Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері
Жас кезеңдері:
1.Сәбилік (өмірдің алғашқы бір жылы).
2.Мектеп алды дейінгі жас (1жастан 3жасқа дейін ).
3.Мектепке дейінгі жас (3жастан 6 жасқа дейін). Бұл аралықта а) кіші мектепке дейінгі жас(3-4жас), б)орта мектепке дейінгі жас (4-5жас), в) үлкен мектепке дейінгі жас (5-6жас).
4.Кіші мектеп жасы (6-10жас).
5.Орта мектеп жасы (10-15жас).
6.Жоғары мектеп жасы (15-18жас).
Жастық даму заңдылықтары:
1. Жастық шақта адамның тән – дене дамуы тез әрі қарқынды жүріп жатады.
2. Тән – дене дамуы біркелкі болмайды, бір кезеңде жылдам дамыса, екінші де – тым баяулап кетеді.
3. Адам денесінің әр бір ағзасы өзіне тән қарқынмен дамып барады, тұтастай дене бөліктерінің дамуында теңдестік пен сәйкестік болмайды.
4. Адам жасы мен оның рухани дамуы өзара кері тәуелділік байланыста.
5. Адамның рухани дамуы бірде қарқынды, жедел болса, әлде бір жағдайда баяу халге түседі.
6. Даму барысында кейбір психикалық сапа – қасиеттер мен мүмкіндіктердің қалыптасуы үшін тиімді жас кезеңдері болады.
Бастауыш мектеп оқушыларының психика – педагогикалық ерекшеліктері:
1. Жүйке жүйесі жетіле түседі. Психикасы жедел дамуға келеді. Тежелу кемде де,қозуы күшті.
2. Танымдық іс-әрекеті тікелей оқумен байланысты.
3. Қабылдау тұрақсыз, ұйымдаспаған, көрнекі қызығушылық басым.
4. Зейіні ырықсыз, тұрақтылығы кем, шектелген.
5. Ойлауы бастапқыда көңіл шарпуы(эмоция) мен бейнелі негізде, кейін дерексіз – логикалық кейіпке келе бастайды, тіл дамуымен бірге жүреді.
Есі қызықты, нақты, жарқын материалға бейімдеу, көрнекі - бейнелі сипатқа ие. Есін толығымен қажетіне пайдаланып, оқу міндеттерін атқаруға
1.Сәбилік (өмірдің алғашқы бір жылы).
2.Мектеп алды дейінгі жас (1жастан 3жасқа дейін ).
3.Мектепке дейінгі жас (3жастан 6 жасқа дейін). Бұл аралықта а) кіші мектепке дейінгі жас(3-4жас), б)орта мектепке дейінгі жас (4-5жас), в) үлкен мектепке дейінгі жас (5-6жас).
4.Кіші мектеп жасы (6-10жас).
5.Орта мектеп жасы (10-15жас).
6.Жоғары мектеп жасы (15-18жас).
Жастық даму заңдылықтары:
1. Жастық шақта адамның тән – дене дамуы тез әрі қарқынды жүріп жатады.
2. Тән – дене дамуы біркелкі болмайды, бір кезеңде жылдам дамыса, екінші де – тым баяулап кетеді.
3. Адам денесінің әр бір ағзасы өзіне тән қарқынмен дамып барады, тұтастай дене бөліктерінің дамуында теңдестік пен сәйкестік болмайды.
4. Адам жасы мен оның рухани дамуы өзара кері тәуелділік байланыста.
5. Адамның рухани дамуы бірде қарқынды, жедел болса, әлде бір жағдайда баяу халге түседі.
6. Даму барысында кейбір психикалық сапа – қасиеттер мен мүмкіндіктердің қалыптасуы үшін тиімді жас кезеңдері болады.
Бастауыш мектеп оқушыларының психика – педагогикалық ерекшеліктері:
1. Жүйке жүйесі жетіле түседі. Психикасы жедел дамуға келеді. Тежелу кемде де,қозуы күшті.
2. Танымдық іс-әрекеті тікелей оқумен байланысты.
3. Қабылдау тұрақсыз, ұйымдаспаған, көрнекі қызығушылық басым.
4. Зейіні ырықсыз, тұрақтылығы кем, шектелген.
5. Ойлауы бастапқыда көңіл шарпуы(эмоция) мен бейнелі негізде, кейін дерексіз – логикалық кейіпке келе бастайды, тіл дамуымен бірге жүреді.
Есі қызықты, нақты, жарқын материалға бейімдеу, көрнекі - бейнелі сипатқа ие. Есін толығымен қажетіне пайдаланып, оқу міндеттерін атқаруға
Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері
Жас кезеңдері:
1.Сәбилік (өмірдің алғашқы бір жылы).
2.Мектеп алды дейінгі жас (1жастан 3жасқа дейін ).
3.Мектепке дейінгі жас (3жастан 6 жасқа дейін). Бұл аралықта а) кіші
мектепке дейінгі жас(3-4жас), б)орта мектепке дейінгі жас (4-5жас), в)
үлкен мектепке дейінгі жас (5-6жас).
4.Кіші мектеп жасы (6-10жас).
5.Орта мектеп жасы (10-15жас).
6.Жоғары мектеп жасы (15-18жас).
Жастық даму заңдылықтары:
1. Жастық шақта адамның тән – дене дамуы тез әрі қарқынды жүріп жатады.
2. Тән – дене дамуы біркелкі болмайды, бір кезеңде жылдам дамыса, екінші
де – тым баяулап кетеді.
3. Адам денесінің әр бір ағзасы өзіне тән қарқынмен дамып барады,
тұтастай дене бөліктерінің дамуында теңдестік пен сәйкестік болмайды.
4. Адам жасы мен оның рухани дамуы өзара кері тәуелділік байланыста.
5. Адамның рухани дамуы бірде қарқынды, жедел болса, әлде бір жағдайда
баяу халге түседі.
6. Даму барысында кейбір психикалық сапа – қасиеттер мен мүмкіндіктердің
қалыптасуы үшін тиімді жас кезеңдері болады.
Бастауыш мектеп оқушыларының психика – педагогикалық ерекшеліктері:
1. Жүйке жүйесі жетіле түседі. Психикасы жедел дамуға келеді.
Тежелу кемде де,қозуы күшті.
2. Танымдық іс-әрекеті тікелей оқумен байланысты.
3. Қабылдау тұрақсыз, ұйымдаспаған, көрнекі қызығушылық басым.
4. Зейіні ырықсыз, тұрақтылығы кем, шектелген.
5. Ойлауы бастапқыда көңіл шарпуы(эмоция) мен бейнелі негізде,
кейін дерексіз – логикалық кейіпке келе бастайды, тіл
дамуымен бірге жүреді.
6. Есі қызықты, нақты, жарқын материалға бейімдеу, көрнекі -
бейнелі сипатқа ие. Есін толығымен қажетіне пайдаланып, оқу
міндеттерін атқаруға қолдана алмайды.
7. Кіші мектеп жасы ізгілік, адамгершілік сапаларды баулуға ең
қолайлы кезең.
8. Өзін - өзі мақтау мен басқалар мадағын жақсы көреді.
9. Ой – көңіл дүниесі сырттай әрекет – қылығынан анық көрінеді.
10.Бала еңбегін ойын
үдерісімен байланыстыра ұйымдастырған ұтымды.
Жастық кезеңдер реті
Тән – дене, сондай – ақ ақыл дамуы адамның жастық кезеңдерімен тығыз
байланыста екендігі ежелгі дәуірден белгілі болған. Бұл өзінен- өзі айқын
шындық дәлелді қажет етпейді: адам неғұрлым ұзақ өмір сүрсе – бойы өседі,
денесі қатаяды, жастың келуімен даналық қонады, тәжірибе топталады,білім
қоры ұлғаяды. Әр жас кезеңінің өзіне тән дене,психикалық және әлеуметтік
даму деңгейі болады. Әлбетте, бұл сәйкестік жалпы және тұтастай жас
кезеңдеріне тура келеді, ал нақты адамның дамуы қандай да ауытқулармен
қабаттаса жүруі мүмкін. Даму үдерісін дұрыс басқару үшін педагогтар ертеден
– ақ, адам өмірінің кезеңдерін белгілі уақыт топтарына жіктеуге тырысқан.
Бұл іспен өз замандарында ғалым – педагогтар: Коменский, Штрац, Бюллер,
Горлок, Левитов, Эльконин, Пршигода, Ванек, Шванцара және т.б. айналысып,
жастық кезеңдерге бөлістірудің бірнеше ондаған сұлбасын ұсынған. Солардың
ішінде педагогтардың көпшілігінің қолдауын тапқан бір сұлбаға назар
аударайық.
Кезеңге бөлістіру жас ерекшеліктеріне негізделеді. Жастық ерекшеліктер –
деп нақты өмір дәуіріне тән анатомиялық, физиологиялық және психологиялық
сапаларды атаймыз. Жастық ерекшеліктер мәні адамның тән дене дамуынан айқын
көрінеді. Бойдың өсуі, салмақ қосылуы, алғашқы тістердің пайда болуы, кейін
олардың түсіп, ауысуы, жыныстық жетілу және басқада биологиялық үдерістер
елеусіз ауытқуларымен әртүрлі жас кезеңдерінде жүріп жатады. Адамның
биологиялық және рухани дамуы өзара тығыз байланыста болғандықтан,
психикалық аймақтағы өзгерістерде белгілі жас кезеңдеріне сәйкес келеді.
Биологиялық өзгерістер сияқты қатаң белгілі бір жас кезеңіне сәйкес болмаса
да,әлеуметтік пісіп – жетілу көрніс береді, тұлғаның рухани даму динамикасы
да өз кезегімен орындалып жатады. Осылардың бәрі адам дамуы мен оның жастық
кезеңдерін белгілі сатыларға бөлуде табиғи негіз қызыметін атқарады.
Дамудың толық кезеңдестігі адамның бүкіл өмірін белгілі дәуірлерімен қоса
қамтиды. Ал шамалап сатыларға бөлу нақты ғылым саласын қызықтырған өмірдің
бір бөлігін өз ішіне алады. Бастауыш мектеп педагогикасын баланың мектепке
дейінгі және кіші мектеп жасындағы өмір және даму кезеңдері қызықтырады.
Бұл баланың туылғанынан он,он бір жасқа дейінгі өмір аралығы. Психология
аймағында да балалардың психикалық даму кезеңдерін айырады, бірақ
психологиялық кезеңдерге бөлу педагогиклық жас кезеңдері мен бірдей сәйкес
бола бермейді, себебі психика дамуы ананың жатырында басталады, ал бала
тәрбиесі оның дүниеге келген мезетінен басталады. Бала дамуы ерекшеліктерін
әр жас кезеңіне байланыстыра түсіну үшін төмендегі салыстырма кестеге назар
аударыңыз:
Психологиялық кезеңдер Педагогикалық кезеңдер
1.Ана жатырындағы кезең 1.Сәбилік
(өмірдің бірінші жылы)
2.Дүниеге келу кезеңі 2.Бала – бақшаға дейінгі жас кезеңі
(өмірдің алғашқы 6 аптасы) (1 – ден 3 жасқа дейін)
3.Емізу кезеңі 3.Мектепке дейінгі жас кезеңі
(1 жасқа дейін) (3 – 6 жасқа дейінгі)
4.Еңбектеу кезеңі Кіші мектеп алды жас кезеңі
(1- 3 жасқа дейін) (3 – 4 жас аралығы)
5.Мектеп алды жас кезеңі Орта мектеп алды жас кезеңі
(3 – 6 жасқа дейін) (4 – 5 жас аралығы)
6.Кіші мектеп жасы Жоғары мектеп алды жас кезеңі
(6 – 11 жас) (5 – 6 жас аралығы)
7.Жыныстық жетілу кезеңі 4.Кіші мектеп жас кезеңі
(11 – 15 жас) (6 – 10 жас аралығы)
8.Бозбалалық жас 5.Орта мектеп жас кезеңі
(15 -20жас) (10 – 15 жас аралығы)
6.Жоғары жас кезеңі
(15 – 18 жас аралығы).
Педагогикалық кезеңдерге бөлудің негізін, бір жағынан, дене және психикалық
даму сатылары құраса, екінші жағынан, бұл тәрбие жүріп жатқан жағдайларға
байланысты келеді.
Жүйке – жүйесін және дене мүшелерін біріктірген ағзаның биологиялық пісіп
жетілуі және онымен бірге жүретін танымдық қабілеттердің даму сатылары өз
бетінше жасайтын шынайы, табиғи құбылыс болса, ал саналы құрылған тәрбие
үдерісі жас кезеңдері ерекшеліктеріне икемдесуі және оларға негізделуі
қажет. Педагогикада дамудың жастық сатыларын мойындамау әрекеттері де
болған.Тіпті, орайлас әдістеме табылса, қалаған 3 – 4 жастағы баланы жоғары
математикаға, басқа да дерексіз түсініктекрге үйретіп, кез -келген
әлеуметтік тәжірибені, білімдерді, тәжірибелік ептіліктер мен дағдыларды
игертуге болады деген теориялар да пайда болған. Бірақ бұл мүмкін
емес.Бәлкім,бала өте күрделі сөздерді де дұрыс айтуға үйренер, бірақ оның
мағынасын ұғуға оған әлі ерте. Жас кезеңдері шектеулерін осы күнгі
балалардың шапшаң дамуымен олардың сөздік және түсінік қорының кеңдігімен
шатастыруға болмайды. Бұл құбылыс әлеуметтік дамудың жеделдеуімен, әрқилы
ақпраттық дерек көздеріне кең жол ашылуымен, балалардың көп нәрседен
хабардар болуымен түсіндіріледі. Даму үдерісінің жеделдеу мүмкіндіктері
кеңеюде, бірақ шексіз емес.Жас кезеңі дамуды мезгілінен тыс жаздырып
жібермей, өз билігін таңады. Бұл саладағы ықпал жасаушы заңдылықтар даму
мүмкіндіктерінің шама – шарқын белгілеп береді. Оқу – тәрбие жұмысында
балалардың жас ерекшеліктерін ескеруді өз заманында Я.А.Коменский талап
еткен.Әр нәрсенің табиғатта өз мезетінде болатынындай, тәрбие де өз
кезегімен – уақытында және ретімен алып барылуы тиіс. Сол жағдайда ғана
адамға ізгілік сапалар табиғи жұғысты келіп, ақыл есінің жетілуіне
байланысты ол болмыс шындығын толық, мән - мағынасымен түсінеді.
Игерілуі қажет болғандардың бәрі жас сатыларына сәйкес бөлініп,әр жас
кезеңіне түсініктілері ғана оқып – үйрену үшін ұсынылуы шарт - деп жазған
Я.А.Коменский.
Жас ерекшеліктерін ескеру іргелі педагогикалық принциптердің бірі.Оны
арқау ете отырып,мұғалімдер оқу жүктемесін ретке келтіреді,әрқилы еңбек
түрлерінің көлеміне негіздеме береді,даму үшін қолайлы күн тәртібін,
еңбекпен айналысу және демалу уақыттарын белгілейді. Жас ерекшеліктері оқу
пәндерінің және әр пәндегі оқу материалдарының іріктелуімен оқу
бағдарламасында жайғасуына орай мәселелерді дұрыс шешуге міндеттейді. Оқу -
тәрбие қызыметінің формалары мен әдістерін таңдауда осы принципке тәуелді.
Қазіргі дәуірде жас топтары арасындағы шектерді қайта қарастыруға себепші
болатын және бір құбылыс педагогтарды толғандыруда.Бұл акселерация
(лат.сөзі – жеделдеу ), - яғни балалық және жасөспірімдік шақта тән –
дене, кей жағдайда психикалық дамудың ерекше жедел алуы.Акселерацияны
биологтар ағзаның физиологиялық жетілуімен, психологтар – психикалық
функциялардың іске қосылуымен байланыстырады, ал педагогтар тұлғаның рухани
дамуы мен әлеуметтенуінен деп түсіндіреді. Педагогтардың пікірінше,
акселерация физикалық дамудың салдары емес, ол ағзада жүріп жатқан
физиологиялық жетілу үдерістері мен тұлғаның әлеуметтенуі арасындағы
қайшылықтардан.
60 – 70 жылдарға дейін балалар мен жасөспірімдердің тәндене рухани даму
тепе – теңдігі бірқалыпта болды. Ал бұдан кейінгі дәуірде пайда болған
акселерация нәтижесінде ағзаның физиологиялық жетілуі ақыл – ес ,
психикалық, әлеуметтік дамудан әлде қайда қарқынды болды. Даму
сәйкессіздігі қылаң берді. Адамның ақыл, әлеуметтік ізгілік сапаларының
негізі болған психикалық қызметтерден гөрі тән дене, сүйек құрылымдарының
өсуі жылдамдады. Осыдан баланы артық психологиялық жүктемеге түсіретін
жағдайлар пайда болды, яғни бала өзінің ақыл – есі жетпейтін істерге
асылатынды шығарды.Акселерация үдерісі балалардың өздеріне ғана әртүрлі
қиындықтар тудырып қоймастан, мұғалімдер мен ата - аналардың тәрбиеге
байланысты материалдық және рухани мәселелерін туындатты.
Акселерацияның негізгі себептері - өмірдің қарқынды дамуы, материалдық
жағдайлардың, тамақ және медициналық қызмет сапаларының көтерілуі, ерте
жастан балалар күтімінің оң сипат алуы, көптеген бала сырқаттарының
жойылуы. Бұл құбылыстың және де бір себептері бар: адамның тіршілік ету
ортасының радиоактив ластануы алғашқы да бойды өсіріп, ал уақыт өтуімен,
тәжірибелер көрсеткендей, адамзаттың жалпы тіршіліктің тектік қорын
әлсіретеді, атмосферадағы оттегі көлемін азайтады, ал бұның ізімен адамның
көкірек клеткасы шектен тыс кеңейіп,осыған сәйкес бүкіл ағза
ұлғаяды.Дегенмен,шынына жүгінсек акселерация көптеген жағдаяаттардың
тоғысынан келіп шығатын табиғи құбылыс.
80-жылдардың ортасынан бүкіл әлемде акселерация бір шама кеміп,
физиологиялық даму қарқыны айтарлықтай төмендеді.
Акселерациямен бірқатарда көрінетін құбылыс – ретрадация, яғни
балалардағы тән-дене және ақыл-ес дамуының кешеуілдеуі. Мұндай кешеуілдеуге
себепші – нәсілдіктен болған генетикалық тетіктердің бұзылысы, даму
үдерісіне кері ықпал жасаушы экологиялық орта,бір жағынан, радиациялық фон,
екінші жағынан ретрадация әсіресе балалардың психикалық дамуында елеулі
келеңсіз көрініс береді.Мұндайға ұшыраған балалар оқу-тәрбие үдерісіне
икемдесіп, қатарларымен бірге жасай алмайды.
Сонымен, әрбір жас кезеңіне сәйкес физикалық,психикалық және әлеуметтік өз
дамуы болады. Педагогтар үшін балалар мүмкіндіктерін,оларды жас
кезеңдерімен сәйкестендіруді жеңілдету үшін жастық кезеңдестіру сұлбасы
жасалған.Ол сұлба жас ерекшеліктерін ажырата білуге негізделген.Жас
ерекшеліктері-бұл нақты өмір жасына тән анатомиялық-физиологиялық және
психикалық сапа қасиеттер. Саналы ұйымдастырылған тәрбие балалардың жас
ерекшеліктеріне икемдестіріліп,оларға негізделуі тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы
3 жасынан 6 – 7 жасына дейінгі дәуірде балада ой-өріс дамуы
жылдамдасады, қоршаған дүние жөніндегі танымы қалыптасады,өмір ағысындағы
өзін-өзі және өз орнын түсіне бастайды, өзіндік баға беру ептілігі шыңдала
түседі.Оның бұл күндегі негізгі іс-әрекеті-ойын,енді бірте-бірте ойынның
жаңа сеп-түртклері басты рөл атқара бастайды,бала өзін қияли жағдайларға
салып,сондағы қимыл-әрекеттерді орындауға тырысады.Бұл кездегі басты үлгі-
ересектер.Егер кешегі күні өнегелік әсерлерді
анасынан,әкесінен,тәрбиешілерінен алатын болса,бұл күнде ол теледидардың
өрескел ықпалына түсіп,
қарақшылардың,тонаушылардың,зорлықш ылардың,ланкестердің қылықтарын
қайталағанды қызық көреді.Балалар экранда не көрсе,соның бәрін тікелей
тұрмыста қайталауға құштар келеді.Осыдан баланың психикалық және әлеуметтік
дамуында өмір шарттары мен тәрбие шешуші рөл атқаратыны жөніндегі
тұжырымның дұрыс екеніне көзіміз жетіп жүр.Табиғи қасиеттер,нышандар тек
тәрбие жағдайлары бола келіп,бірақ бала дамуында қозғаушы күш міндетін
атқара алмайды. Бала қалауынша қалыптасады, қалай ол өседі – мұның бәрі оны
қоршаған адамдарға тәуелді, олардың қалай тәрбиелеуіне байланысты. Мектепке
дейінгі балалық шақта даму үдерісі барша бағыттарда өте қарқынды жүріп
жатады. Оның миы әлі жетіле қойған жоқ, қызметтік ерекшеліктері
дараланбаған, қызметі шектеулі. Сәби бала өте икемді, оқу әрекетіне
берілгіш. Оның мүмкіндіктері ата-аналары мен педагогтардың шамалағанынан
көп жоғары. Осы кезеңдік ерекшеліктерді тәрбиеде толығымен пайдалана білу
қажет. Сонымен бірге тәрбиенің жан – жақты жаңа үйлесімді сипатын
қамтамасыз етуге тырысу керек. Тек қана ізгілік дамуын тән – дене
тәрбиесімен, еңбек қабілетін көңіл – күймен, сананы эстетикалық сезіммен
табиғи байланыстыра отырып, мектеп жасына жетпеген баланың барлық сапа
қасиеттерін бірқалыпты және үйлесімді дамытуға болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың қабілеттері дәл, сезімтал
қабылдауға, күрделі жағдайларда жол таңдауға епті, сөз байламы пайымды,
бақылағыш және тапқыр келеді. 6 жасқа жақындағанда арнайы, мысалы,
музыкалық, көркем өнерлік – қабілеттері дами бастайды.
Баланың ойлау қабілеті оның таным – білімімен байланысты,
неғұрлым көп білген балада жаңа ойлар құрастыруға қажет ұғымдар қоры ұлғая
түседі. Бірақ, жаңа білімдерді жинақтау барысында бала өзінің алғаш
ұғымдарын жетілдіре түсумен бірге, мағынасы күңгірт, белгісіз болған
болжаулар мен түсініксіз сұрақтар шеңберіне шырмалады. Бұл қарқынды
дамудағы танымдық үдеріске кедергі жағдайларды тудырады. Түсініксіздерге
кезіккен бала дамуы енді сәл тоқырауға кез болады. Ойлау үдерісі жас
шектеуіне кезігіп, “балалықтан” шыға алмай әуре болады. Әлбетте, әр түрлі
айла жолдарымен бұл жағдайдан аттап өтуге болар, бірақ, 6 жасар баланы
оқыту тәжірибесі көрсеткендей, мұнымен айналысудың қажеті жоқ.
Кіші жастағы бала өте қызыққыш, көп сұрақтар беріп, қәпелімде
жауабын талап етеді. Бұл жаста ол шаршап, шалдығуды білмейтін зерттеушіге
айналады. Педагогтардың көпшілігі мұндай жағдайда баланың талғамдарын
қанағаттандырып, құмарын басу үшін ол неге қызықса, не жөнінде сұрап
жатса, соған жауап беріп, үйрету, оқыту орынды болатынын алға тартады.
Бұл жаста баланың сөйлеу тілі жемісті дамуда болады. Сөздік қоры
ұлғайып (4000 сөзге дейін), тілдің мағыналық тарапы өрістей бастайды. 6-7
жаста балалардың көпшілігі дұрыс дыбыстауды игереді.
Бірте – бірте балалардың үлкендермен қатынастар сипаты өзгере
бастайды. Әлеуметтік шарттар мен еңбек дағдыларының қалыптасуы жалғаса
түседі. Осы жаста дағдыланған өзін - өзі күту, жуыну, тіс тазалау сияқты
әрекеттері өмірлік әдеттерге айналады. Егер осы қасиеттердің қалыптасу
дәуірін байқамай, өткізіп алсақ онда олардың орнын толтыру өте қиынға
түседі. Бұл жастағы баланың сезімі ауысымды, қозғыш келеді. Әр күні
көретін теледидардағы қысқа хабарлардың өзі оның денсаулығы үшін өте
зиянды. 2 жасар баланың ата – аналарымен бір сағат, кейде одан да артық
теледидар алдында отырып қалатын жағдайлары көп ұшырасады. Бала әлі өзінің
не тыңдап, не көріп отырғанын түсіну дәрежесіне жеткен жоқ.Сондықтан,оның
жүйке жүйесі үшін шектен тыс тітіркендіргіш болған теледидар оны
шаршатып,көз жанарын әлсіретеді.3-4 жастан бастап балаға кішкентайларға
арналған хабарларды аптасына 1-3 рет 15-20 минут уақыт арасында қарап
тұруға рұқсат берген жөн.Егер жүйке-жүйесінің қозулары жиі және ұзақ
қайталанатын болса,бастауыш мектеп жасында-ақ бала жүйке сырқаттарына тап
болуы сөзсіз.Кейбір деректердің айғақтауынша,мектеп жасына жеткен
балалардың төрттен бірінің ғана денсаулығы күмәнсіз өз қалпында. Қалған
балалардың қандай да науқас белгілеріне шалдығудың басты себепшісі-
теледидар. Күн ұзақ экранға үңілген сәби қалыпты тән-дене дамуынан
қалады,қажетсіз жүйкесін шаршатады,тіпті керек болмаған ақпаратпен әлі
жетіліп болмаған миын ластайды. Ал ата-аналар болса,педагогтар мен
дәігерлердің кеңесін жол-жөнекей тыңдап,құлақ асқысы келмейді. Мектепке
дейінгі жастың соңғы кезеңінде балаларда саналы белгіленген мақсат және
ерік - күшімен байанысты ырықты белсенді зейін нышандары көрінеді. Ырықты
және ырықсыз зейін бірінің орнына бірі келіп,алмасып тұрады. Зейіннің
бөліну және ауысу қаиеттері әлсіз дамыған.Сондықтан да,бала бір орында
отыра алмайды, алаңдағыш, назары шашыраңқы.Мектеп алды баласы көп нәрсе
біледі және көп нәрсені орындай алады.Бірақ, оның ақыл
мүмкіндіктерін,былдырлаған тіліне қызығып,артықша әсірелеуге
болмайды.Ойлаудың қисынды қапы әлі ода қалыптаспаған.Бұл кезеңдегі жетілген
ақыл-ес дамудың қортындысы – көрнекі – бейнелі ойлаудың ең жоғары
түрі.Баланың ақыл дамуында мтематикалық ұғымдар маңызды рөл
атқарады.Кейінгі он жылдықтарда әлемдік педагогика 6 жасар балаларды оқыту
мәселелеріне орайлас логикалық,математикалық,жалпы абстракт ұғымдарды
қалыптастырудың көптеген қырларын түбегейлі зерттеді.Осының арқасында
мұндай абстракциялар пайда ету үшін бала ақылы әлі жетіспегені
дәлелденді.Дегенмен, орынды әдістерді қолданып,отыратын болсақ,бала білім
игеруде көңіл толарлықтай табыстарды иеленуі мүмкін.Ақыл дамуы желісінде
түсінім “кедергілері”ұшырасады.Бұл құбылыстың мәнін ашуда швед психологы
Ж.Пиаже көп еңбектенген.Балалар ойын барысында ешқандай оқымай-ақ заттардың
формасы,көлемі,саны жөніндегі түсініктерді жеңіл игеріп алады.Бірақ, арнайы
педагогикалық басшылық болмай, қатынастарды түсіну “кедергілерінен”
балалардың аттап өтуі қиын.Мысалы,мектепке дейінгі бала қай жерде
көлемдік,ал қай жерде сандық айырмашылық барын түсіне алмай дал болады.Бір
кілә мақта ауыр ма,бір кілә темір ауыр ма?деген сұраққа бала ойлануға ақылы
жетпегендіктен – бір кілә темір ауыр дей салады.Бұл қарапайым мысал
ойлаудың принциптік мүмкіндіктерін ашып береді.Метеп жасына дейінгі баланы
өте қиын және күрделі заттарға(мысалы,интеграл есептеулерге)үйретуге
болады,бірақ.одан түсер пайда жоқтың қасы. Халықтық
педагогика,әлбетте”Пиаже кедергілерін”білген,сондықтан да, бала тәрбиесіне
даналықпен келесі тұжырымды қосқан:”Жас күнінде – жаттасын,есейгесін -
түсінер”.Өз уақытында келетін мүмкіндікті уақытынан бұрын,жас кезеңі
келмей,зорлап ашудың қажеті болмайды.Даму желісін жасанды өзгертуден
тәрбиеде зияннан басқа,қолға түсер дәнеңе жоқ.
Мектеп босағасын аттау кезеңіне баланың мотивациялық аймағында
елеулі өзгерістер пайда болады.Егер 3 жасар бала көбіне жағдайға орай
сезім мен ниет ықпалында болса, 5 – 6 жаср бала өз қылық әрекетін сана
басқарымына келтіреді.Бұл жаста ол сәбилікте болмаған сеп түрткілерді өз
басшылығына алады.Бұл сеп-түрткілердің арасында ересектер дүниесіне
қызығу,соларға ұқсап – бағу- балалар үшін өте маңызды келеді.Ата-аналары
мен тәрбиешілердің мадағын алуға ұмтылу,өз қатарларының сый құрметіне
бөлену сияқты ұмтылыстар да бала үшін мәнді.Көп балалардың әрекеттерінің
негізінде жеке табыстар,ар-намыс,өзін таныту ниеттері билік етеді.Бұлардың
көбі ойындарда басшы рөлге таласу,сайыстарда жеңіске жету ұмтылыстарынан
айқын көрінеді.
Балалар моральдық қалып талаптарды еліктеумен игереді. Шынына
келсек, ересектер көп жағдайда оларға еліктеу үшін қажет болған үлгілерді
бере алмайды. Әсіресе өсіп келе жатқан әлеуеттің адамгершілік сапаларының
қалыптасуына өрескел зиянды болатын нәрсе – ересектердің арасындағы
жанжалдар мен дау – дамайлар. Балалар қара күшті, әрі кімнің білегі жуан
екенін сезе қояды. Оларды бұл тұрғыдан адастыру қиын. Үлкендер мінезіндегі
күйбеңдік, намыс жаралаушы айқай, жасанды сөзбұйдалық пен үркіту-қорқыту –
бұлардың бәрі үлкендердің бала кезінде сый құрметтен қалып, жағымсыз
танылыуына себепші болады. Бала мұндай адамдарды еш уақыта да күшті деп
мойындамайды. Нағыз күш – бұл бір қалыпты достық рай. Егер мұны тек
тәрбиешілердің өздері ғана ұстанған күнде, салмақты да салихалы адам
тәрбиесіне бір қадамда болса жақындағанымыз болар еді.
Жақсылық және жамандық қылық арасындағы бала таңдауына бағыт
беру үшін жалғыз-ақ тәсіл орындалуы қажет моральдық талапты бала көңіл-
күйіне сәйкестендіру. Басқаша атасақ, қалауы болмаған әрекеттер де
қажеттілерімен ысырылып қалдырылмай, түсінік арқасында орынды болатындары
мен ауыстырылғаны жөн. Бұл принцип тәрбиенің жалпы негізі ретінде
қабылданған. Мектепке дейінгі жас балаларының жеке дара еркшеліктерінің
арасында педагогтар темперамент және мінезге көп зейін аударады. И.П.Павлов
жүйке жүйесінің үш негізгі қасиетін (күші,қозғалмалылығы, тепе-теңдігі)
және осы қасиеттердің төрт негізгі бірігуін ажыратқан:
- күшті, қозғалмалы, ауыспалы – “ұстамсыз” тип;
- күшті, тұрақты, қозғалмалы – “тіршең,ұстамды” тип;
- күшті, тұрақты, жай қозғалысты – “байсалды” тип,
- “әлсіз” тип;
Әр тип нақты темперамент түріне сәйкес келеді: “ұстамсыз” – холерик,
“тіршең” – сангвиник, “байсалды” – флегматик, “әлсіз” – меланхолик.
Әлбетте, ата-аналар да, педагогтар да өз балалары мен оқушыларды
темпераменті бойынша таңдамайды, бәрін де тәрбиелеу қажет, бірақ, әрқайсысы
- өз алдына. Мектепке дейінгі жаста темперамент айқын көріне қоймайды. Бұл
кезеңнің өзіне тән ерекшелігі: қозу және тежелу үдерістерінің әлсіз болуы;
олардың тепе-теңдігінің болуы; жоғары сезімталдығы; көңіл кейіптерінің тез
қайта орнығуы. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналар мен тәрбиешілер жүйке
үдерістерінің тіршілік қуат күштерін: ұзаққа созылған ауыр жұмысты
орындауда жұмыс қабілетін сақтай білу, тұрақты және жеткілікті дәрежеде
ұнамды көңіл-күй кейпін сақтау, таныс емес және қолайсыз жағдайларда
батылдық көрсете алу тыныш немесе шулы жағдайларда да бірдей тұрақты зейін
ұстау, т.б есепке алып отыру қажет. Баланың жүйке жүйесінің күші (не
әлсіздігі) жөнінде оның ұйқысынан (ұйқыға тез берілуі,ұйқы тыныштығы,
беріктігі), күш қуатын тез (жай) жинақтауынан, аштыққа
шыдамдылығынан(жылауы,шарбаяшылығы немесе көңілділік сақтауы, байсалдылығы)
байқауға болады. Сабырлылық белгісін баланың келесі қасиеттерінен білу
мүмкін: ұстамдылық, шыдамдылық, байсалдылық, қозғалыс пен көңіл кейпіндегі
біркелкілік, олардағы оқтын-оқтын көрінетін қауырт бәсеңдеу мен
көтеріңкіліктің болмауы,сөйлеудегі енжарлық. Жүйке үдерістер
қозғалмалылығын адамның барша жаңалықтарға, тез назар аударуы, өмірлік
еліктемелерді шапшаң өзгеріске келтіруі, бейтаныс адамдармен жылдам икемге
келіп, олармен тіл табысуы, бір істен екіншісіне ойланып тұрмастан тез
ауыса алуы,және т. б. білуге болады Мектеп жасына дейінгі баланың мінезі
әлі қалыптасу жолында. Мінез, негізінде, жоғары жүйке әрекеттерінің
сипатына байланысты келеді,ал жүйке жүйесі даму жағдайында болатындықтан,
баланың қандай болып жетілетінін тек болжай алу ғана мүмкін.Көп мысал,
көптеген дерек келтіру болады,бірақ шындық қорытындысы жалғыз-ақ: мінез-бұл
қалыптасудың нәтижесі, ол мыңда бір үлкенді-кішілі әсерлердің
құрамасы.Қалыптасқан мінезде 5-6 жастағы баланың қандай қасиет белгілері
қалатыны-Жаратқанға ғана аян.Дегенмен, біз белгілі типтегі мінезді
қалыптастырғымыз келсе, сол мақсатты көздеп, ұйымдастырылған тәрбие алып
баруымыз шарт.Бұл күні қоғам мен мектептегі күрделі мәселелердің бірі -
жалғыз перзентті отбасы. Мұндай жағдайда баланың бірнеше артықшылығы
бар:барлық жақсылық соған,үлкендердің бәрі оны мәпелейді, ал бұл оның
дамуына ықпал жасайды, бала мейірімге бөленіп,еш бір қайғысыз,қағанағы
қарық, өзіне деген бағасы таудай болып өседі.Дегенмен, жалғыз перзентті
отбасының қиналатын жағдайлары аз емес: мұндағы бала жасына жетпей
ересек көзқарастар мен әрекеттерге үйіршең келеді, оның жеке-дара және
өзімшіл(эгоистік) қасиеттері анық көріне, қалыптасады, ол есеюдің көптеген
қуаныштарынан хабарсыз болады. Мұндай отбасынан шыққан бала басты адамилық
сапа – төңірегіндегі басқалармен қатынас жасау қабылетінен ажыралады.
Мұндай отбасыларда баланы қатер, қайғыдан сақтандырушы жағдайлар көп
жасалады. Әлбетте, оны бұлайынша қорғау мүмкін. Бірақ-қашанға дейін.
Сондықтан, баланы нақты өмір, тұрмыстық жағдайларға дайындаудың шараларын
орындау қажет.Оны қайғыруға да,қиналуға да үйретіп, жеңілістер мен
қателіктерге де шыдамдылықпен төзе білуге баулу керек.
Бала тек өзі ғана басынан өткізген сезімдерді байқауға қабілетті.
Басқаның көңіл толғанысы оған жат, белгісіз қорқыныш, ұят, тәуелділік,
қуаныш, ауыртпалық – бәрі де бала өмірінің серігі, бірақ олардың не екенін
өз басынан өткізгенде түсінеді. Жағымсыз жағдайлардан жасанды қорғаудың
қажеті жоқ. Өмірді өзгертіп болмайды, сондықтан оған шынайы дайындалу
керек.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тән-дене дамуының негізгі міндеті
әрі бұл жас кезеңінің барша мәні – ойын, ойын ұймдастыру. 5-6 жасар бала
сотқар да қызбалы келеді. Баланың төбелескіштігін қолдамаңыз, бірақ оны
шектемеңіз де. Бұл жастағы баланың көңі-күйі басқарымды келеді – қаласа
жылайды не асыр салып секіреді, көңілі келген кезде ыңырсып отырып алады,
не рахатқа балқып, жатып алады, ал осының бәрін ол шын көңілмен істейді.
Бұл жас кезеңінің басты міндеті – баланы қоршаған дүниемен
таныстырып, сөз сөйлеу әлеміне бойлату. 7 жасқа дейін адам қалай сөйлеп
үйренсе, өмірбойы сол тіл қолдану қалпымен өтеді. Баланы кемсітпей,
үлкенмен қалай әңгіме сұхбат құратын болсаңыз, онымен де солай тілдесуді
дағдыға айналдырыңыз. Табиғат аясына шығып, онымен өсімдіктану, жануартану
және топырақ, тау-тас негіздерін зерттеңіз. Баланың еркін байламаңыз,
есіңізде болсын, оқып үйренудің ең басты тетігі – ойын. Қыз балалар бұл
жаста байсалдылау келеді, сондықтан олармен көбірек ойланып, қатынас жасау
қажет.
Мектеп жасына дейінгі аралық бала дамуының қарқынды кезеңіне тұспа-
тұс келеді.Бұл жастағы бала сезімтал, адамгершілік және әлеуметтік қылық
ережелерін, жаңа іс-әрекет түрлерін қабылдауға жоғары қабілетті. Бұл
жастағы балалардың көпшілігі жүйелі оқу мақсаттары мен тәсілдерін игеруге
дайын. Әрекеттің басты түрі – ойын, ол арқылы бала өзінің танымдық және
әлеуметтік қажеттіліктерін қамтамасыз етіп отырады.
Кіші мектеп жасындағы баланың дамуы
6 жасқа орайласқанда бала негізінен жүйелі мектептік оқуға дайын.
Мектеп босағасынан аттайын деп тұрған кешегі сәби енді тұлғалық жетісті,
себебі ол бұл кезеңде өз қылық - әрекетіне баға бере алады, өзін
басқалармен салыстыра біледі.Мектепке дейнгі шақтың соңына онда бір неше
жаңа психикалық қасиеттер қалыптасады:
- қоғамдық татымды іс-әрекетке ұмтылу;
- өз қылық - әрекетіне басшылық жасау;
- қарапайым қорытынды шығара білу;
- жетілген сөз бен тілді орынды қолдану;
- өз төңірегіндегі адамдар мен байланыс жасап, қызмет бабында араласу.
Бала 6-7 жасқа келгенде, оның алдында ең алғашқы үлкен өзгеріс
туындайды. Мектеп жасы кезеңіне өту баланың іс-әрекетіне, басқа адамдармен
қатынасына, тілдесу әрекеттеріне түбегейлі жаңалықтар әкеледі. Енді баланың
басты қызметі – оқу, осыдан өмір барысы өзгереді, жаңа міндеттер пайда
болады, баланың басқалармен қатынастары да жаңаланады.
Қазіргі кезеңдегі бірінші сынып оқушыларының ерекшелігі – мұғаліммен
қатынасындағы шектен тыс “демократизм”, қылықтарының ырықсыздығы, өз
әрекеттерін мектеп талаптарымен сәйкестендіре алмауы. Мұндай
ебедейсіздіктер енді оқуға келген балалардың бәріне тән, бірақ,
мұғалімдердің байқағанындай, тіпті бірінші сыныптың ақырына бүгінгі
оқушыларда талаптарға деген қандай да қарсылықтар бой тіктеуде. “Қажет”,
“болмайды”, “ақырына дейін бітір” – деген талаптар, ересектердің тыянақты
зорлауынан соң ғана қабылданып жатады. Мұның өзі балалармен қатынас кейпін
өзгерту олармен жұмсақтау адамилық байланыстарға келу қажеттігін
туындатып тұрған жоқ па?
Бүгінгі бірінші сынып оқушысы, мұғалімдер айғақтағандай, бұдан он жыл
бұрынғы өз қатарларынан көптеген мінез бітістерімен ажыратылады. Қоғамның
әлеуметтік қарама – қарсылықтары асқынған, балалыққа симайтын теледидар
жойқыны жаулаған имандылық пен инабаттылықтың кеміген, бұғаусыз еркіндік
шарпыған кезең жағдайларында өскен бала бұл үдерістер астарында жатқан
жақсы мен жамандықтың бәрін талғаусыз өз бойна сіңіреді. Шектен тыс
түсініксіз және қажеті жоқ ақпараттармен бойын да, ойын да толтырған бала
әлбетте жете дамыған,осыдан өз сезімдерін білдіруде үлкен еркіндікке құштар
келеді. Адамдар арасында елеулі жік пайда болды. Ал балалар мұны көріп те,
түсініп те жүр. Мектеп енді олардың ұлғая түскен талаптарын
қанағаттандыруды елеулі қиыншылықтарға тап болуда. Тәрбие осы өзгерістер
ізімен үлгеріп, өз міндеттерін қайта қарастыру қажет.
Кіші мектеп жасындағы балалар биологиялық тұрғыдан екінші даму
кезеңіне өтеді: бой өсуі бәсеңдейді, салмағы қосыла бастайды, денесі
сүйектенеді, бірақ үдеріс мұнымен аяқталмайды. Бұлшық еттер жүйесі қарқынды
дамуда болады. Осыдан майда нәзік қимылдарды орындау қабілеттері пайда
болып, бала тез жазу дағдыларына жетеді. Бала ағзасының барлық ұлпалары
даму жағдайында болады.
Кіші мектеп жасында жүйке жүйесі жетіліп барады, бас миы үлкен жарым
шарларының қызметтері қарқынды дамып, даралана бастайды, ми қабығының
талдау және біріктіру қызметтері күшейе түседі. Кіші мектеп жасындағы
баланың бас миы салмақ жағынан үлкендердің миымен теңдесіп, орта есппен
1400г дейін ұлғаяды. Баланың психикасы шапшаң дами бастайды, қозу және
тежелу үдерістерінің арақатынастары өзгереді:
тежелу үдерісі күшейе түседі, бірақ қозу үдерісі әлі де болса басымдау,
осыдан – кіші мектеп оқушысының тұрақты шыдамдылығы кем, сабырлылық оған
әлі тән емес. Сезім ағзаларының дәлдік қызметі көтеріледі.
Балалардың ойлау қабілеті олардың тілімен дамиды. Қазіргі күндегі
үшінші сынып оқушыларының сөздік қоры 3500-4000 сөзді құрайды. Мектептік
оқудың ықпалы тек қана бала сөздік қорының ұлғайуынан көрінбейді, ең
алдымен сол игерілген сөздерді ауызша және жазбаша ой білдіруде пайдалана
алу ептілігінен байқалады.
Балалардың даралық ерекшеліктерін ескеру - өте маңызды, тартымды және
қажетті бола тұрса да, сыныпта 20-30 оқушыны оқытып, тәрбиелеп жатқан бір
мұғалімге өте қиын. Мұғалім қызметі өте ауыр. Балалар әр қилы, бірі
жолдасын өкпелетіп,өз қылығына қиналады, істегенінің қателік болғанын
сезінеді.Ал екінші бала,тіпті де қылығына ұялмайды, тек жазадан қорқады. Ал
үшінші біреуі өз қылығын ақтап, жазаның әділетсіз екенін дәлелдеп, бағады.
Қортындыласақ, әр балада оны басқалардан ерекшелейтін даралық
болады.Мұндай даралық оқушылардың түйсігінде,қабылдауында, ойлауында,
есінде, қиялында, қызығуларында, икемділігінде, қабілеттерінде,
темпераментінде, мінезінде көрінеді.Даралық ерекшеліктер тұлға дамуына
ықпал жасайды.
Бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру ерекшеліктері
Сыныптан тыс жұмыс оқушыларға тәрбие беру құралы, сабақтан тыс уақытта
ұйымдастырылатын мақсатқа бағытталған іс болып табылады.Сыныптан тыс тәрбие
жұмысына барлық оқушылар қамтылуы керек және оған ата-аналар, еңбек
ұжымдарының өкілдері, өндіріс орындары, студенттік педагогикалық бөлімдер
қатынасады.Негізгі мақсаты оқушылардың бастамалары мен өзіндік іс-
әрекеттердің дамуы. Негізгі міндеті - сабақтан соңғы бос уақытты
ұйымдастыру процесінде білімнің түрлі салаларына оқушылардың танымдық
қызығуын қалыптастыру, әлеуметтік белсенділігін тәрбиелеу, іс-әрекет
түрлеріне қажеттіктерін, дарыны мен қабілеттерін дамыту, мамандыққа бағдар
беру, қоғамдық мәні жан-жақты дамыған оқушының сапаларын үздіксіз, бірізді
тәрбиелеу.
Бастауыш сыныптарға сыныптан тыс жұмыс, көп жағдайда, қамқоршы
ата-аналар көмегімен сыныптың оқушылар іс-әрекеті төңірегінде жүргізіледі.
Сыныптан тыс жұмыс сабақ сияқты уақытпен шектелмегендіктен, оның мазмұнын
ұйымдастыру формалары мен әдістерін өзгертіп отыруға мүмкіндік
береді.Сыныптан тыс жұмыс оқушыларды көптеген іс-әрекет түрлеріне
қатынастыруға, ол іс-әрекет түрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдалануға
қолайлы жағдай туғызады.
Бастауыш мектеп жасындағы балаларды өздері қызығатын, ықыласпен
орындайтын істер ғана қызықтырады.Бастауыш мектеп жасында жүріс-тұрыс
тәжірибесі қарқынды жинақталады.Сондықтан бастауыш сынып мұғалімі сыныптан
тыс жұмыстарда ынтымақтасу,өзара көмек, достық пен жолдастық қатынасын
қажет ететіндей іс-әрекет түрлерін таңдап алуы керек.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылармен жүргізілетін сыныптан
тыс жұмыстардың түрлеріне тоқталайық.
Танымдық іс-әрекет.Сыныптан тыс танымдық іс-әрекет шеңбері
оқушылар сабақта алған білімдерін кеңейтетін,қоршаған өмірге қызығуын
дамытатын мәселелерді қозғайды.Танымдық іс-әрекетте ұжымдық және жеке жұмыс
формаларын бөліп қарауға болады.Ұжымдық сыныптан тыс танымдық іс-әрекетте
балалар ұжымы мүшелерінің алдына жалпы танымдық міндеттер қойылады.Сабақтан
тыс уақытта оқушылар жаңа білімдерді бірлесе алады, тәжірибе жұмыстарының,
қарапайым модельдер дайындаудың нәтижесіне жетеді,түрлі мамандықтар жөнінде
мағлұматтар алады.Өз еркімен түрлі ұжымдық-танымдық іс-әрекеттерге
қатынасып, оқушылар іс барысындағы тәуелділікке, жауапкершілікке,өзара
көмек қатынасына тартылады. Оқушылардың сыныптан тыс танымдық іс-әрекетін
ұйымдастыруда мұғалім балалардың түрлі жас кезеңдеріне байланысты
топтарының танымдық қызығу ерекшеліктерін білуі керек.Бастауыш мектеп
жасындағы балаларды қызықтырмайтын нәрсе жоқ. Бұл жастағы балалардың
қызығуы шашыраңқы болады. Мысалы, 6-7 жасар балалардың қоятын сұрағы
заттар және құбылыстармен алғашқы танысуға байланысты болса,8-10
жастағылардың сұрақтарынан деректерге, құбылыстарға, олардың мәнін тануға
қызығуды көріуге болады. Бұған қосымша бұл жастағы балалар сұрағынан
олардың санасына шешімі табылуға тиісті мәселе туындағанын көруге болады.
Олар бұл мәселені өздігінен шеше алмауы мүмкін, сондықтан олар үлкендерге
иек артады.
Олардың танымдық қызығуын талдау нәтижесінде В.А. Сухомлинский әр
баланың ойы өзіндік жолмен дамиды, олардың әрқайсысы өзінше ақылды да
дарынды деген болатын.
Сыныптан тыс жұмыс барысында балалардың танымдық қызығуы
қанағаттандырылып қана қоймайды.
Оқушылардың сыныптан тыс танымдық іс-әрекеті формалары мен әдістері олардан
себеп-салдарлық байланыстарды талап ететіндей, қарапайым сұрақтардан
күрделірек сұрақтарға көшетіндей етіп құрылады.
Оқу барысына қарағанда, оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекет
формалары көбірек. Балалар байқауларға, викториналарға, әңгімелерге
қатынасады, ғылым мен техника жаңалықтары жөнінде баяндамалар тыңдайды,
танымдық сипаттағы ойындарға қатынасады, оқылған кітаптар мен көрілген
кинофильмдерді талқылайды. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылармен
жүргізілетін танымдық іс-әрекет формасы қызығу саласына сай клубтық
жұмыстар болып табылады.
Еңбектік іс-әрекет. Мектептің бастауыш сыныптарының өзінде
оқушылардың олардың түсінуіне мүмкін мамандықтармен таныстыру басталады.
Олар түрлі материалдармен жұмыстың қарапайым тәсілдерін меңгереді, оқу-
көрнекі құралдарын жөндейді, мектепке, балабақшаға,үйге қажетті түрлі
бұйымдарды дайындайды.
Бастауыш мектеп ұстаздарының тәжірибесі бастауыш мектеп жасындағы
оқушылар түрлі еңбектік іс-әрекетке қатынаса алатындығын көрсетеді.
Оқушының істі орындауға даярлық дәрежесін ескеріп, мұғалім еңбектің түрін
таңдап алады. Сыныптан-сыныпқа көшкен сайын сабақтан тыс жұмыстар түрленіп
отырады.Оқушылар оқу құралдарын, таблицаларды ретке келтіреді, түрлі
коллекцияларды,гербарийлерді құрастырады, еңбек сабағы үшін табиғи материал
жинастырады, т.б. Қамқорға алынған балабақша бөбектеріне, қарттар мен
мүгедектерге көмекке келеді, қора–жайларды көгалдандыруға
қатынасады.Еңбектік іс-әрекет нәтижесі балалардың қанағаттандыру сезімі,
көңіл-күйдің көтеріңкілігін туғызады, оларды жаңа еңбек істеріне жетелейді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың еңбектік іс-әрекеті
ересектердің еңбегімен кең танысу арқылы жүргізіледі.Бастауыш сынып
мұғалімдері балаларды ата-аналарының еңбегімен таныстырады,еңбек озаттары
жөнінде баяндайды.Өндіріске фермерлік шаруашылық даласына,мал шаруашылығы
комплекстеріне экскурсия жасаудың үлкен тәрбиелік мәні бар. Мұндай
экскурсиялар ересектердің еңбектік іс-әрекетіне балалардың қатынасуымен
жүреді.Бастауыш сынып оқушылары еңбектік іс-әрекеттердің қатынасулары болып
қана қоймайды,олар мұғалімнің ол істерді ұйымдастырудағы белсенді
көмекшілері де бола алады.
Ойын. Ойын бастауыш мектеп жасындағы оқушылар үшін әрі өз бетіндік
іс-әрекеттің түрі, әрі барлық іс-әрекет түрлерінің міндетті
элементі.Ойынның алып күшін кезінде Ян Амос Коменский атап
көрсеткеніндей,ойында балалар өз өмірінің ең маңызды жақтарын бейнелейді.
Балалар ойынына Н.К.Крупская аса зейін қойып қарады.Бастауыш мектепте
балалар ойынына аса зейін қою керек.Себебі, тек ұжымдық ойындарда ғана
мақсатқа тиянақты ұмтыла алатын басқаларды соңынан ерте алатын
ұйымдастырушы,басшылық ететін балалар тәрбиеленеді.
Сыныптан тыс жұмыстарда балалар жасампаздық немесе рөлдік
ойындарға ерекше орын береді.Бұл жастағы балалардың ойын іс-әрекеті әрдайым
жасампаз болады.Ойында балалар өздерін еліктіретін белгілі бір өнегеге
ұқсап бағады.Сондықтан мұғалім балалар ойынына мұқият қарап,олардың орынды
өнегеге еліктеуіне жәрдем етуі керек.Оқушылардың ойын іс-әрекетінің
құндылығы оның барысында түрлі қиындықтарды жеңуінде,өз тәртібін
басқаратынында, батыл, жігерлі және орнықты бола алатындай ойын
ұйымдастырылса, ойын өмір мектебі, өз құрдастарының ұжымына еңбек және
қарым-қатынас мектебі бола алады Ойын ұйымшылдық сезімді бекітіп,баланың
бастамасы мен өз бетіндігін бекітеді.
Спорттық іс-әрекет. Бұл іс-әрекет баланың денсаулығын
бекітуге және күш қуатын шынықтыруға бағытталады. Қазіргі мектептің
негізгі міндеттерінің бірі – денсаулығы зор жас ұрпақты тәрбиелеу. Бастауыш
мектепте оқушылардың спорттық іс-әрекет үйірмелер жұмыстарын, қимыл
ойындарын, оқушылар қатарларының байқауын, т.б. өткізуге лайықты
гигиеналық жағдай жасаумен байланысты.
Спорттық іс-әрекетке қатынасу барысында балалардың бой түзеп
өсуі қалыптасады, гигиеналық дағдылар бойына сіңіріледі, еркі мен
төзімділігін тәрбиелейді. Батауыш мектеп жасындағы оқушылардың спорттық іс-
әрекеті спорттық мекемелерді, әскери – спорттық ойындарды, көпшілік
жарыстарын қамтиды. Спорттық жұмыстардың басым көпшілігіне ойынның
қатынасы бар. Мысалы, бастауыш сынып оқушылары оқушылар қатарларының және
әндерінің байқауына зор ынтамен дайындалады және қатынасады. Мектепте таза
ауада спорттық ойындар өткізіледі. Оқушылар бастауыш сынып мұғаліміне
спорттық іс-әрекеттерді ұйымдастыруға көмектеседі.
Сонымен, мектеп сыныптан тыс жұмыстарды түрлі іс-әрекеттердің
тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдаланып, баланың қоғамдық мәнін мақсатты, жан-
жақты және үйлесімді дамытады.
Мектептегі сыныптан тыс тәрбие іс-әрекеттің мазмұнына,
ұйымдастырылуына және әдістеріне қойылатын талаптарды бейнелейтін тәрбиенің
жалпы принциптері негізінде құрылады. Дегенмен, сыныптан тыс тәрбие
жұмысының өзіндік принциптері бар.
Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстың бір принципі – оған
оқушылардың өз ырқымен қатнасуы. Сыныптан тыс жұмыстардың түрлі бағыттары
мен ұйымдастыру түрлері бар. Балалардың өз ынтасы мен қабілеттерімен сәйкес
істерді таңдап алу мүмкіндіктері бар. Бірақ бастауыш мектеп жасындағы
балалар өз мүмкіндіктерін дұрыс бағалай алмайды.
Сыныптан тыс жұмыстарда тәрбие барысының ішкі қарама –
қайшылықтарын айқын көруге болады. Мұғалімдер, оқушылар ұжымы жетекшілері,
қоғамдық ұйымдар өкілдері, ата-аналар балаларға өзін көрсете алатын іс
әрекет түрлерін таңдап алу қажет екендігіне кеңес бере алады.
Сыныптан тыс жұмыста балалардың жас және жеке ерекшеліктерін
есепке алу принциптерінің мәні зор. Осыған сай сыныптан тыс жұмыстың
мазмұны, түрі және әдістері өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер мұғалімнің
тәрбие жұмысы жоспарында орын алу керек.I-II сыныптарда кітап оқу, кино
және диафильмдер көру, кітап және кинофильм үзінділерін сахнаға дайындау,
III-IV сыныптарда табиғатқа, өндіріске экскурсиялар, модельдеу, мектеп
компьютерлерімен, құрылыс материалдарымен, металмен жұмыс, викториналарға,
конкурстарға қатынасу. Осылардың барысында оқушының қылығы мен пікіріндегі
жаңа құрылымды есепке ала отырып, мұғалім балалардың ерекшеліктерін тұрақты
зерттейді. Сыныптан тыс жұмыс балалардың жас және жеке ерекшеліктерін
ескере құрылса, олардың әлеуметтік ортадағы кез келген қарым – қатынасын
реттеуге болады.
Сыныптан тыс оқушылардың бастамаларын және өзіндік іс-әрекетері болу
принципін есепке алу арқылы да жүргізіледі.осы принципті еске ала отырып,
мұғалім, ата-аналар, жұртшылық өкілдері, қамқоршы оқушылар іс-әрекет
түрлерін ұсынады. Ұсыну қызықты істерді оқушылар өз бастамасына сай таңдап
алатындай болып шығуы керек.Сыныптан тыс жұмыстың өзі де ұдайы дамиды. Бұл
оқушылар құрамын, олардың қызығуын есепке алып отыруға жағдай жасайды.
Сыныптан тыс жұмыстардың негізгі түрлері. Сыныптан тыс жұмыстың
көпшілік және жалпы түрлерін бөліп қарайды. Тәрбиенің міндеттерін шешу үшін
сыныптан тыс жұмыстың жалпы түрлерін пайдаланады. Тәрбиенің белгілі бір
бағытының өзіндік ерекшелігін бейнелейтін сыныптан тыс жұмыстың арнайы
түрін анықтайды. Педагогика ғылымында сыныптан тыс жұмыстардың түрлерін
топқа бөлу айқын қалыптасқан жоқ. Дегенмен, мектеп тәжірибесінде сыныптан
тыс жұмыстарды ұйымдастыру түрлерінің жүйесі айқын көрінеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалармен сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастырып, өткізуге жетекшілік рөл – мұғалімдікі. Ол ата-аналардың,
жұртшылықтың, еңбек ұжымдарының, қамқоршы оқушылардың күшін біріктіреді.
Сыныптан тыс жұмыстар бұл кезде оқушылар ұйымдарының іс-әрекетімен тығыз
бірлікте жүргізіледі. Оқушылардың қоғамдық мәнінің әлеуметтік белсенділігін
қалыптастыруға, жасампаздық қабілеттері мен дарындарының дамуына мүмкіндік
береді.
Сыныптан тыс жұмыстардың жалпы түріне үйірме жұмысы жатады.
Үйірме жұмысы балаларды пәндік, техникалық, спорттық секцияларға
біріктіреді. Бастауыш сыныптардағы үйірме жұмыстарының мақсаты – оқушыны
ғылым мен техника әлеміне енгізу, жасампаздық қабілеттері мен дарындарын
дамыту, оқушылардың тәжірибелік білігі мен дағдыларын қалыптастыру, үйірме
жұмыстарында алған білімдерін сабақтарда пайдалануға үйрету. Бастауыш
сыныптарда балалардың іске қызығуы тұрақты болмайды. Үйірме жұмыстары
оқушылардың әр түрлі және кездейсоқ қызығуына да жауап беруі керек.
Үйірме жұмысы жеке пән негізіндегі білім ғана емес, білімнің сан алуан
аясын қамтиды.
Барлық үйірмелерде де балалардың белсенді тобы, бастаушылары
болады. Үйірме арнайы жоспармен жұмыс істейді.Ол жоспарда I-IV сыныптардың
оқу бағдарламалары, балалардың қызығуы, жалпы дамуы еске алынады. Үйірме
жұмысының ұзақтығы 30-40 минуттай болғаны, ең кемінде айына бір рет өткені
жөн. Нәтижеге жету үшін жұмысты мұқият дайындау керек.Әдетте бастауыш сынып
оқушыларының бәрі үйірме жұмысына қатынасқылары келеді. Мұғалім әрқайсысына
тапсырма тауып беріп, ұжымдық іске, қызығуына қарай балалар тобына қосуы
керек. Мысалы, Табиғат және қиал- ғажайыптары деген үйірменің жоспарына
Алтын күз байлығы атты мәжіліс өткізу кірді делік.Оқушылар күз туралы
өлеңдерді жаттап алу, үйрену, музыкалық шығармаларды орындау, егінжай, бау-
бақша өнімдерінен көрме ұйымдастыру, адамдардың күзгі еңбегі түрлері
жөнінде әңгіме дайындау, осы жыл мерзіміндегі жануарлар өміріндегі
ерекшеліктер туралы, күз туралы балалар әдебиеті көрмесін, балалар салған
суреттер көрмесін ұйымдастыру сияқты тапсырмалар алады.Үйірме отырысын
өткізуге дайындық барысында тек әр оқушының қоғамдық мәнін ғана емес,
сыныптың оқушылар ұжымын қалыптастыруға ықпал жасайтын барлық балаларын
түрлі іс-әрекетке қатынастыруға болады.
Бастауыш сынып оқушыларын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жас кезеңдері:
1.Сәбилік (өмірдің алғашқы бір жылы).
2.Мектеп алды дейінгі жас (1жастан 3жасқа дейін ).
3.Мектепке дейінгі жас (3жастан 6 жасқа дейін). Бұл аралықта а) кіші
мектепке дейінгі жас(3-4жас), б)орта мектепке дейінгі жас (4-5жас), в)
үлкен мектепке дейінгі жас (5-6жас).
4.Кіші мектеп жасы (6-10жас).
5.Орта мектеп жасы (10-15жас).
6.Жоғары мектеп жасы (15-18жас).
Жастық даму заңдылықтары:
1. Жастық шақта адамның тән – дене дамуы тез әрі қарқынды жүріп жатады.
2. Тән – дене дамуы біркелкі болмайды, бір кезеңде жылдам дамыса, екінші
де – тым баяулап кетеді.
3. Адам денесінің әр бір ағзасы өзіне тән қарқынмен дамып барады,
тұтастай дене бөліктерінің дамуында теңдестік пен сәйкестік болмайды.
4. Адам жасы мен оның рухани дамуы өзара кері тәуелділік байланыста.
5. Адамның рухани дамуы бірде қарқынды, жедел болса, әлде бір жағдайда
баяу халге түседі.
6. Даму барысында кейбір психикалық сапа – қасиеттер мен мүмкіндіктердің
қалыптасуы үшін тиімді жас кезеңдері болады.
Бастауыш мектеп оқушыларының психика – педагогикалық ерекшеліктері:
1. Жүйке жүйесі жетіле түседі. Психикасы жедел дамуға келеді.
Тежелу кемде де,қозуы күшті.
2. Танымдық іс-әрекеті тікелей оқумен байланысты.
3. Қабылдау тұрақсыз, ұйымдаспаған, көрнекі қызығушылық басым.
4. Зейіні ырықсыз, тұрақтылығы кем, шектелген.
5. Ойлауы бастапқыда көңіл шарпуы(эмоция) мен бейнелі негізде,
кейін дерексіз – логикалық кейіпке келе бастайды, тіл
дамуымен бірге жүреді.
6. Есі қызықты, нақты, жарқын материалға бейімдеу, көрнекі -
бейнелі сипатқа ие. Есін толығымен қажетіне пайдаланып, оқу
міндеттерін атқаруға қолдана алмайды.
7. Кіші мектеп жасы ізгілік, адамгершілік сапаларды баулуға ең
қолайлы кезең.
8. Өзін - өзі мақтау мен басқалар мадағын жақсы көреді.
9. Ой – көңіл дүниесі сырттай әрекет – қылығынан анық көрінеді.
10.Бала еңбегін ойын
үдерісімен байланыстыра ұйымдастырған ұтымды.
Жастық кезеңдер реті
Тән – дене, сондай – ақ ақыл дамуы адамның жастық кезеңдерімен тығыз
байланыста екендігі ежелгі дәуірден белгілі болған. Бұл өзінен- өзі айқын
шындық дәлелді қажет етпейді: адам неғұрлым ұзақ өмір сүрсе – бойы өседі,
денесі қатаяды, жастың келуімен даналық қонады, тәжірибе топталады,білім
қоры ұлғаяды. Әр жас кезеңінің өзіне тән дене,психикалық және әлеуметтік
даму деңгейі болады. Әлбетте, бұл сәйкестік жалпы және тұтастай жас
кезеңдеріне тура келеді, ал нақты адамның дамуы қандай да ауытқулармен
қабаттаса жүруі мүмкін. Даму үдерісін дұрыс басқару үшін педагогтар ертеден
– ақ, адам өмірінің кезеңдерін белгілі уақыт топтарына жіктеуге тырысқан.
Бұл іспен өз замандарында ғалым – педагогтар: Коменский, Штрац, Бюллер,
Горлок, Левитов, Эльконин, Пршигода, Ванек, Шванцара және т.б. айналысып,
жастық кезеңдерге бөлістірудің бірнеше ондаған сұлбасын ұсынған. Солардың
ішінде педагогтардың көпшілігінің қолдауын тапқан бір сұлбаға назар
аударайық.
Кезеңге бөлістіру жас ерекшеліктеріне негізделеді. Жастық ерекшеліктер –
деп нақты өмір дәуіріне тән анатомиялық, физиологиялық және психологиялық
сапаларды атаймыз. Жастық ерекшеліктер мәні адамның тән дене дамуынан айқын
көрінеді. Бойдың өсуі, салмақ қосылуы, алғашқы тістердің пайда болуы, кейін
олардың түсіп, ауысуы, жыныстық жетілу және басқада биологиялық үдерістер
елеусіз ауытқуларымен әртүрлі жас кезеңдерінде жүріп жатады. Адамның
биологиялық және рухани дамуы өзара тығыз байланыста болғандықтан,
психикалық аймақтағы өзгерістерде белгілі жас кезеңдеріне сәйкес келеді.
Биологиялық өзгерістер сияқты қатаң белгілі бір жас кезеңіне сәйкес болмаса
да,әлеуметтік пісіп – жетілу көрніс береді, тұлғаның рухани даму динамикасы
да өз кезегімен орындалып жатады. Осылардың бәрі адам дамуы мен оның жастық
кезеңдерін белгілі сатыларға бөлуде табиғи негіз қызыметін атқарады.
Дамудың толық кезеңдестігі адамның бүкіл өмірін белгілі дәуірлерімен қоса
қамтиды. Ал шамалап сатыларға бөлу нақты ғылым саласын қызықтырған өмірдің
бір бөлігін өз ішіне алады. Бастауыш мектеп педагогикасын баланың мектепке
дейінгі және кіші мектеп жасындағы өмір және даму кезеңдері қызықтырады.
Бұл баланың туылғанынан он,он бір жасқа дейінгі өмір аралығы. Психология
аймағында да балалардың психикалық даму кезеңдерін айырады, бірақ
психологиялық кезеңдерге бөлу педагогиклық жас кезеңдері мен бірдей сәйкес
бола бермейді, себебі психика дамуы ананың жатырында басталады, ал бала
тәрбиесі оның дүниеге келген мезетінен басталады. Бала дамуы ерекшеліктерін
әр жас кезеңіне байланыстыра түсіну үшін төмендегі салыстырма кестеге назар
аударыңыз:
Психологиялық кезеңдер Педагогикалық кезеңдер
1.Ана жатырындағы кезең 1.Сәбилік
(өмірдің бірінші жылы)
2.Дүниеге келу кезеңі 2.Бала – бақшаға дейінгі жас кезеңі
(өмірдің алғашқы 6 аптасы) (1 – ден 3 жасқа дейін)
3.Емізу кезеңі 3.Мектепке дейінгі жас кезеңі
(1 жасқа дейін) (3 – 6 жасқа дейінгі)
4.Еңбектеу кезеңі Кіші мектеп алды жас кезеңі
(1- 3 жасқа дейін) (3 – 4 жас аралығы)
5.Мектеп алды жас кезеңі Орта мектеп алды жас кезеңі
(3 – 6 жасқа дейін) (4 – 5 жас аралығы)
6.Кіші мектеп жасы Жоғары мектеп алды жас кезеңі
(6 – 11 жас) (5 – 6 жас аралығы)
7.Жыныстық жетілу кезеңі 4.Кіші мектеп жас кезеңі
(11 – 15 жас) (6 – 10 жас аралығы)
8.Бозбалалық жас 5.Орта мектеп жас кезеңі
(15 -20жас) (10 – 15 жас аралығы)
6.Жоғары жас кезеңі
(15 – 18 жас аралығы).
Педагогикалық кезеңдерге бөлудің негізін, бір жағынан, дене және психикалық
даму сатылары құраса, екінші жағынан, бұл тәрбие жүріп жатқан жағдайларға
байланысты келеді.
Жүйке – жүйесін және дене мүшелерін біріктірген ағзаның биологиялық пісіп
жетілуі және онымен бірге жүретін танымдық қабілеттердің даму сатылары өз
бетінше жасайтын шынайы, табиғи құбылыс болса, ал саналы құрылған тәрбие
үдерісі жас кезеңдері ерекшеліктеріне икемдесуі және оларға негізделуі
қажет. Педагогикада дамудың жастық сатыларын мойындамау әрекеттері де
болған.Тіпті, орайлас әдістеме табылса, қалаған 3 – 4 жастағы баланы жоғары
математикаға, басқа да дерексіз түсініктекрге үйретіп, кез -келген
әлеуметтік тәжірибені, білімдерді, тәжірибелік ептіліктер мен дағдыларды
игертуге болады деген теориялар да пайда болған. Бірақ бұл мүмкін
емес.Бәлкім,бала өте күрделі сөздерді де дұрыс айтуға үйренер, бірақ оның
мағынасын ұғуға оған әлі ерте. Жас кезеңдері шектеулерін осы күнгі
балалардың шапшаң дамуымен олардың сөздік және түсінік қорының кеңдігімен
шатастыруға болмайды. Бұл құбылыс әлеуметтік дамудың жеделдеуімен, әрқилы
ақпраттық дерек көздеріне кең жол ашылуымен, балалардың көп нәрседен
хабардар болуымен түсіндіріледі. Даму үдерісінің жеделдеу мүмкіндіктері
кеңеюде, бірақ шексіз емес.Жас кезеңі дамуды мезгілінен тыс жаздырып
жібермей, өз билігін таңады. Бұл саладағы ықпал жасаушы заңдылықтар даму
мүмкіндіктерінің шама – шарқын белгілеп береді. Оқу – тәрбие жұмысында
балалардың жас ерекшеліктерін ескеруді өз заманында Я.А.Коменский талап
еткен.Әр нәрсенің табиғатта өз мезетінде болатынындай, тәрбие де өз
кезегімен – уақытында және ретімен алып барылуы тиіс. Сол жағдайда ғана
адамға ізгілік сапалар табиғи жұғысты келіп, ақыл есінің жетілуіне
байланысты ол болмыс шындығын толық, мән - мағынасымен түсінеді.
Игерілуі қажет болғандардың бәрі жас сатыларына сәйкес бөлініп,әр жас
кезеңіне түсініктілері ғана оқып – үйрену үшін ұсынылуы шарт - деп жазған
Я.А.Коменский.
Жас ерекшеліктерін ескеру іргелі педагогикалық принциптердің бірі.Оны
арқау ете отырып,мұғалімдер оқу жүктемесін ретке келтіреді,әрқилы еңбек
түрлерінің көлеміне негіздеме береді,даму үшін қолайлы күн тәртібін,
еңбекпен айналысу және демалу уақыттарын белгілейді. Жас ерекшеліктері оқу
пәндерінің және әр пәндегі оқу материалдарының іріктелуімен оқу
бағдарламасында жайғасуына орай мәселелерді дұрыс шешуге міндеттейді. Оқу -
тәрбие қызыметінің формалары мен әдістерін таңдауда осы принципке тәуелді.
Қазіргі дәуірде жас топтары арасындағы шектерді қайта қарастыруға себепші
болатын және бір құбылыс педагогтарды толғандыруда.Бұл акселерация
(лат.сөзі – жеделдеу ), - яғни балалық және жасөспірімдік шақта тән –
дене, кей жағдайда психикалық дамудың ерекше жедел алуы.Акселерацияны
биологтар ағзаның физиологиялық жетілуімен, психологтар – психикалық
функциялардың іске қосылуымен байланыстырады, ал педагогтар тұлғаның рухани
дамуы мен әлеуметтенуінен деп түсіндіреді. Педагогтардың пікірінше,
акселерация физикалық дамудың салдары емес, ол ағзада жүріп жатқан
физиологиялық жетілу үдерістері мен тұлғаның әлеуметтенуі арасындағы
қайшылықтардан.
60 – 70 жылдарға дейін балалар мен жасөспірімдердің тәндене рухани даму
тепе – теңдігі бірқалыпта болды. Ал бұдан кейінгі дәуірде пайда болған
акселерация нәтижесінде ағзаның физиологиялық жетілуі ақыл – ес ,
психикалық, әлеуметтік дамудан әлде қайда қарқынды болды. Даму
сәйкессіздігі қылаң берді. Адамның ақыл, әлеуметтік ізгілік сапаларының
негізі болған психикалық қызметтерден гөрі тән дене, сүйек құрылымдарының
өсуі жылдамдады. Осыдан баланы артық психологиялық жүктемеге түсіретін
жағдайлар пайда болды, яғни бала өзінің ақыл – есі жетпейтін істерге
асылатынды шығарды.Акселерация үдерісі балалардың өздеріне ғана әртүрлі
қиындықтар тудырып қоймастан, мұғалімдер мен ата - аналардың тәрбиеге
байланысты материалдық және рухани мәселелерін туындатты.
Акселерацияның негізгі себептері - өмірдің қарқынды дамуы, материалдық
жағдайлардың, тамақ және медициналық қызмет сапаларының көтерілуі, ерте
жастан балалар күтімінің оң сипат алуы, көптеген бала сырқаттарының
жойылуы. Бұл құбылыстың және де бір себептері бар: адамның тіршілік ету
ортасының радиоактив ластануы алғашқы да бойды өсіріп, ал уақыт өтуімен,
тәжірибелер көрсеткендей, адамзаттың жалпы тіршіліктің тектік қорын
әлсіретеді, атмосферадағы оттегі көлемін азайтады, ал бұның ізімен адамның
көкірек клеткасы шектен тыс кеңейіп,осыған сәйкес бүкіл ағза
ұлғаяды.Дегенмен,шынына жүгінсек акселерация көптеген жағдаяаттардың
тоғысынан келіп шығатын табиғи құбылыс.
80-жылдардың ортасынан бүкіл әлемде акселерация бір шама кеміп,
физиологиялық даму қарқыны айтарлықтай төмендеді.
Акселерациямен бірқатарда көрінетін құбылыс – ретрадация, яғни
балалардағы тән-дене және ақыл-ес дамуының кешеуілдеуі. Мұндай кешеуілдеуге
себепші – нәсілдіктен болған генетикалық тетіктердің бұзылысы, даму
үдерісіне кері ықпал жасаушы экологиялық орта,бір жағынан, радиациялық фон,
екінші жағынан ретрадация әсіресе балалардың психикалық дамуында елеулі
келеңсіз көрініс береді.Мұндайға ұшыраған балалар оқу-тәрбие үдерісіне
икемдесіп, қатарларымен бірге жасай алмайды.
Сонымен, әрбір жас кезеңіне сәйкес физикалық,психикалық және әлеуметтік өз
дамуы болады. Педагогтар үшін балалар мүмкіндіктерін,оларды жас
кезеңдерімен сәйкестендіруді жеңілдету үшін жастық кезеңдестіру сұлбасы
жасалған.Ол сұлба жас ерекшеліктерін ажырата білуге негізделген.Жас
ерекшеліктері-бұл нақты өмір жасына тән анатомиялық-физиологиялық және
психикалық сапа қасиеттер. Саналы ұйымдастырылған тәрбие балалардың жас
ерекшеліктеріне икемдестіріліп,оларға негізделуі тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы
3 жасынан 6 – 7 жасына дейінгі дәуірде балада ой-өріс дамуы
жылдамдасады, қоршаған дүние жөніндегі танымы қалыптасады,өмір ағысындағы
өзін-өзі және өз орнын түсіне бастайды, өзіндік баға беру ептілігі шыңдала
түседі.Оның бұл күндегі негізгі іс-әрекеті-ойын,енді бірте-бірте ойынның
жаңа сеп-түртклері басты рөл атқара бастайды,бала өзін қияли жағдайларға
салып,сондағы қимыл-әрекеттерді орындауға тырысады.Бұл кездегі басты үлгі-
ересектер.Егер кешегі күні өнегелік әсерлерді
анасынан,әкесінен,тәрбиешілерінен алатын болса,бұл күнде ол теледидардың
өрескел ықпалына түсіп,
қарақшылардың,тонаушылардың,зорлықш ылардың,ланкестердің қылықтарын
қайталағанды қызық көреді.Балалар экранда не көрсе,соның бәрін тікелей
тұрмыста қайталауға құштар келеді.Осыдан баланың психикалық және әлеуметтік
дамуында өмір шарттары мен тәрбие шешуші рөл атқаратыны жөніндегі
тұжырымның дұрыс екеніне көзіміз жетіп жүр.Табиғи қасиеттер,нышандар тек
тәрбие жағдайлары бола келіп,бірақ бала дамуында қозғаушы күш міндетін
атқара алмайды. Бала қалауынша қалыптасады, қалай ол өседі – мұның бәрі оны
қоршаған адамдарға тәуелді, олардың қалай тәрбиелеуіне байланысты. Мектепке
дейінгі балалық шақта даму үдерісі барша бағыттарда өте қарқынды жүріп
жатады. Оның миы әлі жетіле қойған жоқ, қызметтік ерекшеліктері
дараланбаған, қызметі шектеулі. Сәби бала өте икемді, оқу әрекетіне
берілгіш. Оның мүмкіндіктері ата-аналары мен педагогтардың шамалағанынан
көп жоғары. Осы кезеңдік ерекшеліктерді тәрбиеде толығымен пайдалана білу
қажет. Сонымен бірге тәрбиенің жан – жақты жаңа үйлесімді сипатын
қамтамасыз етуге тырысу керек. Тек қана ізгілік дамуын тән – дене
тәрбиесімен, еңбек қабілетін көңіл – күймен, сананы эстетикалық сезіммен
табиғи байланыстыра отырып, мектеп жасына жетпеген баланың барлық сапа
қасиеттерін бірқалыпты және үйлесімді дамытуға болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың қабілеттері дәл, сезімтал
қабылдауға, күрделі жағдайларда жол таңдауға епті, сөз байламы пайымды,
бақылағыш және тапқыр келеді. 6 жасқа жақындағанда арнайы, мысалы,
музыкалық, көркем өнерлік – қабілеттері дами бастайды.
Баланың ойлау қабілеті оның таным – білімімен байланысты,
неғұрлым көп білген балада жаңа ойлар құрастыруға қажет ұғымдар қоры ұлғая
түседі. Бірақ, жаңа білімдерді жинақтау барысында бала өзінің алғаш
ұғымдарын жетілдіре түсумен бірге, мағынасы күңгірт, белгісіз болған
болжаулар мен түсініксіз сұрақтар шеңберіне шырмалады. Бұл қарқынды
дамудағы танымдық үдеріске кедергі жағдайларды тудырады. Түсініксіздерге
кезіккен бала дамуы енді сәл тоқырауға кез болады. Ойлау үдерісі жас
шектеуіне кезігіп, “балалықтан” шыға алмай әуре болады. Әлбетте, әр түрлі
айла жолдарымен бұл жағдайдан аттап өтуге болар, бірақ, 6 жасар баланы
оқыту тәжірибесі көрсеткендей, мұнымен айналысудың қажеті жоқ.
Кіші жастағы бала өте қызыққыш, көп сұрақтар беріп, қәпелімде
жауабын талап етеді. Бұл жаста ол шаршап, шалдығуды білмейтін зерттеушіге
айналады. Педагогтардың көпшілігі мұндай жағдайда баланың талғамдарын
қанағаттандырып, құмарын басу үшін ол неге қызықса, не жөнінде сұрап
жатса, соған жауап беріп, үйрету, оқыту орынды болатынын алға тартады.
Бұл жаста баланың сөйлеу тілі жемісті дамуда болады. Сөздік қоры
ұлғайып (4000 сөзге дейін), тілдің мағыналық тарапы өрістей бастайды. 6-7
жаста балалардың көпшілігі дұрыс дыбыстауды игереді.
Бірте – бірте балалардың үлкендермен қатынастар сипаты өзгере
бастайды. Әлеуметтік шарттар мен еңбек дағдыларының қалыптасуы жалғаса
түседі. Осы жаста дағдыланған өзін - өзі күту, жуыну, тіс тазалау сияқты
әрекеттері өмірлік әдеттерге айналады. Егер осы қасиеттердің қалыптасу
дәуірін байқамай, өткізіп алсақ онда олардың орнын толтыру өте қиынға
түседі. Бұл жастағы баланың сезімі ауысымды, қозғыш келеді. Әр күні
көретін теледидардағы қысқа хабарлардың өзі оның денсаулығы үшін өте
зиянды. 2 жасар баланың ата – аналарымен бір сағат, кейде одан да артық
теледидар алдында отырып қалатын жағдайлары көп ұшырасады. Бала әлі өзінің
не тыңдап, не көріп отырғанын түсіну дәрежесіне жеткен жоқ.Сондықтан,оның
жүйке жүйесі үшін шектен тыс тітіркендіргіш болған теледидар оны
шаршатып,көз жанарын әлсіретеді.3-4 жастан бастап балаға кішкентайларға
арналған хабарларды аптасына 1-3 рет 15-20 минут уақыт арасында қарап
тұруға рұқсат берген жөн.Егер жүйке-жүйесінің қозулары жиі және ұзақ
қайталанатын болса,бастауыш мектеп жасында-ақ бала жүйке сырқаттарына тап
болуы сөзсіз.Кейбір деректердің айғақтауынша,мектеп жасына жеткен
балалардың төрттен бірінің ғана денсаулығы күмәнсіз өз қалпында. Қалған
балалардың қандай да науқас белгілеріне шалдығудың басты себепшісі-
теледидар. Күн ұзақ экранға үңілген сәби қалыпты тән-дене дамуынан
қалады,қажетсіз жүйкесін шаршатады,тіпті керек болмаған ақпаратпен әлі
жетіліп болмаған миын ластайды. Ал ата-аналар болса,педагогтар мен
дәігерлердің кеңесін жол-жөнекей тыңдап,құлақ асқысы келмейді. Мектепке
дейінгі жастың соңғы кезеңінде балаларда саналы белгіленген мақсат және
ерік - күшімен байанысты ырықты белсенді зейін нышандары көрінеді. Ырықты
және ырықсыз зейін бірінің орнына бірі келіп,алмасып тұрады. Зейіннің
бөліну және ауысу қаиеттері әлсіз дамыған.Сондықтан да,бала бір орында
отыра алмайды, алаңдағыш, назары шашыраңқы.Мектеп алды баласы көп нәрсе
біледі және көп нәрсені орындай алады.Бірақ, оның ақыл
мүмкіндіктерін,былдырлаған тіліне қызығып,артықша әсірелеуге
болмайды.Ойлаудың қисынды қапы әлі ода қалыптаспаған.Бұл кезеңдегі жетілген
ақыл-ес дамудың қортындысы – көрнекі – бейнелі ойлаудың ең жоғары
түрі.Баланың ақыл дамуында мтематикалық ұғымдар маңызды рөл
атқарады.Кейінгі он жылдықтарда әлемдік педагогика 6 жасар балаларды оқыту
мәселелеріне орайлас логикалық,математикалық,жалпы абстракт ұғымдарды
қалыптастырудың көптеген қырларын түбегейлі зерттеді.Осының арқасында
мұндай абстракциялар пайда ету үшін бала ақылы әлі жетіспегені
дәлелденді.Дегенмен, орынды әдістерді қолданып,отыратын болсақ,бала білім
игеруде көңіл толарлықтай табыстарды иеленуі мүмкін.Ақыл дамуы желісінде
түсінім “кедергілері”ұшырасады.Бұл құбылыстың мәнін ашуда швед психологы
Ж.Пиаже көп еңбектенген.Балалар ойын барысында ешқандай оқымай-ақ заттардың
формасы,көлемі,саны жөніндегі түсініктерді жеңіл игеріп алады.Бірақ, арнайы
педагогикалық басшылық болмай, қатынастарды түсіну “кедергілерінен”
балалардың аттап өтуі қиын.Мысалы,мектепке дейінгі бала қай жерде
көлемдік,ал қай жерде сандық айырмашылық барын түсіне алмай дал болады.Бір
кілә мақта ауыр ма,бір кілә темір ауыр ма?деген сұраққа бала ойлануға ақылы
жетпегендіктен – бір кілә темір ауыр дей салады.Бұл қарапайым мысал
ойлаудың принциптік мүмкіндіктерін ашып береді.Метеп жасына дейінгі баланы
өте қиын және күрделі заттарға(мысалы,интеграл есептеулерге)үйретуге
болады,бірақ.одан түсер пайда жоқтың қасы. Халықтық
педагогика,әлбетте”Пиаже кедергілерін”білген,сондықтан да, бала тәрбиесіне
даналықпен келесі тұжырымды қосқан:”Жас күнінде – жаттасын,есейгесін -
түсінер”.Өз уақытында келетін мүмкіндікті уақытынан бұрын,жас кезеңі
келмей,зорлап ашудың қажеті болмайды.Даму желісін жасанды өзгертуден
тәрбиеде зияннан басқа,қолға түсер дәнеңе жоқ.
Мектеп босағасын аттау кезеңіне баланың мотивациялық аймағында
елеулі өзгерістер пайда болады.Егер 3 жасар бала көбіне жағдайға орай
сезім мен ниет ықпалында болса, 5 – 6 жаср бала өз қылық әрекетін сана
басқарымына келтіреді.Бұл жаста ол сәбилікте болмаған сеп түрткілерді өз
басшылығына алады.Бұл сеп-түрткілердің арасында ересектер дүниесіне
қызығу,соларға ұқсап – бағу- балалар үшін өте маңызды келеді.Ата-аналары
мен тәрбиешілердің мадағын алуға ұмтылу,өз қатарларының сый құрметіне
бөлену сияқты ұмтылыстар да бала үшін мәнді.Көп балалардың әрекеттерінің
негізінде жеке табыстар,ар-намыс,өзін таныту ниеттері билік етеді.Бұлардың
көбі ойындарда басшы рөлге таласу,сайыстарда жеңіске жету ұмтылыстарынан
айқын көрінеді.
Балалар моральдық қалып талаптарды еліктеумен игереді. Шынына
келсек, ересектер көп жағдайда оларға еліктеу үшін қажет болған үлгілерді
бере алмайды. Әсіресе өсіп келе жатқан әлеуеттің адамгершілік сапаларының
қалыптасуына өрескел зиянды болатын нәрсе – ересектердің арасындағы
жанжалдар мен дау – дамайлар. Балалар қара күшті, әрі кімнің білегі жуан
екенін сезе қояды. Оларды бұл тұрғыдан адастыру қиын. Үлкендер мінезіндегі
күйбеңдік, намыс жаралаушы айқай, жасанды сөзбұйдалық пен үркіту-қорқыту –
бұлардың бәрі үлкендердің бала кезінде сый құрметтен қалып, жағымсыз
танылыуына себепші болады. Бала мұндай адамдарды еш уақыта да күшті деп
мойындамайды. Нағыз күш – бұл бір қалыпты достық рай. Егер мұны тек
тәрбиешілердің өздері ғана ұстанған күнде, салмақты да салихалы адам
тәрбиесіне бір қадамда болса жақындағанымыз болар еді.
Жақсылық және жамандық қылық арасындағы бала таңдауына бағыт
беру үшін жалғыз-ақ тәсіл орындалуы қажет моральдық талапты бала көңіл-
күйіне сәйкестендіру. Басқаша атасақ, қалауы болмаған әрекеттер де
қажеттілерімен ысырылып қалдырылмай, түсінік арқасында орынды болатындары
мен ауыстырылғаны жөн. Бұл принцип тәрбиенің жалпы негізі ретінде
қабылданған. Мектепке дейінгі жас балаларының жеке дара еркшеліктерінің
арасында педагогтар темперамент және мінезге көп зейін аударады. И.П.Павлов
жүйке жүйесінің үш негізгі қасиетін (күші,қозғалмалылығы, тепе-теңдігі)
және осы қасиеттердің төрт негізгі бірігуін ажыратқан:
- күшті, қозғалмалы, ауыспалы – “ұстамсыз” тип;
- күшті, тұрақты, қозғалмалы – “тіршең,ұстамды” тип;
- күшті, тұрақты, жай қозғалысты – “байсалды” тип,
- “әлсіз” тип;
Әр тип нақты темперамент түріне сәйкес келеді: “ұстамсыз” – холерик,
“тіршең” – сангвиник, “байсалды” – флегматик, “әлсіз” – меланхолик.
Әлбетте, ата-аналар да, педагогтар да өз балалары мен оқушыларды
темпераменті бойынша таңдамайды, бәрін де тәрбиелеу қажет, бірақ, әрқайсысы
- өз алдына. Мектепке дейінгі жаста темперамент айқын көріне қоймайды. Бұл
кезеңнің өзіне тән ерекшелігі: қозу және тежелу үдерістерінің әлсіз болуы;
олардың тепе-теңдігінің болуы; жоғары сезімталдығы; көңіл кейіптерінің тез
қайта орнығуы. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналар мен тәрбиешілер жүйке
үдерістерінің тіршілік қуат күштерін: ұзаққа созылған ауыр жұмысты
орындауда жұмыс қабілетін сақтай білу, тұрақты және жеткілікті дәрежеде
ұнамды көңіл-күй кейпін сақтау, таныс емес және қолайсыз жағдайларда
батылдық көрсете алу тыныш немесе шулы жағдайларда да бірдей тұрақты зейін
ұстау, т.б есепке алып отыру қажет. Баланың жүйке жүйесінің күші (не
әлсіздігі) жөнінде оның ұйқысынан (ұйқыға тез берілуі,ұйқы тыныштығы,
беріктігі), күш қуатын тез (жай) жинақтауынан, аштыққа
шыдамдылығынан(жылауы,шарбаяшылығы немесе көңілділік сақтауы, байсалдылығы)
байқауға болады. Сабырлылық белгісін баланың келесі қасиеттерінен білу
мүмкін: ұстамдылық, шыдамдылық, байсалдылық, қозғалыс пен көңіл кейпіндегі
біркелкілік, олардағы оқтын-оқтын көрінетін қауырт бәсеңдеу мен
көтеріңкіліктің болмауы,сөйлеудегі енжарлық. Жүйке үдерістер
қозғалмалылығын адамның барша жаңалықтарға, тез назар аударуы, өмірлік
еліктемелерді шапшаң өзгеріске келтіруі, бейтаныс адамдармен жылдам икемге
келіп, олармен тіл табысуы, бір істен екіншісіне ойланып тұрмастан тез
ауыса алуы,және т. б. білуге болады Мектеп жасына дейінгі баланың мінезі
әлі қалыптасу жолында. Мінез, негізінде, жоғары жүйке әрекеттерінің
сипатына байланысты келеді,ал жүйке жүйесі даму жағдайында болатындықтан,
баланың қандай болып жетілетінін тек болжай алу ғана мүмкін.Көп мысал,
көптеген дерек келтіру болады,бірақ шындық қорытындысы жалғыз-ақ: мінез-бұл
қалыптасудың нәтижесі, ол мыңда бір үлкенді-кішілі әсерлердің
құрамасы.Қалыптасқан мінезде 5-6 жастағы баланың қандай қасиет белгілері
қалатыны-Жаратқанға ғана аян.Дегенмен, біз белгілі типтегі мінезді
қалыптастырғымыз келсе, сол мақсатты көздеп, ұйымдастырылған тәрбие алып
баруымыз шарт.Бұл күні қоғам мен мектептегі күрделі мәселелердің бірі -
жалғыз перзентті отбасы. Мұндай жағдайда баланың бірнеше артықшылығы
бар:барлық жақсылық соған,үлкендердің бәрі оны мәпелейді, ал бұл оның
дамуына ықпал жасайды, бала мейірімге бөленіп,еш бір қайғысыз,қағанағы
қарық, өзіне деген бағасы таудай болып өседі.Дегенмен, жалғыз перзентті
отбасының қиналатын жағдайлары аз емес: мұндағы бала жасына жетпей
ересек көзқарастар мен әрекеттерге үйіршең келеді, оның жеке-дара және
өзімшіл(эгоистік) қасиеттері анық көріне, қалыптасады, ол есеюдің көптеген
қуаныштарынан хабарсыз болады. Мұндай отбасынан шыққан бала басты адамилық
сапа – төңірегіндегі басқалармен қатынас жасау қабылетінен ажыралады.
Мұндай отбасыларда баланы қатер, қайғыдан сақтандырушы жағдайлар көп
жасалады. Әлбетте, оны бұлайынша қорғау мүмкін. Бірақ-қашанға дейін.
Сондықтан, баланы нақты өмір, тұрмыстық жағдайларға дайындаудың шараларын
орындау қажет.Оны қайғыруға да,қиналуға да үйретіп, жеңілістер мен
қателіктерге де шыдамдылықпен төзе білуге баулу керек.
Бала тек өзі ғана басынан өткізген сезімдерді байқауға қабілетті.
Басқаның көңіл толғанысы оған жат, белгісіз қорқыныш, ұят, тәуелділік,
қуаныш, ауыртпалық – бәрі де бала өмірінің серігі, бірақ олардың не екенін
өз басынан өткізгенде түсінеді. Жағымсыз жағдайлардан жасанды қорғаудың
қажеті жоқ. Өмірді өзгертіп болмайды, сондықтан оған шынайы дайындалу
керек.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тән-дене дамуының негізгі міндеті
әрі бұл жас кезеңінің барша мәні – ойын, ойын ұймдастыру. 5-6 жасар бала
сотқар да қызбалы келеді. Баланың төбелескіштігін қолдамаңыз, бірақ оны
шектемеңіз де. Бұл жастағы баланың көңі-күйі басқарымды келеді – қаласа
жылайды не асыр салып секіреді, көңілі келген кезде ыңырсып отырып алады,
не рахатқа балқып, жатып алады, ал осының бәрін ол шын көңілмен істейді.
Бұл жас кезеңінің басты міндеті – баланы қоршаған дүниемен
таныстырып, сөз сөйлеу әлеміне бойлату. 7 жасқа дейін адам қалай сөйлеп
үйренсе, өмірбойы сол тіл қолдану қалпымен өтеді. Баланы кемсітпей,
үлкенмен қалай әңгіме сұхбат құратын болсаңыз, онымен де солай тілдесуді
дағдыға айналдырыңыз. Табиғат аясына шығып, онымен өсімдіктану, жануартану
және топырақ, тау-тас негіздерін зерттеңіз. Баланың еркін байламаңыз,
есіңізде болсын, оқып үйренудің ең басты тетігі – ойын. Қыз балалар бұл
жаста байсалдылау келеді, сондықтан олармен көбірек ойланып, қатынас жасау
қажет.
Мектеп жасына дейінгі аралық бала дамуының қарқынды кезеңіне тұспа-
тұс келеді.Бұл жастағы бала сезімтал, адамгершілік және әлеуметтік қылық
ережелерін, жаңа іс-әрекет түрлерін қабылдауға жоғары қабілетті. Бұл
жастағы балалардың көпшілігі жүйелі оқу мақсаттары мен тәсілдерін игеруге
дайын. Әрекеттің басты түрі – ойын, ол арқылы бала өзінің танымдық және
әлеуметтік қажеттіліктерін қамтамасыз етіп отырады.
Кіші мектеп жасындағы баланың дамуы
6 жасқа орайласқанда бала негізінен жүйелі мектептік оқуға дайын.
Мектеп босағасынан аттайын деп тұрған кешегі сәби енді тұлғалық жетісті,
себебі ол бұл кезеңде өз қылық - әрекетіне баға бере алады, өзін
басқалармен салыстыра біледі.Мектепке дейнгі шақтың соңына онда бір неше
жаңа психикалық қасиеттер қалыптасады:
- қоғамдық татымды іс-әрекетке ұмтылу;
- өз қылық - әрекетіне басшылық жасау;
- қарапайым қорытынды шығара білу;
- жетілген сөз бен тілді орынды қолдану;
- өз төңірегіндегі адамдар мен байланыс жасап, қызмет бабында араласу.
Бала 6-7 жасқа келгенде, оның алдында ең алғашқы үлкен өзгеріс
туындайды. Мектеп жасы кезеңіне өту баланың іс-әрекетіне, басқа адамдармен
қатынасына, тілдесу әрекеттеріне түбегейлі жаңалықтар әкеледі. Енді баланың
басты қызметі – оқу, осыдан өмір барысы өзгереді, жаңа міндеттер пайда
болады, баланың басқалармен қатынастары да жаңаланады.
Қазіргі кезеңдегі бірінші сынып оқушыларының ерекшелігі – мұғаліммен
қатынасындағы шектен тыс “демократизм”, қылықтарының ырықсыздығы, өз
әрекеттерін мектеп талаптарымен сәйкестендіре алмауы. Мұндай
ебедейсіздіктер енді оқуға келген балалардың бәріне тән, бірақ,
мұғалімдердің байқағанындай, тіпті бірінші сыныптың ақырына бүгінгі
оқушыларда талаптарға деген қандай да қарсылықтар бой тіктеуде. “Қажет”,
“болмайды”, “ақырына дейін бітір” – деген талаптар, ересектердің тыянақты
зорлауынан соң ғана қабылданып жатады. Мұның өзі балалармен қатынас кейпін
өзгерту олармен жұмсақтау адамилық байланыстарға келу қажеттігін
туындатып тұрған жоқ па?
Бүгінгі бірінші сынып оқушысы, мұғалімдер айғақтағандай, бұдан он жыл
бұрынғы өз қатарларынан көптеген мінез бітістерімен ажыратылады. Қоғамның
әлеуметтік қарама – қарсылықтары асқынған, балалыққа симайтын теледидар
жойқыны жаулаған имандылық пен инабаттылықтың кеміген, бұғаусыз еркіндік
шарпыған кезең жағдайларында өскен бала бұл үдерістер астарында жатқан
жақсы мен жамандықтың бәрін талғаусыз өз бойна сіңіреді. Шектен тыс
түсініксіз және қажеті жоқ ақпараттармен бойын да, ойын да толтырған бала
әлбетте жете дамыған,осыдан өз сезімдерін білдіруде үлкен еркіндікке құштар
келеді. Адамдар арасында елеулі жік пайда болды. Ал балалар мұны көріп те,
түсініп те жүр. Мектеп енді олардың ұлғая түскен талаптарын
қанағаттандыруды елеулі қиыншылықтарға тап болуда. Тәрбие осы өзгерістер
ізімен үлгеріп, өз міндеттерін қайта қарастыру қажет.
Кіші мектеп жасындағы балалар биологиялық тұрғыдан екінші даму
кезеңіне өтеді: бой өсуі бәсеңдейді, салмағы қосыла бастайды, денесі
сүйектенеді, бірақ үдеріс мұнымен аяқталмайды. Бұлшық еттер жүйесі қарқынды
дамуда болады. Осыдан майда нәзік қимылдарды орындау қабілеттері пайда
болып, бала тез жазу дағдыларына жетеді. Бала ағзасының барлық ұлпалары
даму жағдайында болады.
Кіші мектеп жасында жүйке жүйесі жетіліп барады, бас миы үлкен жарым
шарларының қызметтері қарқынды дамып, даралана бастайды, ми қабығының
талдау және біріктіру қызметтері күшейе түседі. Кіші мектеп жасындағы
баланың бас миы салмақ жағынан үлкендердің миымен теңдесіп, орта есппен
1400г дейін ұлғаяды. Баланың психикасы шапшаң дами бастайды, қозу және
тежелу үдерістерінің арақатынастары өзгереді:
тежелу үдерісі күшейе түседі, бірақ қозу үдерісі әлі де болса басымдау,
осыдан – кіші мектеп оқушысының тұрақты шыдамдылығы кем, сабырлылық оған
әлі тән емес. Сезім ағзаларының дәлдік қызметі көтеріледі.
Балалардың ойлау қабілеті олардың тілімен дамиды. Қазіргі күндегі
үшінші сынып оқушыларының сөздік қоры 3500-4000 сөзді құрайды. Мектептік
оқудың ықпалы тек қана бала сөздік қорының ұлғайуынан көрінбейді, ең
алдымен сол игерілген сөздерді ауызша және жазбаша ой білдіруде пайдалана
алу ептілігінен байқалады.
Балалардың даралық ерекшеліктерін ескеру - өте маңызды, тартымды және
қажетті бола тұрса да, сыныпта 20-30 оқушыны оқытып, тәрбиелеп жатқан бір
мұғалімге өте қиын. Мұғалім қызметі өте ауыр. Балалар әр қилы, бірі
жолдасын өкпелетіп,өз қылығына қиналады, істегенінің қателік болғанын
сезінеді.Ал екінші бала,тіпті де қылығына ұялмайды, тек жазадан қорқады. Ал
үшінші біреуі өз қылығын ақтап, жазаның әділетсіз екенін дәлелдеп, бағады.
Қортындыласақ, әр балада оны басқалардан ерекшелейтін даралық
болады.Мұндай даралық оқушылардың түйсігінде,қабылдауында, ойлауында,
есінде, қиялында, қызығуларында, икемділігінде, қабілеттерінде,
темпераментінде, мінезінде көрінеді.Даралық ерекшеліктер тұлға дамуына
ықпал жасайды.
Бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру ерекшеліктері
Сыныптан тыс жұмыс оқушыларға тәрбие беру құралы, сабақтан тыс уақытта
ұйымдастырылатын мақсатқа бағытталған іс болып табылады.Сыныптан тыс тәрбие
жұмысына барлық оқушылар қамтылуы керек және оған ата-аналар, еңбек
ұжымдарының өкілдері, өндіріс орындары, студенттік педагогикалық бөлімдер
қатынасады.Негізгі мақсаты оқушылардың бастамалары мен өзіндік іс-
әрекеттердің дамуы. Негізгі міндеті - сабақтан соңғы бос уақытты
ұйымдастыру процесінде білімнің түрлі салаларына оқушылардың танымдық
қызығуын қалыптастыру, әлеуметтік белсенділігін тәрбиелеу, іс-әрекет
түрлеріне қажеттіктерін, дарыны мен қабілеттерін дамыту, мамандыққа бағдар
беру, қоғамдық мәні жан-жақты дамыған оқушының сапаларын үздіксіз, бірізді
тәрбиелеу.
Бастауыш сыныптарға сыныптан тыс жұмыс, көп жағдайда, қамқоршы
ата-аналар көмегімен сыныптың оқушылар іс-әрекеті төңірегінде жүргізіледі.
Сыныптан тыс жұмыс сабақ сияқты уақытпен шектелмегендіктен, оның мазмұнын
ұйымдастыру формалары мен әдістерін өзгертіп отыруға мүмкіндік
береді.Сыныптан тыс жұмыс оқушыларды көптеген іс-әрекет түрлеріне
қатынастыруға, ол іс-әрекет түрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдалануға
қолайлы жағдай туғызады.
Бастауыш мектеп жасындағы балаларды өздері қызығатын, ықыласпен
орындайтын істер ғана қызықтырады.Бастауыш мектеп жасында жүріс-тұрыс
тәжірибесі қарқынды жинақталады.Сондықтан бастауыш сынып мұғалімі сыныптан
тыс жұмыстарда ынтымақтасу,өзара көмек, достық пен жолдастық қатынасын
қажет ететіндей іс-әрекет түрлерін таңдап алуы керек.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылармен жүргізілетін сыныптан
тыс жұмыстардың түрлеріне тоқталайық.
Танымдық іс-әрекет.Сыныптан тыс танымдық іс-әрекет шеңбері
оқушылар сабақта алған білімдерін кеңейтетін,қоршаған өмірге қызығуын
дамытатын мәселелерді қозғайды.Танымдық іс-әрекетте ұжымдық және жеке жұмыс
формаларын бөліп қарауға болады.Ұжымдық сыныптан тыс танымдық іс-әрекетте
балалар ұжымы мүшелерінің алдына жалпы танымдық міндеттер қойылады.Сабақтан
тыс уақытта оқушылар жаңа білімдерді бірлесе алады, тәжірибе жұмыстарының,
қарапайым модельдер дайындаудың нәтижесіне жетеді,түрлі мамандықтар жөнінде
мағлұматтар алады.Өз еркімен түрлі ұжымдық-танымдық іс-әрекеттерге
қатынасып, оқушылар іс барысындағы тәуелділікке, жауапкершілікке,өзара
көмек қатынасына тартылады. Оқушылардың сыныптан тыс танымдық іс-әрекетін
ұйымдастыруда мұғалім балалардың түрлі жас кезеңдеріне байланысты
топтарының танымдық қызығу ерекшеліктерін білуі керек.Бастауыш мектеп
жасындағы балаларды қызықтырмайтын нәрсе жоқ. Бұл жастағы балалардың
қызығуы шашыраңқы болады. Мысалы, 6-7 жасар балалардың қоятын сұрағы
заттар және құбылыстармен алғашқы танысуға байланысты болса,8-10
жастағылардың сұрақтарынан деректерге, құбылыстарға, олардың мәнін тануға
қызығуды көріуге болады. Бұған қосымша бұл жастағы балалар сұрағынан
олардың санасына шешімі табылуға тиісті мәселе туындағанын көруге болады.
Олар бұл мәселені өздігінен шеше алмауы мүмкін, сондықтан олар үлкендерге
иек артады.
Олардың танымдық қызығуын талдау нәтижесінде В.А. Сухомлинский әр
баланың ойы өзіндік жолмен дамиды, олардың әрқайсысы өзінше ақылды да
дарынды деген болатын.
Сыныптан тыс жұмыс барысында балалардың танымдық қызығуы
қанағаттандырылып қана қоймайды.
Оқушылардың сыныптан тыс танымдық іс-әрекеті формалары мен әдістері олардан
себеп-салдарлық байланыстарды талап ететіндей, қарапайым сұрақтардан
күрделірек сұрақтарға көшетіндей етіп құрылады.
Оқу барысына қарағанда, оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекет
формалары көбірек. Балалар байқауларға, викториналарға, әңгімелерге
қатынасады, ғылым мен техника жаңалықтары жөнінде баяндамалар тыңдайды,
танымдық сипаттағы ойындарға қатынасады, оқылған кітаптар мен көрілген
кинофильмдерді талқылайды. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылармен
жүргізілетін танымдық іс-әрекет формасы қызығу саласына сай клубтық
жұмыстар болып табылады.
Еңбектік іс-әрекет. Мектептің бастауыш сыныптарының өзінде
оқушылардың олардың түсінуіне мүмкін мамандықтармен таныстыру басталады.
Олар түрлі материалдармен жұмыстың қарапайым тәсілдерін меңгереді, оқу-
көрнекі құралдарын жөндейді, мектепке, балабақшаға,үйге қажетті түрлі
бұйымдарды дайындайды.
Бастауыш мектеп ұстаздарының тәжірибесі бастауыш мектеп жасындағы
оқушылар түрлі еңбектік іс-әрекетке қатынаса алатындығын көрсетеді.
Оқушының істі орындауға даярлық дәрежесін ескеріп, мұғалім еңбектің түрін
таңдап алады. Сыныптан-сыныпқа көшкен сайын сабақтан тыс жұмыстар түрленіп
отырады.Оқушылар оқу құралдарын, таблицаларды ретке келтіреді, түрлі
коллекцияларды,гербарийлерді құрастырады, еңбек сабағы үшін табиғи материал
жинастырады, т.б. Қамқорға алынған балабақша бөбектеріне, қарттар мен
мүгедектерге көмекке келеді, қора–жайларды көгалдандыруға
қатынасады.Еңбектік іс-әрекет нәтижесі балалардың қанағаттандыру сезімі,
көңіл-күйдің көтеріңкілігін туғызады, оларды жаңа еңбек істеріне жетелейді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың еңбектік іс-әрекеті
ересектердің еңбегімен кең танысу арқылы жүргізіледі.Бастауыш сынып
мұғалімдері балаларды ата-аналарының еңбегімен таныстырады,еңбек озаттары
жөнінде баяндайды.Өндіріске фермерлік шаруашылық даласына,мал шаруашылығы
комплекстеріне экскурсия жасаудың үлкен тәрбиелік мәні бар. Мұндай
экскурсиялар ересектердің еңбектік іс-әрекетіне балалардың қатынасуымен
жүреді.Бастауыш сынып оқушылары еңбектік іс-әрекеттердің қатынасулары болып
қана қоймайды,олар мұғалімнің ол істерді ұйымдастырудағы белсенді
көмекшілері де бола алады.
Ойын. Ойын бастауыш мектеп жасындағы оқушылар үшін әрі өз бетіндік
іс-әрекеттің түрі, әрі барлық іс-әрекет түрлерінің міндетті
элементі.Ойынның алып күшін кезінде Ян Амос Коменский атап
көрсеткеніндей,ойында балалар өз өмірінің ең маңызды жақтарын бейнелейді.
Балалар ойынына Н.К.Крупская аса зейін қойып қарады.Бастауыш мектепте
балалар ойынына аса зейін қою керек.Себебі, тек ұжымдық ойындарда ғана
мақсатқа тиянақты ұмтыла алатын басқаларды соңынан ерте алатын
ұйымдастырушы,басшылық ететін балалар тәрбиеленеді.
Сыныптан тыс жұмыстарда балалар жасампаздық немесе рөлдік
ойындарға ерекше орын береді.Бұл жастағы балалардың ойын іс-әрекеті әрдайым
жасампаз болады.Ойында балалар өздерін еліктіретін белгілі бір өнегеге
ұқсап бағады.Сондықтан мұғалім балалар ойынына мұқият қарап,олардың орынды
өнегеге еліктеуіне жәрдем етуі керек.Оқушылардың ойын іс-әрекетінің
құндылығы оның барысында түрлі қиындықтарды жеңуінде,өз тәртібін
басқаратынында, батыл, жігерлі және орнықты бола алатындай ойын
ұйымдастырылса, ойын өмір мектебі, өз құрдастарының ұжымына еңбек және
қарым-қатынас мектебі бола алады Ойын ұйымшылдық сезімді бекітіп,баланың
бастамасы мен өз бетіндігін бекітеді.
Спорттық іс-әрекет. Бұл іс-әрекет баланың денсаулығын
бекітуге және күш қуатын шынықтыруға бағытталады. Қазіргі мектептің
негізгі міндеттерінің бірі – денсаулығы зор жас ұрпақты тәрбиелеу. Бастауыш
мектепте оқушылардың спорттық іс-әрекет үйірмелер жұмыстарын, қимыл
ойындарын, оқушылар қатарларының байқауын, т.б. өткізуге лайықты
гигиеналық жағдай жасаумен байланысты.
Спорттық іс-әрекетке қатынасу барысында балалардың бой түзеп
өсуі қалыптасады, гигиеналық дағдылар бойына сіңіріледі, еркі мен
төзімділігін тәрбиелейді. Батауыш мектеп жасындағы оқушылардың спорттық іс-
әрекеті спорттық мекемелерді, әскери – спорттық ойындарды, көпшілік
жарыстарын қамтиды. Спорттық жұмыстардың басым көпшілігіне ойынның
қатынасы бар. Мысалы, бастауыш сынып оқушылары оқушылар қатарларының және
әндерінің байқауына зор ынтамен дайындалады және қатынасады. Мектепте таза
ауада спорттық ойындар өткізіледі. Оқушылар бастауыш сынып мұғаліміне
спорттық іс-әрекеттерді ұйымдастыруға көмектеседі.
Сонымен, мектеп сыныптан тыс жұмыстарды түрлі іс-әрекеттердің
тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдаланып, баланың қоғамдық мәнін мақсатты, жан-
жақты және үйлесімді дамытады.
Мектептегі сыныптан тыс тәрбие іс-әрекеттің мазмұнына,
ұйымдастырылуына және әдістеріне қойылатын талаптарды бейнелейтін тәрбиенің
жалпы принциптері негізінде құрылады. Дегенмен, сыныптан тыс тәрбие
жұмысының өзіндік принциптері бар.
Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстың бір принципі – оған
оқушылардың өз ырқымен қатнасуы. Сыныптан тыс жұмыстардың түрлі бағыттары
мен ұйымдастыру түрлері бар. Балалардың өз ынтасы мен қабілеттерімен сәйкес
істерді таңдап алу мүмкіндіктері бар. Бірақ бастауыш мектеп жасындағы
балалар өз мүмкіндіктерін дұрыс бағалай алмайды.
Сыныптан тыс жұмыстарда тәрбие барысының ішкі қарама –
қайшылықтарын айқын көруге болады. Мұғалімдер, оқушылар ұжымы жетекшілері,
қоғамдық ұйымдар өкілдері, ата-аналар балаларға өзін көрсете алатын іс
әрекет түрлерін таңдап алу қажет екендігіне кеңес бере алады.
Сыныптан тыс жұмыста балалардың жас және жеке ерекшеліктерін
есепке алу принциптерінің мәні зор. Осыған сай сыныптан тыс жұмыстың
мазмұны, түрі және әдістері өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер мұғалімнің
тәрбие жұмысы жоспарында орын алу керек.I-II сыныптарда кітап оқу, кино
және диафильмдер көру, кітап және кинофильм үзінділерін сахнаға дайындау,
III-IV сыныптарда табиғатқа, өндіріске экскурсиялар, модельдеу, мектеп
компьютерлерімен, құрылыс материалдарымен, металмен жұмыс, викториналарға,
конкурстарға қатынасу. Осылардың барысында оқушының қылығы мен пікіріндегі
жаңа құрылымды есепке ала отырып, мұғалім балалардың ерекшеліктерін тұрақты
зерттейді. Сыныптан тыс жұмыс балалардың жас және жеке ерекшеліктерін
ескере құрылса, олардың әлеуметтік ортадағы кез келген қарым – қатынасын
реттеуге болады.
Сыныптан тыс оқушылардың бастамаларын және өзіндік іс-әрекетері болу
принципін есепке алу арқылы да жүргізіледі.осы принципті еске ала отырып,
мұғалім, ата-аналар, жұртшылық өкілдері, қамқоршы оқушылар іс-әрекет
түрлерін ұсынады. Ұсыну қызықты істерді оқушылар өз бастамасына сай таңдап
алатындай болып шығуы керек.Сыныптан тыс жұмыстың өзі де ұдайы дамиды. Бұл
оқушылар құрамын, олардың қызығуын есепке алып отыруға жағдай жасайды.
Сыныптан тыс жұмыстардың негізгі түрлері. Сыныптан тыс жұмыстың
көпшілік және жалпы түрлерін бөліп қарайды. Тәрбиенің міндеттерін шешу үшін
сыныптан тыс жұмыстың жалпы түрлерін пайдаланады. Тәрбиенің белгілі бір
бағытының өзіндік ерекшелігін бейнелейтін сыныптан тыс жұмыстың арнайы
түрін анықтайды. Педагогика ғылымында сыныптан тыс жұмыстардың түрлерін
топқа бөлу айқын қалыптасқан жоқ. Дегенмен, мектеп тәжірибесінде сыныптан
тыс жұмыстарды ұйымдастыру түрлерінің жүйесі айқын көрінеді.
Бастауыш мектеп жасындағы балалармен сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастырып, өткізуге жетекшілік рөл – мұғалімдікі. Ол ата-аналардың,
жұртшылықтың, еңбек ұжымдарының, қамқоршы оқушылардың күшін біріктіреді.
Сыныптан тыс жұмыстар бұл кезде оқушылар ұйымдарының іс-әрекетімен тығыз
бірлікте жүргізіледі. Оқушылардың қоғамдық мәнінің әлеуметтік белсенділігін
қалыптастыруға, жасампаздық қабілеттері мен дарындарының дамуына мүмкіндік
береді.
Сыныптан тыс жұмыстардың жалпы түріне үйірме жұмысы жатады.
Үйірме жұмысы балаларды пәндік, техникалық, спорттық секцияларға
біріктіреді. Бастауыш сыныптардағы үйірме жұмыстарының мақсаты – оқушыны
ғылым мен техника әлеміне енгізу, жасампаздық қабілеттері мен дарындарын
дамыту, оқушылардың тәжірибелік білігі мен дағдыларын қалыптастыру, үйірме
жұмыстарында алған білімдерін сабақтарда пайдалануға үйрету. Бастауыш
сыныптарда балалардың іске қызығуы тұрақты болмайды. Үйірме жұмыстары
оқушылардың әр түрлі және кездейсоқ қызығуына да жауап беруі керек.
Үйірме жұмысы жеке пән негізіндегі білім ғана емес, білімнің сан алуан
аясын қамтиды.
Барлық үйірмелерде де балалардың белсенді тобы, бастаушылары
болады. Үйірме арнайы жоспармен жұмыс істейді.Ол жоспарда I-IV сыныптардың
оқу бағдарламалары, балалардың қызығуы, жалпы дамуы еске алынады. Үйірме
жұмысының ұзақтығы 30-40 минуттай болғаны, ең кемінде айына бір рет өткені
жөн. Нәтижеге жету үшін жұмысты мұқият дайындау керек.Әдетте бастауыш сынып
оқушыларының бәрі үйірме жұмысына қатынасқылары келеді. Мұғалім әрқайсысына
тапсырма тауып беріп, ұжымдық іске, қызығуына қарай балалар тобына қосуы
керек. Мысалы, Табиғат және қиал- ғажайыптары деген үйірменің жоспарына
Алтын күз байлығы атты мәжіліс өткізу кірді делік.Оқушылар күз туралы
өлеңдерді жаттап алу, үйрену, музыкалық шығармаларды орындау, егінжай, бау-
бақша өнімдерінен көрме ұйымдастыру, адамдардың күзгі еңбегі түрлері
жөнінде әңгіме дайындау, осы жыл мерзіміндегі жануарлар өміріндегі
ерекшеліктер туралы, күз туралы балалар әдебиеті көрмесін, балалар салған
суреттер көрмесін ұйымдастыру сияқты тапсырмалар алады.Үйірме отырысын
өткізуге дайындық барысында тек әр оқушының қоғамдық мәнін ғана емес,
сыныптың оқушылар ұжымын қалыптастыруға ықпал жасайтын барлық балаларын
түрлі іс-әрекетке қатынастыруға болады.
Бастауыш сынып оқушыларын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz