылығы жекешелендірілгеннен кейін пайда болған майда фермерлік шаруашылық-тардың көшіп-қонуы шектеліп, жалға алған жер көлемінде қысы-жазы тұрақтап, су көзі және қора маңының табиғи жайылымның өнімділігі күрт төмендеп және көңге батып нашарлаған кезінде қоршаған ортаның компоненттерінің жиынтығының қой өнімділігіне тигізетін әсерін зерттеу болып табылады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының маңызы. Жайылымға түскен ауыртпалық, су көздерінің ластануы, қой қора микроклиматы, тұрғын үй маңының санитарлық-гигиеналық жағдайы туралы мәліметтер қойды күтіп-бағудың жаңа технологиясын жасауға негіз болып, жайылымды түбегейлі жақсартып, қой шаруашылығының өнімділігін арттырады.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Дипломдық жұмыс бетке компьютерлік мәтінмен терілген. Жұмыс мазмұны кіріспеден, әдебиетке шолудан, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Оның ішінде кесте, сурет бар.
1 Әдебиеттік шолу
Оңтүстік-қазақ меринос - биязы жүнді және етті қойы 1946-1966 жылдары жергілікті қазақы қылшық жүнді саулықтарды кавказдық, ставропольдық, грозныйлық, австралиялық биязы жүнді қошқарларымен шағылыстырылып шығарылды. Бұл жұмыс Оңтүстік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданындағы Күйік, Жданов атындағы кеңшарларында жүргізілді. Климаты, оты, суы басқа жерден әкелінген қошқарларды оңтүстік өңіріне жерсіндірі, күрделі жұптаулардың арқасында ОҚО-ның климатына төзімді, төлдегіштігі, жүнінің сапасы жоғары меринос қойы жыл бойына жайылымға бейім таулы аймақтарды жақсы пайдаланатын жергілікті жерге қолайлы қой тұқымы. Бірақ жекешелендірулерге байланысты мал басы тым азайып қалды. Меринос биязы жүнге дүние жүзінің жеңіл өнеркәсіп орындарынан, қашан да болса, сұраныс көп болғандықтан, баяғы жұмысты 5-6 фермерлік шаруашылықта жандандыра бастады. Біздер солардың бірі Алтын төбе фермерлік шаруашылығында 2011-2013 жылдары Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шауашылығы ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлерімен бірлесе тәжірибе жүргіздік.
1.1 Қойды жайылымда күтіп-бағу технологиясы
Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайында, кейбір жылдары қойларды жыл бойы жайылымда ұстайды да оларды қыс мезгілінде тек үстеп азықтандырады. Сондықтан бұл өңірде азық қорының 75% жайылымнан алынады. Алайда жайылымдар негізінен шөлейт, жартылай шөлейт жерлерге орналасқандықтан олардың өнімділігі мардымсыз (1,5-2,5 цга). Бұл жайылымдар жыл мезгіліне байланысты алмасып пайдаланады. Шамамен барлық жайылымдардың 32 пайызы жаздық, 44 пайызы көктемгі-күздік, 12 пайызы қыстық деп белгіленсе, ал қалған 12 пайызы жыл бойы пайдаланатын жайылымдар. Басты мақсат осы әр түрлі жайылымдарды дұрыс пайдалана білу шаруашылық, экономикалық және экологиялық жағынан өте пайдалы [4, 11, 14, 16, 18, 23, 25, 29].
Малды жайылымда ұстаудың экологиялық маңызы өте жоғары. Жайылым шөбінде қырдан дайындалған пішенмен салыстырғанда қоректік заттар 1,5 есе артық. Өйткені шөпті кептіру барысында ондағы қоректік заттардың біразы жоғалып, олардың мал организміне сіңімділігі (15-20%) нашарлайды. Көк шөптің құрамында мал организмінің қажеттілігін қанағаттандыратын әртүрлі витаминдер бар. Көк шөптің құрамында пішенмен салыстырғанда каротин мөлшері 10 есе жоғары болатыны белгілі. Жайылымдық кезеңді малды толыққұнды азықтандыру оның өнімділігін жоғарылатады [11, 14, 16, 20, 23].
Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту, эндокриндік және жүйке жүйесінің қызметін және зат алмасуды жақсартатын моцион (серуен), кн сәулесі және қолайлы ауа ортасы жайылымдық кезеңнің маңызды экологиялық факторлары болып табылады.
Жайылымдық кезеңде мал өнімдерінің (сүт, ет, жүн) көлемі артады және өзіндік құны төмендейді. Көптеген аймақтарда жайылымдық шөптің азық бірлігінің өзіндік құны басқа азықтармен салыстырғанда 1,5-3 есе төмен.
Дегенмен, малды жайылымда ұстау тиімділігі жайылымның өнімділігіне, оның рациональды пайдаланылуына және экологиялық-санитариялық тәртіпке байланысты (зиянкес жәндіктермен және кенелермен күресу).
Малдың жаздық бағым-күтімі, әсіресе өрісте (жайылымда) ұстаған кезде арзан жем-шөптің есебінен ең мол өнім алуға болатын қолайлы маусым болып саналады. Жаз маусымын түліктің сақайып, сауығатын, толығып, денсаулығы қалыпқа келетін кезең деуге тұрады.
Жаздық бағым-күтімнің профилактикалық маңызы өте жоғары. Жазда қойды өрісте бағудың шынықтырушы, сақайып-сауықтыратын маңыздылығы-ның мәні организмге сыртқы ортаның қолайлы да, оңтайлы да құрамдағы экологиялық факторларының әсер етуінің нәтижесі деп саналады. Ондай қолайлы факторларға - аэроиондарға бай таза ауа, күн сәулесінің қызуы, температураның, ылғалдылықтық, ауа қозғалысы жылдамдығының белгіленген шекке дейін көбейіп құлдырауы, үйлесімді моцион, жас әрі құнарлы жем-шөп жатады. Әрі жаз айларында мал организмінің табиғи төзімділігін төмендетумен қатар зат алмасу процесінің бұзылуына, жем-шөпке зауқы (тәбет) соқпау және де қан-тамыр, тыныс алу жүйелерінің қызметін бұзатын факторлар мал қорада баққанда кездесетін ортаның жағымсыз, кері әсерлері (дымқылдық, улы газдар, күн сәулесінің жетіспеушілігі, қозғалыстың шектелуі, яғни гиподинамия, құнарсыз азықтандыру, т.б.) жойылады. Аталмыш құбылыстар жем-шөптің құнын толық өтемеу, қысыр қалу, ацидоз, остеодистрофия, өкпе сырқаттарының төлде жиі өршуінің басты себепкері болып табылады [5, 7, 9, 12, 14, 16, 23, 28, 29].
Әрбір, әсіресе шалғайдағы жайылымдар ерте көктемде мамандар тарапынан тексеріліп, мал өлекселері мен жемтік сүйектерінен, минералды тыңайтқыштар қалдықтарынан, өсімдік шірінділері, көң, тас, шөпшек қалдығы, ағаш үйінділерінен тазалануы қажет. Бұршақ тұқымдастар өскен жайылымға және қатқақ шықты күндері малды аса сақтықпен жаю талап етіледі. Өйткені, ондайда малдың жем қорыту қызметі бұзылып (тышқақтау, іш кебу) іш тастайды, суықтан болатын аурулар өршиді [4, 9, 11, 16, 23, 31].
Кей өлкелерде фермадан шалғай жайылымға шыққанда отарлап бағу тәсілін пайдаланады. Отардағы (отгондағы) жайылымға төл, бойдақ мал және семіртетін қойларды шығарады. Малды шалғайда бағуға арналған шаралар жүргізіледі. Олар мал жайлауға келерден бұрын алдын-ала дайындалуы тиіс.
Өрісті дұрыс әрі тиімді пайдаланудың тетігі - жайлауға малды дұрыс айдап не тасымалдап жеткізу.
Егер жаздық жайылым тауда болса (3 км-ден биікке көтерілерден бұрын) алдын-ала түлікті көндіктіріп, биіктікке бейімдеу процесі бірте-бірте көтерілу арқылы жүргізіледі.
Жайылым (өріс) топырақ қыртысының сипатына, жер рельефіне (бедеріне), шөптілігі мен оның ботаникалық құрамына, шаруашылықтан қашықтығына байланысты әр түліктің түрлі топтарына бірдей үйлесе бермейді [4, 9, 10, 16, 23.
Қойлар үшін құрғақ тозаңсыз қою аласа шөптер өскен жайылым қолайлы. Ормандағы жайылым ішінен қойға үлкен алаңқайлар ғана жарамды. Қой тау, жазық жайылымы жақсы, керісінше батпақты шалғындар мүлдем жарамсыз. Ондайда қойда тұяқтың бөлінуі, бақайқұрт және бауырқұрт (фасциолез), диктиокаулез инвазиялары жиі кездеседі. Сондай-ақ тікенекті селеу шөп өскен жайылымда жаю, әсіресе масақтану мен пісіп жетілуі кезеңінде (маусымның алғашқы жартысында) қойды жаю өте қауіпті. Жетілген селеу масағы қой жүніне ілініп, терісін жарақаттай, тері астындағы клетчатка (қоң) қабатына енеді, одан әрі ішкі ағзаларға өтіп жарақаттайды. Тіптен көп ретте өлім қаупіне ұшырайды. Арам шөп кездеспейтін екпе жайылымдағы қой жүні таза әрі жарақатсыз келеді [5, 9, 14, 24, 25, 31].
Шаруашылықта жайылымда бағылатын түлікті дайындау, жоспарлау тәртібі қатаң сақталуы тиіс. Қой шаруашылықтарында түлікті бірнеше отарға бөледі. Олар қозыларын енесінен айырға (бөлінген) және айырмаған саулық қой тобы, семіретін қойлар, ісек еркек қойлар отары.
Жаздық жайылымның тиімділігі - жайылымды дайындауға, көшіруге, айдауға және әртүрлі топ пен түлікке сәйкес өрісті үйлесімді пайдалануға байланысты болады.
Малды жайылымда ұстауға ауыстырар алдында шаруашылықтың ветеринариялық шараларының жсопары бойынша малды тексереді және экологиялық-санитариялық шаралар жүргізіледі: әлсіз, ауру және ауруға күдікті малды анықтайды; сәйкесінше ем тағайындайды; созылмалы індеттерді (туберкулез, бруцеллез) анықтау үшін арнайы диагностикалық зерттеулер (туберкулинизация және т.б.) жүргізіледі.
Індетті ауру малды оқшаулайды және шаруашылықтарда ветеринариялық заңдылыққа сәйкес шараларды іске асырады. Ішқұрт ауруларын анықтау үшін гельминтологиялық зерттеуер жүргізеді. Ауру малдар және қарауыл иттерді дегельминтизациялайды.
Жайылымға шығар алдында малға топырақ індеттерінің (топалаң, қарасан және т.б.) алдын алу үшін дуалық вакцина егеді.
Жайылымда ұстауға дайындық барысында топтарды құру үшін қойдың сырғасының нөмірін тексереді, тірілей салмағын анықтайды және жынысына, жасына, өнімділігіне және денсаулығының жағдайына қарай топтайды.
Малды жайылымда ұстауға ауыстырар кезінде мал организмін азықтандыру жағдайының өзгеруіне дайындаудың маңызы зор. Балауса көк шөпті малға бірден тойдыра жегізуге болмайды, себебі көп жағдайда диарея, тимпания және өнімдліктің төмендеуімен сипатталатын ас қорытудың бұзылуы байқалады, ал кейбір жағдайларда ол іш тастаумен, жайылымдық тетаниямен және басқа да асқынулармен сипатталады. Мұндай жағдайлардың алдын алу үшін 7-10 тәулік ішінде азықтық рационды өзгертеді, яғни шырынды көк шөптің мөлшерін біртіндеп көтеріп, сәйкесінше құрғақ азықтың мөлшерін төмендетеді. Осы мақсатта жайылымға шығар алдында малды құрғақ азықпен азықтандырады, яғни мал көк шөпке қатты тойып кетпес үшін.
Жайылымдық ұстаудың басында малды 2-3 сағатқа жаяды және 7-10 күн ішінде малды көк шөпке толық үйрету үшін біртіндеп жаю уақытын ұзартады [4, 11, 14, 16, 23].
Таулы жайылымға шыққанда мал иірілетін түнеме немесе тұрақ жасау үшін алаң таңдалып алынады. Топырағы нығыз, қатты су сіңіргіш, тегіс немесе оңтүстікке қарай еңістеу жер өте қолайлы. Әлбетте батпақты жерден қашық, жолдан алыс, бірақ пішендік, шабындыққа және суару көздеріне жақын орналасуы жөн, сонымен қатар мал айдап өтуге, жем-шөп тасымалдауға қолайлы болғаны дұрыс.
Егер суару табиғи су көздерінен (өзен, көл, тоған, құдық, т.б.) жүргізілетін болса, мына талаптарды орындау қажет: судың гигиеналық анализі және экологиялық тексеріс; су тұтыну мөлшері, қажет болған жағдайда су тазарту; құдықты жөндеу және жағалауды бекіту және ашық су жағалауын қоршау; суға түсетін жол, соқпақ салу, суару алаңын көркейтіп жабдықтау; су ішетін науа орнату және түліктің тобына, жасына сәйкес суару кезегін ұйымдастырумен қатар суару алаңымен науа тазалығын сақтау, т.б.
Өріске суаруға мал жүретін жолдар мейлінше кең де еркін жүруге қолайлы (14-25 м) әрі жолдан алыс болғаны жөн [11, 18, 19, 20].
Шаруашылықтар үшін ең дұрысы - табиғи жайылымдарды дұрыс пайдалану, оларды дер кезінде ауыстырып отыру. Ал, істен шыққан жайылымдарға жасанды шөптер егу олардың өнімділігін арттырудың ең тиімді жолы.
Шаруашылықтарда жайылымды пайдаланудың келесі жүйелерін қолданады: айдамалық (тұрақты) және лагерьлік (алым-жайылымды).
Жайылым мал фермасына жақын болған жағдайда (1,5-2 км) айдамалы жүйе қолданылады. Бұл кезде қойды түнетуге тұрақты мал қораларына айдап алып келеді. Айдамалы жүйе аз қолданылады, себебі алыстағы жайылымдарды қолдануға мүмкіндік бермейді.
Лагерьлік жүйеде малды барлық жайылымды уақыт бойына қыстық қора-жайлардан жайылымға ауыстырады, онда уақытша және тұрақты орындар ұйымдастырылады. Лагерьде ұстау тек малдың денсаулығын жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар ол мал фермаларында жөндеу жұмстарын және санитариялық-гигиеналық шаралар жүргізуге де мүмкіндік береді.
Шөлді, жартылай шөлді және кейбір далалы аймақтарда малды уақытша алыс жайылымдарда бағып-ұстау кеңінен қолданылады: көктемгі, жазғы, күзгі және қысқы.
Малды лагерьлік жағдайда ұстауды ұйымдастыру барысында жайылым қондырғыларына және дайындыққа үлкен көңіл бөлінеді.
Малды алыс жайылымдықтарда ұстаудың ерекшелігі - үлкен табиғи жайылымдарды пайдалануда, оларда малды тек көктемде немесе жазда, күзде немесе қыста және жыл бойына жаяды. Құрғақ аудандарда (шөл, жартылай шөл және құрғақ дала) табиғи шөптің өсімділігі тек көктемде, яғни ылғал мол кезде ғана артады, сондықтан бұл жерлерде көктемгі өсімдік - эфемердің көбеюіне байланысты көктемгі жайылым пайдаланылады. Жазғы кезде шөбі жай құрғайтын және ылғалы тамырында ұзақ сақталатын жайылымдар қолданылады. Шөлді және жартылай шөлді жайылымдарда күзгі жаңбыр және суықтан кейін мал жусанды жақсы жейді, себебі бұл кезде оның ащылығы мен иісі кетеді [4, 5, 14, 16, 21, 23].
Аэрокосмотық зерттеулерге сүйенсек, қазіргі уақытта республикада 103-60 млн.га аралығындағы жерлер (оның ішінде жайылымдар) құрғақшылыққа ұшырауда. Оның негізгі себебі жайылымдардың толассыз қолданылуы әрі 1 га жайылымға малдардың шамадан тыс жайылуы. Мысалы, ОҚО бір бас қойға керекті 2-3 га жафылым орнына бар жоғы 0,8 га келуі. Мұндай жағдай жайылымның құнарлығын төмендетіп, оның келешегіне үлкен зиян келіруде. Жайлаудың тығыздығы мен дұрыс қолданбауы жеуге келмейтін улы шөптердің өсуіне жол беріп отыр.
Жайылымдарды дұрыс пайдалану олардың өнімділігін 2-3 есе арттырады.
Жайылымды пайдаланудың 2 түрлі әдісін ажыратады: еркін (жүйесіз) және загонды (жүйелі) [4, 11, 14, 16].
Еркін немесе жүйесіз жаю әдісі жайылым топырағын және өсімдік жабынын жүдетуге әкеп соғады. Бұл әдісте жайылымдағы өнімділігі төмен және мал жемейтін шөптердің көбею есебінен құнды азықтық өсімдіктер (дәнді-бұршақты) ығыстырып, олардың саны азаяды. Нәтижесінде жайылымдық кезеңнің екінші жартысында малда азықтық жетіспеушілік байқалады және олар сапасы төмен шөпті жеуге мәжбүр болады. Жаюдық зиянды салдарын жою үшін, оны дұрыс ұйымдастыру керек. Осы мақсатта загонды әдіс кеңінен қолданылады [4, 11, 14, 16].
Загонды әдісте жайылым бөліктерін загондарға бөледі, олардың шөбін мал белгілі жүйе арқылы жейді. Алдымен малды бірінші загонда, содан кейін екіншісіне жаяды. Малды жаюдың екінші циклын 25-30 тәуліктен кейін бастайды, себебі бұл уақытта шөп жеткілікті жағдайда өседі. Загонды әдіспен жаю барысында жайылымның өнімдлігі жоғарылайды және оның санитариялық жағдайы жақсарады.
Загонды әдісте жүйесіз жаюмен салыстырғанда қойдың салмағы 25-30 пайызға, шөпті толық пайдалану 20-40 пайызға және жайылымның тиімділігі 25-30 пайызға артады.
Загонды жаюды ұйымдастыруда жаю ұзақтығының маңызы зор. Малдың загонда болу ұзақтығы 5-6 тәуліктен аспауы керек, себебі ұзақ жаю гельминтозды аурулардың тарауына әкеп соғады. Тек шөлді және жартылай шөлді аймақта ыстық кезде, яғни ауа температурасы +40[0]С-қа жеткенде ғана, малды загонда 6 тәуліктен жоғары ұстауға болады, себебі мұндай жағдайда гельминттердің жұмыртқалары мен балаң құрттары өліп қалады.
Загондарды дұрыс пайдаланудың негізі бір-екі күнді жаю болып табылады, бұл аз-порциялы жаюды ұйымдастыру арқылы іске асады.
Жайылымды порциялық түрде пайдалану загонмен салыстырғанда жайылымның өнімділігі 10-15 пайызға артады.
Қысқаша қорытыды. Алды жайылымда ұстаудың экологиялық маңызы тек құрамында қоректік заттары барынша мол көк балауса шөптермен қамтамасыз етілумен қатар, жаңа түлікті әсіресе бағудың шынықтырушы, сақайтып-сауықтыратын шара деп те түсінуге болады. Сондықтан жайылымды, күннің жылы шуақ кезеңін барлық малдар үшін қолайлы пайдалану экологиялық жағынан да әрі шаруашылық жағынан да тиімді.
1.2 Қой өсіру технологиясының экологиялық негіздері
Еліміздің экономикасын көтеру мен халықтың әл-әуқатын күшейтуде қой шаруашылығының алатын орны ерекше. Себебі Қазақстан жағдайында бұл саланы өркендету үшін толық мүмкіншілік бар: табиғи жайылым молдығы, халқымыздың осы малды өсіруде жинаған тәжірибесі және т.б. Қазіргі кезде қой басын көбейту мен оның тұқымын асылдандыру бағытында елімізде көптеген жұмыстар жүріп жатыр. Қой шаруашылығы жекешеленген жағдайда бүгінгі күнде бұл салада көңіл аударарлық мәселелер жеткілікті: қойды өз деңгейінде күтіп-бағуды ұйымдастыру, дұрыс жайып азықтандыру, жылы да әрі жайлы қоралармен қамтамасыз ету, гигиеналық, экологиялық талаптарды сақтау және т.б. [3, 4, 7, 10, 14, 16]
Қой шаруашылықтарында қойды күтіп-бағудың мынадай жүйелері қалыптасқан: қолда - жайылымға шығарып бағу, жайылымда - қолда және жайылымда бағу.
Мал басын қолда-жайылымда күтіп-бағу әдісін ОҚО шығыс аудандарындағы шаруашылықтардың басы көпшілігі қолданады. Қыста қойды қорада ұстау ақылы құнарлы азықпен азықтандырса, ал жазында - жайылымдық жердің өріс отын иімді пайдаануға күш салады. Өріске шығарып - қолда бағу әдісін жазғы және қысқы жайылымдықтары бар аймақтарда қолданады. Бұл жүйеде шаруашылықтарда саулықтар төлдейтін кезде беретін немесе қыс пен ерте көктемде қойды азықтандыратын қажетті жем-шөп қоры болады.
Қойды жайылымда күтіп-бағу жүйесі - жазда да, қыста да жайылымдық жерлері жеткілікті ірі мал азығы мен құрама жем қоры бар, көбінесе оңтүстік аудандарда қолданылады.
Қой шаруашылығында жасы мен жыныстық құрамына қарай (малды күтіп-бағудың қабылданған технологиясына сәйкес) мынандай топтарға бөлінеді: қошқар мен жастан жоғары сынаққа түсетін қошқар, қозысы бар бөлінгеннен кейін ұрықтандырылмаған бойдақ саулық, буазданудың бірінші және екінші жартысындағы саулықтар, қозысын бөлгенге дейін емізіп жүрген саулықтар, туғаннан бөлгенге дейінгі қозылар, тоқтылар мен тұсақтар етке ткізілетін ісектер, бордақыға қойылған қойлар [7, 12, 13].
1.2.1 Қой қоралар қойылатын экологиялық-санитариялық талаптар
Меринос қойын өсіру қора-жайлардың болуын талап етеді. Оларда қыста және ерте көктемде төлдейтін саулықтарға арналған жылы күркесі бар бөліктер (төлдеу бөлмесі), асыл тұқымды қошқарларға арналған бөлік, жынысы мен жасына қарай әртүрлі қой қоралары болады.
Қой фермаларының құрылыстары негізгі (қой қора, жылы күрке, бастырма-база, карантин мен санитариялық бөлме) және қосалқы (қойды тоғытатын орын, изолятор, мал азығын сақтайтын орын мен басқа да малды орналастыруға тікелей байланысы жоқ объектілер) болып бөлінеді.
Қой қорасын салуға аз жылу өткізетін материалдарды пайдаланады. Олардың жылу сақтау коэффициенті ең кемі 2-2,5 Втм[2][ ]∙[ ][0]К болуы тиіс.
Кеңес үкіметі заманында жобалау ұйымдары тарапынан қой шаруашы-лығы практикасына көптеген жобалар жасалып, енгізілген. Ал енді қазіргі кезде қой басының азаюына және олардың шағын жекеменшік шаруашылық иелігінде болуына байланысты шағын әрі жергілікті құрылыс материал-дарынан салынған қора-жайлар қолдануда.
Қой қораларының басым көпшілігінің еденіне тығыздалған саз топырақ пен қиыршық тастар пайдаланылады.
Қой қораларындағы еденге жылына 1-2 мәрте ауыстырып отыратын сабан төсеніш төселеді [3, 9, 11, 23, 24, 29].
Әртүрлі жобадағы қораларда қойлардың әр басына мынадай оптимальды алаң мөлшері белгіленген: жабық қораларда көктемде төлдейтін сауықтарға 1-1,2 м[2], топтастырылып ұсталатын қошқарларға 1,8-2 м[2]; ал жеке ұсталатын-дарына 3-4 м[2]; 1 жасқа дейінгі төлдерге - 0,7-0,8 м[2]. Бастырмалы базада ересек қойға 0,5 м[2] дейін, бір жасқа дейінгі төлге - 0,3-0,4 м[2]. Тұрақты қозы күрке-лердегі алаң (суық аудандарда) 2-2,5 м[2].
Төлдейтін саулықтарға орынды қой қорасының ең жылы жерін бөледі. Мал төлдету науқаны кезінде оларды жиналмалы қалқандары бар торлармен қосымша жабдықтап, астаулар, суаттар, қозыларды жылытатын термосәулелер орнатады.
Ашық базадағы алаң қой қорадағыдан гөрі 2,5 есе үлкен болуы тиіс. Оны ауа райы қолайлы болған күндері (жаңбырсыз, борансыз, аязы жоқта) күн ұзақта сыртта серуендеп, азықтануы және су ішуі үшін пайдаланылады. Қойға арналған ашық база алаңына бетон асфальт немесе қиыршық тас пен топырақ төселуі тиіс [11, 12, 13].
Ауа температурасы -20[0]С төмен Төлеби, Қазығұрт, Түлкібас, Сайрам аудандарында құйрықты және етті малды күтіп-ұстау үшін жеңілдетілген жобадағы-төбесі бір жағына еңкіс үш қабырғалы бастырмалар пайдаланылады. Жабық қораларда тіпті қатты аяздың өзінде ондағы ауаны температурасы (қойлардың арасында) +2+7[0]С болады. Жалпы микроклиматты қалыпты ұстау қой жүнінің өсуі мен сапасына игі ықпалын тигізеді [5, 8, 11, 22, 24, 25, 32].
1. Қой қораларындағы қолайлы микроклимат көрсеткіштері
Қоралар
Ауа темпе-ратурасы, [0]С
Салыс-тырмалы ылғал-дылығы, пайыз
Ауа қозғалыс жылдам-дығы, мс
Зиянды газдардың концентрациясы
опт.
мин.
СО2, пайыз
NH3, гм[3]
H2S, мгм[3]
Қошқарларды және 20 күннен үлкен қозылары бар саулықтар үшін
6
4
75
0,3...0,5
0,25
20
10
20 күнге дейінгі қозылар үшін
12
8
75
0,2
0,25
10
10
Қоздау кезінде
16
10
75
0,2
0,25
10
10
Қозыларды қолдан өсіру кезінде жасы:
45 күнге дейінгі
45 күннен артық
16
12
12
6
70
75
0,2
0,2
0,25
0,25
10
10
10
10
Қошқарлар манежінде
18
6
70
0,3...0,5
0,25
20
10
Қозысыз жас төлдер, бордақы малдар манежінде
нормаланбайды
Ескерту: Ауаның қозғалыс жылдамдығы жылдың жылы мезгілінде 1 мс дейін
1.2.2 Қой топтарын күтіп-бағудың ерекшеліктері
Қошқарлардың гигиенасы. Саулықтардың ұрықтануы және алынатын қозылар саны асыл тұқымды қошқарлардың денсаулық жағдайына және олардан алынатын ұық сапасына байланысты болады.
Ұрыққа түсетін қошқарларды және сыналатын қошқарларды уақытында індетті ауруларға, әсіресе жыныс жолы арқылы таралатын (бруцеллез, инфекциялық эптдемит, вирустық түсік және т.б.) ауруларға тексеріледі. Сырттан әкелінген асыл тұқымды қошқарларды 30 тәулікке, ал шетелден әкелінген қошқарларды 60 тәулікке карантинге қояды. Карантин кезінде малды диагностикалық тексеруден өткізеді. Жұқпалы ауру анықталған жағдайда ауру қошқарларды оқшаулап, ветеринариялық нұсқауға сәйкес шаралар қолданылады.
Ұрықтануға қошқарларды 12-15 айлық жасынан (тез өсетін тұқым) және 1,5-2,5 жасында (кеш өсетін тұқым) пайдалана бастайды. Қолдан шағылыстыру кезінде 1 қошқар 50-70 саулықты, ал қолдан ұрықтандыру кезінде 700 саулықты ұрықтандыра алады.
Жыныстық белсенділік кезінде қошқар рационында протеин, минералды заттар және витамин мөлшері жоғары болуы керек. Ұрық сапасына протеиннің мөлшері және құрамы, фосфор мен каротиннің жеткілікті болуы айтарлықтай әсер етеді. Қошқарларды интенсивті пайдалану барысында рационға жануар тектес азық қосу қажет (көк сүт, балық ұны, жұмыртқа және т.б.) [11, 14, 16, 23].
Аналық қойлар гигиенасы. Толық құрамды азықтандыру - жақсы қоңдылықта ұстаудың, қойдың төлдегіштігі мен сүттілігін, жүнділігін арттырудың биологиялық негізі болып табылады. Қойлар әртүрлі мал азығын: жоңышқаны, бедені, әртүрлі шөпті, сабанды, топанды, қант қызылшасын, күнжараны, бұрышты, ұрпақты және басқа да азықты сүйсіне жейді. Қоңдылығы орташа қой төлдегіштік пен өнімділік жөнінен жақсы көрсеткішке қол жеткізеді. Оңтүстік қазақ меринос тұқымды саулықтар, қоңдылығы ортадан төмен болғанда қысыр қалуы 9 пайыз болса, қоңдылықтағы саулықта 2,8 пайыз ғана болады. Қоңды саулықтың қозысы неғұрлым ірі болып келеді. Оның үстіне қоңдылығы төмен саулықтармен салыстырғанда сүттілігінің жоғарылығымен ерекшеленеді.
Малды шағылысуға 1,5-2 ай қалғанда жармаланған арпамен, сұлы ұнымен, жүгерімен және басқа да биологиялық құнарлы азықтармен азықтандырса төлдегіштігі 10-30 пайызға дейін артады. Буаз саулықтар минералдық азықты көп мөлшерде қажет етеді, оның үстіне төлдейтін уақыт жақындағанда кальций мен фосфорға тәуліктік қажеттілігі он есеге дейін артады. Рационға кальций, фосфор, кобальт, йод, мыс, темір, марганец, А, Д, Е витаминтері жетіспесе әлжуаз, тіршілікке бейімі аз төлді туып, саулықтың сүттілігі төмендейді.
Саулықтарды сүрлеммен азықтандырғанда сүттілігі 15-22 пайызға, қырқылатын жүннің мөлшері 20 пайызға артатыны белгілі.
Саулықтардың рационына жұғымдылығына қарай 30 пайыз құрама жем енгізу керек. Түйіршіктелген азықты саулықтың буаздануының екінші жартысынан бастап пайдаланған жөн. Жай азықтармен салыстырғанда олар ішкі орган, әсіресе ішек, бауыр, көпенің ұлғаюына ықпал етеді. Мұндай кезде мал күйіске аз уақыт жұмсап, көбірек демалады. Қозы жақсы дамып жетілуі үшін оларды ұысында түйіршік жеммен азықтандыру мен жазғы жайылымдықты пайдалануды ұштастыра жүргізу керек [16, 23].
Қойдың азығында протеин жетіспесе қырқылатын жүннің мөлшері 20-25 пайызға төмендейді. Жұпыны азықтандыру барысында жүн талшықтарының көлденең кесігі шамамен 20, ал ұзындығы 10 пайызға азаяды екен. Рационад көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен май алмасуының бұзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда болады.
Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дұрыс өңделуі тиіс. Сапасы төмен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын есте сақтаған жөн. Сусымалы тозаңды азықты (ұрпақ, құрама жем) қойға тамыр жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып, барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан сақтану үшін қара бидай дәні мен ұрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат алмасу бұзылмас үшін және уланбау үшін ересек қойдың рационындағы ас тұзының тәуліктік мөлшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып белгіленуі тиіс.
Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық алаңды да пайдаланған жөн. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3 метр болатын астауларды орналастырады. Бұл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді. Алаңдағы ауаның температурасы - 20[0]С төмен болса қойға тек ірі азық береді, ал қалғаны қора ішінде азықтандырылады.
Ірі және құрама жем үшін арнаулы және құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты бункерлі астауға 5-10 күнде бір рет салады [11, 16, 23].
Қой шаруашылығының технологиясында астаулардың әр басқа мынадай ұзындықтары белгіленген (м): қошқарлар мен сынаққа түсетіндерге 0,4-0,5; саулықтарға - 0,3-0,4; жасанды күтімге алынған 45 күнгі қозыларға - 0,15, одан жоғары жастағыға - 0,2, өсімділік төлге - 0,2-0,3; бордақылаудағы мал басына: ересектерге - 0,3, төлдерге - 0,2, ісектерге - 0,3. Ересек қойға астаудың биіктігі жерден 0,4, төлдерге - 0,25 м. Астаудың кеңдігі 0,3 және 0,2 м. Тереңдігі - ең кемі 0,2 және 0,1.
Қойлар ауыз сумен жеткілікті қамтамасыз етілуі тиіс. Жазында қойды екі мезгіл - ертеңгілік өрістен кейін және кешкісін өріске шығар алдында, ал қысында бір мәрте - мал қораға тынығға қайтқан кезде суару керек. Әдетте жылдың суық түскен мезгілінде қойды шөппен азықтандырғаннан кейін суару керек.
Шағын шаруашылықтарда ағаш немесе жиналмалы металл астауларды қолданады. Іш тастау немесе асқазан ішек жолдарының ауруына жол бермеу үшін буаз саулықтарды көп жатып көгерген, мұздаған, былғаныш немесе шіри бастаған азықпен азықтандырмаған жөн.
Ірі қой өсіруші шаруашылықтарда саулықтарды циклді ұрықтандыру әдісі кеңінен қолданылады. Ол үшін саулық отарын екі бөлікке бөледі: бірінші топтағы малды (бірінші цикл) 4 күннің ішінде, ал кейіннен 15 күннен кейін - екінші топты ұрықтандырады. Мұндай үзіліс бірінші топтағы саулықтардың төлдеуінен кейін қораны тазалап, дезинфекциялауға және оған екінші топтағы саулықтарды көшіруге мүмкіндік береді [3,11].
Қойдың жақсы күтілуіне жағдай жасау жүн сапасының жоғары болуына, оның былғанбауына ықпалын тигізеді. Қорадағы төсеніш жұқа болып, қойдың жатуына қолайсыз болса оның жүні садыраға малынып, сарғыш түске тап болады. Жүні тез сынып, босаң тартады, оның басқа да технологиялық сапасы нашарлайды. Жаз ацларында шаң-тозаңмен былғанған жайылымды пайдалану кезінде де жүннің сапасы төмендейді. Жүннің көп былғанатын кезі жаз айының екінші жартысы.
Жүнді сұрыптаушылар әртүрлі өсімдіктің қиқымдары қосылған былғаныш (шөп, сабан, түйе жапырақ дәні) жүнді бірден ажыратады. Оңтүстік аудандаода жүнге жабысқақ қылқанды бетеге шөп өрісте көп болады. Малшылар қылқанды бетегені қойдың тажалы дейді. Оның қылқанды тұқымы, жапырақтары жүнге оралып, қой қимылдаған сайын ол тереңдей кіріп, тіпті етке қадалады. Қойдың мойны мен шоқтығы зақымданғанда олар еңкейіп шөп жеуге шамасы келмейді, арықтап өледі. Бау-бақшада өсетін түйешоған еліміздің орталық және солтүстік аймақтарында егістік пен жайылымдықтарға кеңінен тарап, шөпке немесе сүрлемге түсіп, малды қолда ұстап бағу кезінде қойдың жүнін былғайды.
Қой жүнінің таза болуы үшін белгілі бір шараларды сақтау қажет. Қой малына бетегемен, түйе тікенекпен былғанған шөпті бермеген жөн. Қойларды маяларға, шөп шөмелелеріне, биік астаулардың жанына жібермеу керек. Сабаннан және шөптен база жасау дұрыс емес. Қойды ұсақталған сабан ұнтағымен азықтандырмау керек. Отарды шағы бұрқылдаған жолмен айдамаған жөн. Көпжылдық дәнді дақылдарды жиілікпен сеуіп, шымды мал өрісін жасауға болады. Былғанышы көп өсімдіктерді тұқым шашпай тұрғанда шапқан жөн. Қылқанды бетеге шөпті жою үшін белгілі мөлшерде химиялық препараттарды пайдалану ерек [4, 14, 16, 23].
Жылына ең кемі үш мәрте тұяқтарының сыртын тазалау қажет. Әсіресе едені қатты қорада ұсталған жағдайда. Өйткені тұяқ өте тез өседі. Буаз саулықтарды серуендете жаю кезінде қарлы немесе сыз жерлерге жатып қалуына жол бермеу қажет. Су ішетін және азықтанатын астаулардың төңірегіндегі қатып қалған мұзды кетіріп, айнала-төңірек құм шашқан жөн. Биязы және жартылай биязы жүнді қойлардың көздерінің төңірегіндегі жүнді қырқып алады. Қойды тоғыту үшін негізінде тұрақты қондырғыларды пайдаланған жөн.
Қойларды жайылымдықта күтіп-бағу гигиенасы. Қойларды жазғы және қысқы жайылымдыққа күтіп-бағуға мынадай міндеттер қойылады: табиғи және жасанды азықты жайылымды тиісінше тиімді пайдалану, мал басының жақсы қоңдылығына, оның жоғары төлдегіштігі мен жүн өнімділігіне қол жеткізу.
Республикамызда қой ұстайтын жайылымдық жерлер көлемі көптеп саналады. Өріс оты мол құрғақ жоталар учаскелері қойды жайып бағуға өте қолайлы. Еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында көпжылдық жоңышқа, бетеге, қоңырбас, еркекшөп, әртүрлі жусандар кездеседі. Жусан өсімдігі қойдың асқазан-ішек жолдарының гельминттен арылуына ықпал етеді. Оның үстіне ащы жусанның бойында мыс, кобальт, марганец, магний, фосфор, кальций және басқа да организмнің қалыпты қызметіне қажетті минералды элементтер бар. Жайылымдық оты жұпыны, құрғақ далалы аудандарда қойға арнап пішеннен сүрлем дайындау болады. Жұғымдылығы нашар шөптер өсетін ойпатты, батпақты учаскелерде малдың ауруға шалдығуына себеп болатын түрлі шөптер өседі. Мұндай өріс қой жаюға жарамайды.
Қойларды жайылымда күтіп-бағуға шығарар алдында тұяқтарының өскен жерлерін зияды, көздері мен кұйрығының төңірегіндегі жүнді қырқады. Өріске айдар алдында қойларды ірі азықпен азықтандырады, ас тұзын беріп, суарады. Бұл іш өтудің алдын алу үшін қажет, өйткені оның ұзаққа созылуынан қозылар мен еркек қойлардың тірілей салмағы азайып, жүні былғанады.
Қыстық жайылымдықтарда саулықтарды, тұқымдық қошқарларды, қозыларды орналастыру үшін қой қорасын салып, оларды жылы күркелермен жабдықтайды. Жазғы жайылымдықтарда қойшыларды орналастыру үшін уақытша үйлер, көлеңке бастырмалар, ашық базалар салып, оларға астаулар мен суаттар орнатады. Суаттың төңірегін қоршап, қиыршық тас, плиталық тастар, топырақ төсеп тығыздайды. Жайылымдықтарға бетондалған бассейні бар артезина немесе шахталы құдықтар салады [5, 11, 18, 19, 20].
Мәдени ұзақ жылдық жайылымдықты қоршау үшін ағаш немесе бетон бағаналарды пайдаланады. Бағаналарды 1 метр тереңдікке дейін қазады да орнатады. Қоршаудың ұзындығын әрбір 10-20 метр сайын аралық тірек бағаналарын қою арқылы 200 метрге жеткізу керек. Бағаналардың араларын диаметрі 2,5-3,5 мм сымтемірмен (жеті қатардан) бекітеді. Жерден бағаналардың ұшына дейінгі қашықтық 10-12-12-12-15-17-20 см. Қоршаудың үстіңгі жағынан екі қатар тікенек сымтемырлер тартылады.
Жазда қойларды жеңілдетілген жобамен салынған шаруашылық орталығынан, елді мекендерден едәуір қашық қораларға орналастырады [8, 11, 25, 32].
Қысқы жайылымдағы қойларды ауа райының қолайсыз күндері азықтандыру үшін ірі мал азығының қоры жасалады. Қысқы жайылым кезінде мал біртіндеп қоңдылығын жоғалта бастаса дереу ірі азықпен немесе құрама жеммен азықтандыру керек. Күзде қойларды қыста қар үріп тастайтын сай-салаға бағу керек. Бұдан соң малды одан жоғары жоталарға, шамалы қар жататын жерлерге жаяды.
Жазда қатайып кеткен өсімдіктер шықтан жұмсарған мезгілде қойды өріске шығарып жаю керек, оны мал сүйсіне жейді. Ал күзінде керісінше, шық біртіндеп күн көзінен жылынып немесе шөптен буланып ұшып кеткенде өріске шығару керек. Қойды көкке дұрыс жаю үшін оны аяқасты етуден қорғау керек. Мал гельминтоз ауруына шалдықпау үшін жайылымдытарды танаптарға бөледі [4, 11, 16, 25, 29, 31].
Ауа мен топырақ біршама жылынған соң алғашында ересек, ал кейіннен кіші сақман шығарылады. Таңертеңгі және кешкі жайылымнан оралған соң малға ұзақ демалыс беріледі. Қысқы жайылымдықта өріске жаюды төлдеу басталғанға дейін екі апта қалғанда тоқтатып, ол аяқталғаннан кейін де осындай мерзімде қайта жалғастырады.
Жаздың екінші жартысында қойлардың шөбі шабылған және астығы жиналған аңызға жаюға болады. Күндіз өріс шөбіне тойынбаса, түнге жаюды да ұйымдастыру керек.
Қойларды екі мәрте суарады: өріске шығар алдында және одан кешкісін оралғанда. Қойлардың өрісте жайылу мерзімі жазда 12-14 сағат, ал күзде 8-9 сағат. Қойды жаю үшін күн шығар алдында бастап сағат 10-11-ге дейін, сағат 11-ден 17-ге дейін мал күндіз демалады, сағат 17-ден 18-ге дейін суарып, 18-ден 22-ге деін кешкі жаю өтеді.
Күзбен көктемде қойларды өріске кешірек шығарып, қораға ертерек оралтады. Күн көзінің ұзақтығына қарай ауа да, өріс оты да тиісінше жылынады.
Жазғы аптаған ыстықта мал нашар жайылады. Сондықтан сағат 10-11-ден 16-17-ге дейін бастырма астында немесе көгеріс қалқасында тынығуға тиіс. Жайылымдық жағдайында ветеринариялық байқаудан немесе өңдеуден өткізу үшін отардан жекелеген немесе бір тобын бөліп алуға тура келеді. Ол үшін бөлгіштер пайдаланылады. Екі қалқан қойлар үшін кірме загонға айналып, олар ұзындығы 6-7 м және кеңдігі 0,4 м коридормен өтіп, қайта загонға кіреді. Оған қойлар қайта серіппелі есікпен барады.
Таулы жағдайда қойларды сатылы әдіспен жаяды. Мал көктемнен көк шөптің шығымына қарай жазық даладан тау басындағы жайылымдыққа біртіндеп өрлеп отырады. Күзге қарай қыстау үшін жазыққа баяу қайта түсе бастайды [4, 11, 16, 23].
1.2.3 Қойларды қырқу гигиенасы
Қой қырқу - шаруашылықтық шара ғана емес, физиологиялық тұрғыдан негізделген шараның бірі. Аптап ыстықта қырқылмаған қойлар нашар жайылады, арықтайды, өзінің сүттілік өнімділігін төмендетеді.
Әрбір шаруашылықта көктемде қой қырқу - жауапты жұмыс. Қырқу мерзімін климат жағдайына, төлдеу уақытына, тау етегі мен жоталардағы жайылымдықтарды пайдалану маусымына қарай белгілейді. Оңтүстік аудандарда қойды көктемнің аяғында, жаздың басында қырқа бастайды. Бұл арада ыстық түсердің алдындағы мезгілді пайдаланады. Биязы жүнді қойларды мәрте қырқады.
Меринос қойларды электрмен қырыққан дұрыс. Қойды ені 1,2-1,4 м, биіктігі 0,4-0,6 м және ұзындығы 1 метрге дейінгі арнаулы үстелдерде (сөрелерде) қырқады. Қолмен қырқу ауыр әрі өнімділігі төмен. Қырқу кезінде белгілі бір кезек жасалады. Алдымен тоқтылар, ересек қой мен саулықтар қырқылады. Бұл орайда алғаш ересек, келесіде кіші сақмандағы саулықтарды алады. Олардың қозыларын 3-4 сағат бұрын бөліп тастайды. Қотыры бар қойларды ең соңында қырқады. Олардың жүнін бөлек қанарлап, жеке сақтайды.
Қырқынға 2-3 күн қалғанда қой топтарын жаңбырдан қалқалайды, өйткені су тиген жүн көпке дейін кеппей, қырқынды қиындатады. Қой жаңбырдың астында ұзақ тұрып қалса, жаңбыр суы 1,5-4 см дейін қабатына сіңеді. Жүні қатты былғанған қойларды қырқуға 4-7 күн қалғанда тоғытады. Қырқынға 24 сағат қалғанда қойларды азықтандырады, 12 сағат қалғанда суармайды.
Қырқын кезінде белгілі ережелерін қатаң сақтау керек. Қойды жұлқылай тартып, қырқын столына қалай болса солай белін бүгіп жатқызғанда, құрсағын қатты соққанда қарынның көк еті зақымданып, мал жарақаттануы мүмкін.
Қойды қырқу кезінде қидалап қырқуға жол бермеген жөн, бұл жүннің тауарлы сапасын төмендетеді. Қырқын кезінде де денесіне қайшы оқыс тиіп қанатса тез арада 0,5 пайыз йод тұнбасымен өңдеп, шыбын жоламауы үшін арнайы препараттар сеуіп тастайды.
Қырқын аяқталысымен қырқын өткен бөмелерді механикалық тазалау жүргізіліп, оны мұқият дезинфекциялайды. Қой қырқыннан өткен соң қойларды 5-7 күн бойына суық тиюден, күнге күюден сақтайды [5, 11, 23, 27, 31].
1.2.4 Саулықтарды төлдету және қозы өсіру технологиясы
Тәжірибелі қой өсірушілер қысқы және ерте көктемде төлдетуді артық көреді. Өйткені қозылар ерте марқайып, жазғы жайылымды ерте пайдаланып, күзге қарай жақсы өседі. Сонымен қатар төлдердің шығдауы азайып, суық тиюден, асқазан-ішек ауруларымен ауру тыйылады. Қысқы және ерте көктемде төлдетуді қолданып жүрген шаруашылықтар тәжірибесі саулықтардың төдегіштігі 20-25 пайыз және жүн өнімділігі 30-35 пайыз артатынын, әр жүз аналықтан алынатын төл басының көбейткендіін дәлелдеп отыр. Осыған орай климаты бірқалыпты аудандар үшін саулықтарды ұрықтандырудың ең қоайлы кезеңі тамыз-қыркүйек, ал құрғақшылық аудандарда - қыркүйек-қазан айлары болып белгіленіп отыр.
Төлдеуге 20-30 күн қалғанда қораны қидан тазалап, жылылайды, дезинфекциялайды, клеткаларды, көшпелі қалқандарды, астауларды және басқа да қажетті құрал-саймандарды ретке келтіреді. Төлдетуге 3-5 күн қалғанда саулықтардың рационында - ірі жемшөптің үесі азайтылып, одан сүрлемді алып тастайды және құрама жемнің мөлшерін көбейтеді. Бұл асқазан қорыту органдарын көлемді азықтан қоңылтақсыту үшін және төлдеуді жеңілдетумен саулықтардың желін сауға шалдықпайы үшін қажет.
Туар алындағы белгілер байқалысымен саулықты жылы күркеге немесе басқадай жабдықталған бөлмеге көшіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1
Әдебиеттік шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1
Қойды жайылымда күтіп-бағу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2
Қой өсіру технологиясының экологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ...
1.2.1
Қой қораларға қойылатын экологиялық-санитарлық талаптар ... ...
1.2.2
Қой топтарын күтіп-бағудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2.3
Қойларды қырқу гигиенасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.4
Саулықтарды төлдету және қозы өсіру экологиясы ... ... ... ... ... ... . ... .
1.2.5
Қойларды жайып-семірту және бордақылау экологиясы ... ... ... ... ... ..
2
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2
Оңтүстік-қазақ меринос қойының сүттілігіне қоршаған орта факторларының тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.1
Қой сүтінің физикалық қасиеті мен химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... .
3
қоршаған орта факторларының меринос жүнінің шығымына және сапасына тигізетін әсері ... ... ... ... ...
3.1
Жүннің эмбриональді кезеңде пайда болып, қалыптасуы ... ... ... ... ...
3.2
Жүн талшықтарының гистологиялық және морфологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3
Жүн талшықтары түрлерінің физикалық және химиялық қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Қой терісінің құрсақта қалыптасуына, дамуына, морфологиялық және гистологиялық ерекшеліктеріне тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
5
Сыртқы орта факторларының қойдың өсіп-жетілу, қой етінің морфологиялық және химиялық құрамына тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайы қойларды жыл бойы жайылымда ұстап, оларды қысқа жинаған жемшөп қорымен үстеп азықтандыруға негізделген. Сондықтан қойлардың интенсивті өсіп-даму процесіне, жоғарғы өнімділігіне әсерін тигізетін қоршаған ортаның абиотикалық факторларымен бірге жайылымды пайдалану және үстеп толыққұнды азықтандыру маңызды роль атқарады. Малды нашар азықтандырғанда жануарлар эмбрионализм, инфактилизм және неотения сияқты жетілмей қалушылықтың формаларына душар болады. Оның үстіне қазіргі техногенез дәуірінде алыстағы жайылымның өзі қысқа дайындалған жем-шөп химиялық агенттермен ластанып, қазба байлықтарды өндіру (уран, көмір, фосфор, т.б.) және мал шаруашылығын жекешелендіру барысында жайылымды пайдаланудың технологиясы бұзылып, қоршаған ортаға түсетін ауыртпалық атып отыр. Осы жағдайларға байланысты біздің ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың мақсаттары мен міндеттерінің өзектілігі арта түседі деп айта аламыз.
Жануарларға нақты әсер ететін факторлардың негізгілер деп ауыз су сапасы, ауа райы, қора-қопсы және басқа өндірістік орындардың экологиялық жағдайын қосатын болсақ біздің ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың маңыздылығы арта түседі деп сенеміз.
Ғылыми-зерттеу жұмыстардың мақсаты - қоршаған ортада қалыптасқан экологиялық факторлардың қой шаруашылығы өнімділігіне және оның сапасына тигізетін әсеріне баға беру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей мәселелерді шешу қажет етеді:
* қойды жайылымда күтіп-бағу технологиясы;
* қой өсіру технологиясының экологиялық негіздері;
* табиғи климаттық факторлардың, қой қораларының микроклиматының қойдың өнімділігіне тигізетін әсері;
* су көздерін ластаушыларды анықтау;
* жайылым өсімдіктерінің, жем-шөп қорының сапасының қой өнімдеріне тигізетін әсері.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының жаңалығы. Қой шаруашылығы жекешелендірілгеннен кейін пайда болған майда фермерлік шаруашылық-тардың көшіп-қонуы шектеліп, жалға алған жер көлемінде қысы-жазы тұрақтап, су көзі және қора маңының табиғи жайылымның өнімділігі күрт төмендеп және көңге батып нашарлаған кезінде қоршаған ортаның компоненттерінің жиынтығының қой өнімділігіне тигізетін әсерін зерттеу болып табылады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының маңызы. Жайылымға түскен ауыртпалық, су көздерінің ластануы, қой қора микроклиматы, тұрғын үй маңының санитарлық-гигиеналық жағдайы туралы мәліметтер қойды күтіп-бағудың жаңа технологиясын жасауға негіз болып, жайылымды түбегейлі жақсартып, қой шаруашылығының өнімділігін арттырады.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы. Дипломдық жұмыс бетке компьютерлік мәтінмен терілген. Жұмыс мазмұны кіріспеден, әдебиетке шолудан, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Оның ішінде кесте, сурет бар.
1 Әдебиеттік шолу
Оңтүстік-қазақ меринос - биязы жүнді және етті қойы 1946-1966 жылдары жергілікті қазақы қылшық жүнді саулықтарды кавказдық, ставропольдық, грозныйлық, австралиялық биязы жүнді қошқарларымен шағылыстырылып шығарылды. Бұл жұмыс Оңтүстік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданындағы Күйік, Жданов атындағы кеңшарларында жүргізілді. Климаты, оты, суы басқа жерден әкелінген қошқарларды оңтүстік өңіріне жерсіндірі, күрделі жұптаулардың арқасында ОҚО-ның климатына төзімді, төлдегіштігі, жүнінің сапасы жоғары меринос қойы жыл бойына жайылымға бейім таулы аймақтарды жақсы пайдаланатын жергілікті жерге қолайлы қой тұқымы. Бірақ жекешелендірулерге байланысты мал басы тым азайып қалды. Меринос биязы жүнге дүние жүзінің жеңіл өнеркәсіп орындарынан, қашан да болса, сұраныс көп болғандықтан, баяғы жұмысты 5-6 фермерлік шаруашылықта жандандыра бастады. Біздер солардың бірі Алтын төбе фермерлік шаруашылығында 2011-2013 жылдары Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шауашылығы ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлерімен бірлесе тәжірибе жүргіздік.
1.1 Қойды жайылымда күтіп-бағу технологиясы
Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайында, кейбір жылдары қойларды жыл бойы жайылымда ұстайды да оларды қыс мезгілінде тек үстеп азықтандырады. Сондықтан бұл өңірде азық қорының 75% жайылымнан алынады. Алайда жайылымдар негізінен шөлейт, жартылай шөлейт жерлерге орналасқандықтан олардың өнімділігі мардымсыз (1,5-2,5 цга). Бұл жайылымдар жыл мезгіліне байланысты алмасып пайдаланады. Шамамен барлық жайылымдардың 32 пайызы жаздық, 44 пайызы көктемгі-күздік, 12 пайызы қыстық деп белгіленсе, ал қалған 12 пайызы жыл бойы пайдаланатын жайылымдар. Басты мақсат осы әр түрлі жайылымдарды дұрыс пайдалана білу шаруашылық, экономикалық және экологиялық жағынан өте пайдалы [4, 11, 14, 16, 18, 23, 25, 29].
Малды жайылымда ұстаудың экологиялық маңызы өте жоғары. Жайылым шөбінде қырдан дайындалған пішенмен салыстырғанда қоректік заттар 1,5 есе артық. Өйткені шөпті кептіру барысында ондағы қоректік заттардың біразы жоғалып, олардың мал организміне сіңімділігі (15-20%) нашарлайды. Көк шөптің құрамында мал организмінің қажеттілігін қанағаттандыратын әртүрлі витаминдер бар. Көк шөптің құрамында пішенмен салыстырғанда каротин мөлшері 10 есе жоғары болатыны белгілі. Жайылымдық кезеңді малды толыққұнды азықтандыру оның өнімділігін жоғарылатады [11, 14, 16, 20, 23].
Жүрек-қантамыр, тыныс алу, ас қорыту, эндокриндік және жүйке жүйесінің қызметін және зат алмасуды жақсартатын моцион (серуен), кн сәулесі және қолайлы ауа ортасы жайылымдық кезеңнің маңызды экологиялық факторлары болып табылады.
Жайылымдық кезеңде мал өнімдерінің (сүт, ет, жүн) көлемі артады және өзіндік құны төмендейді. Көптеген аймақтарда жайылымдық шөптің азық бірлігінің өзіндік құны басқа азықтармен салыстырғанда 1,5-3 есе төмен.
Дегенмен, малды жайылымда ұстау тиімділігі жайылымның өнімділігіне, оның рациональды пайдаланылуына және экологиялық-санитариялық тәртіпке байланысты (зиянкес жәндіктермен және кенелермен күресу).
Малдың жаздық бағым-күтімі, әсіресе өрісте (жайылымда) ұстаған кезде арзан жем-шөптің есебінен ең мол өнім алуға болатын қолайлы маусым болып саналады. Жаз маусымын түліктің сақайып, сауығатын, толығып, денсаулығы қалыпқа келетін кезең деуге тұрады.
Жаздық бағым-күтімнің профилактикалық маңызы өте жоғары. Жазда қойды өрісте бағудың шынықтырушы, сақайып-сауықтыратын маңыздылығы-ның мәні организмге сыртқы ортаның қолайлы да, оңтайлы да құрамдағы экологиялық факторларының әсер етуінің нәтижесі деп саналады. Ондай қолайлы факторларға - аэроиондарға бай таза ауа, күн сәулесінің қызуы, температураның, ылғалдылықтық, ауа қозғалысы жылдамдығының белгіленген шекке дейін көбейіп құлдырауы, үйлесімді моцион, жас әрі құнарлы жем-шөп жатады. Әрі жаз айларында мал организмінің табиғи төзімділігін төмендетумен қатар зат алмасу процесінің бұзылуына, жем-шөпке зауқы (тәбет) соқпау және де қан-тамыр, тыныс алу жүйелерінің қызметін бұзатын факторлар мал қорада баққанда кездесетін ортаның жағымсыз, кері әсерлері (дымқылдық, улы газдар, күн сәулесінің жетіспеушілігі, қозғалыстың шектелуі, яғни гиподинамия, құнарсыз азықтандыру, т.б.) жойылады. Аталмыш құбылыстар жем-шөптің құнын толық өтемеу, қысыр қалу, ацидоз, остеодистрофия, өкпе сырқаттарының төлде жиі өршуінің басты себепкері болып табылады [5, 7, 9, 12, 14, 16, 23, 28, 29].
Әрбір, әсіресе шалғайдағы жайылымдар ерте көктемде мамандар тарапынан тексеріліп, мал өлекселері мен жемтік сүйектерінен, минералды тыңайтқыштар қалдықтарынан, өсімдік шірінділері, көң, тас, шөпшек қалдығы, ағаш үйінділерінен тазалануы қажет. Бұршақ тұқымдастар өскен жайылымға және қатқақ шықты күндері малды аса сақтықпен жаю талап етіледі. Өйткені, ондайда малдың жем қорыту қызметі бұзылып (тышқақтау, іш кебу) іш тастайды, суықтан болатын аурулар өршиді [4, 9, 11, 16, 23, 31].
Кей өлкелерде фермадан шалғай жайылымға шыққанда отарлап бағу тәсілін пайдаланады. Отардағы (отгондағы) жайылымға төл, бойдақ мал және семіртетін қойларды шығарады. Малды шалғайда бағуға арналған шаралар жүргізіледі. Олар мал жайлауға келерден бұрын алдын-ала дайындалуы тиіс.
Өрісті дұрыс әрі тиімді пайдаланудың тетігі - жайлауға малды дұрыс айдап не тасымалдап жеткізу.
Егер жаздық жайылым тауда болса (3 км-ден биікке көтерілерден бұрын) алдын-ала түлікті көндіктіріп, биіктікке бейімдеу процесі бірте-бірте көтерілу арқылы жүргізіледі.
Жайылым (өріс) топырақ қыртысының сипатына, жер рельефіне (бедеріне), шөптілігі мен оның ботаникалық құрамына, шаруашылықтан қашықтығына байланысты әр түліктің түрлі топтарына бірдей үйлесе бермейді [4, 9, 10, 16, 23.
Қойлар үшін құрғақ тозаңсыз қою аласа шөптер өскен жайылым қолайлы. Ормандағы жайылым ішінен қойға үлкен алаңқайлар ғана жарамды. Қой тау, жазық жайылымы жақсы, керісінше батпақты шалғындар мүлдем жарамсыз. Ондайда қойда тұяқтың бөлінуі, бақайқұрт және бауырқұрт (фасциолез), диктиокаулез инвазиялары жиі кездеседі. Сондай-ақ тікенекті селеу шөп өскен жайылымда жаю, әсіресе масақтану мен пісіп жетілуі кезеңінде (маусымның алғашқы жартысында) қойды жаю өте қауіпті. Жетілген селеу масағы қой жүніне ілініп, терісін жарақаттай, тері астындағы клетчатка (қоң) қабатына енеді, одан әрі ішкі ағзаларға өтіп жарақаттайды. Тіптен көп ретте өлім қаупіне ұшырайды. Арам шөп кездеспейтін екпе жайылымдағы қой жүні таза әрі жарақатсыз келеді [5, 9, 14, 24, 25, 31].
Шаруашылықта жайылымда бағылатын түлікті дайындау, жоспарлау тәртібі қатаң сақталуы тиіс. Қой шаруашылықтарында түлікті бірнеше отарға бөледі. Олар қозыларын енесінен айырға (бөлінген) және айырмаған саулық қой тобы, семіретін қойлар, ісек еркек қойлар отары.
Жаздық жайылымның тиімділігі - жайылымды дайындауға, көшіруге, айдауға және әртүрлі топ пен түлікке сәйкес өрісті үйлесімді пайдалануға байланысты болады.
Малды жайылымда ұстауға ауыстырар алдында шаруашылықтың ветеринариялық шараларының жсопары бойынша малды тексереді және экологиялық-санитариялық шаралар жүргізіледі: әлсіз, ауру және ауруға күдікті малды анықтайды; сәйкесінше ем тағайындайды; созылмалы індеттерді (туберкулез, бруцеллез) анықтау үшін арнайы диагностикалық зерттеулер (туберкулинизация және т.б.) жүргізіледі.
Індетті ауру малды оқшаулайды және шаруашылықтарда ветеринариялық заңдылыққа сәйкес шараларды іске асырады. Ішқұрт ауруларын анықтау үшін гельминтологиялық зерттеуер жүргізеді. Ауру малдар және қарауыл иттерді дегельминтизациялайды.
Жайылымға шығар алдында малға топырақ індеттерінің (топалаң, қарасан және т.б.) алдын алу үшін дуалық вакцина егеді.
Жайылымда ұстауға дайындық барысында топтарды құру үшін қойдың сырғасының нөмірін тексереді, тірілей салмағын анықтайды және жынысына, жасына, өнімділігіне және денсаулығының жағдайына қарай топтайды.
Малды жайылымда ұстауға ауыстырар кезінде мал организмін азықтандыру жағдайының өзгеруіне дайындаудың маңызы зор. Балауса көк шөпті малға бірден тойдыра жегізуге болмайды, себебі көп жағдайда диарея, тимпания және өнімдліктің төмендеуімен сипатталатын ас қорытудың бұзылуы байқалады, ал кейбір жағдайларда ол іш тастаумен, жайылымдық тетаниямен және басқа да асқынулармен сипатталады. Мұндай жағдайлардың алдын алу үшін 7-10 тәулік ішінде азықтық рационды өзгертеді, яғни шырынды көк шөптің мөлшерін біртіндеп көтеріп, сәйкесінше құрғақ азықтың мөлшерін төмендетеді. Осы мақсатта жайылымға шығар алдында малды құрғақ азықпен азықтандырады, яғни мал көк шөпке қатты тойып кетпес үшін.
Жайылымдық ұстаудың басында малды 2-3 сағатқа жаяды және 7-10 күн ішінде малды көк шөпке толық үйрету үшін біртіндеп жаю уақытын ұзартады [4, 11, 14, 16, 23].
Таулы жайылымға шыққанда мал иірілетін түнеме немесе тұрақ жасау үшін алаң таңдалып алынады. Топырағы нығыз, қатты су сіңіргіш, тегіс немесе оңтүстікке қарай еңістеу жер өте қолайлы. Әлбетте батпақты жерден қашық, жолдан алыс, бірақ пішендік, шабындыққа және суару көздеріне жақын орналасуы жөн, сонымен қатар мал айдап өтуге, жем-шөп тасымалдауға қолайлы болғаны дұрыс.
Егер суару табиғи су көздерінен (өзен, көл, тоған, құдық, т.б.) жүргізілетін болса, мына талаптарды орындау қажет: судың гигиеналық анализі және экологиялық тексеріс; су тұтыну мөлшері, қажет болған жағдайда су тазарту; құдықты жөндеу және жағалауды бекіту және ашық су жағалауын қоршау; суға түсетін жол, соқпақ салу, суару алаңын көркейтіп жабдықтау; су ішетін науа орнату және түліктің тобына, жасына сәйкес суару кезегін ұйымдастырумен қатар суару алаңымен науа тазалығын сақтау, т.б.
Өріске суаруға мал жүретін жолдар мейлінше кең де еркін жүруге қолайлы (14-25 м) әрі жолдан алыс болғаны жөн [11, 18, 19, 20].
Шаруашылықтар үшін ең дұрысы - табиғи жайылымдарды дұрыс пайдалану, оларды дер кезінде ауыстырып отыру. Ал, істен шыққан жайылымдарға жасанды шөптер егу олардың өнімділігін арттырудың ең тиімді жолы.
Шаруашылықтарда жайылымды пайдаланудың келесі жүйелерін қолданады: айдамалық (тұрақты) және лагерьлік (алым-жайылымды).
Жайылым мал фермасына жақын болған жағдайда (1,5-2 км) айдамалы жүйе қолданылады. Бұл кезде қойды түнетуге тұрақты мал қораларына айдап алып келеді. Айдамалы жүйе аз қолданылады, себебі алыстағы жайылымдарды қолдануға мүмкіндік бермейді.
Лагерьлік жүйеде малды барлық жайылымды уақыт бойына қыстық қора-жайлардан жайылымға ауыстырады, онда уақытша және тұрақты орындар ұйымдастырылады. Лагерьде ұстау тек малдың денсаулығын жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар ол мал фермаларында жөндеу жұмстарын және санитариялық-гигиеналық шаралар жүргізуге де мүмкіндік береді.
Шөлді, жартылай шөлді және кейбір далалы аймақтарда малды уақытша алыс жайылымдарда бағып-ұстау кеңінен қолданылады: көктемгі, жазғы, күзгі және қысқы.
Малды лагерьлік жағдайда ұстауды ұйымдастыру барысында жайылым қондырғыларына және дайындыққа үлкен көңіл бөлінеді.
Малды алыс жайылымдықтарда ұстаудың ерекшелігі - үлкен табиғи жайылымдарды пайдалануда, оларда малды тек көктемде немесе жазда, күзде немесе қыста және жыл бойына жаяды. Құрғақ аудандарда (шөл, жартылай шөл және құрғақ дала) табиғи шөптің өсімділігі тек көктемде, яғни ылғал мол кезде ғана артады, сондықтан бұл жерлерде көктемгі өсімдік - эфемердің көбеюіне байланысты көктемгі жайылым пайдаланылады. Жазғы кезде шөбі жай құрғайтын және ылғалы тамырында ұзақ сақталатын жайылымдар қолданылады. Шөлді және жартылай шөлді жайылымдарда күзгі жаңбыр және суықтан кейін мал жусанды жақсы жейді, себебі бұл кезде оның ащылығы мен иісі кетеді [4, 5, 14, 16, 21, 23].
Аэрокосмотық зерттеулерге сүйенсек, қазіргі уақытта республикада 103-60 млн.га аралығындағы жерлер (оның ішінде жайылымдар) құрғақшылыққа ұшырауда. Оның негізгі себебі жайылымдардың толассыз қолданылуы әрі 1 га жайылымға малдардың шамадан тыс жайылуы. Мысалы, ОҚО бір бас қойға керекті 2-3 га жафылым орнына бар жоғы 0,8 га келуі. Мұндай жағдай жайылымның құнарлығын төмендетіп, оның келешегіне үлкен зиян келіруде. Жайлаудың тығыздығы мен дұрыс қолданбауы жеуге келмейтін улы шөптердің өсуіне жол беріп отыр.
Жайылымдарды дұрыс пайдалану олардың өнімділігін 2-3 есе арттырады.
Жайылымды пайдаланудың 2 түрлі әдісін ажыратады: еркін (жүйесіз) және загонды (жүйелі) [4, 11, 14, 16].
Еркін немесе жүйесіз жаю әдісі жайылым топырағын және өсімдік жабынын жүдетуге әкеп соғады. Бұл әдісте жайылымдағы өнімділігі төмен және мал жемейтін шөптердің көбею есебінен құнды азықтық өсімдіктер (дәнді-бұршақты) ығыстырып, олардың саны азаяды. Нәтижесінде жайылымдық кезеңнің екінші жартысында малда азықтық жетіспеушілік байқалады және олар сапасы төмен шөпті жеуге мәжбүр болады. Жаюдық зиянды салдарын жою үшін, оны дұрыс ұйымдастыру керек. Осы мақсатта загонды әдіс кеңінен қолданылады [4, 11, 14, 16].
Загонды әдісте жайылым бөліктерін загондарға бөледі, олардың шөбін мал белгілі жүйе арқылы жейді. Алдымен малды бірінші загонда, содан кейін екіншісіне жаяды. Малды жаюдың екінші циклын 25-30 тәуліктен кейін бастайды, себебі бұл уақытта шөп жеткілікті жағдайда өседі. Загонды әдіспен жаю барысында жайылымның өнімдлігі жоғарылайды және оның санитариялық жағдайы жақсарады.
Загонды әдісте жүйесіз жаюмен салыстырғанда қойдың салмағы 25-30 пайызға, шөпті толық пайдалану 20-40 пайызға және жайылымның тиімділігі 25-30 пайызға артады.
Загонды жаюды ұйымдастыруда жаю ұзақтығының маңызы зор. Малдың загонда болу ұзақтығы 5-6 тәуліктен аспауы керек, себебі ұзақ жаю гельминтозды аурулардың тарауына әкеп соғады. Тек шөлді және жартылай шөлді аймақта ыстық кезде, яғни ауа температурасы +40[0]С-қа жеткенде ғана, малды загонда 6 тәуліктен жоғары ұстауға болады, себебі мұндай жағдайда гельминттердің жұмыртқалары мен балаң құрттары өліп қалады.
Загондарды дұрыс пайдаланудың негізі бір-екі күнді жаю болып табылады, бұл аз-порциялы жаюды ұйымдастыру арқылы іске асады.
Жайылымды порциялық түрде пайдалану загонмен салыстырғанда жайылымның өнімділігі 10-15 пайызға артады.
Қысқаша қорытыды. Алды жайылымда ұстаудың экологиялық маңызы тек құрамында қоректік заттары барынша мол көк балауса шөптермен қамтамасыз етілумен қатар, жаңа түлікті әсіресе бағудың шынықтырушы, сақайтып-сауықтыратын шара деп те түсінуге болады. Сондықтан жайылымды, күннің жылы шуақ кезеңін барлық малдар үшін қолайлы пайдалану экологиялық жағынан да әрі шаруашылық жағынан да тиімді.
1.2 Қой өсіру технологиясының экологиялық негіздері
Еліміздің экономикасын көтеру мен халықтың әл-әуқатын күшейтуде қой шаруашылығының алатын орны ерекше. Себебі Қазақстан жағдайында бұл саланы өркендету үшін толық мүмкіншілік бар: табиғи жайылым молдығы, халқымыздың осы малды өсіруде жинаған тәжірибесі және т.б. Қазіргі кезде қой басын көбейту мен оның тұқымын асылдандыру бағытында елімізде көптеген жұмыстар жүріп жатыр. Қой шаруашылығы жекешеленген жағдайда бүгінгі күнде бұл салада көңіл аударарлық мәселелер жеткілікті: қойды өз деңгейінде күтіп-бағуды ұйымдастыру, дұрыс жайып азықтандыру, жылы да әрі жайлы қоралармен қамтамасыз ету, гигиеналық, экологиялық талаптарды сақтау және т.б. [3, 4, 7, 10, 14, 16]
Қой шаруашылықтарында қойды күтіп-бағудың мынадай жүйелері қалыптасқан: қолда - жайылымға шығарып бағу, жайылымда - қолда және жайылымда бағу.
Мал басын қолда-жайылымда күтіп-бағу әдісін ОҚО шығыс аудандарындағы шаруашылықтардың басы көпшілігі қолданады. Қыста қойды қорада ұстау ақылы құнарлы азықпен азықтандырса, ал жазында - жайылымдық жердің өріс отын иімді пайдаануға күш салады. Өріске шығарып - қолда бағу әдісін жазғы және қысқы жайылымдықтары бар аймақтарда қолданады. Бұл жүйеде шаруашылықтарда саулықтар төлдейтін кезде беретін немесе қыс пен ерте көктемде қойды азықтандыратын қажетті жем-шөп қоры болады.
Қойды жайылымда күтіп-бағу жүйесі - жазда да, қыста да жайылымдық жерлері жеткілікті ірі мал азығы мен құрама жем қоры бар, көбінесе оңтүстік аудандарда қолданылады.
Қой шаруашылығында жасы мен жыныстық құрамына қарай (малды күтіп-бағудың қабылданған технологиясына сәйкес) мынандай топтарға бөлінеді: қошқар мен жастан жоғары сынаққа түсетін қошқар, қозысы бар бөлінгеннен кейін ұрықтандырылмаған бойдақ саулық, буазданудың бірінші және екінші жартысындағы саулықтар, қозысын бөлгенге дейін емізіп жүрген саулықтар, туғаннан бөлгенге дейінгі қозылар, тоқтылар мен тұсақтар етке ткізілетін ісектер, бордақыға қойылған қойлар [7, 12, 13].
1.2.1 Қой қоралар қойылатын экологиялық-санитариялық талаптар
Меринос қойын өсіру қора-жайлардың болуын талап етеді. Оларда қыста және ерте көктемде төлдейтін саулықтарға арналған жылы күркесі бар бөліктер (төлдеу бөлмесі), асыл тұқымды қошқарларға арналған бөлік, жынысы мен жасына қарай әртүрлі қой қоралары болады.
Қой фермаларының құрылыстары негізгі (қой қора, жылы күрке, бастырма-база, карантин мен санитариялық бөлме) және қосалқы (қойды тоғытатын орын, изолятор, мал азығын сақтайтын орын мен басқа да малды орналастыруға тікелей байланысы жоқ объектілер) болып бөлінеді.
Қой қорасын салуға аз жылу өткізетін материалдарды пайдаланады. Олардың жылу сақтау коэффициенті ең кемі 2-2,5 Втм[2][ ]∙[ ][0]К болуы тиіс.
Кеңес үкіметі заманында жобалау ұйымдары тарапынан қой шаруашы-лығы практикасына көптеген жобалар жасалып, енгізілген. Ал енді қазіргі кезде қой басының азаюына және олардың шағын жекеменшік шаруашылық иелігінде болуына байланысты шағын әрі жергілікті құрылыс материал-дарынан салынған қора-жайлар қолдануда.
Қой қораларының басым көпшілігінің еденіне тығыздалған саз топырақ пен қиыршық тастар пайдаланылады.
Қой қораларындағы еденге жылына 1-2 мәрте ауыстырып отыратын сабан төсеніш төселеді [3, 9, 11, 23, 24, 29].
Әртүрлі жобадағы қораларда қойлардың әр басына мынадай оптимальды алаң мөлшері белгіленген: жабық қораларда көктемде төлдейтін сауықтарға 1-1,2 м[2], топтастырылып ұсталатын қошқарларға 1,8-2 м[2]; ал жеке ұсталатын-дарына 3-4 м[2]; 1 жасқа дейінгі төлдерге - 0,7-0,8 м[2]. Бастырмалы базада ересек қойға 0,5 м[2] дейін, бір жасқа дейінгі төлге - 0,3-0,4 м[2]. Тұрақты қозы күрке-лердегі алаң (суық аудандарда) 2-2,5 м[2].
Төлдейтін саулықтарға орынды қой қорасының ең жылы жерін бөледі. Мал төлдету науқаны кезінде оларды жиналмалы қалқандары бар торлармен қосымша жабдықтап, астаулар, суаттар, қозыларды жылытатын термосәулелер орнатады.
Ашық базадағы алаң қой қорадағыдан гөрі 2,5 есе үлкен болуы тиіс. Оны ауа райы қолайлы болған күндері (жаңбырсыз, борансыз, аязы жоқта) күн ұзақта сыртта серуендеп, азықтануы және су ішуі үшін пайдаланылады. Қойға арналған ашық база алаңына бетон асфальт немесе қиыршық тас пен топырақ төселуі тиіс [11, 12, 13].
Ауа температурасы -20[0]С төмен Төлеби, Қазығұрт, Түлкібас, Сайрам аудандарында құйрықты және етті малды күтіп-ұстау үшін жеңілдетілген жобадағы-төбесі бір жағына еңкіс үш қабырғалы бастырмалар пайдаланылады. Жабық қораларда тіпті қатты аяздың өзінде ондағы ауаны температурасы (қойлардың арасында) +2+7[0]С болады. Жалпы микроклиматты қалыпты ұстау қой жүнінің өсуі мен сапасына игі ықпалын тигізеді [5, 8, 11, 22, 24, 25, 32].
1. Қой қораларындағы қолайлы микроклимат көрсеткіштері
Қоралар
Ауа темпе-ратурасы, [0]С
Салыс-тырмалы ылғал-дылығы, пайыз
Ауа қозғалыс жылдам-дығы, мс
Зиянды газдардың концентрациясы
опт.
мин.
СО2, пайыз
NH3, гм[3]
H2S, мгм[3]
Қошқарларды және 20 күннен үлкен қозылары бар саулықтар үшін
6
4
75
0,3...0,5
0,25
20
10
20 күнге дейінгі қозылар үшін
12
8
75
0,2
0,25
10
10
Қоздау кезінде
16
10
75
0,2
0,25
10
10
Қозыларды қолдан өсіру кезінде жасы:
45 күнге дейінгі
45 күннен артық
16
12
12
6
70
75
0,2
0,2
0,25
0,25
10
10
10
10
Қошқарлар манежінде
18
6
70
0,3...0,5
0,25
20
10
Қозысыз жас төлдер, бордақы малдар манежінде
нормаланбайды
Ескерту: Ауаның қозғалыс жылдамдығы жылдың жылы мезгілінде 1 мс дейін
1.2.2 Қой топтарын күтіп-бағудың ерекшеліктері
Қошқарлардың гигиенасы. Саулықтардың ұрықтануы және алынатын қозылар саны асыл тұқымды қошқарлардың денсаулық жағдайына және олардан алынатын ұық сапасына байланысты болады.
Ұрыққа түсетін қошқарларды және сыналатын қошқарларды уақытында індетті ауруларға, әсіресе жыныс жолы арқылы таралатын (бруцеллез, инфекциялық эптдемит, вирустық түсік және т.б.) ауруларға тексеріледі. Сырттан әкелінген асыл тұқымды қошқарларды 30 тәулікке, ал шетелден әкелінген қошқарларды 60 тәулікке карантинге қояды. Карантин кезінде малды диагностикалық тексеруден өткізеді. Жұқпалы ауру анықталған жағдайда ауру қошқарларды оқшаулап, ветеринариялық нұсқауға сәйкес шаралар қолданылады.
Ұрықтануға қошқарларды 12-15 айлық жасынан (тез өсетін тұқым) және 1,5-2,5 жасында (кеш өсетін тұқым) пайдалана бастайды. Қолдан шағылыстыру кезінде 1 қошқар 50-70 саулықты, ал қолдан ұрықтандыру кезінде 700 саулықты ұрықтандыра алады.
Жыныстық белсенділік кезінде қошқар рационында протеин, минералды заттар және витамин мөлшері жоғары болуы керек. Ұрық сапасына протеиннің мөлшері және құрамы, фосфор мен каротиннің жеткілікті болуы айтарлықтай әсер етеді. Қошқарларды интенсивті пайдалану барысында рационға жануар тектес азық қосу қажет (көк сүт, балық ұны, жұмыртқа және т.б.) [11, 14, 16, 23].
Аналық қойлар гигиенасы. Толық құрамды азықтандыру - жақсы қоңдылықта ұстаудың, қойдың төлдегіштігі мен сүттілігін, жүнділігін арттырудың биологиялық негізі болып табылады. Қойлар әртүрлі мал азығын: жоңышқаны, бедені, әртүрлі шөпті, сабанды, топанды, қант қызылшасын, күнжараны, бұрышты, ұрпақты және басқа да азықты сүйсіне жейді. Қоңдылығы орташа қой төлдегіштік пен өнімділік жөнінен жақсы көрсеткішке қол жеткізеді. Оңтүстік қазақ меринос тұқымды саулықтар, қоңдылығы ортадан төмен болғанда қысыр қалуы 9 пайыз болса, қоңдылықтағы саулықта 2,8 пайыз ғана болады. Қоңды саулықтың қозысы неғұрлым ірі болып келеді. Оның үстіне қоңдылығы төмен саулықтармен салыстырғанда сүттілігінің жоғарылығымен ерекшеленеді.
Малды шағылысуға 1,5-2 ай қалғанда жармаланған арпамен, сұлы ұнымен, жүгерімен және басқа да биологиялық құнарлы азықтармен азықтандырса төлдегіштігі 10-30 пайызға дейін артады. Буаз саулықтар минералдық азықты көп мөлшерде қажет етеді, оның үстіне төлдейтін уақыт жақындағанда кальций мен фосфорға тәуліктік қажеттілігі он есеге дейін артады. Рационға кальций, фосфор, кобальт, йод, мыс, темір, марганец, А, Д, Е витаминтері жетіспесе әлжуаз, тіршілікке бейімі аз төлді туып, саулықтың сүттілігі төмендейді.
Саулықтарды сүрлеммен азықтандырғанда сүттілігі 15-22 пайызға, қырқылатын жүннің мөлшері 20 пайызға артатыны белгілі.
Саулықтардың рационына жұғымдылығына қарай 30 пайыз құрама жем енгізу керек. Түйіршіктелген азықты саулықтың буаздануының екінші жартысынан бастап пайдаланған жөн. Жай азықтармен салыстырғанда олар ішкі орган, әсіресе ішек, бауыр, көпенің ұлғаюына ықпал етеді. Мұндай кезде мал күйіске аз уақыт жұмсап, көбірек демалады. Қозы жақсы дамып жетілуі үшін оларды ұысында түйіршік жеммен азықтандыру мен жазғы жайылымдықты пайдалануды ұштастыра жүргізу керек [16, 23].
Қойдың азығында протеин жетіспесе қырқылатын жүннің мөлшері 20-25 пайызға төмендейді. Жұпыны азықтандыру барысында жүн талшықтарының көлденең кесігі шамамен 20, ал ұзындығы 10 пайызға азаяды екен. Рационад көмірсутегі жетіспесе, қойдың организміндегі көмірсутегі мен май алмасуының бұзылуына әкеп соғып, ацидоз, бауырдың майлануы пайда болады.
Қойға берілетін азықтың бәрі сапалы әрі дұрыс өңделуі тиіс. Сапасы төмен азықтан қой ауруға шалдығады. Қойды азықтандыру барысында қылқанды дақыл топанын пайдалану асқазан-ішек жолының қабынуына әкеліп соғатынын есте сақтаған жөн. Сусымалы тозаңды азықты (ұрпақ, құрама жем) қойға тамыр жемісті немесе күнжарамен қосып беру керек. Соңғысы алдын-ала майдаланып, барлық азықтық қоспа жеңіл түрде ылғалдандырылады. Мес қарынның қабынуынан сақтану үшін қара бидай дәні мен ұрпағын қой рационына енгізбеген жөн. Зат алмасу бұзылмас үшін және уланбау үшін ересек қойдың рационындағы ас тұзының тәуліктік мөлшері 10-15 г, ал төлдердің рационында 5-8 г болып белгіленуі тиіс.
Қойларды азықтандыру үшін бір мезгіл сырттағы азықтық алаңды да пайдаланған жөн. Оған бір-бірінен ара қашықтығы 3 метр болатын астауларды орналастырады. Бұл малдың еркін азықтануына мүмкіндік береді. Алаңдағы ауаның температурасы - 20[0]С төмен болса қойға тек ірі азық береді, ал қалғаны қора ішінде азықтандырылады.
Ірі және құрама жем үшін арнаулы және құрастырмалы астауларды пайдаланады. Түйіршіктелген азықты бункерлі астауға 5-10 күнде бір рет салады [11, 16, 23].
Қой шаруашылығының технологиясында астаулардың әр басқа мынадай ұзындықтары белгіленген (м): қошқарлар мен сынаққа түсетіндерге 0,4-0,5; саулықтарға - 0,3-0,4; жасанды күтімге алынған 45 күнгі қозыларға - 0,15, одан жоғары жастағыға - 0,2, өсімділік төлге - 0,2-0,3; бордақылаудағы мал басына: ересектерге - 0,3, төлдерге - 0,2, ісектерге - 0,3. Ересек қойға астаудың биіктігі жерден 0,4, төлдерге - 0,25 м. Астаудың кеңдігі 0,3 және 0,2 м. Тереңдігі - ең кемі 0,2 және 0,1.
Қойлар ауыз сумен жеткілікті қамтамасыз етілуі тиіс. Жазында қойды екі мезгіл - ертеңгілік өрістен кейін және кешкісін өріске шығар алдында, ал қысында бір мәрте - мал қораға тынығға қайтқан кезде суару керек. Әдетте жылдың суық түскен мезгілінде қойды шөппен азықтандырғаннан кейін суару керек.
Шағын шаруашылықтарда ағаш немесе жиналмалы металл астауларды қолданады. Іш тастау немесе асқазан ішек жолдарының ауруына жол бермеу үшін буаз саулықтарды көп жатып көгерген, мұздаған, былғаныш немесе шіри бастаған азықпен азықтандырмаған жөн.
Ірі қой өсіруші шаруашылықтарда саулықтарды циклді ұрықтандыру әдісі кеңінен қолданылады. Ол үшін саулық отарын екі бөлікке бөледі: бірінші топтағы малды (бірінші цикл) 4 күннің ішінде, ал кейіннен 15 күннен кейін - екінші топты ұрықтандырады. Мұндай үзіліс бірінші топтағы саулықтардың төлдеуінен кейін қораны тазалап, дезинфекциялауға және оған екінші топтағы саулықтарды көшіруге мүмкіндік береді [3,11].
Қойдың жақсы күтілуіне жағдай жасау жүн сапасының жоғары болуына, оның былғанбауына ықпалын тигізеді. Қорадағы төсеніш жұқа болып, қойдың жатуына қолайсыз болса оның жүні садыраға малынып, сарғыш түске тап болады. Жүні тез сынып, босаң тартады, оның басқа да технологиялық сапасы нашарлайды. Жаз ацларында шаң-тозаңмен былғанған жайылымды пайдалану кезінде де жүннің сапасы төмендейді. Жүннің көп былғанатын кезі жаз айының екінші жартысы.
Жүнді сұрыптаушылар әртүрлі өсімдіктің қиқымдары қосылған былғаныш (шөп, сабан, түйе жапырақ дәні) жүнді бірден ажыратады. Оңтүстік аудандаода жүнге жабысқақ қылқанды бетеге шөп өрісте көп болады. Малшылар қылқанды бетегені қойдың тажалы дейді. Оның қылқанды тұқымы, жапырақтары жүнге оралып, қой қимылдаған сайын ол тереңдей кіріп, тіпті етке қадалады. Қойдың мойны мен шоқтығы зақымданғанда олар еңкейіп шөп жеуге шамасы келмейді, арықтап өледі. Бау-бақшада өсетін түйешоған еліміздің орталық және солтүстік аймақтарында егістік пен жайылымдықтарға кеңінен тарап, шөпке немесе сүрлемге түсіп, малды қолда ұстап бағу кезінде қойдың жүнін былғайды.
Қой жүнінің таза болуы үшін белгілі бір шараларды сақтау қажет. Қой малына бетегемен, түйе тікенекпен былғанған шөпті бермеген жөн. Қойларды маяларға, шөп шөмелелеріне, биік астаулардың жанына жібермеу керек. Сабаннан және шөптен база жасау дұрыс емес. Қойды ұсақталған сабан ұнтағымен азықтандырмау керек. Отарды шағы бұрқылдаған жолмен айдамаған жөн. Көпжылдық дәнді дақылдарды жиілікпен сеуіп, шымды мал өрісін жасауға болады. Былғанышы көп өсімдіктерді тұқым шашпай тұрғанда шапқан жөн. Қылқанды бетеге шөпті жою үшін белгілі мөлшерде химиялық препараттарды пайдалану ерек [4, 14, 16, 23].
Жылына ең кемі үш мәрте тұяқтарының сыртын тазалау қажет. Әсіресе едені қатты қорада ұсталған жағдайда. Өйткені тұяқ өте тез өседі. Буаз саулықтарды серуендете жаю кезінде қарлы немесе сыз жерлерге жатып қалуына жол бермеу қажет. Су ішетін және азықтанатын астаулардың төңірегіндегі қатып қалған мұзды кетіріп, айнала-төңірек құм шашқан жөн. Биязы және жартылай биязы жүнді қойлардың көздерінің төңірегіндегі жүнді қырқып алады. Қойды тоғыту үшін негізінде тұрақты қондырғыларды пайдаланған жөн.
Қойларды жайылымдықта күтіп-бағу гигиенасы. Қойларды жазғы және қысқы жайылымдыққа күтіп-бағуға мынадай міндеттер қойылады: табиғи және жасанды азықты жайылымды тиісінше тиімді пайдалану, мал басының жақсы қоңдылығына, оның жоғары төлдегіштігі мен жүн өнімділігіне қол жеткізу.
Республикамызда қой ұстайтын жайылымдық жерлер көлемі көптеп саналады. Өріс оты мол құрғақ жоталар учаскелері қойды жайып бағуға өте қолайлы. Еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында көпжылдық жоңышқа, бетеге, қоңырбас, еркекшөп, әртүрлі жусандар кездеседі. Жусан өсімдігі қойдың асқазан-ішек жолдарының гельминттен арылуына ықпал етеді. Оның үстіне ащы жусанның бойында мыс, кобальт, марганец, магний, фосфор, кальций және басқа да организмнің қалыпты қызметіне қажетті минералды элементтер бар. Жайылымдық оты жұпыны, құрғақ далалы аудандарда қойға арнап пішеннен сүрлем дайындау болады. Жұғымдылығы нашар шөптер өсетін ойпатты, батпақты учаскелерде малдың ауруға шалдығуына себеп болатын түрлі шөптер өседі. Мұндай өріс қой жаюға жарамайды.
Қойларды жайылымда күтіп-бағуға шығарар алдында тұяқтарының өскен жерлерін зияды, көздері мен кұйрығының төңірегіндегі жүнді қырқады. Өріске айдар алдында қойларды ірі азықпен азықтандырады, ас тұзын беріп, суарады. Бұл іш өтудің алдын алу үшін қажет, өйткені оның ұзаққа созылуынан қозылар мен еркек қойлардың тірілей салмағы азайып, жүні былғанады.
Қыстық жайылымдықтарда саулықтарды, тұқымдық қошқарларды, қозыларды орналастыру үшін қой қорасын салып, оларды жылы күркелермен жабдықтайды. Жазғы жайылымдықтарда қойшыларды орналастыру үшін уақытша үйлер, көлеңке бастырмалар, ашық базалар салып, оларға астаулар мен суаттар орнатады. Суаттың төңірегін қоршап, қиыршық тас, плиталық тастар, топырақ төсеп тығыздайды. Жайылымдықтарға бетондалған бассейні бар артезина немесе шахталы құдықтар салады [5, 11, 18, 19, 20].
Мәдени ұзақ жылдық жайылымдықты қоршау үшін ағаш немесе бетон бағаналарды пайдаланады. Бағаналарды 1 метр тереңдікке дейін қазады да орнатады. Қоршаудың ұзындығын әрбір 10-20 метр сайын аралық тірек бағаналарын қою арқылы 200 метрге жеткізу керек. Бағаналардың араларын диаметрі 2,5-3,5 мм сымтемірмен (жеті қатардан) бекітеді. Жерден бағаналардың ұшына дейінгі қашықтық 10-12-12-12-15-17-20 см. Қоршаудың үстіңгі жағынан екі қатар тікенек сымтемырлер тартылады.
Жазда қойларды жеңілдетілген жобамен салынған шаруашылық орталығынан, елді мекендерден едәуір қашық қораларға орналастырады [8, 11, 25, 32].
Қысқы жайылымдағы қойларды ауа райының қолайсыз күндері азықтандыру үшін ірі мал азығының қоры жасалады. Қысқы жайылым кезінде мал біртіндеп қоңдылығын жоғалта бастаса дереу ірі азықпен немесе құрама жеммен азықтандыру керек. Күзде қойларды қыста қар үріп тастайтын сай-салаға бағу керек. Бұдан соң малды одан жоғары жоталарға, шамалы қар жататын жерлерге жаяды.
Жазда қатайып кеткен өсімдіктер шықтан жұмсарған мезгілде қойды өріске шығарып жаю керек, оны мал сүйсіне жейді. Ал күзінде керісінше, шық біртіндеп күн көзінен жылынып немесе шөптен буланып ұшып кеткенде өріске шығару керек. Қойды көкке дұрыс жаю үшін оны аяқасты етуден қорғау керек. Мал гельминтоз ауруына шалдықпау үшін жайылымдытарды танаптарға бөледі [4, 11, 16, 25, 29, 31].
Ауа мен топырақ біршама жылынған соң алғашында ересек, ал кейіннен кіші сақман шығарылады. Таңертеңгі және кешкі жайылымнан оралған соң малға ұзақ демалыс беріледі. Қысқы жайылымдықта өріске жаюды төлдеу басталғанға дейін екі апта қалғанда тоқтатып, ол аяқталғаннан кейін де осындай мерзімде қайта жалғастырады.
Жаздың екінші жартысында қойлардың шөбі шабылған және астығы жиналған аңызға жаюға болады. Күндіз өріс шөбіне тойынбаса, түнге жаюды да ұйымдастыру керек.
Қойларды екі мәрте суарады: өріске шығар алдында және одан кешкісін оралғанда. Қойлардың өрісте жайылу мерзімі жазда 12-14 сағат, ал күзде 8-9 сағат. Қойды жаю үшін күн шығар алдында бастап сағат 10-11-ге дейін, сағат 11-ден 17-ге дейін мал күндіз демалады, сағат 17-ден 18-ге дейін суарып, 18-ден 22-ге деін кешкі жаю өтеді.
Күзбен көктемде қойларды өріске кешірек шығарып, қораға ертерек оралтады. Күн көзінің ұзақтығына қарай ауа да, өріс оты да тиісінше жылынады.
Жазғы аптаған ыстықта мал нашар жайылады. Сондықтан сағат 10-11-ден 16-17-ге дейін бастырма астында немесе көгеріс қалқасында тынығуға тиіс. Жайылымдық жағдайында ветеринариялық байқаудан немесе өңдеуден өткізу үшін отардан жекелеген немесе бір тобын бөліп алуға тура келеді. Ол үшін бөлгіштер пайдаланылады. Екі қалқан қойлар үшін кірме загонға айналып, олар ұзындығы 6-7 м және кеңдігі 0,4 м коридормен өтіп, қайта загонға кіреді. Оған қойлар қайта серіппелі есікпен барады.
Таулы жағдайда қойларды сатылы әдіспен жаяды. Мал көктемнен көк шөптің шығымына қарай жазық даладан тау басындағы жайылымдыққа біртіндеп өрлеп отырады. Күзге қарай қыстау үшін жазыққа баяу қайта түсе бастайды [4, 11, 16, 23].
1.2.3 Қойларды қырқу гигиенасы
Қой қырқу - шаруашылықтық шара ғана емес, физиологиялық тұрғыдан негізделген шараның бірі. Аптап ыстықта қырқылмаған қойлар нашар жайылады, арықтайды, өзінің сүттілік өнімділігін төмендетеді.
Әрбір шаруашылықта көктемде қой қырқу - жауапты жұмыс. Қырқу мерзімін климат жағдайына, төлдеу уақытына, тау етегі мен жоталардағы жайылымдықтарды пайдалану маусымына қарай белгілейді. Оңтүстік аудандарда қойды көктемнің аяғында, жаздың басында қырқа бастайды. Бұл арада ыстық түсердің алдындағы мезгілді пайдаланады. Биязы жүнді қойларды мәрте қырқады.
Меринос қойларды электрмен қырыққан дұрыс. Қойды ені 1,2-1,4 м, биіктігі 0,4-0,6 м және ұзындығы 1 метрге дейінгі арнаулы үстелдерде (сөрелерде) қырқады. Қолмен қырқу ауыр әрі өнімділігі төмен. Қырқу кезінде белгілі бір кезек жасалады. Алдымен тоқтылар, ересек қой мен саулықтар қырқылады. Бұл орайда алғаш ересек, келесіде кіші сақмандағы саулықтарды алады. Олардың қозыларын 3-4 сағат бұрын бөліп тастайды. Қотыры бар қойларды ең соңында қырқады. Олардың жүнін бөлек қанарлап, жеке сақтайды.
Қырқынға 2-3 күн қалғанда қой топтарын жаңбырдан қалқалайды, өйткені су тиген жүн көпке дейін кеппей, қырқынды қиындатады. Қой жаңбырдың астында ұзақ тұрып қалса, жаңбыр суы 1,5-4 см дейін қабатына сіңеді. Жүні қатты былғанған қойларды қырқуға 4-7 күн қалғанда тоғытады. Қырқынға 24 сағат қалғанда қойларды азықтандырады, 12 сағат қалғанда суармайды.
Қырқын кезінде белгілі ережелерін қатаң сақтау керек. Қойды жұлқылай тартып, қырқын столына қалай болса солай белін бүгіп жатқызғанда, құрсағын қатты соққанда қарынның көк еті зақымданып, мал жарақаттануы мүмкін.
Қойды қырқу кезінде қидалап қырқуға жол бермеген жөн, бұл жүннің тауарлы сапасын төмендетеді. Қырқын кезінде де денесіне қайшы оқыс тиіп қанатса тез арада 0,5 пайыз йод тұнбасымен өңдеп, шыбын жоламауы үшін арнайы препараттар сеуіп тастайды.
Қырқын аяқталысымен қырқын өткен бөмелерді механикалық тазалау жүргізіліп, оны мұқият дезинфекциялайды. Қой қырқыннан өткен соң қойларды 5-7 күн бойына суық тиюден, күнге күюден сақтайды [5, 11, 23, 27, 31].
1.2.4 Саулықтарды төлдету және қозы өсіру технологиясы
Тәжірибелі қой өсірушілер қысқы және ерте көктемде төлдетуді артық көреді. Өйткені қозылар ерте марқайып, жазғы жайылымды ерте пайдаланып, күзге қарай жақсы өседі. Сонымен қатар төлдердің шығдауы азайып, суық тиюден, асқазан-ішек ауруларымен ауру тыйылады. Қысқы және ерте көктемде төлдетуді қолданып жүрген шаруашылықтар тәжірибесі саулықтардың төдегіштігі 20-25 пайыз және жүн өнімділігі 30-35 пайыз артатынын, әр жүз аналықтан алынатын төл басының көбейткендіін дәлелдеп отыр. Осыған орай климаты бірқалыпты аудандар үшін саулықтарды ұрықтандырудың ең қоайлы кезеңі тамыз-қыркүйек, ал құрғақшылық аудандарда - қыркүйек-қазан айлары болып белгіленіп отыр.
Төлдеуге 20-30 күн қалғанда қораны қидан тазалап, жылылайды, дезинфекциялайды, клеткаларды, көшпелі қалқандарды, астауларды және басқа да қажетті құрал-саймандарды ретке келтіреді. Төлдетуге 3-5 күн қалғанда саулықтардың рационында - ірі жемшөптің үесі азайтылып, одан сүрлемді алып тастайды және құрама жемнің мөлшерін көбейтеді. Бұл асқазан қорыту органдарын көлемді азықтан қоңылтақсыту үшін және төлдеуді жеңілдетумен саулықтардың желін сауға шалдықпайы үшін қажет.
Туар алындағы белгілер байқалысымен саулықты жылы күркеге немесе басқадай жабдықталған бөлмеге көшіреді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz