Мектептің білім беру мазмұнында ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту мүмкіндіктері
Мазмұны:
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1 Орта мектептерде астық жинауға арналған машиналарды оқытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.1 Мектептің білім беру мазмұнында ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.2 Орта мектептерде астық жинауға арналған машиналарды оқытуды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Орта мектептерде ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Мектептерде ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Астық жинауға арналған машиналарды оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3 Астық жинауға арналған машиналарды оқытуда техникалық құралдарын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1 Машиналарды оқытуда қолданылатын техникалық құралдардың қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.2 Астық жинауға арналған машиналарды пайдалану кезіндегі қауіпсіздік техникасы мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін инновациялық бағытқа түсіру маңызды. Бұл - біздің дәстүрлі саламыз. Азық-түлікке деген қажеттілік арта береді- деп, ауыл шаруашылығын дамыту бойынша зор міндет қойып, әрбір жастың жұмыстан қол үзбестен мамандық пен білім алу мүмкіндігі болуы керек екендігі атап өткен [1].
Осыған орай ауыл шаруашылығында негізінен дамудың интенсивті факторлары, ғылымның, техниканың және озық практиканың ең жаңа жетістіктерін енгізу, жасалған өндірістік потенциалды тиімді пайдалану есебінен жалпы өнімнің жылдық орташа көлемін 15 -- 17 процент ұлғайту көзделіп отыр. Бұл міндеттерді орындауда аграрлық-өнеркәсіптік комплекстің атқаратын жұмыстары ұшан-теңіз. Олар ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты өсуіне жетуге, елімізді тағам өнімдерімен және ауыл шаруашылық шикізатымен сенімді түрде қамтамасыз етуге, азық-түлік программасына сәйкес жоғары түпкі нәтижелер алу үшін комплекстің барлық салаларының күш-жігерін біріктіруге тиісті.
Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бойынша 2020 жылға қарай білім беру жүйесінің барлық деңгейлері - мектепке дейінгі біліммен жоғары білімге дейін түбегейлі жаңғыртылатын болады [2].
Осы бағдарламаны жүзеге асыру барысында Елбасы кәсіби техникалық білімді және жоғары білімді, білікті ұлттық мамандарды даярлау жүйесінің негізгі мәселелерін тиянақты шешуді ашық айтып, Үкіметке нақты тапсырма берген болатын.
Мол өнім алу үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсірудің дұрыс технологиясының зор маңызы бар. Өндірістің экономикалық тиімділігі операциялардың орындалу мерзімі мен тәртібіне, оларды жүзеге асыру үшін машиналар мен қарулардың типін дұрыс іріктеп алуға, техниканы пайдалану тәсілдерін белгілеуге байланысты [3].
Егіншілікті машиналары жетілдірілген техниканың негізінде жан -жақты механикаландыру қол еңбегін барынша аз жұмсай отырып егіншілікте барлық технологиялық процесті орындауға мүмкіндік береді. Бұл ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсірудің прогрессивті тәсілдерін енгізуге жұмыстарды ең қысқа мерзімде атқаруға олардың орындалу сапасын жақсартуға, сөйтіп сайып келгенде өнімін арттыруға жол ашады.
Астық шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі саласы болып табылады. Астық өндірісінің дәрежесіне басты тамақ өнімі - нанға - халықтың қажетін өтеу ғана емес, сондай - ақ мал шаруашылығын дамыту үшін берік мал азығы базасын жасау, олай болса сүт, ет, жұмыртқа, жүн шығымын көбейтуге байланысты.
2014 жылдың қорытындысында Қазақстан 14855,3 мың га дәнді дақылдар егістігін орып бастырып, ондан 18916,3 мың тонна астық жиылып, орташа өнімділік 12,7 цга болды [4].
Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады [5].
Бидайдан ұн, ұнтақ жармасын, тритикале және булгур жармасын жасайды. Ұнтақ жармасы - өзімізге белгілі манная крупа. Тритикале - будандастырылған бидай мен қарабидайдан жасалған жарма. Ұннан нан, макарон, кондитерлік тағамдар өндіріледі. Кебектің қайнатпасы теріні жұмсартады. Бидайдың масағы флористикада гүл шоғырлары мен композицияларын безендіру үшін қолданылады.
Астық өндіруді үнемі көбейтіп, арттыра берудің біздің еліміз үшін аса зор маңызы бар. Астықты неғұрлым мол өндірсек, солғұрлым мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығының басқа да салалары жақсы өркендейді, жалпы халықтың әл-ауқаты шапшаң көтеріледі.
Астық шаруашылығындағы ең жауапты науқан оны жинап алу. Сайып келгенде өнім тағдырын осы шешеді. Жинауды уақытында және жылдам жүргізсе (10 -- 12 күн ішінде), онда өнімді түгелдей жинап алуға мүмкіндік болады. Кеш қалған жағдайда көп ысырап болуы сөзсіз. Ал, мұның өзі ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің сол астықты өсіруге жұмсалған орасан көп күші мен жабдықтарының текке кеткендігі деген сөз.
Комбайндардың дестелеуіш жаткалардың жинауыштардың және басқа да механизация жабдықтарының көмегімен астық өнімін толық және тез жинап алуға болады. Бұл көп жылдық тәжірибеде дәлелденген.
Қазақстан астығының экспорттық әлеуетін арттыру мақсатында, Қазақстан Республикасының Президенті астық экспортының жыл сайынғы көлемін ұлғайту және Қазақстанның әлемдік астық экспорттаушы бестіктің қатарына кіруі жөнінде міндет қойды.
Ауыл шаруашылығына да жаңа технологиялар мен жаңа техникалардың саны көбеюде. Демек, ауыл шаруашылығын механикаландырумен қатар ауыл экономикасын көтеру үшін жетік технологияларды да тез меңгере алатын білгір мамандарды даярлау жолдарын қарастыруды қолға алу қажет.
Білім беру ісіне ашық жүйе түріне көшуге мүмкіндік беретін білім беру саласы, ашық жүйе ретінде қатысушы жақтардың мақсат-міндеттерді жауапкершіліктерді өзара бөлісу негізінде құруын қарастырады.
Бүгінгі таңда мектептердегі жаңашаландыру арқылы білім беруде машиналарды оқытуда қолданылатын техникалық құралдарды қолдану көрініс табатын оң алғышарттары қалыптасып келеді.
Интерактивті құралдарды ауыл шаруашылық машиналарын оқыту сабағіна пайдаланғанда дидактикалық мәселелерді шешуге көмектеседі.
Мұның бәрі де оқушыға материалды жақсы меңгерулеріне көмектеседі және өз білетіндерімен сәйкестендіруге септігін тигізеді. Қалыпты мектеп сабағын қазіргі педагогикалық және оқытудың ақпараттық-коммуникациялық технологияларын сәйкестендіріп өткізу маңызды.
Ең алдымен, Бүгінгі оқушы - ертеңгі маман тұрғысынан алғанда, білімін тәжірибемен ұштастыра отырып, оқыту арқылы оған көз жеткізуге жағдай жасау. Мектеп қабырғасында ауыл шаруашылық жұмыстарын оқытуды жетілдіру жолдарына қалам тартқан ғалымдардың, педагогтардың О.Сыздықов [3], К.Өстеміров [6], Д.Пошаев [7], С. Қырықбаева[8], В.Г.Чукалин[9], Е. Ермилова[10], С.Жолдасбекова [11], Б.Т.Ортаев [12] және т.б. еңбектері оқыту үдерісін ұйымдастырудағы оқу және әдістемелік құралдар болып табылады.
Мектептерде ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту жақсы жолға қойылған. Бұл жас ұрпақтың жетік маман болып шығуына зор ықпалын тигізеді.
Соған байланысты диплом жұмыстың тақырыбын Астық жинауға арналған машиналарды оқытуда техникалық құралдарын қолдану ерекшеліктері деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың астық жинауға арналған машиналарға болған қызығушылығын ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу және оны оқытудың педагогикалық-технологиялық әдіс-тәсілдерін үйрету.
Зерттеу объектісі: Жоғары сыныптардағы технология пән сабағы.
Зерттеу пәні: Астық жинауға арналған машиналарды оқытудың техникалық құралдары арқылы үйрету бойынша оқушылардың қызығушылығын арттыру.
Зерттеу міндеттері:
- педагогикалық, әдістемелік және арнайы оқу құралдарына шолу;
- оқушыларға ауыл шаруашылық жұмыстарын үйрету мазмұнын анықтау;
- бағдарлама негізінде тақырыптық жоспар құру;
- мектеп оқушыларына астық жинауға арналған машиналар бойынша арнайы, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау;
- мектеп оқушыларына ауыл шаруашылық жұмыстары мазмұнын анықтап, әдістері мен формаларын сипаттау, сабақ үлгісін жасау;
Зерттеу әдістері:
- материалдарды талдау, сараптау;
- мектептегі сабақтарда ауыл шаруашылық жұмыстарын оқыту үдерісін бақылау;
- оқушылардың еңбектік іс-әрекеттері нәтижелерін салыстыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ АСТЫҚ ЖИНАУҒА АРНАЛҒАН МАШИНАЛАРДЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектептің білім беру мазмұнында ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту мүмкіндіктері
Мектептерде ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту жақсы жолға қойылған. Ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту 5-сыныптан бастап оқытылады. Бұл жас ұрпақтың жетік маман болып шығуына зор ықпалын тигізеді.
Ауыл шаруашылық жұмыстары күзгі және көктемгі кезеңдерде атқарылады. Бұларды әдетте биология пәнінің мұғалімдері, ауыл шаруашылық техникасын оқытуды - технология пәнінің мұғалімдері, өндірістік білім беру саласының шеберлері немесе негізгі шаруашылықтардың мамандары жүргізсе оқыту нәтижелі болады.
Мектеп оқушыларына технология пәнінде сабақ өтуге негіз болатын құжат бұл жалпы білім беретін мектептің 5-9 сыныптарына арналған Технология оқу бағдарламасы (ҚР Білім және ғылым министрінің 09.07.2010 жылғы № 367 бұйрығымен бекітілген) [13].
Ауыл шаруашылық жұмыстарын орындау барысында оқушылар жергілікті жер үшін басты маңызға ие егістік дақылдары, көкөністер мен жеміс-жидек, сәндік гүлді өсімдіктер өсіруге, сондай-ақ жануарларды бағып-күтуге қатысты білім мен икемділікке ие болуы тиіс. Оқушыларды өндірістік бригадаларда, қамқорлыққа алған шаруашылықтардың егіс алқаптары мен мал фермаларында, мектептің оқу-тәжірибе алаңдарында қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей араласуы олардың бұл білімдер мен біліктіліктерін одан әрі жетілдіре түседі.
Ауыл мектептерінде технология пәнін өту барысында оқушылардың ауыл шаруашылық жұмыстарына деген қызығушылығын арттырып, олардың ауыл шаруашылығы өндірісінің техникасы мен технологиясы білімдері мен дағдыларын арттыруды көздеу қажет.
Өсімдіктен мол өнім алу үшін олардың биологиялық ерекшеліктерін, сыртқы ортаға әсер-ықпалын біліп, соларды орындай білу қажет. Сонымен қатар топырақ пен оның қасиеттерін, әр түрлі тыңайтқыштарды әзірлеу және енгізу технологиясыны білу керек.
Топырақтың ең негізгі қасиеті - оның құнарлылығы. Оны артыру үшін тыңайтқыштар қолданылады [14].
Тыңайтқыш - топырақтың құнарлылығын, егіннің өнімділігін арттыру үшін топыраққа енгізілетін органикалык және минералдық заттар. Тыңайтқыш топырақтағы химиялық, физикалық-химиялык және микробиологиялық процестерге әсер етеді. Соның нәтижесінде топырақтың реакциясы, пайдалы микрофлораның тіршілік ету әрекеті, қоректік заттардың өсімдікке жетуі өзгереді. Мәдени өсімдіктердің өнімін арттыруға тыңайтқыштың айрықша зор маңызы бар, өйткені ол өсімдікті коректік заттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Тыңайтқыштарды дайындау, тасымалдау, сақтау және егістікке енгізуге байланысты барлық жұмыстарды механизациялауды мұқият ойластыру қажет, яғни тыңайтқыштарды қолданудың жоспарын жасау мен бірмезетте тыңайтқыштарды енгізу жөніндегі механизацияланған жұмыстардың технологиясы жасалуға тиіс. Мұнда негізгі технологиялық операцияны - тыңайтқыштарды тікелей енгізуде жасап ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлінеді. Механизациялаудың жасалатын жоспары комплексті болуға тиіс, яғни мұнда темір жол вагондарынан жүктерді түсіру, тыңайтқыштарды енгізгенге дейінгі механизация құралдары қаралуға тиіс.
Күздік бидай, жүгері, күнбағыс, қант қызылшасы және басқа да мәдени өсімдіктер бүкіл вегетациялық кезеңінде қоректік заттарды керек етеді. өсімдіктерге әртүрлі химиялық элементтер - азот, фосфор, калий, күкірт, темір, мыс, бор және басқалар қажет. Әрбір элемент белгілі физиологиялық қызмет атқарады және басқалары орнын алмастыра алмайды.
Өсімдіктерді қоректік заттармен жабдықтаудың көзі топырақ болып табылады. Әйтсе де, топырақта өсімдіктердің бір қалыпты жетілуі үшін көбіне олар жеткіліксіз болады. Осы жағдайда топыраққа тыңайтқыштар енгізеді. Оңтүстік - далалық аймақта қолданылатын барлық тыңайтқыштар органикалық (көң, құс саңырығы, көк тыңайтқыштар, қордалар т.б.) және минералдық (азотты, фосфорлы, калийлі және микротыңайтқыштар) болып бөлінеді.
Оңтүстік - далалық аймақтың қолданылатын органикалық тыңайтқыштарға көң, көң садырасы және түрлі қордалар жатады. 0,5 пайыздай азот, 0,25 пайызға дейін фосфор және 0,6% калий бар көң неғұрлым жиі пайдаланылады.
Жеке шаруашылықтарда тыңайтқыш ретінде органикалық минералдық қордалар пайданылады. Бұларды әдетте көңмен, сабаннан қалыңдылардан, көң садырасынан және минералдық тыңайтқыштардан әзірлейді. Бұл үшін қордалар енгізбек болған учаскеге алаң бөледі, мұның үстіне сабанды және жас көңді қабаттап ерденеге (20 - 30см) салады. Сабан мен көңді садырамен, фикалиямен және сумен жақсылап ылғалдайды. Қордада азоттың ысырабын азайту үшін 10 % ке дейін топырақ қосады. Массаны тығыздап таптайды. Ердененің биіктігі кемінде 2 м болуға тиіс.
Тыңайтқыш сеялкалары тыңайтқыштарды өте біркелкі етіп шашуға, әрі оның үстіне оларды шағын мөлшермен себуге мүмкіндік береді. Тыңайтқыш сеялкаларының кемшілігі - аз өнімділігі мен күрделі конструкциялығы. Ортадан себетін шашқыштар жоғары өнімді және қарапайым конструкциялы келеді. Алайда олар тыңайтқыштарды өте біркелкі шашапайды. Бұл машиналармен шағын нормалы тыңайтқыштарды біркелкі себу мүмкін емес.
Жыртылған жерге енгізілетін негізгі тыңайтқыштардан басқа тыңайтқыштарды себу алдында себу алды культивациясына енгізеді; тұқымдар мен бірге сепкенде немесе сеялкамен қоспалап сепкенде; егіске тыңайтқыштарды шашып немесе ерітіндіні бүркіп сондай-ақ үстеп қоректендіргіштермен қатар аралықтарына сіңіріп енгізеді.
Тыңайтқыштарды үш агротехникалық мерзімде: көктемде - жаздық, жазда - күздік және күзде келесі жылдың жаздық дақылдары үшін енгізеді.
Тыңайтқыштарды енгізу жөніндегі жұмыстарды атқару үшін еңбекті ұйымдастырудың ең жақсы формасы қажетті машиналар жиынтығы мен жабдықталған арнаулы бригадалар болып табылады.
Тыңайтқыш шашқыштардың сан алуан түрінде тыңайтқышты себу нормасын мөлшерлейтін саңылауды және агрегат жүрісінің жылдамдығын өзгертіп реттейді. Жұмыс кезінде олар себілмей қалуын, әркелкі себуді болдырмау үшін іс әрекетіне ерекше назар аудара отырып, машиналарды мұқият қадағалау керек.
Ауыл шаруашылығында қолданылатын тракторлар әр түрлі көрсеткіштері бойынша бірнеше түрге бөлінеді. Осы принциппен бөлініп, бір топқа жататын тракторлар түрлерінің қасиеттері де бірдей болады.
Тракторлар ең алдымен атқаратын жұмыс түріне қарай үшке бөлінеді: а) жалпы жұмысқа арналған тракторлар; б) универсалды-қатараралық трактор; в) арнаулы трактор.
Жоғарыда аталған көрсеткіштерінен басқа тракторлар құрылысына қарай да бірнеше топқа бөлінеді. Жүргізгіш мүшелерінің түріне қарай дөңгелекті және шынжыр табанды тракторлар болады. Ал тұлғасының құрылысына қарай рамалы, жартылай рамалы және рамасыз тракторлар деп бөлінеді. Құрылысына қарай топталған тракторлардың аттары олардың негізгі қасиеттерін көрсететіндіктен оларға қосымша түсінік берудің қажеті жоқ.
Ауыл шаруашылығында қолданылатын тракторларды тарту күшіне қарай бірнеше топқа бөледі, бұл топ олардың класы болып табылады. Әрбір класқа бірнеше маркалы тракторлар кіреді, бірақ олардың қалыпты тарту күштері сол класта көрсетілген шамадағыдай болады. Ол кластар мынандай: 6, 9, 14, 20 30, 40, 50, 60 кН. Тракторлардың класын істелетін жұмыстың ауырлығына байланысты таңдап алады.
Жаңа техника мен технологияларды пайдаланып, ауылшаруашылықты жоғары деңгейге көтеруге болады.
Тазартылған тұқымды себу алдында өнімге зор нұқсан келтіретін ауру қоздырушылардан зиянсыздандырылады.
Тұқымды дәрілеудің үш тәсілі бар: құрғақ, жартылай құрғақ және ылғалдап дәрілеу. Тұқымды құрғақ дәрілеуде ұнтақ тәрізді улы химикаттармен тозаңдандырады, осының арқасында тұқым инфекциялардан зиянсыздандырылады да, сепкеннен кейін топырақта тұқым қайталап зияндалудан сақталады. Жұмысты түгелдей механизациялау мүмкіндігі құрғақ дәрілеудің артықшылығына саналады. Сондықтан да тұқымды зиянсыздандырудың бұл әдісі кеңінен таралып отыр.
Оңтүстік - далалық аймақта күздік дақылдардың егіс айналымында таза (қара) пар үш міндетті шешеді: 1) егістік арам шөп өсімдіктерінен тазарады; 2) топырақты ылғал жинайды; 3) нитрификация процесінде органикалық заттардың шіруі нәтижесінде нитраттар жиналады.
Күздік бидай алып жатқан алаңның бір бөлігін екпе парларға орналастырады. Екпе пар дегеніміз масақты дәнді дақылдарға қарағанда егістікті ерте босататын, ерте жиналатын дақылдар. Күздік сепкенге дейінгі қалған уақытта топырақ пар түрінде өңделеді. Аймақта барлық екпе парлардың ішінен жүгері, бұршақ, қара бидай және бидай екпе пары ең көп тараған. Мұнда парға егілген дақылды көк мал азығы мен сүрлемге жинап алады.
Оңтүстік - далалық аймақта күздік бидайды тек таза және екпе парға, сондай - ақ жүгері егілген, қатар аралықтарының ені 210 см отамалы егістіктерге егуге болмайды. Ауыспалы егістікке осындай бір немесе екі танапты ғана алуға болады, ал егіс айналымындағы күздік бидайдың танап саны беске немесе төртке дейін жете алады. Сондықтан да күздік бидайды егіс айналымында парлы емес алғы дақылдардан кейін: астыққа арналған жүгеріден, күнбағыстан, қант қызылшасынан, масақты және дәнді - бұршақты дақылдардан кейін орналастыруға тура келеді.
Оңтүстік - далалық аймақта ұзақ жазғы - күзгі қуаңшылық кепкен топыраққа негізгі өңдеу жүргізуді қиындатады, өйткені қара топырақ пен каштан топырақтың басым болуы жауын - шашынды кезде жақсы өңделеді.
Ғылыми мекемелердің зерттеулерімен алдыңғы қатарлы аудандардың тәжірибелері масақты алғы дақылдардан кейін күздік бидайға негізігі өңдеудің ең жақсы тәсілі топырақты жартылай парлап өңдеу болып саналады. Оның мәні мынада: сабан жиналғаннан кейін бірден топырақты құрамаланған агрегатымен өңдейді. Кейінде топырақты тұтас культивациялауды жүргізеді.
Астық шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі саласы болып табылады. Астық өндірісінің дәрежесіне басты тамақ өнімі - нанға - халықтың қажетін өтеу ғана емес, сондай - ақ мал шаруашылығын дамыту үшін берік мал азығы базасын жасау, олай болса сүт, ет, жұмыртқа, жүн шығымын көбейтуге байланысты.
Масақты дәнді дақылдар, егер аудандастырылған сорттардың тұқымдары жақсы егістік сапаға ие болып, белгіленген кондицияларға сай келсе ғана мол өнім бере алады. Тұқымның егістік қасиеттерінің негізгі көрсеткіштері арам шөптердің, мәдени өсімдіктер тұқымы қоспаларының жоқ болуы, бір қалыпты өнгіштігі, ылғалдылық, 1 000 дәнінің жоғары салмағы болып табылады. Тұқымдық материал зиянды жәндіктермен ауруға шалдықпаған болуға тиіс. Тұқымның сапасын бақылау - тұқым лабороториясы жүргізеді. Масақтылар тұқымы егістік сапасы жағынан бірінші және екінші класқа сай болуға тиіс.
2014 жылдың қорытындысында Қазақстан 14855,3 мың га дәнді дақылдар егістігін орып бастырып, ондан 18916,3 мың тонна астық жиылып, орташа өнімділік 12,7 цга болды [4].
Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады [5].
Бидай біздің заманымызға дейінгі 6 мың - 5 мың жылдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4 мың жыл бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Бидайдың дәні байлық пен жақсылықтың нышаны ретінде қабылданған, өйткені ол кезде көбіне қолданылған сұлы мен қара бидайға қарағанда, суыққа және құрғақшылыққа төзімсіз бидайдан жақсы өнім алу қиын болған. Ақ ұн тек үлкен мерекелер кезінде ғана пайдаланылған, онда да оған әркімнің мүмкіндігі келе бермейтін. Сұрпына қарай бидайдың құрамындағы крахмал мен көмірсулардың мөлшері 50-70%-ға дейін, ақуыздар 10%-дан 20%-ға дейін жетеді. Сондай-ақ, өсімдік майлары, дәрумендер (В1, В2, В6, С, Е, РР), минералдар (калий, кальций, магний, фосфор т.б), өзектер, пектинді заттар, сонымен қатар белсенді ферменттер бар. Зерттеу жұмыстары барысында суда өнген бидайдың құндылығы бірнеше есе көбейетіні анықталған. Мәселен, өнген бидайда В2 дәрумені 10 есе көп болған. Осындай керемет қасиеттерінің арқасында өнген бидайды жеу адам ағзасы үшін аса пайдалы. Бидайдың дәніне қарағанда, қабығы мен ұрығында Е дәрумені, антиоксиданттар, В тобындағы дәрумендер өте көп болады [5].
Бидайдан ұн, ұнтақ жармасын, тритикале және булгур жармасын жасайды. Ұнтақ жармасы - өзімізге белгілі манная крупа. Тритикале - будандастырылған бидай мен қарабидайдан жасалған жарма. Ұннан нан, макарон, кондитерлік тағамдар өндіріледі. Кебектің қайнатпасы теріні жұмсартады. Бидайдың масағы флористикада гүл шоғырлары мен композицияларын безендіру үшін қолданылады.
Биіктігі 40 - 130 см, тамыр жүйесі - шашақты, тарамданған. Сабағы қуыс, жұмыр, жапырағы таспа тәрізді, сағағы сабағын орай орналасқан. Гүл шоғыры - күрделі масақ, оның қынабында 2 масақша қабыршағынан тұратын масақтар орналасқан, ал олардың аралығында 3 - 5 гүлдері болады. Масақтың пішіні ұршық тәрізді, түсі ақ, қызғылт, кейде қара, ішінде қылтанағы болады. Тұқымы - ұзына бойына тартылған сызаты бар, беті жылтыр дән. Масақ қылтығына, түсі мен масақша қабыршағының түк басуына, қылтықтары мен дәндерінің түсіне, т.б. байланысты бидайдың түрлері түршелерге бөлінеді, ал әрбір түрше сорттардан тұрады. Қазақстанда негізінен жұмсақ және қатты бидай өсіріледі[15].
Жұмсақ және қатты бидайлардың жаздық және күздік сорттары бар. Жаздық бидай көктемде, күздік бидай күзде егіледі. Күздік бидайдың тұқымы 1 - 20С жылылықта, 7 - 9 күнде көктеп шығады. Сол қалпымен қар астында қыстап, көктемде өсіп, дән салып, жазда піскен соң орылып жиналады. Күздік бидай дәнінің толыға бастаған кезінде ылғалды көп керек етеді. Көктемгі қуаңшылық оның өнімінің азаюына әсер етеді, дәні солыңқы болады. Сондықтан қыста қар тоқтату жұмыстарын жүргізу керек.
Күздік бидай, көбінесе, оңтүстік облыстарда өсіріледі. Күздік бидайдың белгілі сорттары: "Жетісу", "Қарлығаш", "Комсомолдық - 1", "Мироновтық - 808", "Прогресс", "Шыны тәріздес-24". Егіс көлемі, түсімі, дәнінің сапасы жағынан жаздық бидай бірінші орын алады. Ол, көбінесе, Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс, орталық облыстарында өсіріледі, оның тұқымы 12 - 140С жылылықта бітік шығады. Түптену және сабақтану кезеңінде суды көп керек етеді, әрі топырақтың құнарлығын қалайды. Әсіресе, қызыл-қоңыр, құнарлы, саздау топырақтарда, тың жерлерде жақсы өседі. Тұқым себу мөлшері мен мерзімі әр аймақтың ауа райына, топырағына байланысты. Қазақстанда жаздық бидайдың көп тараған сорттарына ерте пісетін "Қазақстан-15", "Қазақстан-19", "Қазақстан-25", "Қарабалықтық-90", "Лютесценс-32", "Саратовтық - 29", т.б. жатады. Қазақстанда бидайдың 29 сорты аудандастырылған[3].
Бидай - негізгі азық-түліктік дақыл. Оның дәні, кебегі, сабаны құнарлы мал азығы, құрама жем өнеркәсібінің шикізаты. Бидай сұрыптаумен Ұлттық академиялық аграрлық зерттеулер орталығына қарасты Қазақ егін шаруашылығы ғылыми-зерттеулер институты, Ботаника және фитоинтродукция институты, ҚазМУ, Қазақ мемлекеттік аграрлық университеті, аймақтық тәжірибе станциялары шұғылданады. Бидай зиянкестері мен аурулары оның өніміне үлкен шығын келтіреді, олардың зиянкестеріне гессен және швед шыбындары, дәннің сұр көбелегі, барылдауық қоңыз, астық қандаласы, бүргесі, биті, обыр шегірткелері, т.б. жатады.
Бидай өнімдері тек адам үшін ғана емес, сонымен қатар мал үшін де бағалы азық. Ол құрама жем өнеркәсібі үшін пайдалы комплект болып табылады. Мысалы, біздің елімізде 50 млн. тонна шамасында бидай дәні мал азығы үшін пайдаланылады. Бидайдың өзінен және дамып қалдықтарынан дайындалған жеммен үй жануарлары да, құстар да тез өсіп, жақсы семіреді.
Бидай сабаны да едәуір бағалы ірі жемшөп қатарына жатады, ол басқа дақылдармен бірге сүрлемге де салынады. Сүттеніп пісе бастаған көк күйінде орылып, малға берілетін бидай қарабидай сияқты, жүгері өсіп жетілгенге дейінгі аса бағалы мал азығы.
Бидай өнімдері өнеркәсіпте де кең көлемде пайдаланылады. Мысалы, бидай дәнінен крахмал, спирт, май және клейковина алынады. Бидай сабанынан қағаз, картон, өнер бұйымдары және басқа да заттар жасалынады. Барлық ауыспалы егіс жүйесінде бидай санитарлық дақыл болып табылады.
Бидай егісінін, көлемі жөнінен әлемде бірінші орын алады және ол бүкіл Азиядағы барлық басқа елдердің бидай егісі көлемінен көп. Күздік бидай Украинада, Молдавияда, Белоруссияның біраз жерінде, Қырымда, Солтүстік Кавказда, Волганың оң жақ жағалауында, Қазақстанның оңтүстігі мен солтүстік-шығысында және Орта Азия республикаларында өсіріледі.
Сонымен адам қоғамының дамуында, оның мәдениетінің артуында астық тұқымдас мәдени өсімдіктер, олардың ішінде аса бағалысы - бидай ерекше роль атқарғаны байқалады. Сол ерте замандардан бастап қазіргі уақытқа дейін бидайдын экономикалық маңызы төмендеген емес. Бидай селекциясының прогресі нәтижссінде ауруларға, суыққа төзімді, ылғал мен тыңайтқышты тиімді пайдаланатын аса мол түсімді сорттар өсіріліп шығарылды [17].
Ауыл шаруашылығында қолданылатын техникалар қолданылу мақсаттарына байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Энергетика, көлік және тиеуіш машиналарына түрлі тракторлар, тіркемелер, тиеуіштер, майқұйғыштар, жүккөтергіштер, жылу және электр моторлары жатады. Тракторлар тарту күшіне қарай түрлі кластарға бөлінеді[18].
Қазақстанның ауыл шаруашылық машина жасау кәсіпорындарында атап айтсақ, Астана, Қарағанды, Тараз, Қызылорда, Қостанай, Ақтау, Атбасар, Өскемен т.б. қалаларында осы топқа жататын 62 түрлі күрделі және қарапайым ауыл шаруашылық техникасы шығарылады. Дәнді дақылдарды себуге, өсіруге, жинауға, өнімдерін баптауға арналған машиналар тобына: сепкіштер, қатар аралығын өңдейтін культиваторлар, астық орғыштар, астық комбайндары, сабан жинағыштар, дән тазартқыштар, кептіргіштер, астық тиегіштер жатады. Республикада бұл топқа жататын 17 түрлі машина, құралдар шығарылады. Қазіргі кезде барлық ауыл шаруашылық өндірісі машиналар комплексін, тиімді технологияны және механикаландырылған жұмысты ұйымдастыруды қолдануға негізделеді. Механизация мол және тұрақты өнім алуға жерді терең жыртуға қысқа мерзімде себуге дер кезінде және жоғары сапалы күтімге оптималды мерзімде өнімді жинауға бағытталған агротехникалық тәсілдерді қолдануға мүмкіндік береді.
Егіншілікті машиналары жетілдірілген техниканың негізінде жан - жақты механикаландыру қол еңбегін барынша аз жұмсай отырып егіншілікте барлық технологиялық процесті орындауға мүмкіндік береді. Бұл ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсірудің прогрессивті тәсілдерін енгізуге жұмыстарды ең қысқа мерзімде атқаруға олардың орындалу сапасын жақсартуға, сөйтіп сайып келгенде өнімін арттыруға жол ашады.
Ауылшаруашылық өндірісінің түрліше жағдайларына байланысты машиналар [14] жүйесі төмендегідей буындарға бөлінеді:
- жекеленген дақылдарды егіп өсіруді механикаландыру үшін машина комплектісі;
- өндіріс процесін (егін жинау, топырақты өңдеу, тыңайтқыш шашу) механикаландыратын машиналар жүйесі;
- егіншілік пен бау - бақша шаруашылығы және тағы басқалар;
- аймақтағы барлық өндіріс процестерін комлексті механикаландыруға арналған аймақтық машиналар жүйесі.
Қазақстанда бірінші рет 1955 - 1957 жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін механикаландыруға арналған машина жүйесі жасалды. Алайда бұл жүйе бүкіл ауыл шаруашылығы өндірісін комплексті механикаландыру ісін аяқтауды қарастыра алмады.
1961 - 1964 жылдары ғылыми - зерттеу және конструкторлық мекемелер бірлесе отырып, бұрынғы жасалған машина жүйелерін жетілдіру және нақтылау жөнінде үлкен жұмыстар жүргізді. 1965 - 1970 жылдары жасалған машиналар жүйесі комплексті механикаландыру ісін аяқтауды қамтиды: ол еліміздің 15 аймағында машинаны қолдануда топырақты, климаттық және тағы басқа жағдайларды толық ескереді. Бұл машина жүйесі колхоздар мен совхоздарды жоғары қуатты тракторлармен жабдықтауды, сағатына 9 -15 км жылдамдықта жұмыс істейтін кең алымды агрегаттарды енгізуді, универсал машиналарды шығаруды қарастырған.
Ғылым, техника мен озат тәжірибенің дамуымен кейбір операциялары жетілдіріліп отырады. Машина жүйесі мен ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсірудің технологиясы осы айтылған жетістіктердің негізінде үздіксіз жақсартылып отыруға тиіс. Ең жаңа технологияға сәйкес келмейтін ескірген машиналар өнімділігі неғұрлым жоғары және неғұрлым жетілдірілген жаңаларымен ауыстырылып отырады; осы техниканы пайдаланудың әдістері мен формалары түбегейлі өзгереді.
Осы кезде тракторлар мен ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, ғылыми - зерттеу институттары мен конструкторлық бюролары ауыл шаруашылығы өндірісін механикаландыру үшін машиналар жүйелерінің жобасын жасап жатыр.
Ауыл шаруашылығындағы өндіріс процестерін автоматтандырудың негізгі міндеті өнімділікті шұғыл арттырып, еңбек жағдайларын жақсарту, өндіріс шығындарын кеміту, ауыл шаруашылығы машиналарымен қаруларына қызмет етіп жүрген жұмысшыларды босату болып табылады.
1.2 Орта мектептерде астық жинауға арналған машиналарды оқытуды жетілдіру жолдары
Дәнді дақылдарды өсіру технологиясында жинау жұмысы ең соңғы саты болып есептеледі. Бұл дақылдарды жынауда қойылатын негізгі агротехникалық талап - оны агротехникалык ең колайлы мерзімде және ысырапсыз жинау. Егін түсімінің мол болуға және оның сапасы егін жинау жұмысының дер кезінде әрі ұйымшылдыкпен өткізілуіне байланысты.
Оңтүстік-далалық аймақтың озат тәжірибесі, бірден комбайнмен оруды бөлек ору әдісімен дұрыс ұштастырса, егіннің ысырабы азаятынын әрі дәннің сапасын толық сақтауға болатынын көрсетті.
Астық өндіруді үнемі көбейтіп, арттыра берудің біздің еліміз үшін аса зор маңызы бар. Астықты неғұрлым мол өндірсек, солғұрлым мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығының басқа да салалары жақсы өркендейді, жалпы халықтың әл-ауқаты шапшаң көтеріледі.
Астық шаруашылығындағы ең жауапты науқан оны жинап алу. Сайып келгенде өнім тағдырын осы шешеді. Жинауды уақытында және жылдам жүргізсе (10 - 12 күн ішінде), онда өнімді түгелдей жинап алуға мүмкіндік болады. Кеш қалған жағдайда көп ысырап болуы сөзсіз. Ал, мұның өзі ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің сол астықты өсіруге жұмсалған орасан көп күші мен жабдықтарының текке кеткендігі деген сөз.
Комбайндардың дестелеуіш жаткалардың жинауыштардың және басқа да механизация жабдықтарының көмегімен астық өнімін толық және тез жинап алуға болады. Бұл көп жылдық тәжірибеде дәлелденген.
Алғашқы астық жинайтын комбайнды америкалық фермер Эс Лэйн ойлап тапты. 1828 жылы ол масақты шауып, қызылдап, сонымен қатар дәнді қауызынан бөлетін жинау машинасына патент жариялады. Бірақ, Лэйн ойын жүзеге асыра алмады, ал оның отандастары, екі өнертапқыш Мур мен Хасколл 8 жылдан кейін жасай алды. 1836 жылы техникалық мнездемесі бойынша, қазіргі комбайндарға ұқсас келетін комбайнды патенттеді. 1854 жылы осы комбайн тесттік режимде 240 гектар жерден астық жинады. Кішкене кешірек комбайндар өндірісін ағынға қойды. Алайда, ол кездері конструкцияны көбіне ағаштан жинайтын, ал мұндай машиналар қозғалысқа қашыр мен жылқылардың көмегімен келтірілетін[19].
Бүгін астық жинайтын машиналар заманға сай техникамен жасалады - олар көп функциялы, қолдануға оңай және жоғары өндірмелі. Астық жинайтын машиналар Шығыс Қазақстан облысындағы АгроМашХолдинг кәсіпорнында жасалады [4]. Ауылшаруашылыққа арналған астық жинайтын техниканы жинау процесі қарастырылмақ. Замануи астық жинау машиналары - өзінде үш негізгі - дестелеу, бастыру және ұшырғыш секілді қызметтерді біріктірген бірегей құрылғы. Яғни, мұндай машиналар бір мезгілде масақты шабады, дәнді үйбидайықтан, тұқымды жемістен бөледі және астықты тазалау кезінде пайда болатын қалдықтарды іріктейді. Жұмыстың мұндай әмбебап принципі комбайндарды жетілдірудің арқасында мүмкін болды. Жүздеген жыл бойы олардың жұмысының жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді. Бүгінде астықты жинау әлем бойынша осындай машинасыз мүмкін емес. Ендеше, осы қыр қырандарының жұмысына бүкіл дала жұмысының нәтижесі тәуелді. Осындай астық жинайтын техника қысқа мерзім ішінде 100 мыңдаған доллар құнын өтеп шығады. Бұл бірнеше күн бұрын темір жол вагондарынан түсірілген комбайндар машкомплекттері. Бұларды осы жерге Беларуссиядан алып келеді. Соңғы жинау процесі - комбайндарды жинаудағы ең маңызды операциялардың бірі болып табылады. Машкомплект - бұл толығымен жинақталған машина емес. Қазір оның бөлшектері, оның ішінде дөңгелектері, тартушы белағашы мен панелі жәй ғана ұстатылып қойылған. Комбайнда жарық беруші құрылғы, терезе тазалаушы, тұтқыш, баспалдағы, анықтауыш белгілері және ең бастысы - қозғалтқышы мен көлбеу камерасы жоқ. Көлбеу камерасы - бұл кез келген астық жинаушы комбайнның ең маңызды бөлігі. Дәл осының көмегімен астықты кесіп, тазалаудың толық циклі мүмкін болады. Бірақ, бұл жайында кешірек. Машина жиынтығымен бірге комбайн шанағында машинаның соңғы жинақталуы үшін көптеген құрал-саймандар келеді.
Ішінде барлығы үш сайман жиынтығы - негізгісі - қозғалтқышты жинақтауға арналған саймандар, көмекші жиынтығы - фарлары, сыпырушылар, тұтқалар және үшінші жинақ - ірі габаритті бөлшектер. Егер жинақтауға арналған барлық құрамдас бөліктер орнында болса, процесстің өзіне көшуге болады. Комбайнды толық дайындыққа әр түрлі қызметкерлер жеткізеді. Әрбір маманның өзіндік нақты мақсаты болады және жұмыс істеудің бөлек алаңы бар. Негізгі процесс - қозғалтқышты жинау. Бұл өте күрделі құрылғы. Комбайн сағат сияқты жұмыс істеуі үшін, қозғалтқыш керемет жинақталып, іске қослуы керек.
Процесстің келесі кезеңі - көлбеу камераны орнату. Көлбеу камерасы - комбайнның маңызды бөліктерінің бірі. Оның көмегімен барлық дәнді масса комбайнға түсіп, әрі қарай өңделуге кетеді. Ол көптеген бөлшектерден тұрады. Бастылары - жетекші және жеткізуші бөліктері. Сонымен бірге транспортер. Көлбеу камерсы - барлық комбайнның жүрегі деп сенімді айтуға болады. Бұл агрегаттың жағдайы қандай болса, және қаншалықты нақты функцияларын орындай алса, тартылған ұнның сапасы да сондай болады. Көлбеу камерасы келесі принциппен жұмыс жасайды - дестелегіш масақтарға орын тастайды және бірден тарылтатын тесікке жеткізеді - ол шнек деп аталады. Саусақ аппаратының көмегімен барлық масса көлбеу камерасына түседі. Содан соң іске барабан кіріседі, бичтердің көмегімен ол массаны декке апарады. Бичтер масақтарды ұрып, олардан дән шығарады. Ішке түсетін тастарды құрылғының қалақтары тас ұстағышқа сұрыптайды. Сол кезде барабан минутына 1000 айналым жылдамдықпен қозғалады. Сонда барлық масса қатты араласып, ені азаяды. Егер барлық механизмдер бір бірімен жұмыс жасаса, 100 пайыз дән ұнтақталып, жоғалтулар болмайды. Астық декодан өткеннен кейін тазартуға түсіріледі. Осылайша, сабан барлық массадан бөлініп, сабанұрғыштан өтеді, жинаушыға жіберіледі. Содан соң дәнді торда жүйелі сілкуге апарады. Ал қалғаны - майда қиқым және масақтар масақ шнегіне жіберіледі. Бір уақытта дән қосымша бөліктерден арылу үшін комбайн ішімен айналмалы дистанциядан өткізіледі. Көлбеу камерасының құрылғысы - процесстің өте жауапты бөлігі. Онсыз дәнді жинап, қайта өңдеу процессі мүмкін емес. Көлбеу камерасының монтаждауы тамаша және нақты орындалуы тиіс. Бұл кезеңде комбайн қолдануға дайын. Барлық процесстің аяқталуы үшін бірнеше майда операция қалады, сонда ғана мынау 12 тонналы машина Қазақстандық егістіктерде жұмыс жасауға толығымен дайын болады. Осындай техниканың астық жинау уақытындағы маңызын бағаламау өте қиын. Ауыл шаруашылығы техникасының паркі қандай жағдайда екені жинақталған егіннің көлеміне байланысты. Процесске оралайық - іске келесі болып бастырмашылар, немесе қарапайым тілмен айтқанда, жапсырушылар кіріседі. Бірақ алдымен сол бірнеше майда операция - комбайнның жарықтандыру құралын, сыпырушыларды, тұтқалар мен сатыларды және басқа да көмекші элементтерді орнату керек. Процесс аяқталған кезде өз жұмысына электрші кіріседі. Оның міндеті - барлық электр құралының қосылуын тестілеу. Әрбір функциясы тексеріледі - жұмысындағы тіпті кішкене ақаулықтарға жол бірелмейді. Осы жерде іске бастырмашылар кіріседі. Бірақ олардың жұмысының маңызы аздау - комбайнда қауыпті аумақтар бар, ол жерге қауіпсіздік техникасы бойынша адамның қатысуына тыйым салынған. Сондықтан комбайнның осындай аумақтары міндетті түрде арнайы қызыл жапсырмалармен білгіленеді. Сонымен бірге фирмалық затбелгі мен басқа да ақпараттық және танымдық белгілер қойылады. Бұл да соңы емес. Қазір комбайын толығымен жинақталса да, егін алқабына шыға алмайды. Зауытта тағы да бір реттеу керек, және алқапта соңғы тексеру өтеді. Комбайндар туралы бірінші ескерулер біздің дәуірімізге дейін 80-інші жылдары пайда болған. Егін шаруашылығындағы өз машиналары туралы Рим жазушысы Палладий жазған болатын. Осындай агрегаттардың суреттері біздің уақытқа қабырғалы барельефтер ретінде жеткен. Оларды ғалымдар Бельгияда тапқан. Сондықтан жерді ауыл шаруашылық техникасының көмегімен өңдеуді біз білгеннен бұрынғы уақытта бастаған. Бүгінгі күні егінді жинау өте жылдам орындалады, 7-10 күн шамасында. Бір уақытта дән шығыстарының алдын алып, жанармайды үнемдей алу керек. Егін жинаудың жылдамдығы комбайнды алқапта қозғалту шапшаңдығына байланысты. Осындай жоғары сыныпты егін жинаушы машиналармен егін жинау процессі жылдам әрі машинаны басқаратындар үшін жайлы бола түседі. Жалпы, елде осындай бірегей техниканы өндіру - басымдық тізімінде. Өйткені бүгін Қазақстан - Каспий маңындағы аудандардың арасында жетекшілердің бірі және әлемдегі дән жеткізушілерінің бестігіне кіруге ұмтылуда.
Қазақстан астығының экспорттық әлеуетін арттыру мақсатында, Қазақстан Республикасының Президенті астық экспортының жыл сайынғы көлемін ұлғайту және Қазақстанның әлемдік астық экспорттаушы бестіктің қатарына кіруі жөнінде міндет қойды.
Қазіргі уақытқа дейін осы нарықтарға Қазақстан астығын тасымалдау Ресей, Өзбекстан және Түркіменстан аумақтары арқылы темір жол бойымен жүзеге асырылады. Осыған сәйкес, біздің астықтың экспортының бәсекеге қабілеттілігі осы елдердің көлік саясатына айтарлықтай дәрежеде тәуелді.
Қазақстан астығының Каспий теңізі арқылы экспортын әрі қарай дамыту және кеңейту мақсатында Поти (Грузия) және Амирабад (Иран) порттарында астық терминалдарының құрылысы бойынша қосымша жобалар іске асырылуда.
Сондай-ақ, астықты Еуропа елдеріне жеткізудің ең қысқа жолы - Қара теңіз порттарының бірінен астық терминалын сатып алу жобасын іске асыру жоспарлануда. Жобаны іске асыру Қазақстандық экспорттаушылар үшін өздерінің әлемдік астық нарығындағы қатысуын бекіту және кеңейту шарттарын қамтамасыз етеді.
ҚР 2020 жылға дейінгі азық-түлік бағдарламасында агроөнеркәсіп кешенін жоғары тиімді пайдалануға бағытталған мәселелер қойылған, атап айтқанда: ауылшаруашылық машиналарының техникалық деңгейін, сапасы мен сенімділігін арттыру және әмбебапты ауылшаруашылық агрегаттарын жасау және шығару; ауылшаруашылық өнімдерінің шығындарын азайтып олардың сапасын жақсарту. Әсіресе, күріш астық жинау машиналары - комбайндар мен жаткаларға басты назар аударылып отыр.
Қолданыстағы дестелі жаткаларды тікелей орып жинауға арналған жатка-хедер ретінде қайта жабдықтауды жөндеу мекемелерінде, машина-технологиялық стансалар мен шаруашылықтардың жөндеу шеберханаларында ұйымдастыруға болады. Жатка-хедердің егістік алқаптарда орындалатын технологиялық операциялардың ұлғаюын, сонымен қатар астық шығынының төмендетілуін ескеретін болсақ, дестелі жаткаларды қайта жабдықтауға кететін шығындары алғашқы маусымда өз өзін ақтай алады.
Комбайн паркінің құрамы. Соңғы жылдары конструкторлық және өнеркәсіп ұйымдары төмендегі аты аталған комбайндарды, дестелеуіш жаткаларды және жинауыштарды жасап шығарды [19].
1. СК-4 (өндірісте 1962 жылдан 1969 жылға дейін болды) және СК-4А (1969 жылдан 1973 жылға дейін шығарылды) комбайндарының өнімділігі тиісінше 3,70 және 4,37 кгс (комбайн өнімділігі дегеніміз оның молотилкасының бір секундта белгілі мөлшерде таза астықты бастырып шығару қабілеті, бұл кезде дән мен сабанның ара қатынасы 1:1,5 шамасындай болуы, ал бастыру кезіндегі молотилка ысырабы 1,5% шамасынан артпауы тиіс).
Жартылай шынжыр табанды СКПР-4 және шынжыр табанды СКГ-4 комбайндары (өндірісте 1962 жылдан бар), негізінде күріш жинауға арналған, олар топырағының ылғалы басым аудандарда да пайдаланылады. Олар СК-4 молотилкасының бір түрі болып табылады.
2. СКД-5 Сибиряк (доңғалақты қос барабанды, дәнді дақылдарға арналған) және СКД-5Р Сибиряк (шынжыр табанды, күрішке және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1 Орта мектептерде астық жинауға арналған машиналарды оқытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.1 Мектептің білім беру мазмұнында ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.2 Орта мектептерде астық жинауға арналған машиналарды оқытуды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Орта мектептерде ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Мектептерде ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Астық жинауға арналған машиналарды оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3 Астық жинауға арналған машиналарды оқытуда техникалық құралдарын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1 Машиналарды оқытуда қолданылатын техникалық құралдардың қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.2 Астық жинауға арналған машиналарды пайдалану кезіндегі қауіпсіздік техникасы мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін инновациялық бағытқа түсіру маңызды. Бұл - біздің дәстүрлі саламыз. Азық-түлікке деген қажеттілік арта береді- деп, ауыл шаруашылығын дамыту бойынша зор міндет қойып, әрбір жастың жұмыстан қол үзбестен мамандық пен білім алу мүмкіндігі болуы керек екендігі атап өткен [1].
Осыған орай ауыл шаруашылығында негізінен дамудың интенсивті факторлары, ғылымның, техниканың және озық практиканың ең жаңа жетістіктерін енгізу, жасалған өндірістік потенциалды тиімді пайдалану есебінен жалпы өнімнің жылдық орташа көлемін 15 -- 17 процент ұлғайту көзделіп отыр. Бұл міндеттерді орындауда аграрлық-өнеркәсіптік комплекстің атқаратын жұмыстары ұшан-теңіз. Олар ауыл шаруашылығы өндірісінің тұрақты өсуіне жетуге, елімізді тағам өнімдерімен және ауыл шаруашылық шикізатымен сенімді түрде қамтамасыз етуге, азық-түлік программасына сәйкес жоғары түпкі нәтижелер алу үшін комплекстің барлық салаларының күш-жігерін біріктіруге тиісті.
Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бойынша 2020 жылға қарай білім беру жүйесінің барлық деңгейлері - мектепке дейінгі біліммен жоғары білімге дейін түбегейлі жаңғыртылатын болады [2].
Осы бағдарламаны жүзеге асыру барысында Елбасы кәсіби техникалық білімді және жоғары білімді, білікті ұлттық мамандарды даярлау жүйесінің негізгі мәселелерін тиянақты шешуді ашық айтып, Үкіметке нақты тапсырма берген болатын.
Мол өнім алу үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсірудің дұрыс технологиясының зор маңызы бар. Өндірістің экономикалық тиімділігі операциялардың орындалу мерзімі мен тәртібіне, оларды жүзеге асыру үшін машиналар мен қарулардың типін дұрыс іріктеп алуға, техниканы пайдалану тәсілдерін белгілеуге байланысты [3].
Егіншілікті машиналары жетілдірілген техниканың негізінде жан -жақты механикаландыру қол еңбегін барынша аз жұмсай отырып егіншілікте барлық технологиялық процесті орындауға мүмкіндік береді. Бұл ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсірудің прогрессивті тәсілдерін енгізуге жұмыстарды ең қысқа мерзімде атқаруға олардың орындалу сапасын жақсартуға, сөйтіп сайып келгенде өнімін арттыруға жол ашады.
Астық шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі саласы болып табылады. Астық өндірісінің дәрежесіне басты тамақ өнімі - нанға - халықтың қажетін өтеу ғана емес, сондай - ақ мал шаруашылығын дамыту үшін берік мал азығы базасын жасау, олай болса сүт, ет, жұмыртқа, жүн шығымын көбейтуге байланысты.
2014 жылдың қорытындысында Қазақстан 14855,3 мың га дәнді дақылдар егістігін орып бастырып, ондан 18916,3 мың тонна астық жиылып, орташа өнімділік 12,7 цга болды [4].
Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады [5].
Бидайдан ұн, ұнтақ жармасын, тритикале және булгур жармасын жасайды. Ұнтақ жармасы - өзімізге белгілі манная крупа. Тритикале - будандастырылған бидай мен қарабидайдан жасалған жарма. Ұннан нан, макарон, кондитерлік тағамдар өндіріледі. Кебектің қайнатпасы теріні жұмсартады. Бидайдың масағы флористикада гүл шоғырлары мен композицияларын безендіру үшін қолданылады.
Астық өндіруді үнемі көбейтіп, арттыра берудің біздің еліміз үшін аса зор маңызы бар. Астықты неғұрлым мол өндірсек, солғұрлым мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығының басқа да салалары жақсы өркендейді, жалпы халықтың әл-ауқаты шапшаң көтеріледі.
Астық шаруашылығындағы ең жауапты науқан оны жинап алу. Сайып келгенде өнім тағдырын осы шешеді. Жинауды уақытында және жылдам жүргізсе (10 -- 12 күн ішінде), онда өнімді түгелдей жинап алуға мүмкіндік болады. Кеш қалған жағдайда көп ысырап болуы сөзсіз. Ал, мұның өзі ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің сол астықты өсіруге жұмсалған орасан көп күші мен жабдықтарының текке кеткендігі деген сөз.
Комбайндардың дестелеуіш жаткалардың жинауыштардың және басқа да механизация жабдықтарының көмегімен астық өнімін толық және тез жинап алуға болады. Бұл көп жылдық тәжірибеде дәлелденген.
Қазақстан астығының экспорттық әлеуетін арттыру мақсатында, Қазақстан Республикасының Президенті астық экспортының жыл сайынғы көлемін ұлғайту және Қазақстанның әлемдік астық экспорттаушы бестіктің қатарына кіруі жөнінде міндет қойды.
Ауыл шаруашылығына да жаңа технологиялар мен жаңа техникалардың саны көбеюде. Демек, ауыл шаруашылығын механикаландырумен қатар ауыл экономикасын көтеру үшін жетік технологияларды да тез меңгере алатын білгір мамандарды даярлау жолдарын қарастыруды қолға алу қажет.
Білім беру ісіне ашық жүйе түріне көшуге мүмкіндік беретін білім беру саласы, ашық жүйе ретінде қатысушы жақтардың мақсат-міндеттерді жауапкершіліктерді өзара бөлісу негізінде құруын қарастырады.
Бүгінгі таңда мектептердегі жаңашаландыру арқылы білім беруде машиналарды оқытуда қолданылатын техникалық құралдарды қолдану көрініс табатын оң алғышарттары қалыптасып келеді.
Интерактивті құралдарды ауыл шаруашылық машиналарын оқыту сабағіна пайдаланғанда дидактикалық мәселелерді шешуге көмектеседі.
Мұның бәрі де оқушыға материалды жақсы меңгерулеріне көмектеседі және өз білетіндерімен сәйкестендіруге септігін тигізеді. Қалыпты мектеп сабағын қазіргі педагогикалық және оқытудың ақпараттық-коммуникациялық технологияларын сәйкестендіріп өткізу маңызды.
Ең алдымен, Бүгінгі оқушы - ертеңгі маман тұрғысынан алғанда, білімін тәжірибемен ұштастыра отырып, оқыту арқылы оған көз жеткізуге жағдай жасау. Мектеп қабырғасында ауыл шаруашылық жұмыстарын оқытуды жетілдіру жолдарына қалам тартқан ғалымдардың, педагогтардың О.Сыздықов [3], К.Өстеміров [6], Д.Пошаев [7], С. Қырықбаева[8], В.Г.Чукалин[9], Е. Ермилова[10], С.Жолдасбекова [11], Б.Т.Ортаев [12] және т.б. еңбектері оқыту үдерісін ұйымдастырудағы оқу және әдістемелік құралдар болып табылады.
Мектептерде ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту жақсы жолға қойылған. Бұл жас ұрпақтың жетік маман болып шығуына зор ықпалын тигізеді.
Соған байланысты диплом жұмыстың тақырыбын Астық жинауға арналған машиналарды оқытуда техникалық құралдарын қолдану ерекшеліктері деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Оқушылардың астық жинауға арналған машиналарға болған қызығушылығын ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу және оны оқытудың педагогикалық-технологиялық әдіс-тәсілдерін үйрету.
Зерттеу объектісі: Жоғары сыныптардағы технология пән сабағы.
Зерттеу пәні: Астық жинауға арналған машиналарды оқытудың техникалық құралдары арқылы үйрету бойынша оқушылардың қызығушылығын арттыру.
Зерттеу міндеттері:
- педагогикалық, әдістемелік және арнайы оқу құралдарына шолу;
- оқушыларға ауыл шаруашылық жұмыстарын үйрету мазмұнын анықтау;
- бағдарлама негізінде тақырыптық жоспар құру;
- мектеп оқушыларына астық жинауға арналған машиналар бойынша арнайы, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау;
- мектеп оқушыларына ауыл шаруашылық жұмыстары мазмұнын анықтап, әдістері мен формаларын сипаттау, сабақ үлгісін жасау;
Зерттеу әдістері:
- материалдарды талдау, сараптау;
- мектептегі сабақтарда ауыл шаруашылық жұмыстарын оқыту үдерісін бақылау;
- оқушылардың еңбектік іс-әрекеттері нәтижелерін салыстыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ АСТЫҚ ЖИНАУҒА АРНАЛҒАН МАШИНАЛАРДЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектептің білім беру мазмұнында ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту мүмкіндіктері
Мектептерде ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту жақсы жолға қойылған. Ауыл шаруашылығы жұмыстарын оқыту 5-сыныптан бастап оқытылады. Бұл жас ұрпақтың жетік маман болып шығуына зор ықпалын тигізеді.
Ауыл шаруашылық жұмыстары күзгі және көктемгі кезеңдерде атқарылады. Бұларды әдетте биология пәнінің мұғалімдері, ауыл шаруашылық техникасын оқытуды - технология пәнінің мұғалімдері, өндірістік білім беру саласының шеберлері немесе негізгі шаруашылықтардың мамандары жүргізсе оқыту нәтижелі болады.
Мектеп оқушыларына технология пәнінде сабақ өтуге негіз болатын құжат бұл жалпы білім беретін мектептің 5-9 сыныптарына арналған Технология оқу бағдарламасы (ҚР Білім және ғылым министрінің 09.07.2010 жылғы № 367 бұйрығымен бекітілген) [13].
Ауыл шаруашылық жұмыстарын орындау барысында оқушылар жергілікті жер үшін басты маңызға ие егістік дақылдары, көкөністер мен жеміс-жидек, сәндік гүлді өсімдіктер өсіруге, сондай-ақ жануарларды бағып-күтуге қатысты білім мен икемділікке ие болуы тиіс. Оқушыларды өндірістік бригадаларда, қамқорлыққа алған шаруашылықтардың егіс алқаптары мен мал фермаларында, мектептің оқу-тәжірибе алаңдарында қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей араласуы олардың бұл білімдер мен біліктіліктерін одан әрі жетілдіре түседі.
Ауыл мектептерінде технология пәнін өту барысында оқушылардың ауыл шаруашылық жұмыстарына деген қызығушылығын арттырып, олардың ауыл шаруашылығы өндірісінің техникасы мен технологиясы білімдері мен дағдыларын арттыруды көздеу қажет.
Өсімдіктен мол өнім алу үшін олардың биологиялық ерекшеліктерін, сыртқы ортаға әсер-ықпалын біліп, соларды орындай білу қажет. Сонымен қатар топырақ пен оның қасиеттерін, әр түрлі тыңайтқыштарды әзірлеу және енгізу технологиясыны білу керек.
Топырақтың ең негізгі қасиеті - оның құнарлылығы. Оны артыру үшін тыңайтқыштар қолданылады [14].
Тыңайтқыш - топырақтың құнарлылығын, егіннің өнімділігін арттыру үшін топыраққа енгізілетін органикалык және минералдық заттар. Тыңайтқыш топырақтағы химиялық, физикалық-химиялык және микробиологиялық процестерге әсер етеді. Соның нәтижесінде топырақтың реакциясы, пайдалы микрофлораның тіршілік ету әрекеті, қоректік заттардың өсімдікке жетуі өзгереді. Мәдени өсімдіктердің өнімін арттыруға тыңайтқыштың айрықша зор маңызы бар, өйткені ол өсімдікті коректік заттармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Тыңайтқыштарды дайындау, тасымалдау, сақтау және егістікке енгізуге байланысты барлық жұмыстарды механизациялауды мұқият ойластыру қажет, яғни тыңайтқыштарды қолданудың жоспарын жасау мен бірмезетте тыңайтқыштарды енгізу жөніндегі механизацияланған жұмыстардың технологиясы жасалуға тиіс. Мұнда негізгі технологиялық операцияны - тыңайтқыштарды тікелей енгізуде жасап ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлінеді. Механизациялаудың жасалатын жоспары комплексті болуға тиіс, яғни мұнда темір жол вагондарынан жүктерді түсіру, тыңайтқыштарды енгізгенге дейінгі механизация құралдары қаралуға тиіс.
Күздік бидай, жүгері, күнбағыс, қант қызылшасы және басқа да мәдени өсімдіктер бүкіл вегетациялық кезеңінде қоректік заттарды керек етеді. өсімдіктерге әртүрлі химиялық элементтер - азот, фосфор, калий, күкірт, темір, мыс, бор және басқалар қажет. Әрбір элемент белгілі физиологиялық қызмет атқарады және басқалары орнын алмастыра алмайды.
Өсімдіктерді қоректік заттармен жабдықтаудың көзі топырақ болып табылады. Әйтсе де, топырақта өсімдіктердің бір қалыпты жетілуі үшін көбіне олар жеткіліксіз болады. Осы жағдайда топыраққа тыңайтқыштар енгізеді. Оңтүстік - далалық аймақта қолданылатын барлық тыңайтқыштар органикалық (көң, құс саңырығы, көк тыңайтқыштар, қордалар т.б.) және минералдық (азотты, фосфорлы, калийлі және микротыңайтқыштар) болып бөлінеді.
Оңтүстік - далалық аймақтың қолданылатын органикалық тыңайтқыштарға көң, көң садырасы және түрлі қордалар жатады. 0,5 пайыздай азот, 0,25 пайызға дейін фосфор және 0,6% калий бар көң неғұрлым жиі пайдаланылады.
Жеке шаруашылықтарда тыңайтқыш ретінде органикалық минералдық қордалар пайданылады. Бұларды әдетте көңмен, сабаннан қалыңдылардан, көң садырасынан және минералдық тыңайтқыштардан әзірлейді. Бұл үшін қордалар енгізбек болған учаскеге алаң бөледі, мұның үстіне сабанды және жас көңді қабаттап ерденеге (20 - 30см) салады. Сабан мен көңді садырамен, фикалиямен және сумен жақсылап ылғалдайды. Қордада азоттың ысырабын азайту үшін 10 % ке дейін топырақ қосады. Массаны тығыздап таптайды. Ердененің биіктігі кемінде 2 м болуға тиіс.
Тыңайтқыш сеялкалары тыңайтқыштарды өте біркелкі етіп шашуға, әрі оның үстіне оларды шағын мөлшермен себуге мүмкіндік береді. Тыңайтқыш сеялкаларының кемшілігі - аз өнімділігі мен күрделі конструкциялығы. Ортадан себетін шашқыштар жоғары өнімді және қарапайым конструкциялы келеді. Алайда олар тыңайтқыштарды өте біркелкі шашапайды. Бұл машиналармен шағын нормалы тыңайтқыштарды біркелкі себу мүмкін емес.
Жыртылған жерге енгізілетін негізгі тыңайтқыштардан басқа тыңайтқыштарды себу алдында себу алды культивациясына енгізеді; тұқымдар мен бірге сепкенде немесе сеялкамен қоспалап сепкенде; егіске тыңайтқыштарды шашып немесе ерітіндіні бүркіп сондай-ақ үстеп қоректендіргіштермен қатар аралықтарына сіңіріп енгізеді.
Тыңайтқыштарды үш агротехникалық мерзімде: көктемде - жаздық, жазда - күздік және күзде келесі жылдың жаздық дақылдары үшін енгізеді.
Тыңайтқыштарды енгізу жөніндегі жұмыстарды атқару үшін еңбекті ұйымдастырудың ең жақсы формасы қажетті машиналар жиынтығы мен жабдықталған арнаулы бригадалар болып табылады.
Тыңайтқыш шашқыштардың сан алуан түрінде тыңайтқышты себу нормасын мөлшерлейтін саңылауды және агрегат жүрісінің жылдамдығын өзгертіп реттейді. Жұмыс кезінде олар себілмей қалуын, әркелкі себуді болдырмау үшін іс әрекетіне ерекше назар аудара отырып, машиналарды мұқият қадағалау керек.
Ауыл шаруашылығында қолданылатын тракторлар әр түрлі көрсеткіштері бойынша бірнеше түрге бөлінеді. Осы принциппен бөлініп, бір топқа жататын тракторлар түрлерінің қасиеттері де бірдей болады.
Тракторлар ең алдымен атқаратын жұмыс түріне қарай үшке бөлінеді: а) жалпы жұмысқа арналған тракторлар; б) универсалды-қатараралық трактор; в) арнаулы трактор.
Жоғарыда аталған көрсеткіштерінен басқа тракторлар құрылысына қарай да бірнеше топқа бөлінеді. Жүргізгіш мүшелерінің түріне қарай дөңгелекті және шынжыр табанды тракторлар болады. Ал тұлғасының құрылысына қарай рамалы, жартылай рамалы және рамасыз тракторлар деп бөлінеді. Құрылысына қарай топталған тракторлардың аттары олардың негізгі қасиеттерін көрсететіндіктен оларға қосымша түсінік берудің қажеті жоқ.
Ауыл шаруашылығында қолданылатын тракторларды тарту күшіне қарай бірнеше топқа бөледі, бұл топ олардың класы болып табылады. Әрбір класқа бірнеше маркалы тракторлар кіреді, бірақ олардың қалыпты тарту күштері сол класта көрсетілген шамадағыдай болады. Ол кластар мынандай: 6, 9, 14, 20 30, 40, 50, 60 кН. Тракторлардың класын істелетін жұмыстың ауырлығына байланысты таңдап алады.
Жаңа техника мен технологияларды пайдаланып, ауылшаруашылықты жоғары деңгейге көтеруге болады.
Тазартылған тұқымды себу алдында өнімге зор нұқсан келтіретін ауру қоздырушылардан зиянсыздандырылады.
Тұқымды дәрілеудің үш тәсілі бар: құрғақ, жартылай құрғақ және ылғалдап дәрілеу. Тұқымды құрғақ дәрілеуде ұнтақ тәрізді улы химикаттармен тозаңдандырады, осының арқасында тұқым инфекциялардан зиянсыздандырылады да, сепкеннен кейін топырақта тұқым қайталап зияндалудан сақталады. Жұмысты түгелдей механизациялау мүмкіндігі құрғақ дәрілеудің артықшылығына саналады. Сондықтан да тұқымды зиянсыздандырудың бұл әдісі кеңінен таралып отыр.
Оңтүстік - далалық аймақта күздік дақылдардың егіс айналымында таза (қара) пар үш міндетті шешеді: 1) егістік арам шөп өсімдіктерінен тазарады; 2) топырақты ылғал жинайды; 3) нитрификация процесінде органикалық заттардың шіруі нәтижесінде нитраттар жиналады.
Күздік бидай алып жатқан алаңның бір бөлігін екпе парларға орналастырады. Екпе пар дегеніміз масақты дәнді дақылдарға қарағанда егістікті ерте босататын, ерте жиналатын дақылдар. Күздік сепкенге дейінгі қалған уақытта топырақ пар түрінде өңделеді. Аймақта барлық екпе парлардың ішінен жүгері, бұршақ, қара бидай және бидай екпе пары ең көп тараған. Мұнда парға егілген дақылды көк мал азығы мен сүрлемге жинап алады.
Оңтүстік - далалық аймақта күздік бидайды тек таза және екпе парға, сондай - ақ жүгері егілген, қатар аралықтарының ені 210 см отамалы егістіктерге егуге болмайды. Ауыспалы егістікке осындай бір немесе екі танапты ғана алуға болады, ал егіс айналымындағы күздік бидайдың танап саны беске немесе төртке дейін жете алады. Сондықтан да күздік бидайды егіс айналымында парлы емес алғы дақылдардан кейін: астыққа арналған жүгеріден, күнбағыстан, қант қызылшасынан, масақты және дәнді - бұршақты дақылдардан кейін орналастыруға тура келеді.
Оңтүстік - далалық аймақта ұзақ жазғы - күзгі қуаңшылық кепкен топыраққа негізгі өңдеу жүргізуді қиындатады, өйткені қара топырақ пен каштан топырақтың басым болуы жауын - шашынды кезде жақсы өңделеді.
Ғылыми мекемелердің зерттеулерімен алдыңғы қатарлы аудандардың тәжірибелері масақты алғы дақылдардан кейін күздік бидайға негізігі өңдеудің ең жақсы тәсілі топырақты жартылай парлап өңдеу болып саналады. Оның мәні мынада: сабан жиналғаннан кейін бірден топырақты құрамаланған агрегатымен өңдейді. Кейінде топырақты тұтас культивациялауды жүргізеді.
Астық шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі саласы болып табылады. Астық өндірісінің дәрежесіне басты тамақ өнімі - нанға - халықтың қажетін өтеу ғана емес, сондай - ақ мал шаруашылығын дамыту үшін берік мал азығы базасын жасау, олай болса сүт, ет, жұмыртқа, жүн шығымын көбейтуге байланысты.
Масақты дәнді дақылдар, егер аудандастырылған сорттардың тұқымдары жақсы егістік сапаға ие болып, белгіленген кондицияларға сай келсе ғана мол өнім бере алады. Тұқымның егістік қасиеттерінің негізгі көрсеткіштері арам шөптердің, мәдени өсімдіктер тұқымы қоспаларының жоқ болуы, бір қалыпты өнгіштігі, ылғалдылық, 1 000 дәнінің жоғары салмағы болып табылады. Тұқымдық материал зиянды жәндіктермен ауруға шалдықпаған болуға тиіс. Тұқымның сапасын бақылау - тұқым лабороториясы жүргізеді. Масақтылар тұқымы егістік сапасы жағынан бірінші және екінші класқа сай болуға тиіс.
2014 жылдың қорытындысында Қазақстан 14855,3 мың га дәнді дақылдар егістігін орып бастырып, ондан 18916,3 мың тонна астық жиылып, орташа өнімділік 12,7 цга болды [4].
Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады [5].
Бидай біздің заманымызға дейінгі 6 мың - 5 мың жылдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4 мың жыл бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Бидайдың дәні байлық пен жақсылықтың нышаны ретінде қабылданған, өйткені ол кезде көбіне қолданылған сұлы мен қара бидайға қарағанда, суыққа және құрғақшылыққа төзімсіз бидайдан жақсы өнім алу қиын болған. Ақ ұн тек үлкен мерекелер кезінде ғана пайдаланылған, онда да оған әркімнің мүмкіндігі келе бермейтін. Сұрпына қарай бидайдың құрамындағы крахмал мен көмірсулардың мөлшері 50-70%-ға дейін, ақуыздар 10%-дан 20%-ға дейін жетеді. Сондай-ақ, өсімдік майлары, дәрумендер (В1, В2, В6, С, Е, РР), минералдар (калий, кальций, магний, фосфор т.б), өзектер, пектинді заттар, сонымен қатар белсенді ферменттер бар. Зерттеу жұмыстары барысында суда өнген бидайдың құндылығы бірнеше есе көбейетіні анықталған. Мәселен, өнген бидайда В2 дәрумені 10 есе көп болған. Осындай керемет қасиеттерінің арқасында өнген бидайды жеу адам ағзасы үшін аса пайдалы. Бидайдың дәніне қарағанда, қабығы мен ұрығында Е дәрумені, антиоксиданттар, В тобындағы дәрумендер өте көп болады [5].
Бидайдан ұн, ұнтақ жармасын, тритикале және булгур жармасын жасайды. Ұнтақ жармасы - өзімізге белгілі манная крупа. Тритикале - будандастырылған бидай мен қарабидайдан жасалған жарма. Ұннан нан, макарон, кондитерлік тағамдар өндіріледі. Кебектің қайнатпасы теріні жұмсартады. Бидайдың масағы флористикада гүл шоғырлары мен композицияларын безендіру үшін қолданылады.
Биіктігі 40 - 130 см, тамыр жүйесі - шашақты, тарамданған. Сабағы қуыс, жұмыр, жапырағы таспа тәрізді, сағағы сабағын орай орналасқан. Гүл шоғыры - күрделі масақ, оның қынабында 2 масақша қабыршағынан тұратын масақтар орналасқан, ал олардың аралығында 3 - 5 гүлдері болады. Масақтың пішіні ұршық тәрізді, түсі ақ, қызғылт, кейде қара, ішінде қылтанағы болады. Тұқымы - ұзына бойына тартылған сызаты бар, беті жылтыр дән. Масақ қылтығына, түсі мен масақша қабыршағының түк басуына, қылтықтары мен дәндерінің түсіне, т.б. байланысты бидайдың түрлері түршелерге бөлінеді, ал әрбір түрше сорттардан тұрады. Қазақстанда негізінен жұмсақ және қатты бидай өсіріледі[15].
Жұмсақ және қатты бидайлардың жаздық және күздік сорттары бар. Жаздық бидай көктемде, күздік бидай күзде егіледі. Күздік бидайдың тұқымы 1 - 20С жылылықта, 7 - 9 күнде көктеп шығады. Сол қалпымен қар астында қыстап, көктемде өсіп, дән салып, жазда піскен соң орылып жиналады. Күздік бидай дәнінің толыға бастаған кезінде ылғалды көп керек етеді. Көктемгі қуаңшылық оның өнімінің азаюына әсер етеді, дәні солыңқы болады. Сондықтан қыста қар тоқтату жұмыстарын жүргізу керек.
Күздік бидай, көбінесе, оңтүстік облыстарда өсіріледі. Күздік бидайдың белгілі сорттары: "Жетісу", "Қарлығаш", "Комсомолдық - 1", "Мироновтық - 808", "Прогресс", "Шыны тәріздес-24". Егіс көлемі, түсімі, дәнінің сапасы жағынан жаздық бидай бірінші орын алады. Ол, көбінесе, Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс, орталық облыстарында өсіріледі, оның тұқымы 12 - 140С жылылықта бітік шығады. Түптену және сабақтану кезеңінде суды көп керек етеді, әрі топырақтың құнарлығын қалайды. Әсіресе, қызыл-қоңыр, құнарлы, саздау топырақтарда, тың жерлерде жақсы өседі. Тұқым себу мөлшері мен мерзімі әр аймақтың ауа райына, топырағына байланысты. Қазақстанда жаздық бидайдың көп тараған сорттарына ерте пісетін "Қазақстан-15", "Қазақстан-19", "Қазақстан-25", "Қарабалықтық-90", "Лютесценс-32", "Саратовтық - 29", т.б. жатады. Қазақстанда бидайдың 29 сорты аудандастырылған[3].
Бидай - негізгі азық-түліктік дақыл. Оның дәні, кебегі, сабаны құнарлы мал азығы, құрама жем өнеркәсібінің шикізаты. Бидай сұрыптаумен Ұлттық академиялық аграрлық зерттеулер орталығына қарасты Қазақ егін шаруашылығы ғылыми-зерттеулер институты, Ботаника және фитоинтродукция институты, ҚазМУ, Қазақ мемлекеттік аграрлық университеті, аймақтық тәжірибе станциялары шұғылданады. Бидай зиянкестері мен аурулары оның өніміне үлкен шығын келтіреді, олардың зиянкестеріне гессен және швед шыбындары, дәннің сұр көбелегі, барылдауық қоңыз, астық қандаласы, бүргесі, биті, обыр шегірткелері, т.б. жатады.
Бидай өнімдері тек адам үшін ғана емес, сонымен қатар мал үшін де бағалы азық. Ол құрама жем өнеркәсібі үшін пайдалы комплект болып табылады. Мысалы, біздің елімізде 50 млн. тонна шамасында бидай дәні мал азығы үшін пайдаланылады. Бидайдың өзінен және дамып қалдықтарынан дайындалған жеммен үй жануарлары да, құстар да тез өсіп, жақсы семіреді.
Бидай сабаны да едәуір бағалы ірі жемшөп қатарына жатады, ол басқа дақылдармен бірге сүрлемге де салынады. Сүттеніп пісе бастаған көк күйінде орылып, малға берілетін бидай қарабидай сияқты, жүгері өсіп жетілгенге дейінгі аса бағалы мал азығы.
Бидай өнімдері өнеркәсіпте де кең көлемде пайдаланылады. Мысалы, бидай дәнінен крахмал, спирт, май және клейковина алынады. Бидай сабанынан қағаз, картон, өнер бұйымдары және басқа да заттар жасалынады. Барлық ауыспалы егіс жүйесінде бидай санитарлық дақыл болып табылады.
Бидай егісінін, көлемі жөнінен әлемде бірінші орын алады және ол бүкіл Азиядағы барлық басқа елдердің бидай егісі көлемінен көп. Күздік бидай Украинада, Молдавияда, Белоруссияның біраз жерінде, Қырымда, Солтүстік Кавказда, Волганың оң жақ жағалауында, Қазақстанның оңтүстігі мен солтүстік-шығысында және Орта Азия республикаларында өсіріледі.
Сонымен адам қоғамының дамуында, оның мәдениетінің артуында астық тұқымдас мәдени өсімдіктер, олардың ішінде аса бағалысы - бидай ерекше роль атқарғаны байқалады. Сол ерте замандардан бастап қазіргі уақытқа дейін бидайдын экономикалық маңызы төмендеген емес. Бидай селекциясының прогресі нәтижссінде ауруларға, суыққа төзімді, ылғал мен тыңайтқышты тиімді пайдаланатын аса мол түсімді сорттар өсіріліп шығарылды [17].
Ауыл шаруашылығында қолданылатын техникалар қолданылу мақсаттарына байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Энергетика, көлік және тиеуіш машиналарына түрлі тракторлар, тіркемелер, тиеуіштер, майқұйғыштар, жүккөтергіштер, жылу және электр моторлары жатады. Тракторлар тарту күшіне қарай түрлі кластарға бөлінеді[18].
Қазақстанның ауыл шаруашылық машина жасау кәсіпорындарында атап айтсақ, Астана, Қарағанды, Тараз, Қызылорда, Қостанай, Ақтау, Атбасар, Өскемен т.б. қалаларында осы топқа жататын 62 түрлі күрделі және қарапайым ауыл шаруашылық техникасы шығарылады. Дәнді дақылдарды себуге, өсіруге, жинауға, өнімдерін баптауға арналған машиналар тобына: сепкіштер, қатар аралығын өңдейтін культиваторлар, астық орғыштар, астық комбайндары, сабан жинағыштар, дән тазартқыштар, кептіргіштер, астық тиегіштер жатады. Республикада бұл топқа жататын 17 түрлі машина, құралдар шығарылады. Қазіргі кезде барлық ауыл шаруашылық өндірісі машиналар комплексін, тиімді технологияны және механикаландырылған жұмысты ұйымдастыруды қолдануға негізделеді. Механизация мол және тұрақты өнім алуға жерді терең жыртуға қысқа мерзімде себуге дер кезінде және жоғары сапалы күтімге оптималды мерзімде өнімді жинауға бағытталған агротехникалық тәсілдерді қолдануға мүмкіндік береді.
Егіншілікті машиналары жетілдірілген техниканың негізінде жан - жақты механикаландыру қол еңбегін барынша аз жұмсай отырып егіншілікте барлық технологиялық процесті орындауға мүмкіндік береді. Бұл ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсірудің прогрессивті тәсілдерін енгізуге жұмыстарды ең қысқа мерзімде атқаруға олардың орындалу сапасын жақсартуға, сөйтіп сайып келгенде өнімін арттыруға жол ашады.
Ауылшаруашылық өндірісінің түрліше жағдайларына байланысты машиналар [14] жүйесі төмендегідей буындарға бөлінеді:
- жекеленген дақылдарды егіп өсіруді механикаландыру үшін машина комплектісі;
- өндіріс процесін (егін жинау, топырақты өңдеу, тыңайтқыш шашу) механикаландыратын машиналар жүйесі;
- егіншілік пен бау - бақша шаруашылығы және тағы басқалар;
- аймақтағы барлық өндіріс процестерін комлексті механикаландыруға арналған аймақтық машиналар жүйесі.
Қазақстанда бірінші рет 1955 - 1957 жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін механикаландыруға арналған машина жүйесі жасалды. Алайда бұл жүйе бүкіл ауыл шаруашылығы өндірісін комплексті механикаландыру ісін аяқтауды қарастыра алмады.
1961 - 1964 жылдары ғылыми - зерттеу және конструкторлық мекемелер бірлесе отырып, бұрынғы жасалған машина жүйелерін жетілдіру және нақтылау жөнінде үлкен жұмыстар жүргізді. 1965 - 1970 жылдары жасалған машиналар жүйесі комплексті механикаландыру ісін аяқтауды қамтиды: ол еліміздің 15 аймағында машинаны қолдануда топырақты, климаттық және тағы басқа жағдайларды толық ескереді. Бұл машина жүйесі колхоздар мен совхоздарды жоғары қуатты тракторлармен жабдықтауды, сағатына 9 -15 км жылдамдықта жұмыс істейтін кең алымды агрегаттарды енгізуді, универсал машиналарды шығаруды қарастырған.
Ғылым, техника мен озат тәжірибенің дамуымен кейбір операциялары жетілдіріліп отырады. Машина жүйесі мен ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсірудің технологиясы осы айтылған жетістіктердің негізінде үздіксіз жақсартылып отыруға тиіс. Ең жаңа технологияға сәйкес келмейтін ескірген машиналар өнімділігі неғұрлым жоғары және неғұрлым жетілдірілген жаңаларымен ауыстырылып отырады; осы техниканы пайдаланудың әдістері мен формалары түбегейлі өзгереді.
Осы кезде тракторлар мен ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, ғылыми - зерттеу институттары мен конструкторлық бюролары ауыл шаруашылығы өндірісін механикаландыру үшін машиналар жүйелерінің жобасын жасап жатыр.
Ауыл шаруашылығындағы өндіріс процестерін автоматтандырудың негізгі міндеті өнімділікті шұғыл арттырып, еңбек жағдайларын жақсарту, өндіріс шығындарын кеміту, ауыл шаруашылығы машиналарымен қаруларына қызмет етіп жүрген жұмысшыларды босату болып табылады.
1.2 Орта мектептерде астық жинауға арналған машиналарды оқытуды жетілдіру жолдары
Дәнді дақылдарды өсіру технологиясында жинау жұмысы ең соңғы саты болып есептеледі. Бұл дақылдарды жынауда қойылатын негізгі агротехникалық талап - оны агротехникалык ең колайлы мерзімде және ысырапсыз жинау. Егін түсімінің мол болуға және оның сапасы егін жинау жұмысының дер кезінде әрі ұйымшылдыкпен өткізілуіне байланысты.
Оңтүстік-далалық аймақтың озат тәжірибесі, бірден комбайнмен оруды бөлек ору әдісімен дұрыс ұштастырса, егіннің ысырабы азаятынын әрі дәннің сапасын толық сақтауға болатынын көрсетті.
Астық өндіруді үнемі көбейтіп, арттыра берудің біздің еліміз үшін аса зор маңызы бар. Астықты неғұрлым мол өндірсек, солғұрлым мал шаруашылығы және ауыл шаруашылығының басқа да салалары жақсы өркендейді, жалпы халықтың әл-ауқаты шапшаң көтеріледі.
Астық шаруашылығындағы ең жауапты науқан оны жинап алу. Сайып келгенде өнім тағдырын осы шешеді. Жинауды уақытында және жылдам жүргізсе (10 - 12 күн ішінде), онда өнімді түгелдей жинап алуға мүмкіндік болады. Кеш қалған жағдайда көп ысырап болуы сөзсіз. Ал, мұның өзі ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің сол астықты өсіруге жұмсалған орасан көп күші мен жабдықтарының текке кеткендігі деген сөз.
Комбайндардың дестелеуіш жаткалардың жинауыштардың және басқа да механизация жабдықтарының көмегімен астық өнімін толық және тез жинап алуға болады. Бұл көп жылдық тәжірибеде дәлелденген.
Алғашқы астық жинайтын комбайнды америкалық фермер Эс Лэйн ойлап тапты. 1828 жылы ол масақты шауып, қызылдап, сонымен қатар дәнді қауызынан бөлетін жинау машинасына патент жариялады. Бірақ, Лэйн ойын жүзеге асыра алмады, ал оның отандастары, екі өнертапқыш Мур мен Хасколл 8 жылдан кейін жасай алды. 1836 жылы техникалық мнездемесі бойынша, қазіргі комбайндарға ұқсас келетін комбайнды патенттеді. 1854 жылы осы комбайн тесттік режимде 240 гектар жерден астық жинады. Кішкене кешірек комбайндар өндірісін ағынға қойды. Алайда, ол кездері конструкцияны көбіне ағаштан жинайтын, ал мұндай машиналар қозғалысқа қашыр мен жылқылардың көмегімен келтірілетін[19].
Бүгін астық жинайтын машиналар заманға сай техникамен жасалады - олар көп функциялы, қолдануға оңай және жоғары өндірмелі. Астық жинайтын машиналар Шығыс Қазақстан облысындағы АгроМашХолдинг кәсіпорнында жасалады [4]. Ауылшаруашылыққа арналған астық жинайтын техниканы жинау процесі қарастырылмақ. Замануи астық жинау машиналары - өзінде үш негізгі - дестелеу, бастыру және ұшырғыш секілді қызметтерді біріктірген бірегей құрылғы. Яғни, мұндай машиналар бір мезгілде масақты шабады, дәнді үйбидайықтан, тұқымды жемістен бөледі және астықты тазалау кезінде пайда болатын қалдықтарды іріктейді. Жұмыстың мұндай әмбебап принципі комбайндарды жетілдірудің арқасында мүмкін болды. Жүздеген жыл бойы олардың жұмысының жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді. Бүгінде астықты жинау әлем бойынша осындай машинасыз мүмкін емес. Ендеше, осы қыр қырандарының жұмысына бүкіл дала жұмысының нәтижесі тәуелді. Осындай астық жинайтын техника қысқа мерзім ішінде 100 мыңдаған доллар құнын өтеп шығады. Бұл бірнеше күн бұрын темір жол вагондарынан түсірілген комбайндар машкомплекттері. Бұларды осы жерге Беларуссиядан алып келеді. Соңғы жинау процесі - комбайндарды жинаудағы ең маңызды операциялардың бірі болып табылады. Машкомплект - бұл толығымен жинақталған машина емес. Қазір оның бөлшектері, оның ішінде дөңгелектері, тартушы белағашы мен панелі жәй ғана ұстатылып қойылған. Комбайнда жарық беруші құрылғы, терезе тазалаушы, тұтқыш, баспалдағы, анықтауыш белгілері және ең бастысы - қозғалтқышы мен көлбеу камерасы жоқ. Көлбеу камерасы - бұл кез келген астық жинаушы комбайнның ең маңызды бөлігі. Дәл осының көмегімен астықты кесіп, тазалаудың толық циклі мүмкін болады. Бірақ, бұл жайында кешірек. Машина жиынтығымен бірге комбайн шанағында машинаның соңғы жинақталуы үшін көптеген құрал-саймандар келеді.
Ішінде барлығы үш сайман жиынтығы - негізгісі - қозғалтқышты жинақтауға арналған саймандар, көмекші жиынтығы - фарлары, сыпырушылар, тұтқалар және үшінші жинақ - ірі габаритті бөлшектер. Егер жинақтауға арналған барлық құрамдас бөліктер орнында болса, процесстің өзіне көшуге болады. Комбайнды толық дайындыққа әр түрлі қызметкерлер жеткізеді. Әрбір маманның өзіндік нақты мақсаты болады және жұмыс істеудің бөлек алаңы бар. Негізгі процесс - қозғалтқышты жинау. Бұл өте күрделі құрылғы. Комбайн сағат сияқты жұмыс істеуі үшін, қозғалтқыш керемет жинақталып, іске қослуы керек.
Процесстің келесі кезеңі - көлбеу камераны орнату. Көлбеу камерасы - комбайнның маңызды бөліктерінің бірі. Оның көмегімен барлық дәнді масса комбайнға түсіп, әрі қарай өңделуге кетеді. Ол көптеген бөлшектерден тұрады. Бастылары - жетекші және жеткізуші бөліктері. Сонымен бірге транспортер. Көлбеу камерсы - барлық комбайнның жүрегі деп сенімді айтуға болады. Бұл агрегаттың жағдайы қандай болса, және қаншалықты нақты функцияларын орындай алса, тартылған ұнның сапасы да сондай болады. Көлбеу камерасы келесі принциппен жұмыс жасайды - дестелегіш масақтарға орын тастайды және бірден тарылтатын тесікке жеткізеді - ол шнек деп аталады. Саусақ аппаратының көмегімен барлық масса көлбеу камерасына түседі. Содан соң іске барабан кіріседі, бичтердің көмегімен ол массаны декке апарады. Бичтер масақтарды ұрып, олардан дән шығарады. Ішке түсетін тастарды құрылғының қалақтары тас ұстағышқа сұрыптайды. Сол кезде барабан минутына 1000 айналым жылдамдықпен қозғалады. Сонда барлық масса қатты араласып, ені азаяды. Егер барлық механизмдер бір бірімен жұмыс жасаса, 100 пайыз дән ұнтақталып, жоғалтулар болмайды. Астық декодан өткеннен кейін тазартуға түсіріледі. Осылайша, сабан барлық массадан бөлініп, сабанұрғыштан өтеді, жинаушыға жіберіледі. Содан соң дәнді торда жүйелі сілкуге апарады. Ал қалғаны - майда қиқым және масақтар масақ шнегіне жіберіледі. Бір уақытта дән қосымша бөліктерден арылу үшін комбайн ішімен айналмалы дистанциядан өткізіледі. Көлбеу камерасының құрылғысы - процесстің өте жауапты бөлігі. Онсыз дәнді жинап, қайта өңдеу процессі мүмкін емес. Көлбеу камерасының монтаждауы тамаша және нақты орындалуы тиіс. Бұл кезеңде комбайн қолдануға дайын. Барлық процесстің аяқталуы үшін бірнеше майда операция қалады, сонда ғана мынау 12 тонналы машина Қазақстандық егістіктерде жұмыс жасауға толығымен дайын болады. Осындай техниканың астық жинау уақытындағы маңызын бағаламау өте қиын. Ауыл шаруашылығы техникасының паркі қандай жағдайда екені жинақталған егіннің көлеміне байланысты. Процесске оралайық - іске келесі болып бастырмашылар, немесе қарапайым тілмен айтқанда, жапсырушылар кіріседі. Бірақ алдымен сол бірнеше майда операция - комбайнның жарықтандыру құралын, сыпырушыларды, тұтқалар мен сатыларды және басқа да көмекші элементтерді орнату керек. Процесс аяқталған кезде өз жұмысына электрші кіріседі. Оның міндеті - барлық электр құралының қосылуын тестілеу. Әрбір функциясы тексеріледі - жұмысындағы тіпті кішкене ақаулықтарға жол бірелмейді. Осы жерде іске бастырмашылар кіріседі. Бірақ олардың жұмысының маңызы аздау - комбайнда қауыпті аумақтар бар, ол жерге қауіпсіздік техникасы бойынша адамның қатысуына тыйым салынған. Сондықтан комбайнның осындай аумақтары міндетті түрде арнайы қызыл жапсырмалармен білгіленеді. Сонымен бірге фирмалық затбелгі мен басқа да ақпараттық және танымдық белгілер қойылады. Бұл да соңы емес. Қазір комбайын толығымен жинақталса да, егін алқабына шыға алмайды. Зауытта тағы да бір реттеу керек, және алқапта соңғы тексеру өтеді. Комбайндар туралы бірінші ескерулер біздің дәуірімізге дейін 80-інші жылдары пайда болған. Егін шаруашылығындағы өз машиналары туралы Рим жазушысы Палладий жазған болатын. Осындай агрегаттардың суреттері біздің уақытқа қабырғалы барельефтер ретінде жеткен. Оларды ғалымдар Бельгияда тапқан. Сондықтан жерді ауыл шаруашылық техникасының көмегімен өңдеуді біз білгеннен бұрынғы уақытта бастаған. Бүгінгі күні егінді жинау өте жылдам орындалады, 7-10 күн шамасында. Бір уақытта дән шығыстарының алдын алып, жанармайды үнемдей алу керек. Егін жинаудың жылдамдығы комбайнды алқапта қозғалту шапшаңдығына байланысты. Осындай жоғары сыныпты егін жинаушы машиналармен егін жинау процессі жылдам әрі машинаны басқаратындар үшін жайлы бола түседі. Жалпы, елде осындай бірегей техниканы өндіру - басымдық тізімінде. Өйткені бүгін Қазақстан - Каспий маңындағы аудандардың арасында жетекшілердің бірі және әлемдегі дән жеткізушілерінің бестігіне кіруге ұмтылуда.
Қазақстан астығының экспорттық әлеуетін арттыру мақсатында, Қазақстан Республикасының Президенті астық экспортының жыл сайынғы көлемін ұлғайту және Қазақстанның әлемдік астық экспорттаушы бестіктің қатарына кіруі жөнінде міндет қойды.
Қазіргі уақытқа дейін осы нарықтарға Қазақстан астығын тасымалдау Ресей, Өзбекстан және Түркіменстан аумақтары арқылы темір жол бойымен жүзеге асырылады. Осыған сәйкес, біздің астықтың экспортының бәсекеге қабілеттілігі осы елдердің көлік саясатына айтарлықтай дәрежеде тәуелді.
Қазақстан астығының Каспий теңізі арқылы экспортын әрі қарай дамыту және кеңейту мақсатында Поти (Грузия) және Амирабад (Иран) порттарында астық терминалдарының құрылысы бойынша қосымша жобалар іске асырылуда.
Сондай-ақ, астықты Еуропа елдеріне жеткізудің ең қысқа жолы - Қара теңіз порттарының бірінен астық терминалын сатып алу жобасын іске асыру жоспарлануда. Жобаны іске асыру Қазақстандық экспорттаушылар үшін өздерінің әлемдік астық нарығындағы қатысуын бекіту және кеңейту шарттарын қамтамасыз етеді.
ҚР 2020 жылға дейінгі азық-түлік бағдарламасында агроөнеркәсіп кешенін жоғары тиімді пайдалануға бағытталған мәселелер қойылған, атап айтқанда: ауылшаруашылық машиналарының техникалық деңгейін, сапасы мен сенімділігін арттыру және әмбебапты ауылшаруашылық агрегаттарын жасау және шығару; ауылшаруашылық өнімдерінің шығындарын азайтып олардың сапасын жақсарту. Әсіресе, күріш астық жинау машиналары - комбайндар мен жаткаларға басты назар аударылып отыр.
Қолданыстағы дестелі жаткаларды тікелей орып жинауға арналған жатка-хедер ретінде қайта жабдықтауды жөндеу мекемелерінде, машина-технологиялық стансалар мен шаруашылықтардың жөндеу шеберханаларында ұйымдастыруға болады. Жатка-хедердің егістік алқаптарда орындалатын технологиялық операциялардың ұлғаюын, сонымен қатар астық шығынының төмендетілуін ескеретін болсақ, дестелі жаткаларды қайта жабдықтауға кететін шығындары алғашқы маусымда өз өзін ақтай алады.
Комбайн паркінің құрамы. Соңғы жылдары конструкторлық және өнеркәсіп ұйымдары төмендегі аты аталған комбайндарды, дестелеуіш жаткаларды және жинауыштарды жасап шығарды [19].
1. СК-4 (өндірісте 1962 жылдан 1969 жылға дейін болды) және СК-4А (1969 жылдан 1973 жылға дейін шығарылды) комбайндарының өнімділігі тиісінше 3,70 және 4,37 кгс (комбайн өнімділігі дегеніміз оның молотилкасының бір секундта белгілі мөлшерде таза астықты бастырып шығару қабілеті, бұл кезде дән мен сабанның ара қатынасы 1:1,5 шамасындай болуы, ал бастыру кезіндегі молотилка ысырабы 1,5% шамасынан артпауы тиіс).
Жартылай шынжыр табанды СКПР-4 және шынжыр табанды СКГ-4 комбайндары (өндірісте 1962 жылдан бар), негізінде күріш жинауға арналған, олар топырағының ылғалы басым аудандарда да пайдаланылады. Олар СК-4 молотилкасының бір түрі болып табылады.
2. СКД-5 Сибиряк (доңғалақты қос барабанды, дәнді дақылдарға арналған) және СКД-5Р Сибиряк (шынжыр табанды, күрішке және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz